tarih geniş konu anlatımı

7/31/2019 tarih geni konu anlatm

1/99

TARH NOTLARI

TARH: nsan topluluklarnn bir biriyle olan ilikilerini yer ve zaman gstererek neden sonuilikisi iinde inceleyen bilimdir. Deneyi, gzlemi yaplamaz ve tekrarlanamaz. Tarih ncesidevirler(Prehistorya): Yontmata, cilalta ve maden devridir.

TRK ADININ ANLAMI VE KKEN

1)- Ziya Gkalp'e gre; Tre kelimesinden gelir. Buna gre Trk demek"Treli=Nizaml,geleneklerine

bal" demektir.2)- Danimarkal Bilgin WAMBERY'e gre Tremekten (Trk) gelir. Buna gre Trk demek

TREM, OALMI demektir.3)- Kagarl Mahmut'un "Divan- Lgatt Trk" adl eserinde Trk demek "OLGUNLUK AI"

demektir.4)- Genel olarak Trk demek, GL,KUVVETL manasnda kabul edilir.

TRKLERN KULLANDII TAKVMLER:

1-12 Hayvanl Takvim: 1 yl 365 gn ve 12 aya, Gn 12 ksma ayrlmtr.2-Hicri Takvim: slamiyeti kabulden sonra benimsenmitir. Hicri takvimin balangc (miladi

622) Hz.Muhammedin Mekkeden Medineye gdr. Ay yl esasna dayanr. 1 yl 354 gndr.3-Takvim-i Meliki: Seluklu sultan Melikah adna dzenlenmitir.4-Rum-i Takvimi: 1.Mahmut zamannda (1676) Mali ilerde kullanlmaya balanmtr.5-Miladi Takvim: 1925 ylnda karlan bir kanunla kabul edilmitir. Hz.sann doumuyla

balar.

(KPSSde lk Uygarlklardan Soru Gelmemektedi r. )

ASYA VE MISIRDA KURULAN LK UYGARLIKLARMEZEPOTAMYA: lkan ilk ve en nemli uygarlklarnn gelitii blgedir. Mezepotamya,Frat ve Dicle nehirleri arasnda kalan bereketli topraklar ifade eder. Smerler, Elamlar, Akatlar,Babiller, Asurlular uygarlklar mezepotamya uygarlklardr.

Smerler: ehir devleti kurmular. Merkeziyetilik ve mutlakiyetilik vardr. ivi yazsn icatettiler. lk hukuk devletidir. Tarihte bilinen ilk yazl kanunlar Urgakina tarafndan hazrland.Smerler, edebi metinler yazmlardr. Glgam destan, Tufan menkbesi matematik, geometrive astronomi alannda temel tekil eden almalar yapmlardr. lk gzlemevini kurup burlarbulmulardr. Dzenli posta rgtleri kurmular. Smerler, kleci bir toplumdur.

Akadlar: Samiler kurmulardr. Akadlar, Smer uygarln n Asyaya yaymlardr.Elamlar: Smerleri ykan toplumdur.

Babiller : Kral Hammurabi 282 maddelik kanun hazrlad. Mutlak krallk denilen devletynetiminin ilk rneidir. Babilin asma baheleri, Babil kalesi stn sanat deeri tar.Asurlular: Kayseri yaknlarnda Kanite(Kltepe).Anadoluda ticaret kolonileri kurmulardr.

Karum denilen pazar yerleri ve suvari birlikleri kurmulardr. Bakent Ninovada saray ve tapnakyapmlardr.

N UYGARLIKLARI : Tunguz, Trk, Mool ve Tibet kltrdr. Resim yazs, 11.YYdaMrekkep, 200 ylnda Kat, M.S.8.YYda Matbaay bulmulardr. Toprak eya ve ipek yapmndaustalamlar bunlar ipek yolu ile batya aktarmlardr. Trk aknlarndan kurtulmak iin inSeddini yapmlardr. Hun ordu kyafetlerini kullanmlar, barut ve pusulay icat etmilerdir.

Hint Uygarl: Kast sistemi; Sint medeniyetine son veren asilerin balatt sistemdir. Bukast sistemi Hindistann millet haline gelmesini engellemitir.

skit Uygarl : Kadn egemenliine dayal bir toplumdur. At, bu kltrde nemlidir. zengiilk defa skitler tarafndan kullanlmtr.


2/99

ran Uygarl : ran uygarl, Medler ve Persler tarafndan gelimitir. lke satraplk denilen

eyaletlere blnmtr. Medler, Ticareti canlandrdlar. Posta rgt kurdular. Dzenli ve glordu birlikleri kurdular. Dinleri Zerdlk (Atee tapan)

Fenike Uygarl : Tccar bir kavimdir. Gemicilik sanat gelimitir. Latin alfabesinin temelinioluturdular. Fildii ilemesi ve cam buldular.

braniler: Hz.Musa zamannda Kuds bakent yaptlar. Tarihte ilk tek tanrl inanca sahiptoplumdur. Bu dinin yalnz brani halkna gnderildiine inanrlar. Bunun sonucu Musevilik dnyadini olamam, buna karlk Musevilerin, eriyip yok olmasn nlemitir.

ANADOLU UYGARLIKLARI : Hitit (Eti), Frigya, Lidya, yon, Urartu uygarlklar kurulmutur.lk blgesel ynetimler orta asya kkenli proto Hititler tarafndan kurulmutur. Yerleim merkezleri:anakkale : Truva Burdur : Haclarorum : Alacahyk Antalya: KarainYozgat : Aliar Konya : atal hyk

Hititler (M..2000-M..1200): Kafkasyadan gelerek Kzlrmak evresine yerletiler.Bakenti Hattuatr (Boazky) Hititler, Anadolu da ilk merkeziyeti krall kurdular (Panku).Tarihte bilinen ilk meclisi kurdular. Hitit hiyerogrif yazsn kullandlar. lk tarih yazmaclrneklerini verdiler. Anal denilen yllklara kayt yaptlar. Kanunlar tabletlere yazdlar. Msr ordusu

ile tarihin ilk byk meydan muharebesi olan kade savan ve kade anlamasn yaptlar.Tarihin en eski ve nemli anlamas kade anlamasdr. Anlamann bir metni Msr da karnaktapnanda, dieri Boazky de ki Eti devlet arivinde bulunmutur.

Frigya (M..1200-M..676) : Frigyallar, trak kkenli bir kavimdir. Bakenti Gordiondur.Ekonomileri tarma dayanyor. En byk tanrs kibale, en nl hkmdar Milastr. Kayamezarlar nldr. Gemeli mobilya yapmlardr.

Lidya (M..680-546): Gediz ve Menderes rma civarnda kurulmutur. Bakenti Sarddr.Bat kltrnn etkisinde kalmlardr. Kimmerleri Anadoludan kardlar. Sarddan Elamda susehrine kadar uzanan, en eski ticaret yolu Kral Yolunu yaptlar. Tarihte ilk kez para kullanantoplumdur. Parann icadyla ticaret hacmi artmtr. cretli askerlerden oluan ordu kurdular.Savata medlere yenildiler ve persler tarafndan tarih sahnesinden silindiler.

yon (M..1200-334): Akalarn zmir civarna yerleerek yerli halkla meydana getirdiiuygarlktr. yonlar uygarlkta ok ileri gitmilerdi. lk kez demokratik ynetim oluturdular.Mimaride yon dzeni olarak bilinen yap tarzn oluturdular. Matematikte: Tales ve pisagor,Fizikte; Aneksinemes, Tpta; Hipokrat, Tarihte; Heredot, iirde; air Homeros, Felsefede; milletokulunun kurucusu iyonlardr. Yunan kltrnn olumasnda yonlu bilginlerin katks vardr.Persler tarafndan yklmtr.

Urartu (M..900-600) : Bakenti Van Tubadr. Sulama kanallar yaparak tarm gelitirdiler.Kale, saray, tapnak yapmlardr. Kabartma kaya oymacl, maden ilemeciliinde ilerigitmilerdir. Medler tarafndan yklmlardr.

EGE UYGARLIKLARI: Girit, miken, yunanGirit Uygarl : Ege blgesindeki en eski uygarlktr. Corafi konumu. Knossos rasay

Giritin en nemli sanat eseridir. Ticaret ve denizcilikle uramlardr. Tiyatro ve kanalizasyontertibat kurmulardr. Gnmze ulaan kabartma freskler dikkat ekicidir.Miken Uygarl : Mora yarmadasnn dounda miken uygarlk merkezidir. Krallar iin

yaplan kuyu mezarlar, trins ve miken atolar eserleridir. Miken kral Aga Memunun Truvay alyks Momerosun ilyada destannda anlatlmtr.

Yunan Uygarl : Isparta, Atina, Korint, Tebai, kk ehir devletlerinden kurulmutur.Demokratik bir toplum yaps oluturulmutur. Drakon ve solon kanunlardr. Ege, Akdeniz veKaradeniz de koloniler kurdular. M..5.YY siyasi, sosyal ve kltrel alanlarda gelitiler. Helenklasik a. Tarihi Heredot ve Tukidides bu devirde yaad. Akademi ve okullarn kurulmasyla,bilimsel almalar yapld. Aristo, btn ynetim ekillerini incelemi; monari, Aristokrasi veDemokrasi olarak e ayrmtr. Mimari de iyon, dor korint etkisinde kalmlardr. Drt ylda bir

olimpiyat dzenlemilerdir.Helenizm Uygarl : Yunanistann dnda, yunan etkisiyle gelimi olan uygarl Helenizm

ad verilir. Makedonya kral skender Dou-Bat sentezinde dnya devleti kurmak istemitir.


3/99

skenderiye ve Bergama da byk ktphaneler, Antakya da bilim merkezi kurulmutur. Arimet,Matematiin; klit ve Apollonios, Geometrinin temelini atmlardr. Eratosten dnyann evresinihesaplad. Anatomi bilgisi (nsann fiziki yapsn inceleyen bilim) geliti.

Roma Uygarl: talyada domutur. (375 Kavimler G) 395te Kavimler Gnn etkisiile ikiye blnmtr. lk an en byk kleci devletidir. Hristiyanl resmi devlet diniyapmlardr. Aristokratlarla (Particiler) halk (Plep) arasnda ki snf mcadelesi sonucunda 12Levha Kanunlar karlmtr. Latince bilim kltr dili olarak Akdenize yayld. Yunan ve Helenuygarlklarnn gelitirerek Avrupaya yaylmasn salamlardr. Lejyon ad verilen askeribirliklerden daimi ordu kurmulardr.

TRK TARHNN KARAKTER: Dank yaamlar, deiik blgelerde yaamlar. Srekliyeni yurt ve iklimler aramlar. Ortak bir milli kltrn sahibi olmular. Birisi siyasi hayatnkaybederken dieri iktidarn zirvesine ulamtr. Trk tarihi: eitli Trk Devlet ve zmrelerininayr ayr blgelerde ortaya koyduu Tarihlerin btndr.

ANAYURTTAK TRK KLTRLER: Anav, Kelteminar, Afanesyeva, Andronova, Karasuk,ve Togar kltrleridir. Anayurt: Trklerin ilk ve anayurdu Orta Asyadr. Orta Asyann snrlar

yledir : Douda Kingan ( Kadrgan ) Dalar, Gneyde Hindiku, Karanlk dalar, Batda HazarGl, Kuzeyde Sibirya ovalar ile evrili toprak parasdr.

Gler: klim, ktlk ve kuraklk, salgn hayvan hastal nfus kalabal, kavimler arasndakig kavgalar, anlamazlklar ve in saldrlar ge neden olmutur.

Hunlar : Afganistan, Kuzey HindistanKuzey Hunlar : AvrupayaOurlar : Gney bat Sibirya ve gney RusyaSibirler : KafkasyayaAvarlar : Orta Avrupaya

Bulgarlar : Balkanlar ve Volga nehri boylarnaMacarlar : Orta AvrupayaUygurlar : AsyayaOuzlar : ran ve AnadoluyaHazarlar : KafkasyayaPeenekler : Dou Avrupa ve BalkanlarKumanlar : Dou Avrupa ve BalkanlarUzlar : Dou Avrupa ve Balkanlar

LK TRK DEVLETLERNDE KLTR ve UYGARLIK Devlet Ynetimi : Devletin banda Kaan ( Hakan ) ad verilen bir hkmdar bulunurdu

Hakann eine Katun (Hatun) denilirdi . Kaan devlet ilerini dant Kurultay denilen meclisvard .Din ve nan :Trkler Gk Tanrya inanrlard . Buna gre btn Dnyay yaratan Gk Tanr

idi , Din adamlarna kam ( taman ) denirdi . lleri iin yaplan trene yu , mezarlarna kurgandenirdi . lenler eyalar ile gmlrd . Trkler arasnda sonralar bilhassa Uygurlar dnemindedier dinler de yayld . Trkler daha sonralar ( 10. yy ) Mslmanl kabul ettiler .

Sosyal ve Ekonomik Yaam :Trkler nceleri yar gebe olarak yaadlar. lk ehirleriniGktrkler zamannda kuran Trkler Uygurlar dneminde de yerleik yaama getiler . Gebeolanlar kldan yaplm yurt ad verilen adrlarda yaarlard .

Yaz Dil ve Edebiyat :Trk devletlerinde ilk yaz Gktrk Devletinde kullanld . GktrkAlfabesi denilen bu yaz 38 harften oluur . Orhun Yaztlar Gktrk Alfabesi ile yazlmtr .

