spis podróżny. ormianie w polsce. album

O R M I A N I E W P O L S C E

Szlak ormiański

Spis podróżnyOrmianie w Polsce


Szlak ormiański

Spis podróżny . Orm

ianie w Polsce

Spis_Podrozny_Album_Cover_01.indd 1 2011-02-08 17:38:58

Szlak ormiański

Spis podróżny.Ormianie w Polsce

Szlak ormiański. Spis podróżny. Ormianie w PolsceCopyright © Fundacja Ari Ari, 2010

Publikacja wydana w ramach projektu „Spis podróżny. Ormianie w Polsce” dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Fundacji Orange.

isbn 978-83-62850-01-3

Szlak ormiański

Spis podróżny.Ormianie w Polsce

Bydgoszcz 2010

7

jak terytorium, nigdy nie zakreślone raz na zawsze, przedstawione przez nas ormiańskie przestrzenie, mają raczej zachęcić do refleksji nad proce-sami tożsamościowymi, zarówno nas samych, jak i tego „Innego”.

Wrażeniem pozostaje wartość estetyczna fotografii, wykonanych przede wszystkim przez Zbigniewa Kordysa, uzupełnionych zdjęciami Agnieszki Kwarciak, Bartka Kruhlika, Zbyszka Szmurły, Arama Simony-ana, Tomasza Czecha, Tomasza Pudnika i Dawida Parsamiana. Spis po-dróżny to przecież także obraz, relacja, sekwencja wrażeń wizualnych.

Trawestując najsłynniejszego kronikarza ormiańskich dziejów i kul-tury, Sadoka Barącza: …podajemy więc do powszechnej wiadomości pracę żmudnie utworzoną, sądząc, że nie tylko miłą posługę zwiedzającym Pol-skę wyświadczymy, tylu pamiątkami słynnymi, a i nieznanymi, uwagi godnemi, napełnioną. Do podobnej pracy chcieliśmy zachęcić tych, któ-rzy stojąc u źródeł obfitych przy sprzyjających zewsząd okolicznościach, zbiorą kiedyś i opiszą szczegóły, a pozostałe miejsca tyczące się rozma-itych ludzi. Wzbogacą, uzupełnią, rozszerzą wiadomości, od wiecznej za-głady zachowają, i podadzą bliższym i dalszym sąsiadom…

Longin Graczyk

Ormianie w Polsce tworzą miejsca i swoja obecność, ale i są tworzeni przez otoczenie. Jak każda społeczność, każda odrębność, czy osobność. Ormianie najczęściej opisywani są poprzez takie kategorie jak: mobilność, łatwość adaptacji w obcych miejscach, czy społecznościach, szybkie przy-stosowanie do obyczajów innej kultury, doskonałe umiejętności kupiec-kie, a przede wszystkim podróż – jako wybór sposobu życia, konieczność dla jego zachowania, realizacja potrzeb i dążeń. Tak też kształtowało się poczucie przynależności do ormiańskiego świata, poprzez zjawiska bę-dące udziałem wielowiekowej „sztafety pokoleń”. Zatrzymanie na chwilę opisem, diagnozą, pojęciem, wreszcie zdjęciem i punktem na mapie jest działaniem dokładnie przeciwnym temu, co ma charakteryzować grupę ludzi, odwołujących się do określenia Ormianie, Armenia, Hajastan.

Czy udało się uchwycić choć fragment rzeczywistości, którymi opieko-wać się mają genius saeculi – duch czasów i genius loci – duch miejsca?

Takie zamierzenie mieliśmy. Spróbować pokazać dom, tablicę i zatrzy-mane w kadrze współczesne targowisko. Zwyczajne, codzienne, ale uj-mujące poprzez różnorodność i skojarzenia z czymś, co uchwycone być może pojęciem „przestrzeń”, czymś co pozwoli uzmysłowić, że kulturę bardziej stwarzają przekonania, niż „żelazne dowody”. Dom zbudowany przez Ormianina, kościół, w którym posługę prowadził ksiądz pochodze-nia ormiańskiego, ormiańska restauracja, czy tabliczka z „ormiańskim” nazwiskiem. Gdyby nie kontekst konstruowany przez obserwującego i ob-serwowanego, przestrzenie te pozostają najczęściej „tutejsze”, obejmowane równoległym określaniem – dolnośląskie, kościelne, krakowskie, polskie,

„jakieś”, a czasem zupełnie anonimowe. Zupełnie podobnie skonstruowa-liśmy Spis podróżny, działanie, którego celem było spojrzenie na Ormian w Polsce poprzez możliwe różnorodne przestrzenie aktywności, współ-czesne i zachowane w pamięci, także te sprzed kilkuset lat.

Niniejsza publikacja jest jednym z efektów przyglądania się „ormiań-skości”, rozumianej jako jeden ze sposobów bycia w świecie. Przygotowana została ze świadomością subiektywnego i dość arbitralnego prezentowa-nia pewnej wizji. Dodatkowo, wizji zbudowanej jak fotografia, pokazująca zatrzymany na chwilę proces tworzenia jakiejś rzeczywistości. Podobnie

Wstęp

8

Kim są Ormianie polscy? Przede wszystkim to dalecy potomkowie emi-grantów z Armenii, pierwszego kraju w historii, który przyjął chrześcijań-stwo – jako religię państwową w 301 r. n.e.. Pozostają wierni własnemu, oryginalnemu ormiańsko-katolickiemu obrządkowi religijnemu. Życie religijne pełni kluczową rolę w podtrzymywaniu pamięci o obyczajach i tradycjach, integruje i pozwala zachować poczucie ormiańskości. Or-mianie polscy odczuwają podwójną, niekiedy potrójną identyfikację et-niczną – traktując Polskę jako „ojczyznę ideologiczną”, wyróżniają za-razem „ojczyzny prywatne”, lokowane zarówno we Lwowie, na Podolu, Pokuciu, na Bukowinie, niekiedy wymieniają Armenię, jako kraj pra-przodków.

Najstarsze ślady obecności Ormian na obszarze Środkowej Europy się-gają xi w. . Według legendy, Ormianie zaczęli masowo emigrować w 1064 roku, po zdobyciu przez Turków seldżuckich twierdzy Ani, ówczesnej stolicy Armenii. Dokumenty, wskazują raczej na gospodarczo – han-dlowe przyczyny powstawania kolonii ormiańskich nad Morzem Czar-nym, a później w miastach Rusi. W xv wieku na terenach Podola, Poku-cia i Mołdawii północnej mieszkało już około 3-4 tysięcy Ormian. Szybko ulegali asymilacji z polską większością, przyjmując styl życia, zwyczaje, język polski i polonizując swoje nazwiska. Zawarta w 1667 roku unia re-ligijna z kościołem rzymskim ugruntowała asymilacyjne procesy i stwo-rzyła obrządek ormiańsko – katolicki, wyodrębniając tym samym spo-łeczność Ormian, określanych później mianem polscy.

