Kazanım

A.1O.3. Su kaynaklarını farklı özelliklerine göre sınıflandırır.

DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR:

SU, TOPRAK, BİTKİ

SU KAYNAKLARI

• Okyanuslar, denizler, göller, barajlar, akarsular ve yeraltı suları Dünyadaki başlıca su kaynaklarıdır. Sular sıcaklığın etkisiyle buharlaşır, atmosferde yoğunlaşıp yağış olarak tekrar yere düşer. Yeryüzündeki su kaynaklarını besler. Bu harekete su döngüsü denir.

• Deniz ve okyanus sularının sıcaklık ve tuzluluk özelliklerini enlem faktörü belirlemektedir. Buna göre, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe suların sıcaklığı ve tuzluluk oranı azalır. Deniz ve okyanus suları tuzlu olduğu için sulama ve içme suyu olarak doğrudan kullanılmaz.

• Okyanuslar büyükten küçüğe doğru; Büyük Okyanus (Pasifik), Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu şeklinde sıralanır.

• Dünya’nın %71’i sularla, %29’u karalarla kaplıdır. Okyanusların büyük bir bölümü Güney Yarım Küre’dedir.

• Il. GÖLLER

• Karalardaki doğal çanaklarda biriken su kütlelerine göl denir.

• Göl Sularının Özelliklerini Etkileyen Faktörler Göl sularının acı, tatlı, sodalı veya tuzlu olması şu faktörlere bağlıdır.

• 1. iklim koşullarına

• 2. Beslenme kaynaklarına

• 3. Göl çanağının jeolojik yapısına (bulunduğu arazinin yapısı)

• 4. Gölün büyüklüğü ve derinliğine

• 5. Gideğeninin (göl ayağı) olup olmamasına

• OLUŞUMUNA GÖRE GÖL ÇEŞİTLERİ

• A. DOĞAL GÖLLER

• 1. Tektonik Göller: Yer kabuğu hareketleri sonucunda çöken alanlardaki çanaklarda oluşan göllerdir.

• 2. Karstik Gölleri: Kolay eriyebilen (kireç taşı, alçı taşı, kaya tuzu gibi kayaçlar) karstik tabakalarda oluşan çanaklarda biriken su kütleleridir. Daha çok polye ve obruk tabanlarında görülür.

• 3. Buzul (Sirk) Gölleri: Buzul aşındırma çanaklarında suların birikmesiyle oluşur.

• 4. Volkanik Göller: Volkanik faaliyetlerle ortaya çıkan çanaklardaki su birikintileridir.

• 5. Set Gölleri: Vadi, koy veya körfez gibi yer şekillerinin önünün doğal bir setle kapanmasıyla oluşurlar. Seti oluşturan faktöre göre şu isimleri alı lar:

• a. Heyelan Set Gölleri: Heyelanla kayan kütle- nin akarsu vadisinin önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir.

• b. Alüvyal Set Gölleri: Alüvyonların akarsu vadisinin önünde birikmesiyle oluşurlar.

• c. Volkanik Set Gölleri: Lavların uzun bir çukurluğun önünü kapatmasıyla oluşurlar.

• d. Kıyı Set Gölleri: Koyların Önünün dalga biriktirmesiyle kapanması sonucu oluşurlar. Lagün veya deniz kulağı da denir.

• B. YAPAY GÖLLER (Barajlar)

• Barajlar, insanların bir akarsuyun önünü setlerle kapatması sonucu oluşur. Yapılış amaçları elektrik enerjisi üretmek, sulama suyu, içme ve kullanma suyu elde etmektir.

• III AKARSULAR• Belirli bir yatak içerisinde sürekli veya

mevsimlik olarak akan sulara akarsu denir. Akarsuların beslenme kaynakları yağmur suları, eriyen kar ve buz suları ile yeraltı sularıdır.

• 1. Döküldüğü Yere Göre Akarsular: Akarsuyun bütün kollarıyla birlikte sularını topladığı alana akarsu havzası denir. Bir akarsu, sularını denizlere veya okyanuslara ulaştırabiliyorsa açık havza, sularını denizlere, okyanuslara ulaştıramıyorsa kapalı havza adını alır. Havzanın açık veya kapalı olmasında akarsuyun bulunduğu bölgenin iklimi, yer şekilleri ve jeolojik yapısı etkilidir.

• 2. Rejimine Göre Akarsular: Akarsuyun akımında bir yıl içerisinde meydana gelen değişikliklere akarsu rejimi veya akım düzeni denir. Akım yıl içerisinde fazla değişmiyorsa akarsu düzenli rejime sahiptir.