Yaztlar Trk edebiyat tarihinin ilk yazl bellgelerindendir . Yaztlar Kltigin , Bilge kaan veTonyukuk adlarna dikilmitir . Kitabelerin yazar olan Yulu Tigin bilinen ilk Trkedebiyatlarndandr .


4/99

Toy: Toy veya kurultay denilen devlet meclisi. Halk Tre dzeni ile ynetiliyordu. Federal

ynetim, lkenin prensler arasnda paylam.Todun : Eski Trk toplumunda Vergi Memuru

LK TRK DEVLETLERNDE KLTR VE MEDENYET

1)- DEVLET YNETMA) DEVLET: slamiyetten nce Trkler devlete L veya EL demilerdir. Hkmdarlarn

nvanlar: Trkler Hkmdarlarna any,Tanhu, Hakan, Han, Yabgu, lteber, di-kut, Erkin gibinvanlar vermiledir.

Trk Hkmdarlarnn Tahta k :1- Hanedan yeleri arasnda siyasi ve askeri mcadeleyikazanan hkmdar olarak tahta kyordu. (En sk rastlanan durum) 2- Hkmdarn rakipsiz adayolmas(Bu durumda taht kavgas olmadan baa geiyordu.) 3- Seim Usul (Kenge, toy veyakurultay denilen devletin ileri gelenlerinden oluan meclisin toplanarak hanedan yelerinden birinitahta geirmesi. 4)-Ekber ve Ered(En yal ve Olgun) olann baa gemesi. (Bu yntem III.Ahmet zamanndan itibaren sadece Osmanl Devletinde uygulanmtr.

Trk Devletlerinde Hkmdar: Hanedandan olan btn erkeklerin hkmdar olma haklar

vard. (Kardeler, karde ocuklar, amca, amca ocuklar ve dier hanedan yeleri.)Kut Anlay : Trkler devleti ynetme yetkisinin TANRI tarafndan verildiine inanyorlard.Tanr tarafndan verilen bu ynetme hakkna KUT diyorlard. KUT'un kan yoluyla hkmdarn tmerkek ocuklarna getiine inanyorlard. Btn hanedan yelerinde KUT olduundan kendinesiyasi ve askeri bakmdan gvenen kii TAHT KAVGASINA girebiliyordu. Bu durum Trkdevletlerini ya i sava sonucu istkrarszla, yada blnmeye gtryordu. Trk tresinde ana-babaya itaat esas olmasna ramen, hkmdar bunun dnda tutulmutur. Devletin devam iinbaba-oul veya kardelerin birbirleriyle mcadelesi normal karlanmtr. nk bu sayede engl ve en yetenekli kii devletin bana geecektir.

kili Ynetim(ifte Krallk): Trk Devletlerinde hkmdar ynetimi kolaylatrmak iin lkeyiSOL(Dou) ve SA(Bat) olmak zere ikiye ayrrd. Ortada (Merkezde) ise asl hkmdar

bulunurdu. Sa ve Solda ise Hanedan yelerinden YABGU'lar bulunurdu.B) MECLS VE HKMET: Trk Meclislerine TOY, KURULTAY veya KENGE denilirdi.Kurultay'da devletin ana meseleleri grlr, hkmdarn lm, sava veya milli felaketlerdekurultay toplanrd.AYGUCI : Hkmet bakan(babakan)BUYRUK : BakanTAMGACI: D siyaset ilerini yrten grevlilerTGN: Hkmdar ocuklar (Tekin)AD : Dier Hanedan mensuplarBunlarn dnda nal, inan, tarkan, baa, tudun, or, kl, apa, ataman gibi devlet grevlileri devard.

2)- TOPLUM TAPISI: Trk toplumu;Ogu : AileUrug :Soy=Aileler birliiBod(Boy) :KabilelerBudun : Millet denilen birimlerden oluuyordu.

Boylarn banda bulunan BEY'ler, treye gre boyu idare ederlerdi. Boylarn bir arayagelmesiyle Devlet(L) kurulurdu.

Trk Toplumunun zellikleri: Halk hrd. Herkes ayn ii yaptndan(hayvanclk) aralarndakesinolarak SINIF'larn ortaya kmas imkanszd. Yaam biimleri GEBE olduundan savata elde

ettikleri esirleri altrmaya elverili deildi. Bu yzden Trk toplumunda KLE snf yoktu. Dinadamlardier toplumlarda olduu gibi imtiyazl deillerdi.


5/99

3)- ORDU: Trk Ordusunun balca zellikleri unlard:a)- Trk ordusu cretli deildi.b)- Trk Ordusu daimiydi. (Kadn-erkek her an savaa hazrd.)c)- Trk Ordusunun temeli ATLI askerlerden meydana geliyordu.

Trk ordu tekilatn ilk kuran METE HAN olmutur. Mete Orduyu 10'luk sisteme gretekilatlandrmt. Onluk sistem daha sonra tm Trk devletlerinde kullanlmtr. (Trk ordusu;in, Roma,Bizans, Rus ve Mool Ordu tekilat zerinde etkili olmutur.) Trk Ordusunu Silahlar:Ok, yay, kement, kl, karg, sng, kalkan vb...

4)- HUKUK: Trklerde yazl olmamakla beraber, gelimi bir hukuk anlay vard. Bu hukukkurallarnaTRE(Tre) denilirdi. Hkmdarn bakanlk ettii ve siyasi sulara bakan yksek mahkemeyeYARGU ad verilirdi. YARGANLAR(Yargucu) idaresindeki mahkemeler ise adi sulara bakarlard.

5)- DN VE NANI: slam ncesi Trklerin din ve inanlarn u 4 grupta toplayabiliriz:1- Tabiat Kuvvetlerine nanma: Da,aa, gl, kaya gibi varlklarn gizi glere sahip olduklarna

inanrlard.2- Atalar Klt: lm byklere ve atalara ait hatralar kutsal saylr ve sayg gsterilirdi.3- TENGRZM (amanizm : Ruslarn Trk dinini kmsemek iin verdikleri isimdir): Kam veyaaman ad verilen kiilerin, kt veya iyi ruhlarla temas saladklarn inanlarak, bunlarnbyclk ve sihir zelliklerine bavururlard. aman inanlar Anadolu'da hala varlnsrdrmektedir. rnein; Gelinlerin zerine buday veya para atmak, Eikten atlamann uursuzkabul edilmesi, tahtaya vurmak, kurun dkmek gibi...4- Gktanr Dini: Trklerin slamiyetten nceki dini Gktanr diniydi. Bu dine gre Trkler; Tek birTanrnn evreni yarattna ve gkte oturduuna inanyorlard. ldkten sonra dirileceklerineinandklarndan, llerini at,eyalar ve silahyla birlikte gmyorlard. Cennet'e UMA,cehenneme ise TAMU diyorlard.Mezarlara lnn,salnda ldrd dman says kadar

BALBAL ad verilen kk heykeller dikerlerdi. nana gre, yeniden dirilecek kii atyla cennetegidecek, ve ldrd dmanlar sonraki yaamnda ona hizmet edeceklerdir. lleri iin YOad verilen cenaze trenleri yapar, ve ardndan yas tutarlard. Trkler arasnda ayrcaManiheizm(Mani dini), Budizm, Musevilik, Hrstiyanlk gibi dinlerde yaylmt.

6)- EKONOMK HAYAT: Gebe bir hayat yaayan Trkler belirli iki merkez arasnda (yaylak-klak)hayatlarn srdrrlerdi. Hayvanclk temel geim kaynayd. Koyun, kei, at en ok beslenenhayvanlard. Bunun dnda sr, katr ve deve de yetitirilirdi. Beslenme ve giyimde hayvanrnlerinden yararlanr vebunlar satarak geimlerini salarlard. Tarm da gelimiti. Arpa, buday, dar gibi tahllar

yetitiriyorlard. Savalarda elde edilen ganimetler ve devletlerden alnan vergiler gelirkaynaklaryd. Ticaret nemli bir gelir kaynayd. Trk lkeleri PEK YOLU zerindeydi. in-Trkmcadelesinin temel nedeni pek Yoluna hakim olmakt. Ayrca Hazar ve Bulgar lkelerindenbalayp, Ural, Sibirya ve Altaylar zerinden in'e giden yola KRK YOLU deniliyordu. Trkler buyolun zerinde de olduklarndan sanar, samur, kunduz, vaak gibi av hayvanlarnn krklerininticaretini yapyorlard.

7)- YAZI, DL VE EDEBYAT: Trkler tarih boyunca Gktrk, Uygur, Sod, Brahmi, Sryani, Arap,Kiril ve Latin alfabelerini kullanmlardr. Gktrk (Orhun) Alfabesi: 38 harften meydana gelir.Gktrk yazsna ilk defa Orhun Nehri kysndaki kitabelerde rastland iin ORHUN ALFABESde denir. Uygur Alfabesi: 18 harften meydana gelir. Uygurlar bu alfabeyi Sod alfabesinden

yararlanarak hazrlamlardr.

Balca Trk Destanlar:


6/99

Hunlarn(Ouzlarn)--> Ouz Kaan Destanskitlerin (Saka)------> Alper Tunga DestanGktrklerin----------> Ergenekon DestanUygurlarn------------> G ve Treyi DestanlarKrgzlarn-------------> Manas Destan

Orhun Yaztlar (Gktrk Kitabeleri): Trklerin en eski kitabeleri VI. yzyla ait YENSEYkitabeleri ile, VIII. yzyla ait ORHUN KTABELER'dir. Yenisey kitabeleri Krgzlar'n mezartalarna yazdklar yazlard. Orhun Kitabeleri II. Gktrk Devleti zamannda Bilge Kaan, Kltiginve vezir Tonyukuk adlarna dikilmilerdir. YOLLU TGN isimli bir Trk prensi tarafndanyazlmlardr. Bu yazlar 1893 ylnda Danimarkal Bilgin THOMSEN tarafndan okunmutur.

Orhun Yaztlarnn nemi: a)- Trk Tarihinin ve Trk Edebiyatnn ilk yazl belgeleriolmalar bakmndan nemlidir. b)- Bu kitabelerden Trklerin o gnk yaaylarn, inanlarnreniyoruz. Ayrca kitabeler gelecekteki Trk Milleti iinde arpc tler vermesi bakmndannemlidirler.

Trk kelimesinin milletimizin ad

olarak geti i ilk Trke metinler...Orhun Yaztlar Kktrk imparatorluunun nl hkmdar Bilge Kaan dneminden kalanyazl talardr. Bu talar, hem madd hem de manevi bakmdan Trk dili, kltr ve tarihinin endeerli antlardr. "Trk" kelimesi, Trk milletinin ad olarak ilk defa bu beng talardagemektedir. Bunlar, Trk edebiyatnn ilk aheseri, Trk hitabet sanatnn muhteem rnei, Trkyaz dilinin ilk belgeleridir. phesiz daha nceki dnemlerden kalma Trke metinler ve kitabelerde vardr.

"Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin.. lk Trk tarihi.. Talar zerineyazlm tarih.. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle hesaplamas.. Devlet vemilletin karlkl vazifeleri.. Trk nizamnn, Trk tresinin, Trk medeniyetinin, yksek Trkkltrnn byk vesikas.. Trk asker dehasnn, Trk askerlik sanatnn esaslar.. Trk

gururunun ilh ykseklii.. Trk feragat ve faziletinin byk rnei.. Trk itima hayatnn ulvtablosu.. Trk edebiyatnn ilk aheseri.. Trk hitabet sanatnn eriilmez aheseri..Hkmdarane eda ve ihtiaml hitap tarz.. Yaln ve keskin slubun artc numunesi.. Trk

milliyetiliinin temel kitab.. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser.. Asrlar iinden mill istikametiaydnlatan k.. Trk dilinin mbarek kayna.. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulade ilek rnei..Trk yaz dilinin balangcn miladn ilk asrlarna kartan delil.. Trk ordusunun kuruluunu en az1250 sene teye gtren vesika.. Trkln en byk iftihar vesilesi olan eser.. nsanlk alemininsosyal muhteva bakmndan en manal mezar talar.. Dnyann bugn belki de en bykmeselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trk ikaz.." (Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, nSz'den)

6. yzyln balarndan 7. yzyln ortalarna kadar olan dnemde Kktrk mparatorluu

Manurya'dan ran'a kadar uzanyordu. Trk boylar gl hakanlarn buyruunda birlemi, BatKaanl Dou Kaanlna tbi olmu, bir merkezden idare edilen Trkler Asya'nn hkimidurumuna gelmilerdi. Fakat daha sonra imparatorluu tekil eden kavimler arasndaki ekime,Trk Beyleri arasndaki dayanmann bozulmas. in'in entrikalar ve zellikle gl kaanlarngelmeyii mparatorluun kmesine yol at. Devletin dou ksm in hkimiyetine geti. indaha sonra bat ksmna da yaylmaya balad. Trk illeri igal, Trk boylar esir edildi. Fakat buesaret uzun srmedi, lteri Kaan dalan milleti toplad; 680-682 yllarnda devleti inesaretinden kurtararak yeniden kurdu.

BLGE VE KL TGN KARDELERlteri Kaan ld zaman oullar Bilge ve Kl Tigin henz 7 ve 8 yalarnda idiler. Onun

iin lteri Kaan'n yerine kardei Kapgan Kaan geti. Kapgan Kaan zamannda devlet eskihametine ulat.