W ciągu kilkuset lat funkcjonowania w granicach państwa polskiego, Ormianie zasłynęli jako doskonali kupcy, swoje umiejętności kształcąc przez wieki wędrówek, będących częściej wygnaniem, przymusową emi-gracją z kraju, niż podróżą w interesach. Dali się poznać poza tym, jako znakomici dyplomaci, zarządcy majątków, naukowcy i artyści. Rozwój osadnictwa ormiańskiego przerwany został dopiero przez ii wojnę świa-tową i sowiecką okupację. W wyniku przesunięcia granic, czystek etnicz-nych i przesiedleń powojennych – większość polskich Ormian przeniosła się na tereny Polski i osiedliła przede wszystkim na terenach tzw. Ziem Odzyskanych, w Krakowie i w Gliwicach oraz Gdańsku i Warszawie.

Nastąpił czas rozproszenia, utraty terytorium ściśle związanego z wów-czas konstruowaną tożsamością. Przez kilkadziesiąt lat komunizmu, pa-mięć o pochodzeniu i poczucie wspólnoty, przetrwała dzięki rodzinnym kontaktom, podtrzymywanej świadomości i księżom obrządku ormiań-sko-katolickiego.

W 1980 roku, pomimo przeciwności politycznych, rozpoczęło dzia-łalność Koło Zainteresowań Kulturą Ormian. Po upadku systemy komu-nistycznego, działalność wspólnotowa polskich Ormian nabiera struktu-ralnych kształtów, tworzone są stowarzyszenia w Krakowie – Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne (1990 r.), w Warszawie, Gdańsku, w Gliwicach Związek Ormian w Polsce im. ks. Arcybiskupa Józefa Teodorowicza. Roz-wija się proces redefiniowania tożsamości, budowanej w oparciu o kultu-rowe wyróżniki, po raz kolejny w historii Ormian, w kolejnych, nowych miejscach zasiedlenia. Po 2005 roku pojawiły się kolejne formy organiza-cji społeczności, tworzone przez polskich Ormian: Fundacja Dziedzictwa i Kultury Ormian Polskich w Warszawie (2007) oraz Fundacja Ormiań-ska kzko w Warszawie (2007), a także dynamizujący swoje społeczno-ściowe działania Ormianie w Polsce, między innymi: Fundacja Ararat, Stowarzyszenie Ormian w Polsce z siedzibą w Elblągu, Stowarzyszenie Ormian w Polsce z siedzibą w Łodzi. (…)

Ormianie polscy, tak jak pozostają w rozproszeniu, tworząc raczej luźno powiązane „punkty” wspólnoty, tak też funkcjonują w interne-towej sieci. Od około 2003 roku działały niezależnie od siebie: strona prywatna Andrzeja Bohosiewicza, pod-strona Duszpasterstwa Ormian Polskich, ks. Tadeusza Isakowicza – Zalewskiego, strona Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego w Krakowie oraz witryna z ogłoszeniami, po-święcona Ormianom polskim, stanowiąca odnośnik strony o Lwowie. Internetowa przestrzeń ormiańska zaczęła się rozrastać po 2004 r., po-wstało forum Ormian przy stronie otk, strona prowadzona przez Or-mianina z Wrocławia (poświęcona raczej imigrantom z tzw. trzeciej fali emigracji, po 1990 roku), warszawskie fundacje opublikowały swoje strony (www.ormianie.pl, www.fundacjaormianska.pl), a Centrum Ba-dań Ormiańskich z Torunia uruchomiło witrynę, także z miejscem dla

Ormianie polscy – zarys

9

ormiańskich reprezentacji, jednak wszystkie te miejsca nie przekształciły się w skonsolidowaną przestrzeń. Ormiańskie „domeny” internetowe powstają wraz z pojawianiem się kolejnych or-ganizacji, pozostając bardziej witrynami infor-macyjnymi skupiającej grupę ludzi, niż prze-strzenią integracji całej grupy.

longin graczyk, fragment artykułu pt. Ormianie polscy

„Nową emigrację” albo „trzecią falę” – według określenia Tomasza Marciniaka – tworzą natomiast Ormianie, którzy zaczęli przybywać do Polski od końca lat osiemdziesiątych z Armenii, ewentualnie z in-nych części nieistniejącego już Związku Radzieckiego. Przyczynami ich przyjazdu do Polski były: trzęsienie ziemi w Armenii w 1988 roku oraz wojna armeńsko-azerbejdżańska o Karabach, które to pogrążyły Armenię w długotrwałym i wyczerpującym kryzysie ekonomicznym. W okresie tym nastąpił też upadek komunizmu (w takiej postaci, w ja-kiej został utrwalony po drugiej wojnie światowej). Polska będąca wówczas liderem postkomunistycznych przemian mogła wydawać się atrakcyjna dla Ormian szukających nowego miejsca do życia. Dzięki pracowitości i uporowi niejeden z nich osiągnął już sukces jako drobnej bądź średniej klasy biznesmen. Ponieważ są to ludzie, którzy stosunkowo niedawno przybyli z Armenii i na ogół utrzymują z nią nadal kontakty, zachowują wciąż – chociaż nie w jednakowym stopniu – tożsamość i kulturę ormiańską. Z pewnością nie są całkiem obojętni wobec spraw polskich, dotyczy to zwłaszcza ich dzieci uro-dzonych w Polsce.Wydaje się poza tym, że można oprócz „starej” i „nowej emigracji” wyróż-nić pewną zbiorowość pośrednią. Tworzą ją Ormianie, którzy przybyli ze Wschodu w okresie międzywojennym lub w czasach prl-u i oczywiście ich potomkowie. Chociaż nie byli liczni i choć spora ich część w Polsce zatrzymała się na krótko, mając jednak stosowne kompetencje językowe, a przede wszystkim kontakty z Armenią i ormiańską diasporą, w dużej mierze wpłynęli na podtrzymanie ormiańskości tak bardzo spolonizo-wanej „starej emigracji”. A w pewnym sensie torowali też drogę „nowej emigracji”.Ormianie przybywający od końca lat osiemdziesiątych do Polski mo-gli się zetknąć ze zorganizowanym życiem ormiańskim. Aczkolwiek nie wszystkim to się udało#. Jeżeli jednak dotarli do Kół Zainteresowań Kulturą Ormian i Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego, znajdowali tam osoby chcące udzielić im pomocy, w miarę swoich skromnych moż-liwości. Nierzadko byli to ich rodacy przybyli ze Wschodu wcześniej, na

