ŠUMSKI EKOSISTEM I NESTAJANJE ŠUMA

Alida Čengid

Volonter, Udruženje Aarhus Centar u BiH

Septembar, 2016.

1. Ekosistem, pojam i definicija

• Pojam ekosistem, grč. oekos = stanište; sistem = sastav (Gensli, 1935.) i predstavlja osnovni objekat istraživanja ekologije.

• Prvi zakon ekologije je da svaki živi organizam razvija neprekidnu i stalnu vezu sa elementima njegove životne sredine.

• Ekosistem je osnovna funkcionalna jedinica u ekologiji u kojoj postoji interakcija između organizama i njihove sredine.

• Ekosistem je izgrađen od dvije cjeline biotopa i biocenoze

između kojih se vrši kruženje materje i energije.

EKOSISTEM=BIOTOP + BIOCENOZA

EKOLOŠKI FAKTORI

ABIOTIČKI FAKTORI BIOTIČKI FAKTORI

Klimatski faktori:sunčevo zračenje i svetlost; toplota i

temperatura; voda i vlažnost; vazduh i

vjetar

Edafski faktori:fizičke, hemijske i biološke osobine

zemljišta

Orografski faktori: nadmorska visina, nagib terena, položaj terena u odnosu na strane svijeta

Biotički faktori:uticaj koje čine

organizmi jedni na druge, a odnosi se na ishranu, reprodukciju,

rasprostranjivanje, organsku produkciju.

• BIOCENOZA (životna zajednica) čini živu komponentu svakog ekosistema. To je skup organizama različitih vrsta koje žive zajedno na istom staništu. Čini je vedi broj populacija:

• fitocenoza (biljne zajednice),

• zoocenoza (zajednice životinja) i

• mikrocenoza (zajednice mikroorganizama).

• Osnovni procesi koji se odvijaju u ekosistemu su:

• 1. Odnosi ishrane

• 2. Kruženje materije

• 3. Proticanje i transformacija energije

• 4. Razvoj i evolucija ekosistem

1.1. Odnos ishrane u biocenozi

• Životne zajednice su međusobno povezane i zavise jedna od druge preko lanca ishrane te razmjenjuju energiju i materiju kako međusobno tako i sa svojom sredinom. Svi organizmi u bioocenozi prema lancu ishrana podjeljeni su u tri vrste:

1. Proizvođači (autotrofi)

2. Potrošači (heterotrofi)

3. Razlagači (reducenti)

• Proizvodjači: zelene vaskularne biljke, alge, bakterije.

• Potrošači: Herbivori (biljojedi) Omnivori (svaštojedi) i Karnivori (mesojedi).

• Razlagači: saprofitske bakterije (za ishranu koriste uginule organizme ili njihove odbačene djelove)

Kruženje materije i energije• Biotičke i abiotičke komponente stupaju

u uzajamne odnose, stvaraju sistem kruženja materije i energije. Proizvođači uzimaju neorganske materije iz biotopa i sintetišu organske materije. Na račun tih materija žive potrošači. Razlagači razlažu uginule organizme do neorganskih elemenata pa proizvođači mogu ponovo da ih koriste. Tokom ovog kruženja materije, energija prelazi iz jednog oblika u drugi, iz neorganskog u organski, i koristi se za obavljanje životnih procesa i na svakom nivou dio energije se oslobađa i u vidu toplote, napušta sistem. Zato se u ekosistem neprestano moraju unositi nove količine energije.

1.3. Razvoj ekosistema

• Sukcesija je proces razvoja životne zajednice koji uključuje promjene u sastavu i strukturi vrsta i procesima u zajednici tokom vremena.

• Dolazi i do izmjene biotopa, moţe doći do povećanja,

smanjenja ili nestajanja neke vrste u biocenozi.

• Postoji primarna sukcesija koja predstavlja

naseljavanje ogoljenog prostora.

• Sekundarna sukcesije predstavlja razvoj biocenoz na

prostoru koji je prije toga bio uništen uticajem čovjeka

ili prirode npr. poţara,krčenje ili vulkanska erupcija .

2. Podjela ekosistema

• Različiti ekosistemi u jednoj klimatskoj zoni, grupišu se u veće

cjeline tj. biome. Biomi s obzirom na biotop razvrstavaju se

na:

1. Kopneni (ili suhozemni ekosistemi ) to su: tropske kišne

šume, lišćarske i četinarske šume, tropske savane, pustinje,

stepe, tundre, tajge i makija.

2. ekosistemi kopnenih voda to su: lentički ekosistemi (jezera,

bare) i lotički ekosistemi (rijeke, potoci).

3. okeanski ekosistemi (mora, okeani).

2.1. Šumski ekosistemi

• Šuma je po oblicima vegetacije i vrstama biljaka

najveličanstvenija tvorevina prirode.