7/99

Kapgan Kaan'n lmnden sonra Bilge Kaan Taht'a oturdu. Kardei Kl Tigin ve buyruku

(vezir) ihtiyar Tonyukuk' un yardm ile devleti daha da kuvvetlendirdi. Onun devrinde "Trk Birlii"tam olarak bir kere daha saland. Birliin saland her devirde grld gibi, Bilge Kaanzamannda da Trk Devleti esiz bir kudret haline geldi.

Kl Tigin 731'de, aabeyi Bilge Kaan 734'de ldler. Kl Tigin ldkten bir yl sonra, yani732 ylnda, Bilge Kaan kardei iin bir ebed ta yontturdu, baka deyile bir ant diktirdi. Butataki yazlar, o esiz kitabe, Bilge Kaan tarafndan kaleme alnmtr. Bilge Kaan bu kitabede,kardeinin yceliini, kahramanln, Trk milleti iin unutulmaz hizmetlerini dile getirir. Kendilmnden sonra olu tarafndan onun adna dikilen antta yine Bilge Kaan konumaktadr.Ebed taa, onun salnda syledikleri, devleti nasl kurduklar ve ycelttikleri, Trk milletinevasiyeti, nakedilmitir. Her iki tata benzer ve birbirinin ayn olan cmleler vardr. nk BilgeKaan, unutulmamas gereken olaylar ve kendisinden sonra tutulacak yolu srarla belirtmekistemiti.

BiLGE TONYUKUKBilge Kaan ve Kl Tigin antlarndan baka, Koo aydam blgesinde Tonyukuk iin

dikilmi bir ebed ta daha vardr. Bu ant Bilge Tonyukuk, salnda, 725'ten sonra kendisi iindiktirmitir. Bilge Tonyukuk, lteri Kaan'n isyanna katlan daha sonra Kapgan Kaan'a ve Bilge

Kaan'a bakumandanlk, ba vezirlik, ba danmanlk yapan bu byk devlet adam, kaanlarnve kendisinin yaptklarn anlatmaktadr.Orhun Yaztlar, bugnk Moolistan'da, Baykal Glnn gneyinde, Orhun nehri vadisinde,

Koo aydam gl yaknlarndadr. 48. enlem ve 107. boylam arasnda kalan blgededir.Antlarn olduu yerde yalnz dikilitalar deil, daha pek ok ve son derece deerli kalntlar

da bulunmutur. Yzlerce heykel, balbal, ehir harabeleri, ta yollar, su kanallar, ko vekaplumbaa heykelleri, sunak talar ile kutsal yer, eski bir Trk bakentidir.

Heykeller arasnda Bilge Kaan'n, einin, kardeinin heykelleri de bulunmutur. Yazk kibunlarn baz paralar kaybolmu, kalan ksmlar da krk dkk bir durumda ele gemitir.

Orhun harfleriyle yazl kitabelerden tarihi Cveyni "Talih-i Cihanka" isimli eserinde szetmiti. Eski in kaynaklarnda da Trklerin byle antlar diktikleri yazlyd. Fakat 18. ve 19.

yzyllara kadar ilim dnyas bu antlarn nerede ve ne durumda olduklarn renemedi.1709 ylnda Rusya ile sve arasnda yaplan Poltava savanda, sve subaylarndanStrahlenberg Ruslara esir dt ve Sibirya'ya srld. 13 yllk srgn hayatnda Kuzey Rusya'ybatan baa dolaan Strahlenberg, Yenisey'de eski Trklere ait baz kitabeler buldu. Bunlar,Orhun kitabelerinden iki-yz yl nce yazlmt. Bu sveli subay lkesine dndkten sonraanlarn yazd ve Yenisey kitabelerinden sz etti. Bunun zerine tarihilerin Trklerden kalaneserlere ilgisi artt.

ORHUN YAZITLARI DA BULUNUYOR1889 ylnda Rus tarihi Yardintsev Orhun Abidelerini buldu. Fakat yazlarn okuyamad.

1890'da bir Fin heyeti, 1891'de de bir Rus heyeti abidelerin olduu yere gittiler. Resimler ekipbunlar ilim dnyasna sundular. Fakat yazlar hl zlemiyordu.

Nihayet 1893'te Danimarkal byk ilim adam Thomsen, Orhun yazsn zmee muvaffakoldu. nce yazlarda ok geen Tengri (Tanr), Trk ve Kl Tigin kelimelerini zen Thomsen,sonra btn yazlar okudu ve Trk milletine, Trk tarihine yapt bu hizmetten dolay milletimizinkranlarn kazand.

ORHUN ALFABESKktrk alfabesini Orhun antlarndan rendik. Onun iin Kktrk alfabesi daha ok Orhun

alfabesi olarak anlr. Kktrk yazs, Trk yaz dilinin ilk asrlarnda ve zellikle 5. ve 9. yzyllararasnda yaygn olarak kullanld. Fakat Trkistan'da, bu yaz ile yazlm, Milttan ok ncesineait baz kaya yazlar da bulunmutur.

Orhun alfabesi 38 harflidir. Bunun 4' sesli, 4' sessiz harftir. Yazda harfler birbirinebirletirilmez. Kelimeler de birbirinden st ste konmu iki nokta ile ayrlr. Yaz sadan sola,

istenirse, yukardan aaya yazlr. Orhun Abidelerinde satrlar yukardan aaya yazlm vesadan sola doru istif edilmitir. Kl Tigin antnn gney cephesindeki metnin ilk cmlelesi :


8/99

(Tengri teg tengride bolm Trk Bilge Kaan... Tanr gibi gkte olmu Trk Bilge Kaan..) diyebalyor. "Tengri" kelimesi hem 'Tanr", hem "gk"anlamna geliyor.

KL TGN ANITIBilge Kaan'n kaan olmasnda, kahraman kardei Kl Tigin birinci derecede rol oynamt.

Bilge Kaan kardeinin lmne ok zlm, onun iin bir trbe yaptrm ve ant diktirtmiti. Buanttaki yazlar Bilge Kaan'n szleridir. Bilge Kaan burada kardeiyle birlikte yaptklarsavalar, devleti nasl glendirdiklerini, kardeinin kazand zaferleri anlatyor.

Bu ant, Bilge Kaan'n kardei, Kktrk prensi ve askeri komutan Kl Tigin adna dikilmitir.Kl Tigin, kon ylka yiti yirmike "koyun ylnn on yedisinde" (=27 ubat 731) lmtr. Cenazetreni 1 Kasm 731'de yaplmtr. Trke yazt ise 21 Austos 732'de dikilmitir.

Kl Tigin ant, kaplumbaa eklinde oyulmu bir kaideye oturtulmu. Bulunduu zaman bukaidenin yannda devrilmi durumdayd. Sonradan yerine dikilmitir. Rzgra dnk tarafnda bazsatrlar silinmi.

Antn ykseklii 3,75 metredir. Kiretandan yaplmtr ve drt cephelidir. Yukars aaksmna gre daha dardr. Dou ve bat cephelerinin genilii aada 132, yukarda 122santimdir. Gney ve kuzey cepheleri ise aada 46, yukarda 44 santimdir. st ksm kemereklinde bitmekte ve yukarda be kenarl olmaktadr. Dou cephesinin zerinde kaann iareti

bulunuyor.Kl Tigin antndaki satrlarn uzunluu 235 santimdir. Cetvelden km gibi dzgn ve gzelharflerle yazlmtr.

Bu antn etrafnda trbenin enkaz, heykel paralar, iki tarafnda heykeller ve balbal denileniaretli, kabartmal talar dizili 4,5 km. uzunluunda bir yol bulunmutur. Heykel paralar arasndaKl Tigin'in ba ile karsnn gvdesi ve yznn bir ksm da bulunmutur. Ne yazk ki buheykeller ok paralanm, yzlerini ve boylarn tam olarak gsteren rnekler bulunamamtr.

BLGE KAAN ANITIKl Tigin antnn bir kilometre uzanda ve yerleme ekli bakmndan ayndr. Yalnz birka

santim daha uzundur.

Bilge Kaan ant nl Kktrk hakan Bilge Kaan adna dikilmitir. Ant, t yl onun ay altotuzka "kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda" (25 Kasm 734) gn len ve 22 Haziran735'te yu treni yaplan Bilge Kaan adna dikilmi ve onun kendi azndan yazlmtr. Buradayine devletin nasl byd anlatlmakta, ayrca Kl Tigin'in lmnden sonraki olaylar ilveedilmektedir. Bunda ve Kl Tigin'in antnda Bilge Kaan'n konumasndan baka, yeeni YolluTigin'in kitabe kaytlar da yer alr.

Bilge Kaan'n trbe ve heykel kalntlar da bulunmutur. Fakat hem ant,hem heykeller dahaok tahrip edilmi durumdadr.

TONYUKUK ANITITonyukuk ant iki dikilita halindedir. kisi de drt cephelidir. Bulunduu zaman talar

devrilmemiti. Fakat yazlar daha silik durumdadr.Tonyukuk, Bilge Kaan'n babas lteri Kaan'n , amcas Kapgan Kaan'n ve BilgeKaan'n ba bilicisi, ba buyrukusu yani ba veziri idi. Bu ant ihtiyarlk devrinde kendisidiktirmitir ve oradaki yazlar da kendisine aittir.

Tonyukuk, kendisi iin diktirdii talarda Kktrklerin in esaretinden nasl kurtulduunu,kurtulu savan nasl yaptklarn,kendisinin neler yaptn anlatr. Tonyukuk antnn birincitanda 35, ikinci tanda 27 satr yaz vardr.

BiLGE KAAN ABiDESi Tercme

[1] Tanri gibi Tanri yaratmis Trk Bilge Kagani, szm: Babam Trk Bilge Kagani... Sir,

Dokuz Oguz, iki Ediz cadirli beyleri, milleti... Trk tanrisi...[2] zerinde kagan oturdum. Oturdugumda lecek gibi dsnen Trk beyleri, milleti

memnun olup sevinip, yere dikilmis gz yukari bakti. Bu zamanda kendim oturup bunca agir


9/99

treyi drt taraftaki ...dim. stte mavi gk, altta yagiz yer kilindikta,ikisi arasinda insan oglukilinmis.

[3] Insan oglunun zerine ecdadim Bumin Kagan, Istemi Kagan oturmus. Oturarak Trkmilletinin ilini, tresini tutu vermis, dzene soku vermis. Drt taraf hep dsman imis. Ordu sevkederek drt taraftaki milleti hep almis, hep tabi kilmis. Basliya bas egdirmis, dizliye dizcktrms. Doguda Kadirkan ormanina kadar, batida

[4] Demir Kapiya kadar kondurmus. Ikisi arasinda pek teskilatsiz Gk Trk dzenesokarak ylece oturuyormus. Bilgili kagan imis, cesur kagan imis. Buyruku bilgili imis tabii, cesurimis tabii. Beyleri de milleti de dogru imis.Onun icin ili ylece tutmus tabii.Ili tutup treyidzenlemis. Kendisi ylece vefat etmis.

[5] Yasci, aglayici, doguda gn dogusundan Bkli Cll halk, Cin, Tibet, Avar, Bizans,Kirgiz, c Kurikan, Otuz Tatar,Kitay,Tatabi, bunca millet gelip aglamis, yas tutmus. yle nlkagan imis. Ondan sonra kck kardesi kagan olmus tabii, ogullari kagan olmus tabii. Ondansonra kck kardesi byk kardesi gibi

[6] kilinmamis olacak, oglu babasi gibi kilinmamis olacak. Bilgisiz kagan oturmustur, ktkagan oturmustur. Buyruku da bilgisizmis tabii, kt imis tabii. Beyleri, milleti ahenksiz olduguicin, aldatici oldugu icin, Cin milleti hilekar ve sahtekar oldugu icin, kck kardes ve byk

kardesi birbirine dsrdg icin, bey ve milleti[8] is gc vermis. Doguda gn dogusunda Bkli kagana kadar ordu sevk edi vermis.Batida Demir Kapiya ordu sevk edi vermis. Cin kaganina ilini, tresini ali vermis.Trk halk kitlesisyle demis: Illi millet idim,ilim simdi hani, kime ili kazaniyorum der imis.

[9] Kaganli millet idim, kaganim hani, ne kagana isi, gc veriyorum der imis.yle diyipCin kaganina dsman olmus. Dsman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediginden, yine tabiolmus. Bunca isi, gc vermedigini dsnmeden,Trk milletini ldreyim, kkn kurutayim derimis. Yok olmaya gidiyormus. Yukarida

[10] Trk Tanrisi, mukaddes yeri, suyu yle tanzim etmistir. Trk milleti yok olmasin diye,millet olsun diye, babam Iltiris kagani, annem Ilbilge Hatunu ggn tepesinde tutup yukarikaldirmistir.Babam kagan on yedi erle disari cikmis. Disari yryor diye ses isitip sehirdeki daga

cikmis, dagdaki[11] inmis. Toplanip yetmis er olmus. Tanri kuvvet verdigi icin, babam kaganin askeri kurtgibi imis, dsmani koyun gibi imis. Doguya batiya asker sevk edip toplamis, yigmis. Hepsi yediyz er olmus. Yedi yz er olup ilsizlesmis, kagansizlasmis milleti, cariye olmus, kul olmus milleti,Trk tresine birakmis

[12] milleti, ecdadimin tresince yaratmis, yetistirmis. Tlis, Tardus milletini orda tanzimetmis. Yabguyu, sadi orda vermis. Gneyde Cin milleti dsman imis. Kuzeyde Baz Kagan,Dokuz Oguz kavmi dsman imis. Kirgiz, Kurikan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabi hep dsman imis.Babam kagan bunca ... kirk

[13] yedi defa ordu sevk etmis, yirmi savas yapmis. Tanri icin illiyi ilsizletmis, kaganliyikagansizlatmis, dsmani tabi kilmis, dizliye diz cktrms, basliya bas egdirmis. Babam kagan

ylece ili, treyi kazanip, ucup gitmis. Babam kagan icin ilkin Baz Kagani balbal olarak dikmis.Babam[14] kagan uctugunda kendim sekiz yasinda kaldim. O tre zerine amcam kagan oturdu.