Ormianie w Polsce

10

przykład zawierając związek małżeński z Polakiem. Nastąpiło zatem spo-tkanie obu „emigracji”. Jedna i druga tworzą dziś ormiańską mniejszość narodową w Polsce.Niewątpliwie obydwie zbiorowości Ormian w Polsce różnią się od siebie, co niekiedy uniemożliwia porozumienie między nimi. Można zwrócić uwagę chociażby na kwestię wyznaniową. Ormianie polscy są katolikami, chociaż, mimo przynależności do własnego obrządku, dość zlatynizowanymi. Ci zaś, którzy przybyli z Armenii czy innych republik byłego Związku Radzieckiego, na ogół należą do Armeńskiego Kościoła Apostolskiego, przy czym często, jak wielu byłych obywateli radzieckich, pod względem religijnym są dość indyferentni#. Poza tym

„stara emigracja” zapatrzona jest w przeszłość, wiele wysiłku wkłada celem utrwalenia swej bogatej spuścizny historycznej. Natomiast

„nowa emigracja” boryka się ze swym statusem mniejszościowym, a konkretnie z mnóstwem problemów typowych dla imigrantów: le-galizacja pobytu, znalezienie pracy, wynajęcie mieszkania czy edukacja dzieci. Są to sprawy, o które obywatele polscy z ormiańskim rodo-wodem martwić się nie muszą. Z pewnością jednych i drugich łączy wspomnienie genocydu narodu ormiańskiego z roku 1915. To bodaj najważniejsza sprawa dla Ormian w XX wieku, niezależnie od tego, czy mieszkają w Armenii czy diasporze, czy w pełni zachowują swoją tożsamość czy też są zasymilowani. Dopóki zależy im na ujawnieniu tej zbrodni i otrzymaniu za nią choćby symbolicznego zadośćuczy-nienia, dopóty zachowują więź ze wspólnotą ormiańską. W kolejne rocznice genocydu przedstawiciele obydwu emigracji spotykają się celem jego upamiętnienia.Mniejszość ormiańska w Polsce jest obecnie w nader interesującej sytuacji i w związku z tym na pewno warto ją obserwować. „Stara emi-gracja” utrzymuje swoją polsko-ormiańską tożsamość. Stara się nadto utrzymać dobrą opinię na temat Ormian w Polsce. Przyczyniają się do tego niewątpliwie nader liczni Ormianie, którzy pozytywnie za-służyli się Polsce w przeszłości i w czasach obecnych. A z ich dorobku może korzystać w następnej kolejności „nowa emigracja”, dodając do

niego elementy pochodzące z ojczyzny wszyst-kich Ormian, elementy, które Ormianie osiadli od wieków Polsce już zatracili. Ona jest bez-sprzecznie gwarantem trwania społeczności ormiańskiej w Polsce.

dr hab. Grzegorz Pełczyński, fragment artykułu pt. Ormiańska mniejszość

narodowa w Polsce

11

Zamość, Kamienice Ormiańskiefot. Zbyszek Kordys• „W Zamościu wyjątkowo dobrze zacho-wane są kamienice ormiańskie, których początki sięgają wieku xvi. Kamienice w Rynku zamojskim, zwłaszcza w jego pierzei północnej i większej części pierzei wschod-niej należały do patrycjatu ormiańskiego. W narożnej działce pierzei wschodniej rów-nież znajdowała się okazała kamienica – była ona własnością córki złotnika ormiańskiego Stanisława Abrahamowicza.” mirosława zakrzewska-dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce

12

Ulica Ormiańska Makieta kościoła ormiańskiego w Zamościu

13

Miejsce, w którym stał kościół ormiań-ski (obecnie zaplecze hotelu Renesans)

Kościół w Zamościu. „Szereg kościołów ormiańskich budowano w wieku xvii. Należał do nich kościół w Zamościu. Przywilej osiedleńczy dla Ormian z roku 1585 dawał im prawo do własnej świątyni. Pierwszy proboszcz – Kałust, wybudował kościółek drewniany a od roku 1623 zaczęto gromadzić fundusze na kościół murowany pod wezwaniem Wniebowzięcia Matki Bożej.” mirosława zakrzewska-dubasowa, Ormianie w dawnej Polsce

14

Muzeum Zamojskie, zdobienia w kamienicy ormiańskiej

16


17

Portret Krzysztofa Bernatowicza, wy-stawa Ars Armenica w Muzeum Zamojskim

18

Muzeum Zamojskie

19


20

Muzeum Zamojskie, Obraz z pokłonem trzech królów

21

Muzeum Zamojskiec

22

Kamienica ormiańska Kamienica ormiańska

23

Muzeum Zamojskie

24

Kamienice ormiańskie

25

Kamienice ormiańskieTablica upamiętniająca ko-ściół ormiański w Zamościu

26

Bazar w Zamościu, dawny nadszaniec przy bastionie VII

27

Żurawica k/Przemyśla, woj. podkarpackie• parafia, w której po ii wojnie światowej żył i pracował ks. Kajetan Amirowicz (1881-1965), ostatni proboszcz parafii ormiańskiej w Śniatynie na Pokuciu.

Łańcut, woj. podkarpackie• miejsce praktyk Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), apteka w latach 1836-1840

Rzeszów• tablica ku czci Ormian poległych podczas i i ii wojny światowej , odsłonięta w 2005 roku na ścianie wieży kościoła farnego p.w. św. Wojciecha i Stanisława, pl. Farny 5

Lesko, woj. podkarpackie • „Ormiańska” kamienica przy pl. Konstytucji 3 maja 1 oraz prawdo-podobnie pozostałości po budynku kościoła ormiańskiego (budynek z lat 1750-1790). Widoczne od strony po-dwórza fragmenty starego frontu, przypominają formy charaktery-styczne dla ormiańskiego budownictwa sakralnego, m.in. półokrągła brama.

Czernięcin k/Turobina, woj. lubelskie• majątek nad rzeką Por, który Szymon Szymonowic (1558-1629) otrzymał od het-mana Jana Zamoyskiego, miejsce „otium damesticum” poety i współtwórcy Akademii Zamojskiej (zasłużonego odpoczynku po pracach i trudach) [biografie.eu.interia.pl]

28

Chorkówka k/Krosna, woj. podkarpackie• od 1856 roku własność Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), który wybu-dował we wsi największą rafinerię na Podkarpaciu. W dworku żona Ignacego, Honorata Łukasiewicz, założyła w 1876 r. szkołę koronczarek.Ormiańskie pochodzenie Ignacego Łukasiewicza nie jest potwierdzone w spo-sób jednoznaczny. Niemniej społeczność ormiańska przywołuje słynnego wynalazcę, jako Polaka pochodzenia ormiańskiego. Ród Łukasiewiczów (Łukaszewiczów) miał swo-ich przedstawicieli m.in. w Czerniowcach na Bukowinie.