• Örneğin Amazon, Kongo, Nil, Tuna gibi nehirlerin rejimi düzenlidir. Akımın yıl içerisinde belirgin olarak değiştiği akarsular düzensiz rejime sahiptir.

• Örneğin Ganj, İndus gibi nehirlerin rejimi düzensizdir.

• 3. Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular: Akarsuların beslenme kaynakları göller, yağmur, kar, buz ve yer altı sularıdır. Çok uzun yol alarak farklı kaynaklardan ve ıklım bolgelerınden beslenen akarsulara karma rejimli akarsular denir. Örneğin Nil, Fırat, Kızılırmak gibi akarsular.

• IV. YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR

• Yağmur ve kar sularının geçirimli tabakalardan sızarak geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle oluşan sulara yer altı suları denir. Yer altı sularının başlıca beslenme kaynağı yağışlardır.

• Gözeneklilik derecesi az olan, suyu tabana sızdırmayan tabakalara geçirimsiz tabaka denir. Kil, şist, marn, granit gibi kayaçların geçirimliliği azdır. Yer altı sularının biriktiği tabakalara akifer denir.

• Kaynak: Akifer içinde biriken suların çeşitli biçimlerde yeryüzüne çıkmasıyla oluşan sulara kaynak denir.

• Kaynak Çeşitleri

• a. Vadi (Yamaç) Kaynağı: Vadi yamaçlarının yeraltı suyu tablasını kestiği yerlerde oluşan kaynaklardır.

• b. Karstik Kaynaklar: Kolay çözünebilen kayaçlardan (kalker, jips gibi) sızan suların yeraltındaki erime boşluklarında biriktikten sonra yeryüzüne çıkmasıyla oluşur. Karstik yapıdaki arazilerde görülür. Suyu bol miktarda erimiş kireç içerir.

• c. Fay Kaynağı: Yer altı sularının fay hattını izleyerek yüzeye çıktığı kaynaklardır. Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde oluşur. İçinde bol miktarda erimiş mineral bulunur. Yerin derinliklerinden geldiği için suyu ılık veya sıcaktır.

• d. Gayzer (Kaynaç) Kaynaklar: Aktif volkanik alanlarda yeraltındaki gazların basıncıyla yer- yüzüne sıcak su ve buhar şeklinde püskürerek çıkan sulardır. Yeni Zelanda ve zlanda’da da

• e. Artezyen Kaynaklar: İki geçirimsiz tabaka arasında yer alan geçirimli tabakada biriken sular potansiyel bir basınç altındadır. Sondaj kuyuları ile üstteki geçirimsiz tabaka delinirse sular fışkırarak yeryüzüne çıkar.

• Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler

iklim: Toprak oluşumunda en önemli faktördür. Çünkü;• a. Fiziksel ve kimyasal ayrışma• b. Toprağın yıkanması• c. Topraktaki organizma faaliyetleri• d. Topraktaki humus miktarı iklime bağlı olarak değişi

r.• — Ana Kaya: Ayrışmada kayaçların direnci, bileşimi

ve cinsi toprak yapısını doğrudan etkiler.

• Zaman: Kayaçların ayrışarak toprağa dönüşmesi, toprak horizonlarının oluşabilmesi zamanla gerçekleşir. 1 cm kalınlığındaki toprak en az 100 yılda oluşur.

• Yer Şekilleri: Yer şekillerinin eğimi, yükseltisi ve bakı durumu toprak oluşumunu ve toprak üzerine yerleşen bitki ve canlı türlerini etkiler.

• Canlılar ve Bitki Örtüsü: Toprak oluşumunun gerçek anlamda tamamlanabilmesi için ayrışmış ana materyal üzerine bitkilerin yerleşmesi, bitki köklerinden çıkan asitlerle ana materyalin iyice ayrışması ve bitki atıklarının humusa dönüşerek toprağa karışması gerekir.

• Toprakta yaşayan bazı canlılar da derinlerdeki toprağı yüzeye çıkararak, karıştırma görevini üstlenirler. Örneğin; köstebek, tarla faresi.

• Oluşumunu tamamlamış bir toprak kesitinde yüzeyden derine doğru farklı özellik taşıyan katmanlar vardır. Bu katmanlara “horizon” denir.

• A Horizonu: Toprağın en üst katıdır. Organik madde ve humusca zengindir. Bu nedenle daha zengindir. Bitkilerin tutunup yaşadığı katmandır. Humuslu ve koyu renklidir.