Oturarak Trk milletini tekrar tanzim etti, tekrar besledi. Fakiri zengin kildi, azi cok kildi. Amcamkagan oturdugunda kendim prens ...Tanri buyurdugu icin

[15] on drt yasimda Tardus milleti zerine sad oturdum. Amcam kagan ile doguda yesilNehire, Santug ovasina kadar ordu sevk ettik. Batida Demir Kapiya kadar ordu sevk ettik.Kgmeni asarak Kirgiz lkesine kadar ordu sevk ettik. Yekun olarak yirmi bes defa ordu sevkettik, on c defa savastik. Illiyi ilsizlestirdik, kaganliyi kagansizlastirdik. Dizliye

[16] diz cktrdk, basliya bas egdirdik. Trgis kagani Trkm, milletim idi. Bilmedigi icin,bize karsi yanlis hareket ettigi, ihanet ettigi icin kagani ld, buyruku, beyleri de ld. On Ok

kavmi eziyet grd. Ecdadimizin tutmus oldugu yer, su sahipsiz kalmasin diye Az milletini tanzimve tertip edip ... Bars Bey


10/99

[17] idi.Kagan adini burda biz verdik Kiz kardesim prensesi verdik. Kendisi ihanet etti,

kagani ld, milleti cariye, kul oldu. Kgmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasin diye Az, Kirgizmilletini tanzim ve tertip edip geldik. Savastik... ilini geri verdik. Doguda Kadirkan ormaniniasarak milleti yle kondurduk, yle dzene soktuk. Batida

[18] Keng Tarbana kadar Trk milletini yle kondurduk, yle dzene soktuk. Ozamanda kul kullu, cariye cariyeli olmustu. Kck kardes byk kardesini bilmezdi, oglu babasinibilmezdi. yle kazanilmis, yle dzene sokulmus ilimiz, tremiz vardi. Trk, Oguz beyleri,mil leti is it: stte gk basmasa, altta yer delinmese,

[19] Trk milleti, ilini treni kim bozabilecekti? Trk milleti, vaz gec, pisman ol!Disipsizliginden dolayi, beslemis olan kaganina, hr ve mstakil iyi iline karsi kendin hata ettin,kt hale soktun. Silahli nereden gelip dagitarak gnderdi? Mizrakli nereden gelerek srpgnderdi? Mukaddes tken ormanin milleti, gittin! Doguya giden, gittin! Batiya,

[20] giden, gitti! Gittigin yerde hayrin su olmali: Kanin nehir gibi kostu. Kemigin dag gibiyatti. Beylik erkek evladini kul kildin. Hanimlik kiz evladini cariye kildin. O bilmemenden dolayi,ktlgn yznden amcan kagan ucup gitti. nce Kirgiz kaganini balbal olarak diktim. Trkmilletinin adi sani yok olmasin diye, babam kagani,

[21] annem hatunu ykselten Tanri, il veren Tanri, Trk milletinin adi sani yok olmasin

diye, kendimi o Tanri kagan oturttu tabii. Varlikli, zengin millet zerine oturmadim. Icte assiz,distaelbisesiz; dskn,perisan millet zerine oturdum. Kck kardesim Kl Tigin, iki sad, kckkardesim Kl Tigin ile konustuk. Babamizin,

[22] amcamizin kazanmis oldugu milletin adi sani yok olmasin diye Trk milleti icin geceuyuyamadim, gndz oturmadim. Kck kardesim Kl Tigin ile, iki sad ile le yite kazandim.yle kazanip btn milleti ates,su kilmadim. Ben kendim kagan oturdugumdan her yere gitmisolan millet yaya olarak, ciplak olarak, le yite geri

[23] geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oguz kavmine dogru; doguda Kitay, Tatabikavmine dogru, gneyde Cine dogru on iki defa ordu sevk ettim... savastim. Ondan sonra

Tanri buyurdugu icin, devletim, kismetim var oldugu icin, lecek milleti diriltipbesledim.Ciplak milleti elbiseli kildim. Fakir milleti zengin kildim.

[24] Az milleti cok kildim.Degerli illiden, degerli kaganlidan daha iyi kildim. Drt taraftakimilleti hep tabi kildim, dsmansiz kildim. Hep bana itaat etti. On yedi yasimda Tanguta dogruordu sevk ettim. Tangut milletini bozdum. Oglunu, karisini, at srsn, servetini orda aldim. Onsekiz yasimda Alti Cub Sogdaka

[25] dogru ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. Cinli Ong vali, elli bin asker geldi. IdukBasta savastim. o orduyu orda yok ettim. Yirmi yasimda, Basmil Iduk Kut soyumdan olan kavimidi, kervan gndermiyor diye ordu sevk ettim. K ... m tabi kildim, malini cevirip getirdim. Yirmi ikiyasimda Cine

[26] dogru ordu sevk ettim. Caca general, seksen bin asker ile savastim. Askerini ordaldrdm. Yirmi alti yasimda Cik kavmi Kirgiz ile beraber dsman oldu. Kemi gecerek Cike dogruordu sevk ettim. rpende savastim. Askerini mizrakladim. Az milletini aldim ... tabi kildim. Yirmi

yedi yasimda Kirgiza dogru ordu sevk ettim. Mizrak batimi[27] kari skp, Kgmen ormanini asarak yryp Kirgiz kavmini uykuda basdim. Kaganiile Songa ormaninda savastim. Kaganini ldrdm, ilini orda aldim. O yilda Trgise dogru Altinormanini asarak Irtis nehrini gecip yrdm. Trgis kaganinin ordusu ates gibi, firtina gibi geldi.

[28] Bolcuda savastik. Kaganini, yabgusunu, sadini orda ldrdm. Ilini orda aldim. Otuzyasimda Bes Balika dogru ordu sevk ettim. Alti defa savastim ... askerini hep ldrdm. Onunicindeki ne kadar insan ... yok olacakti ... cagirmak icin geldi. Bes Balik onun icin kurtuldu. Otuz

[29] bir yasimda Karluk milleti sikintisiz, hr ve serbest iken dsman oldu. Tamag IdukBasta savastim. Karluk milletini ldrdm, orda aldim ... Basmil kara ... Karluk milleti toplanipgeldi ... m, ldrdm. Dokuz Oguz benim milletim idi. Gk, yer bulandigi icin, dne

[30] kiskanclik degdigi icin dsman oldu. Bir yilda drt defa savastim: En nce Togu

Balikta savastim. Togla nehrini yzdrerek gecip ordusu ... ikinci olarak Andirguda savastim.Askerini mizrakladim ... cnc olarak Cus basinda savastim. Trk milleti ayak titretti, perisan


11/99

[31] olacakti. Ilerleyip yayarak gelen ordusunu pskrttm. Cok lecek orda dirildi.Orda

Tongra yigiti bir boyu Tongra Tigin mateminde cevirip vurdum. Drdnc olarak Ezginti Kadizdasavastim. Askerini orda mizrakladim, yiprattim ... yiprat ... Otuz iki yasimda Amgi kalesindekisladikta kitlik oldu. Ilk baharinda

[32] Oguza dogru ordu sevk ettim. Ilk ordu disari cikmisti, ikinci ordu merkezde idi. cOguz ordusu basip geldi. Yaya, kt oldu diyip yenmek icin geldi. Bir kisim ordusu evi barkiyagma etmek icin gitti, bir kisim ordusu savasmak icin geldi. Biz az idik, kt durumda idik.Oguz ... dsman ...Tanri kuvvet verdigi icin orda mizrakladim,

[33] dagittim. Tanri bahsettigi icin, ben kazandigim icin Trk milleti kazanmistir. Benkck kardesimle beraber byle basa gecip kazanmasam Trk milleti lecekti, yok olacakti. Trkbeyleri, milleti, byle dsnn, byle bilin! Oguz kavmi ... gndermeden, diye ordu sevk ettim.

[34] Evini barkini bozdum. Oguz kavmi Dokuz Tatar ile toplanip geldi. Aguda iki byksavas yaptim. Ordusunu bozdum. Ilini orda aldim. yle kazanip ... Tanri buyurdugu icin otuz cyasimda ... idi. Seckin, muhterem, gc

[35] beslemis olan, kahraman kaganina ihanet etti. stte Tanri, mukaddes yer, su,amcam kaganin devleti kabul etmedi olacak. Dokuz Oguz kavmi yerini, suyunu terk edip Cinedogru gitti. Cin ... bu yere geldi. Besleyeyim diye dsnp ... millet ...

[36] sucla ... gneyde Cinde adi sani yok oldu. Bu yerde bana kul oldu. Ben kendimkagan oturdugum icin Trk milletini ... kilmadim. Ili, treyi cok iyi kazandim ... toplanip ...

[37] orda savastim.Askerini mizrakladim.Teslim olan teslim oldu, millet oldu; len ld.Selengadan asagiya yryerek Kargan vadisinde evini, barkini orda bozdum ... ormana cikti.Uygur valisi yz kadar askerle doguya kacip gitti ...

[38] ... Trk milleti ac idi. O at srsn alip besledim.Otuz drt yasimda Oguz kacip Cinegirdi. Eseflenip ordu sevk ettim. Hiddetle .., oglunu, karisini orda aldim. iki valili millet ...

[39] ... Tatabi milleti Cin kaganina itaat etti.Elcisi, iyi sz, niyazi gelmiyor diye yazin ordusevk ettim. Milleti orda bozdum. At srsn ... askeri toplanip geldi. Kadirkan ormanina kon ...

[40] yerine dogru, suyuna dosru kondu. Gneyde Karluk milletine dosru ordu sevk et diyipTudun Yamtari gnderdim, gitti ... Karluk valisi yok olmus, kck kardesi bir kaleye ...

[41] kervani kosmadi. Onu korkutayim diyip ordu sevk ettim. Koryucu iki c kisi ileberaber kacip gitti. Halk ktlesi kaganim geldi diyip vd ... ad verdim.Kck adli...

Gney- Dou Yz

[1] ... Gk ng cigneyerek ordu yryp, gece ve gndz yedi zamanda susuzu gectim.Coraga ulasip yagmaci askeri ... Kecine kadar ...

Gney Yz Tercme[1] ... Cin svarisini, on yedi bin askeri ilk gn ldrdm. Piyadesini ikinci gn hep

ldrdm. Bi ... asip vard ...

[2] defa ordu sevk ettim. Otuz sekiz yasimda kisin Kitaya dogru ordu sevk ettim ... Otuzdokuz yasimda ilk baharda Tatabiya dogru ordu sevk ettim...[3] ben... ldrdm. Oglunu, karisini, at srsn, servetini ...[4] millet... karisini yok kildim ...[5] ...[6] savastim. ...[7] verdim. Kahraman erini ldrp balbal kili verdim. Elli yasimda Tatabi milleti Kitaydan

ayrildi. ...lker dagina[8] Ku general kumandasinda kirk bin asker geldi. Tngkes daginda hcum edip vurdum.

otuz bin askeri ldrdm. On bin ... ise ... ktm. Tatabi ...[9] ldrd. Byk oglum hastalanip yok olunca Ku'yu, generali balbal olarak diki verdim.

Ben on dokuz yil sad olarak oturdum, on dokuz yil kagan olarak oturdum, il tuttum. Otuz bir ...


12/99

[10] Trkm icin,milletim icin iyisini ylece kazani verdim. Bu kadar kazanip babam kagan

kpek yili, onuncu ay, yirmi altida ucup gitti. Domuz yili, besinci ay, yirmi yedide yas treniyaptirdim. Bukag vali ...

[11] babasi Lisn Tay generalin baskanliginda bes yz yigit geldi. Kokuluk ... altin, fazlafazla getirdi. Yas treni kokusunu getirip diki verdi. Sandal agaci getirip z ...

[12] Bunca millet sacini, kulagini ... kesti. Iyi binek atini, kara samurunu, mavi sincabinisayisiz getirip hep birakti.

[13] Tanri gibi Tanri yaratmis Trk Bilge Kagani, szm: Babam Trk Bilge Kaganioturdugunda simdiki Trk beyleri, sonra Tardus beyleri; Kl Cor basta olarak, arkasindan sadpitbeyleri; nde Tlis beyleri; Apa Tarkan

[14] basta olarak, arkasindan sadpit beyleri; bu ... Tamam Tarkan, Tonyukuk Boyla BagaTarkan ve buyruk ... ic buyruk; Sebig Kl Irkin basta olarak, arkasindan buyruk; bunca simdikibeyler, babam kagana fevkalade

[15] fevkalade cok iltica etti ... Trk beylerini, milletini fevkalade cok yceltti, vd ...babam kagan ... agir tasi, kalin agaci Trk beyleri, milleti ... Kendime bunca ...