Gorlice, woj. małopolskie• miejsce działalności Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), w dzielnicy Zawodzie zapło-nęła pierwsza lampa uliczna na świecie [pl.wikipedia.org]

Klęczany k/Nowego Sącza• w 1857 roku Ignacy Łukasiewicz (1822-1882), zakłada tutaj pierwszą na świecie rafinerię

Zaduszniki k/Mielca, woj. podkarpackie• miejsce urodzenia Ignacego Łukaszewicza (1822 r.)

29

Bóbrka, woj. Podkarpackiefot. Tomasz Czech [chorkowka.net]• pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej, nazywana wówczas skalnym olejem, zało-żona 1854 roku przez Ignacego Łukasiewicza (spółka naftowa Trzecieski-Łukasiewicz)

31

Rabka, woj. małopolskie• miejsce powojennego osadnictwa polskich Ormian; w latach 90. xx i na początku xxi wieku działała tutaj pracownia witraży prowadzona przez pochodzącego z polskich Ormian Artura Ilgnera

– pisarza, reżysera teatral-nego, witrażystę, a także mechanika i lakiernika

Cieszyn, woj. małopolskie,• polskie gimnazjum (dziś Liceum Ogólnokształcące im. Antoniego Osuchowskiego, przy placu Słowackiego 2) w którego powołanie i bu-dowę zaangażowany był lwowski arcybiskup obrządku ormiańskiego Izaak Mikołaj Isakowicz, zwany „Złotoustym”. Zgodnie z ostatnią wolą arcybiskupa na jego pogrzebie zamiast kwiatów zbierano datki dla cie-szyńskiego gimnazjum [dziedzictwo.ormianie.pl]fot. StarostwoPowiatowe w Cieszynie [powiat.cieszyn.pl]

Zakopane, woj. małopolskie• wystawa fotograficzna pt. „Kuty pod Tatrami” w au-torskiej galerii owca cała Leszka Nagrabeckiego, która podsumowywała pier wszą ekspedycję

„cmentarną” na Pokucie i Bukowinę w 2008 roku, przeprowadzoną w ramach projektu dokumentowania i renowacji ormiańskich cmentarzy

32

Krakówfot. Zbyszek Kordys

Dom Teodora Axentowicza na ul. Kurniki (fot. Marek Grzeszczyk)

33

Dom Teodora Axentowicza na ul. Warszawskiej

34

Więzienie Montelupich. Tutaj zamordowano w 1947 r. ppłk. Waleriana Tumanowicza, ps. "Jagodziński" (Giorgi Tumaniszwili, Gruzin pochodzenia ormiańskiego). Był gruziń-skim oficerem kontraktowym w Wojsku Polskim, żołnierzem Legionów Polskich, oficera wp, zwz-ak, dsz i win)

36

Plac Teodora Axentowicza

38

Dom Teodora Axentowicza na ul. Karmelickiej

40

Akademia Sztuk Pięknych, pracowania rektora tej uczelni – Teodora Axentowicza

41

Sukiennice

42

Kościół oo. Dominikanów Epitafium poety Szymona Zimorowica

43

Krużganki w kościele oo. Dominikanów

44

Obraz w krużgankach klasztoru Dominikanów

45

Kościół oo. Dominikanów Pomnik Ignacego Łukasiewicza

46

„Najbardziej charakterystyczną formą rzeź-biarską (lub małą architekturą) w Armenii są chaczkary, czyli prostokątne, płaskorzeźbione płyty kamienne z motywem krzyża w centrum. Na terenie Armenii, jak i w ośrodkach ormiań-skiej diaspory znajdują się tysiące chaczkarów, każdy z nich posiada niepowtarzalną dekorację, najczęściej są to różne formy plecionki i ele-menty zoomorficzne.Pierwsze tego typu rzeźby były drewniane, stawiane początkowo w miejscu świątyń po-gańskich. Zwykle opatrzone były inskrypcją wyjaśniającą powód wykonania i ustawienia chaczkaru. Używano ich do zaznaczenia granic, upamiętnienia ważnych wydarzeń, osób, jako nagrobków i ustawiano na murach. Chaczkary składają się z trzech części, ułożonych po-ziomo. Pierwsza, najniższa część symbolizuje świat ziemski, najwyższa – niebo, łączy je krzyż, który dominuje nad całością kompozycji.” jo-anna rydzkowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Chaczkar w Krakowie„Chaczkar jako całość ma przypominać Ormianom główną apsydę ich katedry lwowskiej. W tym celu na środku pionowo ustawionego bloku z wapie-nia lub jasnoszarego piaskowca wykuta zostanie głęboka nisza, zwieńczona typowo wschodnim łukiem trójlistnym w formie tak zwanego „oślego grzbietu”. W głębi niszy wykuty będzie krzyż or-miański, który – zgodnie z legendą – zakwitł po ukrzyżowaniu Zbawiciela.” jacek chrząsz-czewski, [otk.armenia.pl]

47

Chaczkar w Krakowie przy ul. Kopernika obok kościoła św. Mikołaja

48

O szkółce ormiańskiej w Krakowiefot. Marek Grzeszczyk

„Sobotnia szkoła ormiańska w Krakowie została założona w 2004 r. przy Ormiańskim Towarzystwie Kulturalnym. Działa w udostępnianych przez dyrekcję Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej salach na ii p. budynku przy ul. Rajskiej 1. Zajęcia odbywają się w godzinach poran-nych i popołudniowych w każdą sobotę roku szkolnego. Program nauczania obejmuje: język, historię, taniec i kulturę Ormian.”marek grzeszczyk, [spispodrozny.pl]

49

Gmach Biblioteki Wojewódzkiej w Krakowie, gdzie odbywają się zajęcia szkółki ormiańskiej

54

Wieliczka, woj. małopolskie• Kopalnia Soli, w której pracował Erazm Barącz (1859 – 1928), twórca podziemnej kaplicy św. Kingi prezentowanej podczas światowej wystawy w Paryżu w 1900 roku; kolekcjoner i znawca sztuki, między innymi ormiańskich tkanin, in-żynier górniczy i naczelnik Zarządu Salinarnego (1915 – 1921)[muzeum.wieliczka.pl]fot. R.Stachurski, [kopalnia.pl]

55

Radwanowice k/Krakowa• siedziba Fundacji im. Brata Alberta (al-bert.krakow.pl), współzałożonej w 1987 roku i współprowadzonej przez ks. Tadeusza Isakowicza – Zalewskiego, duszpasterza wiernych obrządku ormiańsko-katolickiego w Polsce, działacza społecznego, pisarza, publicystę i poetę. Działał w podziem-nej Solidarności (1978-1989), od 2009 roku Przedstawiciel Ormian w Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych[isakowicz.pl]fot. Agnieszka Kwarciak, Zabierzów, [zabierzow.org.pl]