• Ona je rezultat dugog razvoja vegetacije u prošlosti Zemlje.

• Razvijaju se na svim kontinentima osim na Antarktiku,

krajnjem sjeveru i na velikim nadmorskim visinama.

• Osnovni djelovi šume kao ekosistema su zemljište, vazduh,

šumska ţivotna zajednica i geološka podloga.

• Sloţenost šuma se ogleda

u njihovoj izraţenoj

spratovnosti i raznovrsnoj

meĎusobnoj povezanosti

svih članova ţivotne

zajednice.

• Slojeviti raspored vrsta u

šumi omogućava da se na

malom prostoru naĎe

veliki broj vrsta.

• Spratovnost šume čini

sprat visokog drveća,

sprat niskog drveća, sprat

ţbunja i prizemni sprat.

šume.

• Sprat viskog drveda čini najviše drvede dok niže drvede čine stabla koja nisu dostigla svoju zrelost.

• U nižim dijelovima žbunovi izgrađuju gust sklop ispod kojeg se razvija prizemni sprat zeljastih biljaka.

• Prizemni sprat šume čine paprat, mahovine, lišajevi, alge, gljive i šumska stelja (listinac) koji je sastavljen od uvelog i truhlog lišda i grančica te uginulih životinja. Ispod ovog sprata je zemljište.

•

2.1.1. Podjela šumskih ekosistema

• Raspoređene su zonski, prema geografskim širinama, ali i

prema nadmorskim visinama. Pa prema tome mogu se podjeliti na:

• Šume sjevera (četinarske šume)

• Šume umjerenog pojasa (zimzelene i listopadne šume)

• Tropske i ekvatorijalne šume (prašume s visokim drvećem i

gustom vegetacijom) .

• Na našim područiju sve šume se mogu grupisati u osnovne tipove:

1. Lišćarske listopadne

2. Četinarske

3. Mješovite (lišćarsko - četinarska)

Četinarske šume

• Rrazvijaju se u visoko planinskim oblastima gdje vlada planinska

klima, duga i hladna zima, a kratka i svjeţa ljeta.

• Glavni uslov za razvitak četinarskih šuma je dovoljna vlaţnost

vazduha i geološke podloge, niske temperature i oslabljeno

sunčevo zračenje.

• Zbog smanjene količine svjetlosti, spratovnost je slabije izraţena.

• Kod nas vladaju različite planinske klime. Na toplijim planinama

blizu mora razvijaju se šume munike, molike i endemičnih borova.

Na hladnijim planinama u dubljim djelovima kontinenata sprat

drveća čini: crni i bijeli bor, jela, duglazija, tisa, ariš, endemična

Pančićeva omorike, a mogu se naći kedar i kleka.

• Sprat ţbunova je siromašan. Od ţbunastih i zeljastih biljaka u

četinarskim šumama najčešće su: borovnica, kupina, planinske

ribizle, ţuta kopriva dok su u prizemnom spratu prisutne

mahovine, gljive i lišaji.

• Ţivotinjski svjet četinarskih šuma čine: divokoza, kuna, medvjed,

vuk, ris, lisica, tetjreb, veliki djetlić, sova, krstokljun itd

Lišdarske listopadne šume

• Rastu u umjereno - kontinentalnom pojasu do nadmorske visine od

oko 1000 m.

• Problem niskih temperatura najveći broj biljaka je rješio tako što u

zimskom periodu zbacuje svoje lišće, zadebljalom korom, zaštitnim

ljuspama i prelazi u fazu potpunog mirovanja.

• Površinski sloj zemljišta u šumi je prekriven je šumskom steljom.

• Šumu čine drveće bukve, hrasta, graba, kestena, brijesta, breza,

jasena, javor, jasika, joha, cera, topola, itd.

• Sprat ţbunja u lišćarsko listopadnm šumama grade: glog, lijeska,

dren, kupina, zova, trnjina itd.

• Zeljaste biljke u lišćarsko listopadnm šumama su: visibaba,

bijela berberina, anemona, ledinjak, jagorčevina, ĎurĎevak,

kopitnjak, paprati, mahovine; u ovom spratu su zastupljene i

gljive i lišaji.

• Ţivotinjski svijet lišćarsko listopadnih šuma su vuk, medvjed,

divlja svinja, lisica, srna, jazavac, zec, jeţ, vjeverica, miševi,

gušteri, zmije, daţdevnjaci, puţevi, jastreb, sova, djetlić,

slavuj, skenica itd.

Mješovite šume

• Formiraju se na nadmorskim visinama

izmeĎu čisto četinarskih i čisto

lišćarskih šuma.

• Najzastupljenije su šume koje čine

listopadne vrste hrastova (sladun, cer,

medunac), mješane šume sa grabom,

kao i bukove šume ili mešane šume

bukve i četinara (jela, smrča).