Kuzey Yz Tercme[1] Tanri gibi gkte olmus Trk Bilge Kagani, bu zamanda oturdum. Szm tamamiyle

isit. Bilhassa kck kardes yegenim, oglum, btn soyum, milletim, gneydeki sadpit beyleri,kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, ...Dokuz Oguz beyleri, milleti!Bu szm iyice isit,adamakilli dinle: Doguda gn

[2] dogusuna, gneyde gn ortasina, batida gn batisina, kuzeyde gece ortasina kadar,onun icindeki millet hep bana tabidir. Bunca milleti hep dzene soktum. O simdi kt degildir.Trk kagani tken ormaninda otursa ilde sikinti yoktur. Doguda Santung ovasina kadar ordusevk ettim, denize ulasmama az kaldi. Gneyde Dokuz

[3] Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulasmama az kaldi. Batida Inci nehrini gecerekDemir Kapiya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayirku yerine kadar ordu sevk ettim.Buncayere kadar yrttm.tken ormanindan iyisi hic yokmus. Il tutacak yer tken ormani imis. Bu

yerde oturup Cin milleti ile anlastim. Altini, gms, ipegi[4] ipekliyi sikintisiz ylec veriyor. Cin milletinin sz tatli, ipek kumasi yumusak imis. Tatliszle, yumusak ipek kumasla aldatip uzak milleti ylece yaklastirirmis.Yaklastirip, konduktansonra, kt seyleri o zaman dsnrms. Iyi bilgili insani, iyi cesur insani yrtmezmis. Bir insanyanilsa kabilesine, milletine, akrabasina kadar barindirmaz

[5] imis. Tatli szne, yumusak ipek kumasina aldanip cok cok, Trk milleti, ldn; Trkmilleti, leceksin! Gneyde Cogay ormanina, Tgltn ovasina konayim dersen, Trk milleti,leceksin! Orda kt kisi syle gretiyormus: Uzak ise kt mal verir, yakin ise iyi mal verir diyipyle gretiyormus. Bilgi

[6] bilmez kisi o sz alip, yakina varip, cok insan ldn! O yere dogru gidersen Trkmilleti, leceksin! tken yerinde oturup kervan, kafile gnderirsen hic bir sikintin yoktur. tken

ormaninda oturursan ebediyen il tutarak oturacaksin. Trk milleti, toklugun kiymetini bilmezsin.Aciksan tokluk dsnmezsin. Bir doysan acligi dsnmezsin. yle oldugun icin beslemis olankaganinin

[7] szn almadan her gece gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, gerikalaninla, her yere zayiflayarak lerek yryordun. Tanri buyurdugu icin, kendim devletlioldugum icin kagan oturdum. Kagan oturup ac, fakir milleti hep toplattim. Fakir milleti zenginkildim. Az milleti cok kildim. Yoksa bu

[8] szmde yalan var mi?Trk beyleri, milleti, bunu isitin! Trk milletini toplayip iltutacagini burda vurdum. Yanilip lecegini yine burda vurdum. Her ne szm varsa ebedi tasavurdum. Ona bakarak bilin. Simdiki Trk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak miyanilacaksiniz? Babam

[9] kagan, amcam kagan oturdugunda drt taraftaki milleti nasil dzene sokmus ...Tanribuyurdugu icin kendim oturdugumda drt taraftaki milleti dzene soktum ve tertipledim... kildim....Trgis kaganina kizimi... fevkalade byk trenle ali verdim. Trgis kaganinin


13/99

[10] kizini fevkalade byk trenle oguluma ali verdim ... fevkalade byk trenle ali

verdim ... yaptirdim ... basliya bas egdirdim, dizliye diz cktrdm. stte Tanri, altta yerbahsettigi icin

[11] gzle grlmeyen,kulakla isitilmeyen milletimi doguda gn dogusuna, gneyde ...batida ... Sari altinini, beyaz gmsn, kenarli ipegini, ipekli kumasini, binek atini, aygirini, karasamurunu,

[12] mavi sincabini Trkme, milletime kazani verdim, tanzim edi verdim ... kedersizkildim. stte Tanri kudretli... Trk beylerini, milletini

[13] ... besleyin, zahmet cektirmeyin, incitmeyin! ... benim Trk beylerim, Trk milletim, ...kazanip ... bu ... bu kaganindan, bu beylerinden ... suyundan ayrilmazsan, Trk milleti,

[14] kendin iyilik greceksin, evine gireceksin, dertsiz olacaksin. ... Ondan sonra Cinkaganindan resimleyici hep getirttim. Benim szm kirmadi, maiyetindeki resimciyi gnderdi.Ona bambaska trbe yaptirdim. Icine disina bambaska resim vurdurdum. Tas yontturdum.Gnldeki szm vurdurdum ...

[15] On Ok ogluna, yabancina kadar bunu grp bilin! Ebedi tas yontturdum ...yontturdum, yazdirdim. ... O tas trbesini ...

Bat Yz Tercme[1] ... stte ...[2] Bilge Kagan uctu.[3] Yaz olsa, stte gk[4] davulu grler gibi, ylece ve[5] dagda yabani geyik grlese, ylece[6] matema gark oluyorum. Babam kaganin[7] tasini kendim kagan ...[8] ...[9] ...Gney- Bat Yz Tercme[1] Bilge Kagan kitabesini Yollug Tigin, yazdim. Bunca trbeyi, resim sanati ... kaganin

yegeni Yollug Tigin ben bir ay drt gn oturup yazdim, resimledimKaynak: http://www.dilimiz.com/dil/bilgekaganceviri.htm

8)- BLM VE SANAT: Trkler 1 yl 365 gn 6 saat olarak hesaplayarak, 12 hayvanl TrkTakvimini oluturmulardr. Uygurlar tahta harflerden matbaay ve pamuktan kad yapmlardr.Madencilikte zellikle de demircilikte ileri gitmilerdir. (Kazakistan'n bakenti Alma Atayaknlarnda bir kurgandan karlan "Altn Adam Heykeli" Trk maden sanatnn ne kadargelitiini gsterir.) Eya ve binalarda HAYVAN USLUB denilen, hayvan figrlerinikullanmlardr. HALI Trklerin Dnya medeniyetine bir katksdr. (Altaylarda Pazrk Kurgan'nda

bulunan hal dnyann en eski halsdr.)

TRK KLTRNN EVRE KLTRLERLE MNASEBETLER:1)- Trklerin in Kltrne Katklar: a)- Askerlik alannda b)- Devlet Tekilatnda c)- Atkltrnde(At evcilletirmede) d)- Gk Tanr inancyla... inlileri etkilemilerdir.2)- inlilerin Trkleri Etkiledii Alanlar: a)- Tarm ve yerleik kltr b)- Felsefe( Taoizm, Konfiysve Budizm) c)- Giyim ... konularnda inliler Trkleri etkilemilerdir.3)- Trklerin Mool Kltrne Katklar: Askerlik alannda, Devlet tekilatnda , Dil ve Alfabede(Uygurca ve Uygur Alfabesini kullandlar.), Kmz yapmay rettiler, Trk Tresi vegeleneklerinden, Gktanr dininden.... etkilendiler.

HUN DEVLET (M 318 216): Tarihi bilinen en eski Trk devletidir. M..318de kuruldu.

Orhun-selenga rma ile tken'de Noyun-Ula dolaylar merkezidir. lk hkmdar Tuman(Teoman) Yabgu. Mete M..209da babasn yenerek ynetime geti. Mete zamannda, imparatornvan ald. Ordu 10lu sisteme gre tekilatlandrld. Mete;Tm Trk, Mool, Tunguz gibi Altay


14/99

kavimlerini ynetimine ald. M..197de Dou Asyann ilk anlamasn inlilerle yapt. pekyolunu kontrolne alarak ticareti gelitirdi.

pek yolunun in denetimine gemesi ekonomiyi zayflatt. M.. 48de Hun Devleti ikiyeblnd. Bu blnme M.S.375te Kavimler Gne neden oldu. Avrupada ilk adan ortaaagei balad. Hun Devletinin ikiye blnmesi 375-395-476 gelimelerini tetiklemitir.

Mete Hann lmnden sonra Hunlar bir sre daha Asyadaki glerini korudular. Trkbeyleri ile evlenen in Prensleri beyleri birbirine drdler. inliler Trkleri sava yoluylayenemeyeceklerini anlamlard. Bu nedenle Bl ve Ynet uygulamasyla Hun Devletini ykmaybaardlar. Paralanan Hun Devleti nce Kuzey ve Gney Hunlar olarak M.S. 48 ylnda ikiyeayrld. inliler bundan sonra nce Kuzey HunDevletin in daha sonra da Gney Hun Devletininvarlna son verdiler (M.S. 3. Yzyl)Tarihte ilk defa btn Trkleri tek bayrak altnda toplayan Trk Devleti Asya Hun devletidir. BykHun Devleti VERASET SSTEM ve N SYASET nedeniyle Dou ve Bat Hun Devleti diye ikiyeayrld.Bat Hunlar ARAL GL civarna g etmek zorunda kaldlar. Dou Hunlar ise Kuzey veGney olarak ikiye ayrld. Ve daha sonra inliler tarafndan ortadan kaldrld.

TRKLERDE VERASET SSTEM : Trklerde devlet hkmdar ailesinin ortak mal

saylrd. Ve lke hkmdarn salnda oullar arasnda paylatrlrd. Her prensin(TEKN)hkmdar olma hakk vard. Bu anlay Trk devletlerinde sk sk taht kavgalarnn kmasna veTrk devletlerinin paralanmasna sebep olmutur.

375 Kavimler g ile Roma imparatorluu zerinde ylma, Roma-Germen gruplamasnoluturmutur. Asya Hun Devletinin yklmasndan sonra Hunlar dald. Hunlarn bir blmBalka gl ile Aral gl arasndaki topraklarda yaamaya devam etti. Bir sre sonra buradakiHunlar dier Trk boylarnn da onlara katlmasyla yeniden glendi. Balamir zamannda TrklerHazar Glnn Kuzeyinden batya doru ilerlemeye baladlar. Avrupada btn kavimler birbirinebask yaparak yer deitirdiler. Avrupann siyasi haritasnn deimesine neden olan vetoplumlar etkileyen bu olaya tarihte Kavimler G denir ( 375 ).

KAVMLER GNN SONULARI:1)- Roma mparatorluu; Dou ve Bat Roma mparatorluu olmak zere ikiye ayrld.(395). BatRoma mparatorluu 476 ylnda bu Germen kavimleri tarafndan ykld.

2)- Avrupa'nn ETNK yaps deiti. (Germen kavimlerinin Avrupa'daki yerli kavimlerle karmassonucu yeni milletler ortaya kt.)

3)- Trkler Avrupa'da BATI HUN DEVLET'ni(AVRUPA HUN) kurdular.4)- ngiltere, Fransa gibi Avrupa devletlerinin temeli atld.5)- Avrupa'da FEODALTE (DEREBEYLK) rejimi ortaya kt.6)- lk a kapand, Ortaa balad.

AVRUPA HUN DEVLET ( 475-469): BATI HUN DEVLET EGEMENLK YILLARI: 374 - 469

MERKEZ: Segedin civar (bugnk Macaristan'da) LK HKMDARI: Balamir Han Uldz ve Ruazamannda orta avrupaya hakim oldular. En parlak dnemi Atilla zamandr. Avrupa Hun Devleti,Ural dalarndan Tuna nehrine kadar uzanan Orta ve Dou Avrupa topraklarnda kuruldu. Devletinen nl hkmdar Atilla dr. Atilla nce Dou Roma mparatorluu zerine seferler yapt dahasonra Bat Roma mparatorluu zerine de seferler yapt. Devlet bir sre sonra ykld.Atilla,Bizansla konstantia (margos) ve Anatolios bar anlamalarn yapt.

AK HUNLAR (EFTALTLER) : 420 - 564 MERKEZ: Varvaliz (Kunduz civarnda) LKHKMDARI: Aksuvar Kagan. Hun devleti yklnca in denetimine girmek istemeyen bir ksmhunlar 4.YY.da Afganistan, Kuzey Hindistan ve rana yerletiler. 567de Sasani ve Gktrklerceykld.

GKTRKLER : KK TRK DEVLET 552 - 745 MERKEZ: tken LK HKMDARI:

Bumin Kaan. Trk ad ile kurulmu ilk Trk devleti Gktrklerdir. 552de Bumin Han nderliindetigende kuruldu. Bumin Kaan Orta Asyadaki btn Trk boylarn egemenlii altnda toplad.Kardei stemiyi Bat lkelerine "yabgu" olarak atad. stemi Yabu, sasanilerle anlaarak Ak


15/99

hunlar ykt ve pek yolunu denetime ald. Bat Trkistan hzla Trkletirilmitir. Asya da kurulanikinci byk Trk devletidir. Millet ve devlet bilinci gelimitir. Dou Romaya resmi heyetgnderilmitir.

Bumin kaan lnce yerine olu Murat Kaan Hkmdar oldu. Murat kaan, devleti stemiYabgu ile birlikte ynetti. stemi Yabgu; bu defa Sasanilere kar BZANS ile ibirlii yaparak,Sasani devletinin zayflamasn salad. Gktrk- Bizans ibirliinin Sasanileri zayflatmas, Hz.mer Devrinde slam Ordularnn Sasanileri yenmesini kolaylatrmtr.