Zespół dworski z xix-xx w., obecnie siedziba Fundacji im. Brata Alberta

56

Kościół w Radwanowicach

57

Kapliczka w Radwanowicach

Tarnów, woj. Małopolskie• Wyższe Seminarium Duchowne otwarte w 1838 roku przez biskupa Franciszka Abgaro Zachariasiewicza (1770-1845) po-chodzącego z rodziny ormiańskiej ze Lwowa. W latach 1826-1827 rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, od 1835 biskup tar-nowski, a od 1840 biskupa przemyski. Zalecał zakładanie bibliotek parafialnych i rozbu-dowę szkół, troszczył się również o osoby głuchonieme[spispodrozny.pl]

Wiślica, woj. świętokrzyskie• wykopaliska odkrywające romańską kole-giatę wiślicką, prowadzone przez wybitnego archeologa Włodzimierza Antoniewicza (1893-1973), autora pierwszej pełnej syn-tezy pradziejów Polski. Pochodził z rodziny ormiańskiej z Sambora (współcześnie Ukraina)[pl.wikipedia.org]

58

Gliwice, woj. śląskie• nieformalna stolica polskich Ormian po ii wojnie światowej, z jedynym w Polsce kościo-łem ormiańsko-katolickim p.w. Trójcy Świętej przy ul. Mikołowskiej; w gliwickim muzeum zorganizowano kilka wystaw, szeroko prezen-tujących kulturę i dziedzictwo polskich Ormian (2001, 2006, 2008)[muzeum.gliwice.pl]

Kościół ormiański p.w. Trójcy Św. przy ul. Mikołowskiej, Archiwum UM/S. Zaremba

Chudów, woj. śląskie• zamek z XVI wieku, w któ-rym Fundacja Zamek Chudów zorganizowała w 2008 roku uroczy-ste Dni Ormiańskie w ramach „XIII Spotkań na Zamku w Chudowie”, [zamekchudow.pl]

Opole,• miejsce powojennego osadnictwa Ormian; na opol-skim cmentarzu znajdują się „ormiańskie” nagrobki, między innymi: Lubomira z Zarugiewiczów (Kantorska), malarza Stanisława Bobera, [dziedzictwo.ormienie.pl]

59

Willa Caro, (Muzeum w Gliwicach), Archiwum UM/W. Baran

60

Bazar w dzielnicy Niskie Łąki, fot. Bartosz Kruhlik

WrocławTeren Wrocławia zamieszkuje znaczna diaspora ormiańska. Są to przede wszystkim Ormianie z no-wej imigracji, którzy przybyli do Polski po drugiej wojnie światowej, a zwłaszcza po upadku ZSRR. Śladów Ormian można szukać, na przykład, w ko-ściele przy Placu Dominikańskim, gdzie znajduje się tablica upamiętniająca datę rzezi Ormian, do-konanej w czasie I wojny światowej (24 kwietnia), w bibliotece im. Ossolińskich, posiadającej w swych zbiorach iluminowane rękopisy ormiańskie, przy placu Grunwaldzkim, gdzie można odnaleźć rzeźbę ormiańskiego artysty Vahana Bego. Wrocławianie oraz turyści mogą również spróbować orientalnej kuchni ormiańskiej w restauracji Armine przy ulicy Bogusławskiego 83, którą prowadzi Pani Galina, anna kacperska, [spispodrozny.pl]

61

Restauracja Armine, Wrocław, fot. Anna Kacperska

62

Oława, woj. dolnośląskie• jedno z waż-niejszych miejsc osadnictwa pol-skich Ormian po ii wojnie świato-wej w Polsce

Oborniki Śląskie, woj. dolnośląskie• kościół śś. Judy Tadeusza i Antoniego Padewskiego, w którym od 2008 roku wykonywane są premiery utworów przy-gotowywanych w ramach projektu pt. Liturgia polskich Ormian, w opracowaniu muzycznym Stanisława Śmiełowskiego, według materiałów zebranych przez Zbigniewa Kościówa. Miejsce osiedlania po ii wojnie światowej Ormian pol-skich, pochodzących głównie z Kut nad Czeremoszem (współcześnie Ukraina)spispodrozny.pl

Chorut, fot. ariari.orgPrzepis na chorut wg Anny Jasińskiej, polskiej Ormianki:Chorut3 litry świeżego mleka od krowy ugotować. Do dużego naczynia (np. słoja) wlać śmietanę wiejską i zalać ją przygotowanym wcze-śniej mlekiem. Trzymać około 10 dni. Gdy podchodzi serwatka zbierać ją łyżką. Osobno przygotować „kopiasty” talerz mielonych listków pietruszki. Do tego można dodać trochę mielonego ko-perku, selera i korzeniu darchoniu (estragon). Mielone składniki zalać sfermentowanym mlekiem i gotować w garnku miedzianym (tylko miedziany garnek gwarantuje intensywnie zielony kolor) przez 10 godzin. Gdy przejedzie się łyżką po gotującej się masie i nie schodzi się, to oznacza, że masa jest już gotowa i można for-mować stożki, które następnie suszy się w przewiewnym miejscu. Taki chorut można stosować przez 2, a nawet 3 lata.

63

Legnica, woj. Dolnośląskie• miejsce akcji filmu pt. „Mała Moskwa” w reż. Waldemara Krzystka, w którym po-jawił się ważny wątek ormiańskiej rodziny, film nagrodzony Złotymi Lwami 2008, [film-polski.pl]

Gościkowo-Paradyż k/ Sulęcina, woj. lubuskie• klasztor pocysterski, obecnie siedziba wyższego seminarium duchownego, miej-sce przechowywania w latach 90. xx wieku zbiorów dziedzictwa ormiańskiego[spispodrozny.pl]

Zielona Góra• Miejsce osiedlenia się po ii wojnie świa-towej inżyniera Grzegorza Zarugiewicza (1884-1956), urodzonego w Kutach nad Czeremoszem, w rodzinie ormiańskiej. Wybitny znawcy winorośli, był współtwórcą zielonogórskiego winiarstwa. W 1993 roku rada miejska nadała jego imię ulicy, przy któ-rej słynny Ormianin polski mieszkał[winiarze.zgora.pl]

Słubice, woj. lubuskie• restauracja ormiańska „Ararat”, ul. Wojska Polskiego 115a, przy drodze wylotowej w kie-runku Kostrzyna i Szczecina

Obra, woj. wielkopolskie• placówka jezuicka założona i prowadzona przez poetę, jezuitę, kaznodzieję i misjonarza

– ks. Karola Bołoz Antoniewicza (1885-1928), autora popularnych pieśni religijnych, mię-dzy innymi: „Biedny, kto Ciebie”, „Chwalcie łąki umajone”, „Do Betlejemu pełni radości” (kolęda), „Nazareński śliczny kwiecie”, „Nie opuszczaj nas”, „O Józefie uwielbiony”

Chwalcie łąki umajone,Góry, doliny zielone.Chwalcie, cieniste gaiki,Źródła i kręte strumyki!

fragment: Chwalcie łąki umajone[dziedzictwo.ekai.pl]