• B Horizonu: Topraktaki A horizonunun yıkanması ile sızan mineraller B horizonunda birikir.

• C Horizonu: Ana kayanın iri unsurlar şeklinde parçalandığı katmandır. Ana kaya hakkında bilgi verir.

• D Horizonu: Ana kayaların bulunduğu katmandır.

• 1. Zonal Topraklar:• Bulunduğu yerin iklim ve bitki örtüsü şartlarına göre

oluşmuş ve A, B, C horizonlarına sahiptir.• Laterit Topraklar: Dönenceler arasındaki sıcak ve

nemli bölge toprağıdır. (Nemli tropikal ve Ekvatoral bölge) Humusca fakirdir. Kızıl renklidir.

• Terra — Rossalar: Akdeniz iklim bölgesinin kırmızı renkli toprağıdır. Genellikle kalkerli arazilerde görülür.

• Podzol Topraklar: Soğuk ve nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasının toprağıdır. Mineral bakımından fakirdir.

• Tundra Toprakları: Tundra iklim bölgesinin toprağıdır. Tarıma uygun değildir. Kışın donup yazın ayrışarak bataklığa dönüşür. (KYKde)

• Çöl Toprakları: Fiziksel ayrışmayla oluşan, çöl bölgelerinin toprağıdır. Kireç yüzeyde birikir.

• Çernezyomlar: Karasal iklimin yarı nemli alanlarında bulunur. Yerli toprakların en verimlisidir. Çayırlar altında oluşan kara renkli topraklardır. Organik madde yönünden çok zengindir.

• Kahverengi Orman Toprakları: Orta kuşağın nemli ve karışık yapraklı orman sahasında bulunur. Humus yönünden zengindir.

• Kahverengi ve Kestanerenkli Bozkır Toprakları:

• Orta kuşağın yarı kurak alanlarında bulunur.

• 2. İntrazonal Topraklar

• Bulunduğu yerin, yer şekilleri ve ana materyal şartlarına göre oluşmuştur. Bütün horizonlar oluşmamıştır. Toprak profili genelde A ve C horizonundan oluşur.

• Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerdeki havzaların tabanında görülür. Tuzlu topraklar ve tuzlu-sodik (alkali) topraklar olarak ikiye ayrılır.

• Kalsimorfik Topraklar: Taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda veya drenajın iyi olmadığı bataklık alanlarda bulunan topraklardır.

• Kalsimorfik Topraklar: Kireç taşı ve killi kireç taşı depoları ve üzerinde oluşur. Kireç bakımından zengindir. Vertisoller (dönen toprak) ve rendzinalar olarak ikiye ayrılır.

• Vertisoller ve Rendzinalar olarak iyi ayrılırlar.• a) Vertisoller: Eski göl tabanlarındaki killi, kireçli

depolar üzerinde oluşan topraklara vertisol topraklar denir. Bu topraklarda kurak dönemlerde büyük yarıklar oluşur. Yağışlı mevsimde toprak şişerek çatlak içlerinde biriken topraklar tekrar yüzeye çıkar. Bu nedenle bu topraklara dönen topraklar da (vertisol) denir.

• b) Rendzina: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar koyu renklidir. Alt kesimlerde kireç birikimi fazladır.

• 3. Azonal Topraklar:

• Horizonları olmayan, dış kuvvetlerin taşıdığı malzemelerden oluşan topraklardır.

• Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Verimlidir. Besin maddeleri yönünden zengindir.

• Lösler: Rüzgarların taşıyıp biriktirdiği malzemeden oluşurlar.

• Morenler: Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemeden oluşurlar.

• Kolüvyal Topraklar: Dağlık bölgelerin eğimli yamaçlarında ufalanan malmezemin yağmur ve sel suları tarafından dağ eteklerinde biriktirmesiyle oluşur.

• Litosoller: Aşınmaya uğrayan dağ yamaçlarında iri malzemeli taşlı topraklardır.

• Regosoller: Kum boyutundaki volkanik malzeme ve

• akarsuların biriktirdiği kumlu depolar üzerinde oluşur.

BİTKİ ÖRTÜSÜ ya da BİTKİ FORMASYONU Bir yerde doğal olarak yetişen ağaç, çalı ve ot gibi bitkilerin bir araya gelerek oluşturduğu topluluğa bitki örtüsü ya da bitki formasyonu denir.