Bu dnemde pek Yolu, Trklerin denetimine girdi. Trkler, ine stnlklerinin kabulettirdiler. Devlet 582 ylnda nce Dou Gktrk Devleti ve Bat Gktrk Devleti olmak zere ikiyeayrld. Ayrltan bir sre nce Dou Gktrk Devleti 630 ylnda in egemenliine girdi. Dahasonra 658 ylnda Bat Gktrk Devleti de in egemenliine girdi.

KUTLUK DEVLET ( 2. Gktrk Devleti ) : in egemenliinde yaamak istemeyen Trklerher frsatta isyan ettiler. Bamszla alkn olan Trkler sonunda Kutluk adndaki bir kahramanynetiminde bamszlklarn kazandlar(682). 630-680 Gktrklerin fetret devridir ve Orhunkitabelerinde anlatlr. Kutluk Kaan ine kar "Ulusal Kurtulu Savana" girierek II. Gktrkdevletini kurmutur. Bu zellii ile Kutluk Kaan Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran M.Kemal Atatrk'ebenzer.Kutluk kaan, tkene sahip olarak 2. Gktrk Devletini kurdu. Bu devlete kurucusundan

dolay Kutluk Devleti de denir.Kutluk kaan inlilere kar baarlar kazanarak devletin topraklarn geniletti. Onun ennemli yardmcs deerli devlet adam vezir Tonyukuk idi. Kutluk Kaan Devletinin en parlakdnemi Bilge Kaan zamandr. Bilge Kaan, devlet bakan kardei Kltigin ise ordu komutanidi. Yal ve tecrbeli Tonyukuk da vezir grevi ile Bilge Kaannn yannda yer aldlar, Gktrkdevletine en parlak dnemini yaattlar. nce Tonyukuk sonra Kltiginnin lm zerine yalnzkald Bilge Kaann da lm zerine devlet zayflad ( 734 ) Uygur Basmil ve Karluklarayaklandlar, Kutluk Devletini yktlar ( 744 )

Asya Hun Devleti'nden sonra Trkleri tarihte ikinci defa tek bayrak altnda toplamaybaarmlardr. Milliyetilik duygusu, Fransz ihtilalinden 1000 yl nce Gktrkler dneminde enyksek seviyede yaanmtr. Orhun Antlarn dikerek (II.Gktrk zamannda) Trk tarihi ve Trk

edebiyatnn ilk yazl kaynaklarn oluturmulardr.UYGUR DEVLET: EGEMENLK YILLARI: 745 - 840 MERKEZ: tken'de Ordu-Balg(Kara-Balasagun) Selanga Irma evresinde kurulmutur. 9 uygur + 9 ouz= 10 uygur devleti.Merkezi Orhun kysndaki karabalasagundur. LK HKMDARI: Kutlug Bilge Kl Kagan. Uygurlarnceleri Hunlarn, daha sonra da sra ile Avarlarn, Gktrklerin egemenliinde yaadlar. Dahasonra Karluklar ve Basmiller ile birleip 2. Gktrk Devletine son verdiler. Kutluk Bilge Kl,Karabalgasun merkez olmak zere Uygur Devletini kurdular ( 744 ).

Uygur egemenlii Yzyl kadar srd. in mcadeleleri ve ktlktan dolay 839da zayfladlar.Uygurlar nceleri Krgzlarn saldrlarna dayanamayp 840ta iki Uygur devletine blnd. 13. yybalarnda Moollarn egemenlii altna girdiler. Bundan sonra siyasi varlklar sona erdi. Uygurlar;yerleik hayata geen ilk Trk devletidir. Kutluk Bilge Kl Kaan Trklerin ehir kuran ilk

hkmdardr. lk Trk ehri Ordubalk (Karabalsagun)'dur. Kat ve matbaay kullanmlardr.Mani dinine inanmlardr. Mani Dini; Avlanmay, et yemeyi ve savamay yasaklayan bir dindir.Uygurlar Savalklarn kaybettiler.

Krgzlar; Orhun Blgesinden Uygurlar kovarak, buradaki Trk nfusunun azalmasna sebepolmulardr. Bu yzden bu en eski Trk Yurdu, daha sonra Krgzlar yenen Moollarn elinegeerek kolayca Moollam, MOOLSTAN olarak anlmtr.

TURFAN( DOU TRKSTAN) UYGUR DEVLET: Krgzlar tarafndan kovulan Uygurlarnbir ksm Turfan Blgesi'ne gelerek, burada yeni bir devlet kurdular. Bu devletleri de Moollartarafndan 1207'de ykld. Uygurlar gnmzde Dou Trkistan diye anlan bu blgede in'e balzerk bir devlet olarak yaamaktadr.

KANSU(SARI UYGUR) DEVLET: Krgzlardan kaarak Kansu Blgesi'ne gelen Uygurlar

tarafndan kurulan bu devlete Sar Uygur Devleti de denilmektedir. 1209'da Moollarnhakimiyetine girmitir.


16/99

UYGURLARLA LGL DER NEML HUSUSLAR: 18 harfli Uygur Alfabesini hazrladlar.

Cengiz Han'n egemenliine girmelerine ramen medeniyette gelitiklerinden Moollar' devlettekilat, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler. Moollarn Trklemesinde nemlibir rol oynadlar. (zbek ve aatay Trkleri) lk Mslman Trk Devleti Karahanllar'lasavatlar.(Sebep Uygurlarn Budizmi, Karahanllarn slamiyeti yaymak istemeleri.) Tahtaharflerden MATBAA'y oluturdular, pamuktan KAIT yaptlar. Uygurlar Yerleik hayata geen ilkTrk topluluudur.

KIRGIZLAR: (M..206-M.S.220) beri mevcudiyetleri bildirilmektedir. Asya Hunlarzamannda kuzey-batda Baykaln batsnda rti Nehri havalisinde bir Trk kavmi olan Ting-linglerle kark olarak oturmulardr.

Krgzlar kaynaklarda Trk asll gsterilmekte ve tahminen 5-6. asrlarda, Trklemikavimlerden saylmaktadr. 6. asr sonlarnda in kaynaklarnda Hia-kia-sseu diye zikredilenKrgzlarn Gk-Trk hakan Mu-kan zamannda, 560a doru, hakanla balandktan sonra (630-680) arasndaki fetret devrinde mstakil bir kagana sahip olmalarndan anlalyor. II. Gk-Trkhakanl devrinde tekrar Gk-Trk idaresine alnan Krgzlar, Mo-yen-ur Kaan tarafndan Uygurhakanlna balanm (758), fakat 840 ylnda iddetli bir hcumla Uygur devletini ykaraktkende kendi devletlerini kurmulard.

En eski Trk kavimlerinden biri olan Krgzlar, ilk bata Yenisey Irma evresindeyayorlard. M.S. 1. yzylda Asya Hun Devleti'ne balandlar ve Tanr Dalar ynndeyerletiler.Asya Hun devleti'nin ykl zerine IV. yzylda gl bir devlet kurdular. GktrkDevleti kurulunca da ona balandlar. Gktrk Devleti'nin yklmasndan sonra bir sre bamszyaayan Krgzlar, Uygur Devleti kurulunca bu yeni siyasi tekilatn iine girdiler. Daha sonratekrar bamszlklarn ilan ettiler ve Uygur Devleti'ni yktlar.Bu yeni Krgz Devleti 80 yl bamszyaad. Daha sonra beliren Hitaylar, Krgzlar kuzeydeki eski yurtlarna srdler. Krgzlar dahasonra Karahanllar Devleti'ne balandlar, ancak yar bamsz hayatlarn da srdrdler.XIII.yzylda beliren Mool Devleti btn Asya'nn kaderini deitirdi. 1207Mool egemenliinegirmilerdir. Pek ok devlet bamszln yitirdi. Krgzlar da uzun bir sre siyasi varlklarnkaybettiler. Yenisey rma dolaylarndaki Krgzlar, bugn bamsz Krgzistan Cumhuriyetidir.

Manas Destan Krgzlara aittir.Krgz kavminin, Uygur Hakanln, ykarak igal ettii tkende tutunamayp, burannMool Ki-tanlara gemesine ve tam idrak ve intibak edemedii Orhun kltrnden ortadankalkmasna sebep olmak, dolays ile eski Trk Hakanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek zereMoollara intibak ettirmek suretiyle Trk tarihinde oynad menfi rol dikkatten kamamtr.Nitekim Karluklar tkende Krgz hakimiyetini reddetmilerdir.

SBRLER : (SABARLAR=SABRLER): nceleri Hun devletinin egemenliinde yaayanSibirler, VI. yzyl balarnda Avarlarn basksyla batya g ederek Ural dalarnn gneydousuna yerletiler. Sasanilerle anlaarak, Bizans'a kar savatlar. Anadolu'ya aknlar yaptlar.Anadoluda Kayseri, Konya ve Ankaraya Kadar geldiler. Anadolu'ya ilk Trk aknlar AvrupaHunlar tarafndan, ikinci akn Sibirler tarafndan yaplmtr. Bugnk SBRYA ad Sibir

Trklerinden gelir. Avarlara yenilince Hazar Trklerine kartlar. Hazar Devletinin asl kitlesinioluturdular.AVARLAR: 552 ylnda Orta Asya'daki Avar mparatorluuna Gktrkler son verince, batya

doru ilerleyerek Romanya'ya giren AVARLAR merkezi MACARSTAN olan yeni devletlerinikurdular. in kaynaklar Avarlara JUAN- JUAN demektedir. 619 ylnda tek bana, 629 ylnda daSasanilerle ortaklaa stanbul'u kuattlar. lk defa stanbulu kuatan Trkler, Avarlardr. Slavtopluluklarnn g etmesine neden olarak, bunlarn dou Avrupa ve Balkanlara inmesinisaladlar. Bylece Balkanlarn Slavlamasnda etkili oldular. 805 ylnda Franklar tarafndanykldlar.

HAZARLAR : Avrupa'da kurulan ilk Trk devletleri iin de en kuvvetli ve uzun mrl olanHazar devletidir. Karadeniz'in kuzeyine kadar hkimiyetini genileten Bat Gktrk Devleti'nin bir

devam olarak ortaya kmtr. Gktrkler, VII. yzyln banda, Hazar Denizi ile Karadenizarasnda dank bir hlde yaayan, Sabar, Ogur ve Onogur gibi Trk kavimlerini kuvvetli bir birlikhlinde tekiltlandrrlar. te bu birlie Hazar ad verilmitir. Hazarlar iin Bizans ve in


17/99

kaynaklarnda Trk veya Trk-Hazar ad da kullanlmtr. Hazar Devleti'nin kurucular, Gktrkhkmdar ailesinin mensup olduu Ana soyundandrlar. Hkmdarlarna da Gktrkler gibi,kaan diyorlard. Gney Rusyada Volga dinyester Irmaklar arasnda kurulmu Macaristanakadar genilemitir. Avarlar Asya' dan Avrupa' ya geerken Kuzey Kafkasya blgesindekiSabarlar' n yurtlarn ellerinden almlard. Fakat Sabar Trkleri Avar frtnas getikten sonratekrar toparlandlar, Gktrk mparatorluu' nun Bat ucunda Gktrkler adna Bizans ve ranmparatorluklar ile mcadeleye devam ettiler. 630' dan sonra Gktrk mparatorluu inhakimiyeti altna girince Sabarlar mstakil bir devlet haline geldiler. te Hazar Hakanl bunlarneseridir.

Hazarlar, ran' daki Sasani mparatorluu' nu devaml basklaryla ok zayf drmlerdi.slam ordular Sasaniler' in byle zayf zamanlarnda ran' a girerek onlar kolayca kerttiler. ranaradan kalknca Emevi ordular Hazar lkesine doru yrdlerse de Hazarlarn iddetli direniikarsnda Ermenistan snrndan teye geemediler.

Hazarlar btn Dou Avrupa' y ellerine geirerek byk bir devlet oldular. Araplarn DouAvrupaya girilerini engellemilerdir. Hazar Hakanl Kafkaslar' dan Macaristan' a kadar uzanangeni bir saha iinde yaayan kavimler bu sayede ticaretle, san' atla, din hayatnn gelimesiyleurama frsatn bulabildiler. Hazarlar' n yklmas ve dalmas Trk tarihinde byk ibret

alnmas gereken olaylardan biridir. Bu devlet Trkler bakmndan baarsz bir ehirlemeninsonucu olarak dalmtr. Hazarlar eskiden olduu gibi yar gebe kabilelere dayanmadklar iincretli bir ordu kurmulard. Fakat bu cretli ordu sadece kendi kavimlerinden deil, birbiri ileuzlamas ok zor olan birok kavimlerin insanlarndan meydana geliyordu. Hazarlar ayn hatay,din konusunda da ilediler. Memlekette bir din birlii salamay dnmediler. Hazar lkesinde herdinin misyonerleri at oynatyor, bylece Hazar halk dini inan bakmndan bir yamal boha halinegeliyordu. Hazar Hakanlar Sekizinci Yzyl' da Musevilii kabul etmilerdi.

Hazarlar' n zayflamasndan en ok faydalanan slavlar, yani bugnk Ruslar' n dedelerioldu. Hazar topraklarnn byk bir ksm onlarn eline geti. Ayrca Macaristan da o devirde ayrbir g halinde ortaya kt. Rus Knezlii tarafndan yklmtr. 2.Dnya savanda torunlarA.Hitler tarafndan frnlarda piirilmi yada kyma yaplmtr.