64

Poznań• Wydział Prawa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, którego dziekanem w latach 1945-1960 był Alfred Ohanowicz (1888-1984), wy-bitny prawnik, senator, działacz społeczny. W latach 1958–1981 redak-tor naczelny „Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego”. Pochodził z ormiańskiej rodziny ze Lwowa. [pl.wikipedia.org]

Łódź,fot. Barosz Kruchlik, Michał GryszkoŁódź, szkółka ormiańskaMichał Gryszko: Jak została pani nauczycielką, jak powstała szkoła?Anaida Kaczmarek: Idea nie była moja, ja nie wiedziałam, że tak można. Jak dowidziałam się, ze powstało Stowarzyszenie Ormian to mnie troszkę zdziwiło, bo ja myślałam że to jest nie do zrobienia, bo Ormianie… każdy jest zajęty swoja codzienna pracą i odsuwa takie potrzeby na dalszy plan i spodobało mi się to bardzo, byłam bardzo zadowolona. A dla-czego pracuję tu? Bo ja z zawodu jestem nauczycielką. Pracowałam 15 lat w Armenii w szkole muzycznej, uczyłam solfeżu – tak jak matema-tyka w muzyce – kształcenie, rytmika i histori muzyki. Pracowałam też w Armenii w przedszkolach. Byłam nauczycielką, 15 lat to kawał czasu, ale zainteresowało mnie sam fakt, że jako muzyk ja chciałam pomóc nie tyle jako nauczyciel języka ormiańskiego, tylko właśnie kultury.

66

Msza ormiańska w kościele przy ul. Piotrkowskiej 3, celebrowana przez ks. Dajad Tsaturyan z Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, fot. Michał Gryszko

67

Kraśnica k/Opoczna, woj. łódzkie• majątek, dwór i stadnina rodziny Wartanowiczów, o historii miejsca i m.in. dziejach rodziny polskich Ormian, opo-wiada Aleksandra Ziółkowska-Boehm w książce pt. Dwór w Kraśnicy i Hubalowy Demon, Warszawa 2009

Popów k/ Łowicza, woj. łódzkie• kuchnia ormiańska „Yerewan”, przy dro-dze a2 Warszawa – Poznań

Toruń, woj. kujawsko-pomorskie• miejsce powołania w 2004 roku przez dra Tomasz Marciniaka, pierwszej w Polsce jednostki naukowo-badawczej, poświęconej pro-blematyce ormiańskiej• Centrum Badań Ormiańskich przy umk w Toruniu. cbo działało do 2010, kiedy zostało przekształcone w Fundację Centrum Badań Ormiańskich.

Brodnica, woj. kujawsko-pomorskie• Restauracja ormiańska „Ararat”, ul. Przykop

Piotrków Trybunalski, woj. łódzkie• kawiarnia „Ormianin”, Rynek Trybunalski 10

68

Kuczek k/Ciechocinka, woj. kujawsko-pomorskie• restauracja ormiańska „Masis”, przy dro-dze a1 Katowice – Gdańsk

69

Bydgoszcz• dawny budynek Szkoły Powszechnej nr 7 im. Grzegorza Piramowicza w Bydgoszczy, Plac Kościeleckich 8 (południowa pierzeja placu Kościeleckich przy skrzyżowaniu z ulicą Bernardyńską)

Gogolinek k/Bydgoszczy, woj. kujawsko-pomorskie• gospodarstwo rolne posła, działacza politycznego i społecznego Wojciecha Mojzesowicza, pochodzącego z ormiań-skiej rodziny

Straszyn k/Pruszcz Gdańskiego, woj. pomorskie• miejsce dorocznych spotkań ormiańskich; w 2005 roku w kościele p.w. św. Jacka odbyła się msza w obrządku Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, podczas której ochrzczono kilkoro dzieci ormiańskich imigrantów

„trzeciej fali”[spispodrozny.pl]

70

Gdańskfot. Dawid Parsamian

„W starych murach miasta GdańskaBlask rozsiewa gwiazda nowaPani Łaskawa OrmiańskaZ kresów ze Stanisławowa”

• fragment „Pieśni do Matki Bożej Łaskawej”, słowa: W. Wajda[piotripawel.diecezja.gda.pl]

Tablica informactjna parafii p.w. św. Piotra i Pawła w Gdańsku

Chaczkar w Gdańsku, ul. Żabi Kruk 3 przy kościele p.w. św. Piotra i Pawła (ufundowany przez ormiańską Fun-dację „Piunik”)

71

Elbląg fot. Zbigniew Szmurło, Aram Simonyan• 30 października 2005 r., w 1600. rocznicę powstania alfabetu ormiańskiego oraz w 90. rocznicę Ludobójstwa Ormian w Turcji

– poświęcono stojący przed kościołem Miłosierdzia Bożego w Elblągu chaczkar. W uroczystości brali udział m. in.: Suren Czachmachczjan, dzięki któremu ważący aż 500 kg krzyż dotarł do Polski, a także autor chaczkaru – rzeźbiarz Robert Howsepian. [spispodrozny.pl]

Chaczkar w Elblągu przy ul. Bema przed kościołem Bożego Miłosierdzia

72

Gdańsk, Elbląg• wizyta w 2006 roku ormiańskiego ża-glowca Kilikia, nazwanego tak na cześć Małej Armenii, będącego rekonstrukcją średniowiecznych łodzi, jakimi pływali kupcy ormiańscy z Cylicji. Klub Badań Morskich ayas z Erywania pod wodza kapitana Karena Balayana opłynął Kilkią całą Europę (szlak siedmiu mórz)

Grunwald,• w słynnej bitwie w 1410 roku, udział po stronie sił polsko-litewskich miała wziąć ormiańska chorągiew, jednak źró-dła historyczne nie potwierdzają tego faktu jednoznacznie[dziedzictwo.ormianie.pl]

Giżycko,• Galeria Sztuki „u armena”, ul. Dąbrowskiego 17/1A

Sejny, woj. podlaskie• seminarium duchowne utworzone w 1825 roku przez biskupa sejneńskiego ks. Mikołaja Jana Manugiewicza (1754-1834), którego papież Pius vii mianował biskupem tytularnym Tharmacus i sufraganem war-szawskim, w1827 został senatorem Królestwa Kongresowego[pl.wikipedia.org]

Pułtusk,• bar ormiański, ul. Traugutta 10

73

Epitafium Marianny Minasowicz w Kościele Dominikanów na Nowym Mieście

Warszawafot. Zbyszek Kordys• Na ścianie prezbiterium kościoła, po lewej stronie, wmurowana jest mosiężna tabliczka o wymiarach 70x30 cm z napisem w języku ormiańskim:

„To jest grób litościwej duszy wielkiej damy, małżonki pana Jakuba pielgrzyma, syna Minasa, przedstawiciela miasta Jazłowca. Spoczęła w Chrystusie w roku 1126, miesiąca kwietnia 26-go, w piątek.”Epitafium należy do Marianny Minasowicz przybyłej wraz z mężem do Warszawy z Jazłowca, miasta położonego obecnie na Zachodniej Ukrainie. Marianna zmarła w czasie panowania króla Jana III Sobieskiego. Zastanawiać nas może jednak rok umieszczony na tabliczce. Jak Marianna mogła umrzeć w 1126, podczas gdy żyła za panowania króla Jana? Rachuba lat w kalendarzu ormiańskim jest inna niż w innych kalendarzach chrze-ścijańskich. Początkiem tzw. ery ormiańskiej jest dzień 11 lipca 552, kiedy to synod w Dwinie w Armenii zerwał jedność z Kościołem Katolickim.[spispodrozny.pl]

Dom malarza Jana Klemensa Minasowicza na Krakowskim Przedmieściu

74

Kaplica Res Sacra Miser, Krakowskie Przedmieście (miejsce mszy św. w obrządku ormiańsko-katolickim)

75

Dawna lokalizacja jednej z pierwszych aptek ormiańskich w Warszawie

76

Teatr Wielki Opera Narodowa. Dyrektorem Opery był Sergiusz Metaxian

77

Kamienica Minasowiczów

78

Pałacyk Szymonowica na Solcu

79

Fragment dekoracji pałacyku

80

Lipków, woj. mazowieckieArchiwum: Agnieszka KaczurbaLipków

„W ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku dobra lipkowskie nabył Ormianin Paschalis Jakubowicz, który przybył do Polski około 1760 roku. (…) W 1788 założył w Lipkowie przędzalnię bawełny oraz słynną manufakturę – fabrykę wytwarzającą między innymi pasy do szlacheckich kontuszy. (…) Zmarł w 1816 roku. Został po nim w Lipkowie klasycystyczny kościół Św. Rocha oraz kla-syczny, według innych późnobarokowy, dworek.” [Informator gminy Stare Babice]

Dworek Paschalisów, obecnie plebania

81

Figura św. Józefa Nabrobek Jakuba Paschalisa

82

Tabliczka fundacyjna na kościele św. Rocha w Lipkowie

Nabrobek Józefa i Romany Jakubowiczów

Kościół Św. Rocha w LipkowieKościół ufundowany został przez Jakuba Paschalisa Jakubowicza. Świątynię wybudowano w 1792 roku. Początkowo służyła głównie okolicznym mieszkańcom, pracownikom przędzalni i właścicie-lom majątku.

83

Polana z pozostałościami manufaktury prowadzonej przez Jakuba Paschalisa Jakubowicza

84

Dworek Paschalis Jakubowiczów

85

jasełka szkolneKościół św. Rocha w Lipkowie

86

Dworek Paschalisów, obecnie plebania

87

Kościół św. Rocha w Lipkowie Stawy przy lipkowskim dworku

88

Zielonki, woj. mazowieckiefot. Zbyszek Kordys• Pałac w Zielonkach wzniesiono w 1855 r. dla architekta Alfonsa Ferdynanda Kropiwnickiego w miejscu dawnego, drewnianego dworu Franciszka Paschalisa Jakubowicza. Majątek Zielonki zakupił w 1788 r. Ormianin Jakub Paschalis Jakubowicz – właściciel pobliskiej manufaktury tkackiej w Lipkowie. Choć po dworku należącym do ormiańskiej ro-dziny Jakubowiczów nie ma już śladu, zachowały się jednak jego dawne, murowane piwnice. Obecnie pałac należy do rodziny Lasotów. Odbywają się w nim m. in.: koncerty, wesela, konferencje, szkolenia.[spispodrozny.pl]

89

Zachowane Piwnice dawnego dworu Paschalisów w Pałacu Lasotów w Zielonce

90

Sala w Pałacu Lasotów w Zielonce

91

Sala w wieży z napisem „Przeszłość Przyszłości” w Pałacu Lasotów w Zielonce

92

Rokitno, woj. mazowieckiefot. Zbyszek Kordys• parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z barokowym kościołem parafialnym w Rokitnie wzniesionym w latach 1693-1709. W skład Komitetu Budowy wszedł Felix Paschalis Jakubowicz, polski Ormianin. Korpus centralny budowli wzniesiono na planie krzyża greckiego z 4 bocznymi kaplicami, w ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem malowany na desce z xvi-xvii w.. W ołtarzach bocznych znajdują się xvii wieczne obrazy. W frontalnej ścianie znajduje się tablica po-święcona pochowanym w kościele Aleksandrowi Jakubowiczowi Paschalisowi (1846r.) oraz Katarzynie z Ryxów, Paschalis-Jakubowicz (1851r.); na pobliskim cmentarzu odnaleźć można nagrobek rodziny ormiańskiego pochodzenia: Paschalis-Jakubowiczów. [spispodrozny.pl]

Widok na kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rokitnie

93

Epitafium Aleksandra Paschalisa Jakubowicza

94

Plebania parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rokitnie

95

Grób rodziny Paschalis Jakubowiczów

96

Nagrobek rodziny Jakóbowskich

Potycz gm. Góra Kalwaria, woj. mazowieckie• majątek, który w 1832 nabył za sumę 277064 zł i 3 gr, poeta, tłumacz i prawnik Józef Dionizy Minasowicz. Urodził się w rodzinie warszaw-skiego kupca, pochodzenia ormiańskiego. Jako pierwszy przetłumaczył na język polski poemat Fryderyka Schillera, Odę do radości. Członek loży masońskiej Asteria, brat słynnego malarza Jana Klemensa Minasowicza,

Kielce• popiersie Zbigniewa Herberta w Alei Sław na Skwerze Harcerskim im. Szarych Szergów,

Ostrowiec Świętokrzyski, woj. świętokrzyskie• w Państwowej Szkole Muzycznej I stopnia prowadzone są przez Katrinę Owsepian zajęcia, poświęcone w szczególności twórczości wybitnego kompozytora ormiańskiego Komitasa, uczniowie specjalizują się w kon-certach klasycznej muzyki ormiańskiej

Puławy, woj. lubelskie• miejsce formowania i stacjonowania tzw. Legionu Ormiańskiego, od grudnia 1942 r. do września 1943 r. (Stamm Bataillon der Armenische Legion)

97

Obraz Matki Bozej Różancowej w zlotej sukience z kosciola pw. sw. Katarzyny Aleksandryjskiej w Szczebrzeszynie.