Ekvatoral yağmur ormanı: Dünyanın en canlı, en kuvvetli ve yayılma kabiliyeti en yüksek olan orman tipidir. Orman ekosistemi bu tipte en yüksek seviyesine ulaşmıştır. Yüksek sıcaklık ve nemin bir arada bulunduğu alanlarda yağmur ormanları gelişmiştir. Büyük çoğunluğu, daima yeşil kalabilen yayvan yapraklı ağaçlardan meydana gelen tropik yağmur ormanında ağaçların dalları üzerinde eğrelti, orkide gibi konuk bitkiler, çeşitli sarılıcı ve tırmanıcı bitkiler, ormanın genel görünüşünde büyük rol oynarlar. Ağaç boyları 50— 60 metreyi bulabilmektedir. Endonezya takım adalarında, Hindistan’da, Kongo Havzası’nda Amazon havzasında, Karayip Denizi sahillerinde ve adalarında yayılış gösterir.

• Savan ikliminin görüldüğü alanlar• Ekvatoral iklim ile çöl iklimi arasında görülür.

Görüldüğü yerler, 10-20° kuzey ve güney enlemleri arasıdır.

Savan iklimi ve bitki örtüsü

Bu iklim bölgesine güneş ışınları yılda iki kez dik açıyla düşer. Yazları yağışlı, kışları kuraktır. Sıcaklık ortalaması bütün yıl 20 °C’ nin üstündedir.Sıcaklığın arttığı dönemlerde yükselim yağışları görülür.Bitki örtüsü uzun süre yeşil kalan, gür ve uzun boylu ot topluluklarından oluşan savandır. Savan bitki örtüsü içinde yer altı sularının yüzeye çıktığı yerlerde ve akarsu boylarında ormanlara rastlanır.

Muson İklimi

Muson rüzgarlarının etkili olduğu güney, güneydoğu ve doğu Asya’da etkilidir. Muson rüzgarlarından dolayı bu iklimde yaz mevsimi yağışlı, kışlar kuraktır.Kış mevsiminde adalar üzerinde bulunan yerler denizden gelen rüzgarların etkisiyle yağış alabilirler. Bu yönüyle sayan iklimi ile benzerlik gösterir. Fakat yaz yağışlarının yamaç yağışı olması ve miktarının daha fazla olmasıyla sayan ikliminden ayrılır.

Sıcaklık ortalaması bütün yıl 20 00 nin üstündedir. Yağışın artmaya başladığı yaz döneminde bulutluluğun artmasına bağlı olarak, sıcaklıklarda biraz azalma görülür.Yıllık yağış miktarı 1500-2000 mm dir.Bitki örtüsü kışın yaprağını döken muson ormanlarıdır. Muson ormanlarının tipik ağacı teak ağacıdır. Yağışların azaldığı iç kesimlerde bitki örtüsü savanlardır.

Çöl İklimiYağış miktarlarının 150 mm nin altında olan bölgelerde çöl iklimleri görülür. Libya’da Büyük Sahra Çölü

Bu iklimde mutlak nem ve bağlI nem çok düşüktür. Bu sebeple günlük sıcaklık farkı en fazla olan iklimdir. Gündüz 50°C ye çıkan sıcaklık gece -°C’lere düşebilmektedir. Mekanik (fiziksel) ufalanmanın en fazla olduğu iklimdir.

Belirli bir yağış mevsimi yoktur. Bazı yıllar hiç yağış olmayabilir. Bitki örtüsü yok denecek kadar azdır. Cılız ot ve çalılıklarla, kaktüs iklimin doğal bitki örtüsünü oluştururlar.

Çöllerde yer altı su seviyesinin yüzeye yakın olduğu veya çıktığı yerlere vaha denir. Bu alanlar canlı yaşamı için elverişli sahaları oluşturur.

Yazlar sıcak ve kurak kışlar ılık ve yağışlıdır. Yaz sıcaklığı güneş ışınlarının düşme açısına, kuraklık ise alçalıcı hava hareketlerine bağlıdır.Kar yağışı ve don olayı çok ender görülür.En fazla yağış kışın, en az yağış yazın düşer.Kışın görülen yağışlar cephe yağışlarıdır. Yıllık yağış miktarı yükseltiye göre değişir. Kıyıdan itibaren yükselti arttıkça yağış da artar.Zeytin, maki bitki örtüsüne örnektir.

Akdeniz iklimi; Akdeniz’e kıyısı olan ülkeler Avustralya’nın güneybatısı, Güney Afrika Cumhuriyet’inde Kap Bölgesi, Şili’nin orta kesimleri ve Kuzey Amerika’da Kaliforniya çevresinde etkilidir.Bitki örtüsü, kısa boylu bodur ağaçlardan oluşan makilerdir. Yaz mevsiminin kurak geçmesine bağlı olarak yaprakları kadifemsi bir yüzeyle kaplıdır. Bu bitkinin doğal ortama uyumuyla ilgilidir. Zeytin, keçiboynuzu, defne, mersin, kocayemiş, zakkum maki bitki örtüsüne örnektir.