BULGARLAR : "Bir ksm Hunlar' la Dinyeper-Volga arasnda yaayan Ogur Trkleri' ninkarmasndan Bulgar kavmi domutur." "Bulgar" kelimesi Trke "Bulgamak" (=birbirinekarmak) fiilinden gelir. Bir ksm Hunlar' la Dinyeper-Volga arasnda yaayan Ogur Trkleri' ninkarmasndan Bulgar kavmi domutur. e blnmtr. 1) Hazarlara karmlardr. 2)Slavlara karan Tuna Bulgarlar 3) slamiyeti benimseyen Kazan Trkleri.

lk Bulgar Devleti, Gktrk mparatorluu' nun 630' da dalmas zerine kuruldu. lk Bulgarhkmdar, Asya Hun Tanhularnn slalesinden gelen Kurt Han idi. fakat Kurt Han' n devleti,kendisinin 665' te lmnden sonra Hazarlar' n basksyla dald. Bu ilk Bulgar Devleti, Kafkasya'nn kuzeyinde idi. Kurt Han' n kk olu bir ksm Bulgarlar' la birlikte Balkanlar' a geti ve oradabir Bulgar Devleti kurdu (679). imdiki Bulgaristan topraklarnda kurulan bu devletin topraklarzerinde slav kitleleri yayordu.

Bizans bunlardan Arap kuatmasn kar yardm grm ve kendilerine birtakm ticarikolaylklar salamlard. Bulgarlar 814' te stanbul kaplarna dayanarak ehri kuattlar. Ancak busrada Bulgar Kral Kurum Han ld. Yerine geen olu Omurtag Han Bizans' la bar yapt. TunaBulgar Hanl' nn en parlak devri, bu Omurtag zamandr.

Bulgarlar, kalabalk slav kitleleri arasnda yava yava erimeye balamlard. Boris Han' n864' te Ortadoks Hristiyanl kabul etmesinden sonra Bulgarlar iyice slavlatlar ve Trkkarakterini tamamen kaybettiler. Bugnk Bulgaristan bir slav devletidir.

Kazan Bulgarlar (til Bulgarlar)' nn hkmdar Alm Han zamannda (Onuncu yzyl ba)slam Dini kabul edildi. on nc Yzyl' da Moollar bunlarn lkelerini talan ederek halk kltangeirdiler. Ama Bulgarlar tekrar toparlandlar. Ardndan Altnordu Han polat Timur ve en sonundaTimur grgan, Bulgar lkesini tahrip ettiler. til Bulgarlar Kazan blgesine giderek oraya yerletiler.

TRGLER: Adlarnn Trk+ eklinde gelimi olduu bildirilen Trgiler, Talas-u-li-IskGl sahasnda oturuyor ve Bat Gk-Trklerin (On-Oklar) To-lu kolunun bir ksmn tekilediyorlard. in kaynaklarnda ilk defa 651 hadiseleri ile ilgili olarak zikredilen Trgi (To-ki-iler,


18/99

phesiz Gk-Trk hakanlnn kuruluundan nceki devirlerdenberi burada bulunuyorlard, zirastemi Kaan 552de Trgilerin de dahil olduu On-Oklarn bamda yabgu tayin edilmiti.630u takip eden yllarda Trgilerin dier Trk topluluklar gibi tekilatl bir mukavemet unsuruhalinde ortaya ktklar anlalyor. Trkistan'da kurulan bu devletin merkezi Balasagun'dur.

Gktrk devletinin yklmasyla glerini artrdlar. Emevilerle mcadele etmilerdir.lk parabasan Trk Devleti Trgiler olmutur. in politikalar sonucu sar ve kara trgiler ikiye ayrldlar.657 ylndan sonra in'in basks ile batya gp etrafa yaylmlardr. 681 ylnda GktrkDevletinin yeniden kurulmasyla Trgeler, Gktrkler'in hkimiyetini kabul etmek zorundakalmlardr. 712 ylnda ise Gktrk Kaan Kapagan, Trge Kaan'n ldrerek onunhanedanna son vermitir. 717 ylnda Trgelerin bat kesimlerinin yeniden bir birlik oluturmularve 766 ylnda Bat Gktrk sahasnda hkim olmaya balayan Karluklar, Trgelerin siyasvarlklarna son verirler.

KARLUKLAR : Karluklarn Trk soyundan geldikleri ve Gk-Trklerin bir boyudur.Altaylarn batsndaki Kara-rti ve Tarbagatay evresi. On-oklarn bir ksmnn meydanagetirdikleri anlalan Karluklar bu arada kabileden kurulu birlik halinde bulunuyorlard (-Karluk). Daha stemi Kaan zamannda Trk hakimiyetinin Hazar'n kuzeyi ve Maverannehiredoru genilemesinde phesiz byk rolleri olmutur. Her iki Gk-Trk hakanl devrinde

Karluklarn durumu yukarda aklanmt. 630-680 yllar arasnda, dier Trk boylar, gibi,bunlarn da zaman zaman ine bakaldrmlardr. Kl-Erkin nvann tayan -Karluk beyi butarihlerde Yabgu nvann almt ve kuvvetli bir orduya sahip idi.

Daha sonra Kapagan Kagan tarafndan II. Gk-Trk hakanlna balanmlardr, inin detevik ve tahriki ile Gk-Trklere kar ayarlanarak iddetli mcadelelerde bulunmulard. BilgeKagann lmnden sonra, tekrar faaliyete geerek Uygur ve Basmllarla birlikte, Gk-Trkhakanlnn yklmasnda messir oldular. Basmllar hakim duruma geldikleri srada (742) Sayabgu mevkiini alan Karluk babuu, Uygur hakanlnn kurucusu Kutlug Kl Bilge zamanndadaha stn saylan Sol Yabgulua ykseltildi. Fakat bu Karluklarn tamamn temsil etmiyordu.Be-balk havalisinde oturan Karluklarn kendi setikleri ayr bir yabgular vard: Ton-Bilge. Ancaktkende yeni kurulan Uygur hakanl btn Karluklar tarafndan st tannyor ve yabgular

hakana bal bulunuyorlard.Batda Emevi-Arap ilerlemesini durdurmu olan Trgi hakanlnn kntye doru gittiitarihlerde Orta Asya Trk lkelerinin korunmas gibi bir tarihi vazife, bu defa, Karluklaradmt.

Arap baksnn iyice hafiflemesi sonucu, inliler eski Orta Asya siyasetlerini canlandrarak,Karluklarn dahil bulunduu blgeye yeniden el koymak istemilerdi. Talas Sava; arap-insava (751 Temmuz). slamlarla inliler arasnda cereyan eden bu savata Araplarla ibirliiyaparak, inlilerin ar malubiyete uramasn saladlar. Tarm havzasndan itibaren batKarluklara, dou blgesi Uygurlara ait olmak zere Orta Asyann yeniden Trk hakimiyetindekalmasn temin eden bu savata urad hezimet yznden in ar i buhranlara sahne olmuve artk bir daha bat ile ilgilenememitir.

Karluklar, slamiyeti kabul eden ilk Trk boyu olarak, lk Trk-slam devleti olan Kara Hanldevletini kurmulardr. 8.YYda Mool hakimiyetine girmilerdir.MACARLAR: Fin Ugor kavmi ile OGUR Trklerinin karmasyla MACAR kavmi ortaya

kmtr. 896 ylnda kendi adlarn verdikleri MACARSTAN'a gelerek devletlerini kurdular. X.yzylda Hrstiyanln Katolik mezhebini benimsediler. (Bundan sonra Trklk zelliklerinikaybetmeye baladlar.) Almanlarn (Germenlerin) douya doru yaylmasn engelleyerek, Balkantopluluklarnn(Slavlarn) Germenlemesini nlediler.

PEENEKLER : lk yurtlar Aral gl evresi. Hristiyanl kabul edip savalarda Bizansadestek vermitir. Karadeniz'in kuzeyinde Don ve Dinyesper nehirleri arasndaki blgeyeyerletiler.Kiev Prensliini yenerek, Ruslarn Karadeniz'e inmelerini engellediler. 1071 MalazgirtSavana Bizans ordusu iinde cretli asker olarak katldlar. Ancak Seluklularn kendileri gibi

Trk olduklarn anlaynca Seluklu ordusu saflarna katldlar. Edirne ve Trakya'nn Marmarakylarna kadar olan topraklar Bizans'tan aldlar. zmir Beyi AKA BEY Peeneklerle temaskurdu. Buna gre aka Bey Peeneklerle birlik olarak Anadolu ve Rumeli'den stanbul'u kuatmak


19/99

istiyordu. Ancak Bizans kurnaz bir politikayla, yine bir Trk topluluu olan KUMANLAR'Peenekler zerine saldrtarak, Peeneklerin dalmasna sebep olmutur.

UZLAR (OUZLAR):Tarihte Trk Milletinin siyasi, kltr ve medeniyet alannda en bykrol oynayan koludur. Seluklular, Osmanllar, bir ksm Macarlam, dier bir ksm Rusyannbatsnda Gagauz (Gkouz), bambaka bir kulu ise hristiyanl benimsemi ve 1071 Malazgirtsavanda Seluklu ordusuna gemitir. Ouzlara; Bizansllar UZ, Ruslar TORK veya TORK,Araplar TRKMEN, GUZ demilerdir. 24 Ouz Boyu vardr. Hazar denizinin kuzeyinden bir kolu"UZ" ad ile Avrupa ve Balkanlara g etti. Balkanlara gelen UZLAR Bizans ordusunu ve Bulgarlaryendi. Ancak Peenek aknlar, souklar, salgn hastalklar yznden dalp yok oldular. Uzlarnbir ksm Malazgirt Sava srasnda Bizans Ordusu saflarndan, Seluklu Ordusuna getiler.

KUMANLAR (KIPIKLAR) : 11.YYda Orta Avrupa ve Balkanlar zerine aknlaryapmlardr. Trk soyunun en gzel boyudur. 1239da Moollarca yklmtr. Doudaki kumanlar,Eyybi ordusuna cretli asker olmulardr. Volga'y aarak Avrupa'ya ve Balkanlara girmilerdir.Kpaklarn Karadeniz'in kuzeyinde hakim olduklar topraklara "KIPAK BOZKIRLARI"denilmektedir. Macaristan'a giden Kpaklar ROMEN devletinin kurulmasnda etkili olmulardr.Kpaklarn Ouz Trkleriyle yapt mcadeleler DEDE KORKUT HKAYELER'nin ortayakmasna sebepolmutur. CODEX CUMANCUS(Kodeks Kumanikus); Kpak Trk ivesi ile

yazlan Latin, Fars ve Kuman dilleri zerine yazlm bir szlktr.(KPSSde slam Tarihinden soru sorulmayacaktr!)SLAM TARH

MEDNE: Yemenle Suriyeyi birletiren baharat yolu zerinde bulunur. slamiyet ncesi Arapyarmadasnda cahiliye dnemi yaanyordu. Lat, menat, hubel ve uzza taptklar putlaryd.

HCRET: 622 Ylnda Hz. Peygamber (s.a.s) ve ashabinin Islm devletini kurmak zereMekke'den Medine'ye g etmeleri.

624 BEDR SAVAI: BEDR GAZVESslm devletinin Medine'de kurulmasndan sonra mslmanlarla mrikler arasnda meydanagelen ilk sava. Bu savaa, yapld kasabann adyla anlarak, Bedir Gazvesi denilmitir.Mslmanlarn ilk askeri baarsdr.

625 UHUT SAVAI: Uhud dagi civarinda msriklerle yapilan savas. Uhud savasindan nceKureys'in fkesi kabarmis, kin ve intikam duygulari artmisti. Putperest Kureysliler Mekke disindakiArap kabilelerinin de katilmasiyla 3000 kisilik bir asker kuvvet hazirladilar. Bu kuvvette 700 zirhli,200 atli svari, 3000 deve vardi. Aralarinda, basta Ebu Sfyan'in karisi Hind oldugu halde 14 tanede kadin vardi. 11 Sevval 3 (27 Mart 625) Cumartesi gn savas teke tek vurusmalarla basladi;Hz. Ali, Hz. Hamza ve teki 0slm savasilari hasimlarini ldrdler. Sonra savas kizisti.Resulullah (s.a.s) almis oldugu asker tedbirler ve uygulamis oldugu planlar sayesinde ilk safhadaMslmanlar galip geldiler. Hazma ehit edildi. Resulullah (s.a.s)'in disi kirilmis, yanagi yarilmisti.Mekkeliler sava kazanm ama sonu alamamlardr.

627 HENDEK SAVAI : Uhud savandan iki yl sonra, Hicret'in beinci ylnn evval aynda(23 ubat 627) Medine'nin kuzeyinde cereyan etmitir. slamn savunma savadr.

628 HUBEYDYE BARII: Hz. Peygamber ve ashabinin Kabe'yi ziyaret maksadiylaMekke'ye gitmek istemeleri ve bunun msrikler tarafinda engellenmesi zerine ikan olaylardansonra mslmanlarla msrikler arasinda yapilan anlasma. Mekkelilerin siyasi olarak islamtanmalar.

629 HAYBER KALESNN FETH: Hz. Peygamber'in hicretin 7. yilinda fethettigi, Sam-Medine yolu zerinde Medine'nin 15I km. kuzeyinde Yahdilerin oturdugu bir yerlesim merkezi.slamiyetin yaylmas hzlanmtr.