Szczebrzeszyn, woj. lubelskie• Kościół św. Katarzyny, powstał pierwotnie w zespole budynków klasztoru franciszkanów, przebudowany w xvii w. dzięki donacji rodziny Zamoyskich, jest przykładem świątyni bazylikowej tzw. re-nesansu lubelskiego. W kościele znajduje się obraz w ołtarzu Matki Boskiej Różańcowej, pochodzący prawdopodobnie z kościoła ormiań-skiego w Zamościu (rozebranego w latach 1826/27). Obraz datowany na i poł. xvii w., malowany na płótnie, utrzymany w tonacji mono-chromatycznej „en grisaille” (różne odcienie szarości).fot. Tomasz Gaudnik [szczebrzeszyn.info]

98

Kazimierz Dolny, woj. lubelskiefot. Zbyszek Kordys

„Nad Wisłą w województwie Lubelskiem najpiękniejszy zabytek starożytnych miast polskich, w którem słynęły jarmarki zbożowe. W r. 1677 pozwolono Ormianom zamieszkałym i nowo-przybywającym, domy i kamienice w rynku i ulicach na zakupionych placach budować, handel winem i innemi trunkami prowadzić, warzyć, szynkować piwa i miody za opłatą staroście becz-kowego i podatków trudnić się piekarstwem.” sadok barącz Rys dziejów ormiańskich

Kamienica pod św. Mikołajem i Krzysztofem, Rynek

99

Epitafium poświęcone Grzegorzowi Piramowiczowi ufundowane przez jego rodzinę

Kościół pod wezwa-niem Narodzenia NMP i św. Michała Archanioła

Kurów, woj. lubelskiefot. Zbyszek Kordys

„Szkoła w Kurowie zaczęła funk-cjonować po przerwie wywołanej reformacją i wojnami w xvii w., w ii. połowie xviii w. kiedy doszło do spotkania Ignacego Potockiego – wła-ściciela dóbr kurowskich – i księdza Grzegorza Piramowicza. Potocki spro-wadził Piramowicza do Kurowa, gdzie powierzył mu funkcję proboszcza. Oni byli pomysłodawcami i założy-cielami szkoły elementarnej (bo tak nazywano szkoły parafialne podsta-wowego szczebla).Szkoła mieściła się w budynku zwa-nym „wikariatem” wybudowanym przez Ignacego Potockiego. Budynek ten zachował się do dnia dzisiejszego. Do szkoły kurowskiej uczęszczało około 60 dzieci pochodzenia miesz-czańskiego, chłopskiego i żydowskiego. Dzieci uczyły się takich przedmiotów jak: nauka zdrowia, nauka obycza-jowa, nauka wiary, nauka czytania i pisania, rachunków oraz miernic-twa. Kurowska szkoła była „oczkiem w głowie” dla dwóch wyżej wymienio-nych wielkich mężów. Dzięki opiece materialnej Ignacego Potockiego oraz nadzorowi pedagogicznemu ks. G. Piramowicza szkoła kurowska roz-wijała się bardzo dobrze. Była jedną z najlepiej funkcjonujących szkół ele-mentarnych na Lubelszczyźnie.”ilona rola, [spispodrozny.pl]

100

Janów Lubelski, woj. lubelskie• miejsce pielgrzymek Ormian w xvii wieku do Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej Łaskawej i kościoła św. Jana Chrzciciela, wchodzący w skład zespołu klasztornego wybudowanego w latach 1694-1769 przez zakon dominikanów. W kościele znajduje się obraz Matki Bożej Różańcowej, uznany w 1762 roku za cudowny.

Międzyrzec Podlaski, woj. lubelskie• plebania Kościoła Św. Mikołaja oraz dawna szkoła parafialna – zbudowana na początku xix wieku, gdzie pracował i mieszkał ks. Grzegorz Piramowicz (1735-1801). Ksiądz, pedagog, działacz oświatowy, pisarz oświe-ceniowy i filozof pochodzenia ormiańskiego. Od 1774 roku był proboszczem w Kurowie, od 1785 roku równolegle także w Końskowoli. W 1797 roku pod naciskiem Austriaków i przeniósł się do Międzyrzeca Podlaskiego. Był profesorem filozofii w kolegium jezu-ickim we Lwowie. Uczestniczył w pracach Komisji Edukacji Narodowej, jednocześnie pełnił obowiązki sekretarza Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1791 był jed-nym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, a od 1800 był człon-kiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.[pl.wikipedia.org]

Komarów k/Zamościa, woj. lubelskie• miejsce największej bitwy konnej w wojnie z bolszewikami, 31 sierpnia 1920 r., gdzie podczas walki zasłynął rotmistrz Kornel Krzeczunowicz, do-wódca 8 Pułku Ułanów

Fragment rękopisu księgi pt. Miraculum, czyli Księga cu-dów i łask (kopia z xix w.)

101

Lublinfot. Zbyszek Kordys

„Tu był kościół ormiański, a kupcy tego obrządku około r. 1600 wyprawiali ztąd towary do Moskwy, za które tamże kupowali wosk, juchty, sobole i do Gdańska przy-wozili. Jeszcze w r. 1717 był Grzegorz Muratowicz radcą w Lublinie, potem zmniejszyła się liczba Ormian tak da-lece, że przy końcu wieku ośmnastego niebyło już tamże kościoła ormiańskiego”Autor: Sadok Barącz „Rys dziejów ormiańskich”24 kwietnia 2006 przy kościele Św. Rodziny w Lublinie, wspólnota lubelskich Ormian ufundowała pomnik upa-miętniający wizytę Jana Pawła ii w Armenii. Pomnik ustawiony został w pobliżu wejścia do kaplicy adoracji Najświętszego Sakramentu. Ma formę granitowej ta-blicy. Oprócz wizerunku Ojca świętego widnieje na niej sylwetka góry Ararat – symbolu Armenii – oraz mau-zoleum ofiar ludobójstwa w Cycernokaberdzie, gdzie modlił się papież.[spispodrozny.pl]

102

Kamienica Konopniców w Lublinie

Zamośćfot. Zbyszek KordysZamość, Księgarnia Efemeros, Kamienica Tatułowiczowska, Rynek Wielki 16„Księgarnia została założona w kamienicy, która przez wieki należała do szanowanych, zamojskich Ormian. Chcieliśmy do tego na-wiązać. Wystrój naszej nowej księgarni ma wiele elementów ormiańskich… Wierzę, że udało nam się stworzyć odpowiedni dla miło-śników książki i historii klimat”. sławomir bartnik, właściciel księgarni „Efemeros”, [dziennikwschodni.pl]

Projekt i skład publikacji:Tomasz Fabianowiczwww.woznkt.com

Fundacja Ari Ariul. T. Boya-Żeleńskiego 6/7785–858 [email protected]

www.spispodrozny.pl

Druk i oprawa:Cominfo Sp. z o.o.Bydgoszcz

Sponsorzy:

Partner:


Szlak ormiański

Spis podróżnyOrmianie w Polsce


Szlak ormiański

Spis podróżny . Orm

ianie w Polsce

Spis_Podrozny_Album_Cover_01.indd 1 2011-02-08 17:38:58

spis podróżny. ormianie w polsce. album

Documents