Batı rüzgarlarının etkisiyle Kuzey Yarımkürede ılıman kuşak karalarının batı kıyılarında; Batı ve kuzeybatı Avrupa, Kanada’nın batısı, Avustralya’nın doğusu başlıca görüldüğü yerlerdir.Yazlar serin, kışlar ılık ve her mevsim yağışlıdır. Her mevsim yağışın olması bulutluluğun fazla olmasına o da güneşlenmenin az olmasına sebep olur..

Her mevsim nemlilik fazla olduğundan günlük, yıllık sıcaklık farkları azdır. Yıllık yağış miktarı 1500 mm civarındadır. Yükseltinin arttığı yerlerde yağış miktarı da artmaktadır. Yağış oluşumu rüzgarların daha çok denizden gelmesinden dolayı yamaç yağışı şeklindedir.Bitki örtüsü alçak kesimlerde kışın yaprağını döken yayvan yapraklı ormanlardır. Yükselti arttıkça bitki örtüsü değişir ve karma yapraklı ormanlara rastlanır. Daha yukarılarda ise iğne yapraklı ormanlar ve alpin çayırlar görülür

Deniz etkisinden uzak ılıman kuşak karalarının iç kesimlerinde görülür.Kış erken gelir, çok soğuk olur. Kar ortalama 80-90 gün toprak üstünde kalır. Yaz da geç gelir ve sıcak olur. Karlar hızla erir. Eriyen karlar zeminin nemli olmasına sebep olur. Sıcaklığın ve buharlaşmanın artmasıyla yerden yükselen nemli hava bu mevsimde bol yağış bırakır.

En fazla yağış ilkbahar ve yaz dönemlerinde düşer. Karasallık arttıkça yağışlar yaz mevsimine kaymaktadır. Yıllık yağış ortalaması 500 mm civarındadır.Nem miktarının az olmasından günlük sıcaklık farkı fazladır. Yıllık sıcaklık farklarının en fazla olduğu iklimdir. Nedeni nem azlığı ve güneş ışınlarının yıl boyunca geliş açısındaki değişimin çok fazla olmasıdır. Yıllık sıcaklık farkı 40-50 °C ye kadar çıkabilmektedir. Bitki örtüsü kış sıcaklıklarına dayanabilen kurakçıl, iğne yapraklı sarıçam ve karaçam ormanlarıdır, Bu ormanlara Tayga ormanları denir. Tayga’lar Dünya’nın en geniş orman alanlarını oluştururlar.Ormanların tahrip edildiği yerlerde bozkırlar görülür. Seyrek ağaç toplulukları arasındaki bozkırlara antropojen bozkır denir.

Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlıdır. Ilıman ve sıcak kuşak karalarının iç kesimlerinde görülür. Yıllık yağış miktarı 250-300mm arasındadır. Yağışlar en fazla ilkbahar mevsiminde ve Yükselim yağışlarıdır. Nem az olduğundan günlük yıllık sıcaklık farkları ve fiziksel ufalanma fazladır.Bitki örtüsü yağışlı mevsimde yeşeren kurak mevsimde kuruyup ortadan kalkan ot topluluklarıdır. Bunlara step (bozkır) denir.

Yağış yetersizliğinden dolayı bu iklimde ormanlara fazla rastlanmaz. Yükseltinin arttığı ve sulak olan akarsu boyları ve göl kenarlarında ağaçlara rastlanır. Antropojen bozkırlara bu iklim türünde de rastlanır.

Kutup altı iklimidir. Sibirya, İskandinavya Yarımadası’nın kuzeyi, Kanada’nın kuzeyi ve Grönland Adası’nın güney kıyı kesimlerinde görülür.Yıllık sıcaklık ortalaması 0°C’nin altındadır. Yaz mevsiminde sıcaklıklar 0°C’nin üzerine çıkar. Bu dönemde kar erimeleriyle topraklar bataklık halini alır. Kışın sıcaklık —30,—40°C’ lere kadar iner.Toprak yılın büyük bir kesiminde donmuş haldedir. Sadece yazın sıcaklığın artması ile toprağın üst kısmındaki buzlar erir ve bataklıklar oluşur.Bitki örtüsü, yosun ve likenlerden oluşan tundralardır.