• Uglavnom su otvorenog sklopa na

niţim nadmorskim visinama, sa

dovoljno razmaknutim stablima da

omoguće razvijanje niţih spratova

2.2. Opšte korisne funkcije šuma

• Stvaranje kisika i pročišćavanje atmosfere

• Zaštita tla od erozije, bujica i poplava

• Uticaj na vodni reţim i hidroenergetski sistem

• Uticaj na plodnost tla i poljoprivredbu proizvodnju

• Uticaj na klimu

• Zaštita i unaprjeĎenje čovjekovog okoliša

• Rekreacijska, turistička i zdravstvena funkcija

• Ekonomska funkcija

2.3. Nestajanje šumskih ekosistema

• Ukupna površina pod šumama iznosi 3,89 milijardi hektara, što je 30% kopna.

• Veći dio tog bogatstva je uništen, uglavnom pretjeranom sječom u cilju

stvaranja prostora za nova naselja, poljoprivredne površine, fabrike i

saobraćajnice, kao i za potrebe drvne industrije.

• Njihovo uništavanje negativno djeluje na podzemne vode i vodeni ciklus,

promjene tla i klime, kao i nestanak mnogih biljnih i ţivotinjskih vrsta.

• Rast srednje temperature vazduha imat će za posljedicu pomeranje klimatskih

a usljed toga i vegetacionih zona kako po geografskoj širini (ka polovima)

tako i po nadmorskoj visini.

• U nekim oblastima moţe se očekivati povećana smrtnost

drveća kao posljedica stresa i napada štetočina i biljnih bolesti,

promjene u brzini rasta, oteţana prirodna i vještačka

regeneracija, kao i povećanje šteta prouzrokovanih šumskim

poţarima i atmosferskim nepogodama.

• Očekuje se smanjenje biološke mogućnosti za adaptaciju

ograničene raznovrsnosti. Najugroţenije su zajednice i vrste

čije su mogućnosti za adaptaciju ograničene.

• Rezultat svega ovoga je da tamo gdje je nekada bila šuma, a

danas je razgolićen teren, kiše dugo ne padaju i počinje proces

formiranja pustinje.

• Na prosoru BiH najproduktivniji su

šumski ekosistemi su bukovo-jelove

i čiste bukove zajednice pa se tako,

kao resurs drvne mase, prve nalaze

na udaru antropogenih aktivnosti.

• U poslijeratnom periodu sječa je

intenzivirana na mnogim

lokalitetima bez obzira na njihovu

biološku i ekološku vrijednost.

• Osnovni pritisci na šumske ekosisteme nastali antropogenim uticajima kod nas

su:

• Intenzivna i neselektivna sječa visokih šuma,

• nekontrolisani lov,

• uništavanje i degradacija zemljišta

• neselektivnom izgradnjom šumskih komunikacija

• neprimjerenom upotrebom šumske mehanizacije,

• prekomjerna eksploatacija ljekovitih biljaka i gljiva;

• intenzivna prirodna progradacija i zarastanje livada,

• neprihvatljiva izgradnja i koncentracija graĎevinskih objekata u atraktivnim

dijelovima gorskog pojasa (zimski rekreacijski centri Babin Do na Bjelašnici,

Vlašić planina, Kupres i Dugo polje na Čvrsnici),

• klimatske promjene,

• aerozagaĎenje,

• poremećaji reţima planinskh izvora i potoka.

•

Moguće mjere zaštite šumskih ekosistema

• Zaštita šuma je vrlo sloţen zadatak i pitanje je strategije shvaćanja

odnosa;

uzročnika štete - biljke -okoliša, a najčešće s čovjekom u središtu.

• Osnovna mjera kojom se treba voditi je postojanje Zakona o zaštiti

šuma kojim se reguliše očuvanje, zaštita, planiranje, gajenje,

korištenje šuma, raspolaganje šumama i šumskim zemljištem te

nadzor nad sprovoĎenjem ovog zakona.

• Mogućnosti sprečavanja degradacije šuma moguća je

provoĎenjem aktivnosti:

korištenje snage vetra,

korištenj solarne energije,

racionalnije grejanje,

električni automobile,

zaustavljanje emisije ugljen-dioksida,

korištenje energija iz biogasa – obnovljiv i povoljna za

klimu,

pošumljavanje zemljišta brzorastućim drvetom

paulovnijom.

• Neophodno je promjeniti stare navike, i usvojiti nove,

koje su ispravnije i humanije.

• Treba ukazati na ključne probleme, podići svijest

ljudi o trenutnoj situaciji i ubjediti ih da svako moţe

svojim ponašanjem da doprinese očuvanju okoline.

HVALA NA PAŽNJI!