630 Mekkenin Fethi: On ikibin kisilik byk islam ordusu hi bir byk olaya karismadankolayca Mekke sehrini fethetmislerdir.Hicretin sekizinci yilinda Resulullah (s.a.s.)'e boyun egenMekke, bu tarihten sonra yeni bir dnemi yasamaya basladi. Allah Tel'nin mbarek kildigi, Islmdininin merkezi olan bu belde, sirkten, putperestlikten ve btn diger hurafelerden arindirilmis yeni

bir hayata kavustu. Daha nce bagimsiz bir sehir devleti olan Mekke'nin, fetihten sonra ekonomikve sosyal durumu da degismisti.


20/99

630 Huney sava: Mekke'nin fethinden sonra Mslmanlarla Havazin Msrikleri arasinda

meydana gelen savas. Raslllah'in Havazin kabilesi kendi zerlerine gelebilecegi endisesiylesavas hazirliklari yapmisti. Mslmanlar Mekke zerine yryp orayi fethedince, Havazin kabilesiartik siranin kendilerine geldigini anladilar ve savas hazirliklarini tamamlayip kendilerininsaldirmalarinin daha uygun olacagini hesapladilar. Mekkedeki putlarn krlmas bahanesiyle kansava Mslmanlar kazand.

630 Taif seferi : Huney savandaki kabileler Taife snd. Sefer Mslmanlar iin baarsz.630 Tebk seferi : Gassani slam olmu, kaleler alnmtr. Muammedin son seferidir.MUHAMMET: slamiyeti yaym, Arabistanda siyasi birlii salamtr.632-661 DRT HALFE DNEM : Halifeler seilmitir. Yalanc peygamber sorunu

zlmtr.1.Ebu Bekir(632 - 634): Hire seferini dzenlemi, Arabistan ynetimine almtr. Yalancpeygamberler ortadan kaldrld. Ridde Hareketi bastrld. Vergi vermeyenlerin ayaklanmasnlendi. Kur'an toplanarak kitap haline getirildi. lk defa Arap Yarmadas dnda toprak alnd.Dalmakta olan Arap-slam devletleri yeniden toparland.2.mer (634 - 644) : ran ve Irak' alarak Sasaniler'e son verdi. Bizanstan, Suriye, Antakya,Kuds, Filistin ve Msr ald. Snrlarn genilemesi ile devlet kurum ve kurallarn yeniden

dzenleme ihtiyac dodu. Bunun sonucunda;a- Alnan yerler ynetim birimlerine ayrld. b- Adlitekilat kuruldu. c- Askeri iktalar oluturuldu. d- Srekli ordugahlar kuruldu. e- Hicri takvimdzenlendi3.Osman (644 - 656) : lk slam donanmas oluturuldu. Bizansla deniz sava yapld. KuzeyAfrika'da ilerleme devam etti. * ran alndktan sonra tarihte ilk defa Trk-Arap ilikileri balad.Kur'an oaltlarak datld. Kendi soyu olan Emevileri kayrmas sonraki ayrlklara ortamhazrlad. Tunus, Kbrs, Horasan, Harezm alnm arap-Trk savalar balamtr. Arap ordusu,Kafkas dalarnda Hazarlarla karlat.4-Ali(656 - 661) Halifeliini tanmayan peygamberin ei Aye ile yaplan sava kazand Bu olayaDeve olay veya Cemel Vakas denir. Halifeliini tanmayan Muaviye ile yaplan Sffin Savasonusuz kald. Halifeyi belirlemek iin bavurulan Hakem Olay sonucunda is1am dnyasnda ilk

ayrlklar ortaya kt.Buna gre; a- Ali taraftarlar iiler b- Muaviye taraftarlar Emeviler c- ikisinede kar kan Hariciler olmak zere slam dnyas e ayrld.657 SIFFN SAVAI: Drdnc Raid Halife Hz. Ali (r.a) ile ona isyan eden Suriye valisi

Muaviye b. Ebu Sfyan arasnda M. 657 ylnda, Frat'n sa kysna yakn Rakka'nn dousundabulunan Sffn'da yaplan sava. Hz. Ali'nin Cemel vak'asnda kar grubu yenmesinden sonraonun hilafetine muhalif olarak, Suriye blgesini idare etmekte olan Muaviye ve taraftarlar kalmt.Hz. Ali'ye isyan edenler, davalarnn, Hz. Osman (r.a)'n intikamn almak olduunu iddiaediyorlard. Devir i mcadeleler iinde getiinden d savalar yaplmad. Drt Halife Devri Hz.Ali'nin Hariciler tarafndan ldrlmesiyle sona erdi.

EMEVLER (661 - 750): Kurey kabilesinin bir koludur. am valisi muaviye kurmutur.Suriye, msr, Filistin muaviyeyi halife kabul etti. Muaviye'den sonra yerine olu Yezit'in gemesi

ile halifelik babadan oula geen bir saltanat haline geldi. Muaviye zamannda Mslmanlar ilkdefa stanbulu kuattlar. Yezit zamannda Kerbela Olay meydana geldi. Bu olay sonucuslamdaki ayrlklar kesinleti. Abdlmelik devrinde altn ve gm para basld. Arapa resmi dililan edildi.Velid devrinde Kadiks Savayla ispanya alnd. Avrupadaki ilerleme sonucu Avrupallarilk kez aralarnda birletiler. Puvatya yenilgisi ile Avrupa 'daki ilerleme durdu.Emeviler zamanndaOrta Asya'daki Trk Devleti Trgilerle Maverannehir iin uzun savalar yapld.

1-Muaviye Dnemi: Hazreti mer, onu am valiliine getirdi. Hazreti Osman'n zamanndaayn vazfeye devam etti. Kendisini amllar'a sevdirdi, 16 yl bu vazifede kald. Gl bir orduyave hazneye sahipti. Hazreti Ali'nin zamannda am Emri olarak 4 sene daha vazfe yapt. 19sene de saltanatn sayarsak, tam 39 yl yneticilikte bulundu. Hazreti Osman'n katillerini

bulmadka Hazreti Ali'ye biat etmeyeceini bildirdi. Hazreti Ali'yle, Hazreti Muviye'nin 80 binkiilik ordular Sffin'de karlat. Hkem usulyle anlamak istediler; Haricler, Hazreti Ali'yi ehidedince Muviye g kazand. Hazreti Hasan da hilfetten vaz geince, Emev Devleti'nin hkimi


21/99

Hazreti Muviye oldu. Mslmanlarn kurduu devlete ilk defa bir isim veriliyordu: Emevler. DevletBakan Muviye (r), 661 den 680'e kadar 19 sene hilfette bulundu Hz. Osman zamannda amvaliliine getirilen Muaviye, 661 ylnda halife oldu. Muaviye Emevi Devleti'nin ilk hkmdardr. Budnemde halifelik seim sisteminden karlarak saltanat haline getirildi. stanbul kuatld fakatalnamad. slam tarihinde ilk defa Emeviler stanbul'u kuatmtr. lmeden nce olu Yezid'ihalife tayin etti ve bylece halifelik resmen saltanat haline geldi.

2-Yezit Dnemi : 681 kerbela olay Hseyin ldrlmesi. Bu dnemde Atlas okyanusunakadar ilerlenmitir. Muaviye 680 ylnda ldkten sonra yerine olu Yezid halife oldu. Kufeliler deHz. Hseyin'i halife setiler. Bu dnemde Kuzey Afrika'nn fethi tamamlanmasna ramen,Berberilerin ayaklanmas ile blge tekrar elden kmtr. Kuzey Afrika ancak Abdlmelikzamannda kontrol altna alnabilmitir. Yezid ve Hz. Hseyin taraftarlar 681 ylnda Kerbeladenilen yerde karlat ve Hz. Hseyin ve taraftarlar, Yezid ordusu tarafndan ldrld.slamiyet toplumu bu olaydan sonra Sunniler ve iiler olarak ikiye ayrld.

3-Abdlmelik Dnemi : Yezid'in 683 ylnda lmesi ile II. Muaviye halife oldu. II. Muaviye,685 ylnda halifelii Abdlmelik'e brakt. Bizans, Kuzey Afrika, Anadolu ve Hindistan zerineseferler dzenlendi. Bu fetihler srasnda Kuzey Afrika'da yaayan Berberiler kitleler halindeslamiyet'i kabul etmeye baladlar. Bizanslar, Kuzey Afrika'dan tamamen kartlarak snrlar,

Atlas Okyanusu'na dayandrld. Arapa resmi dil oldu ve ilk slam paras olan sikke bastrld.Bylece slam Devleti'nin ekonomisi Bizans ve Sasani etkisinden kurtulmaya balamtr.4-Velid Dnemi : Abdlmelik'in 705 ylnda lm zerine olu Velid halife oldu. Tark Bin

Ziyad komutasnda spanya'ya geildi. 711 ylnda Kadisk'de Vizigot ordusu yenilgiye uratld.Puvatya Sava (732) ile Mslmanlar'n Avrupa'daki ilerleyii duruduruldu. 732'de FranklarlaPuvetye sava kazanlsayd Fransa da slm snrlarna katlacakt. Kavimler g; emevilerin,Avrupadaki fetihlerini kolaylatran en nemli unsurdur. (Merkezi Krallklar yklmt) HazarTrkleri ile yaplan sava kaybedildi. Trklere kar 2.cephe ald. Hiam'dan sonraki halfelerEmev Devletinin ykln hzlandrd, bu sre 750'de sona erdi.arl Martel ile 732 tarihindeyaplan Puvatya Sava'nda yenilindi ve spanya'ya geri ekilindi.

Emevi Devleti'nin Ykl : 1. Devlet ynetiminde meydana gelen bozukluklar 2. Emeviler'in

Arap milliyetilii yaparak Mslmanlar arasnda ikilik karmalar 3. Bu politikalarndan dolayranllar ve Trkler Emeviler'e kar srekli ayaklanmlar ve yklmalarnda etkili olmulardr.rnek olarak Horasan valisi Kuteybe Bin Mslim'in isyann verebiliriz. 4. Halifelerin, fetihlerdeordunun banda bulunmayp, saraya kapanmalar 5. Abbasoullar'nn, Emeviler aleyhindepropagandalar 6.Muaviye ve Yezid dneminde Mslmanlar'a ve Hz. Muhammed'in soyundangelenlere yaplan kt muameleler.7. ii ve Harici gruplarn aleyhte almalar 8. Kerbela Olay'nn etkileri nedenleriyle yklmlardr.

ABBASLER (750 - 1258) : Abbasiler, Emevilerde olduu gibi Arap olan olmayan ayrmyapmadlar. Emeviler, arap devletiyken, Abbasiler slam devleti olmutur. Bu durum Arap olmayankitlelerin rnein Trklerin, slamiyeti benimsemelerinde etkili oldu. Bu nedenle bir slam devletisaylr. Bakenti Badattr. Abbasilerin iktidara gemesinden hemen sonra gerekleen Talas

Savanda(751), Araplar Trklerle birlikte inlilere kar savatlar.Abbasi hizmetine giren Trkler giderek nplana ktlar. Trkler iin Avasm denilen savunma ehirleri kuruldu. Bylece Bizans'a kar nlemalnm olundu. Bilim ve uygarla nem vermiler, tarihte ilk ada retim balamtr. Askeriarlkl samerra ehri kurularak vezirlik, komutanlk, valilikler Trklere verilmitir. Trkler kitlelerhalinde slam lkelerine geldiler. Memun zamannda dnyann yuvarlakl ispatland. Vezirlikmakam ve divan oluturuldu. Tmarn ilk ekli olan ikta sistemi ilk defa Abbasiler dnemindeuygulanmtr. 1258de Moollarca yklmtr.

En parlak dnem Harun Reit devridir. Mansur zamannda Yunanca ve Hellence klasiklerArapaya evrildi ve bir slam Rnesans yaand. Badat kuruldu ve bu ehir bilim-kltrmerkezi haline geldi.

Abbasiler; a- slamiyetin ilk heyecannn azalmas b- Yeteneksiz halifelerin ibana gelmesi c- XIyzyldan itibaren n Asya 'nn Seluklu Trklerinin egemenliine girmesi d- Merkezi otoriteninzayflamas ile halifeye ait topraklar zerinde ''Tevaifl Mlk'' denilen devletlerin kurulmas (rn:


22/99

Msr'da Tulunoullar ve Akitler, Irak'ta Bveyhiler, randa Tahiriler, Maverannehir'deSamanoullar) sonucu yklmlardr.Abbasilere 1258 de Moollardan Cengiz Han'n torunuHlagu Han, Badat' alarak son darbeyi vurmutur. Emeviler ykldktan sonra spanyaAbbasiler'e balanmad. Endls Emevileri ayr bir devlet olarak yaad. Daha sonra Beni AhmerDevleti (Grnata Devleti) varln XV. yzyla kadar koruduAbbasi hanedanl Osmanllardan sonra en uzun egemenlik srdren hanedanlktr.

1-Ebu'l Abbas Dnemi :Abbasi Devleti, Hz. Muhammed'in amcas Abbas'n torunlarndanEbu'l Abbas tarafndan 750 tarihinde kuruldu. Abbasi hkmdarlar, Emeviler gibi Arapstnlne dayal bir devlet kurmadlar. Ebu'l Musa, Haimiye ehrini devlet merkezi yapt, ikarklklarla urat, kanl bir ekilde siyasi birlii salad. Ebu'l Abbas, siyasi birlii salarkenyapt almalar yznden "Seffah" (kan dkc) lakabn almtr.

2-Ebu Cafer El- Mansur Dnemi: Ebu Cafer El-Mansur, 754 ylnda halife oldu. 754 ylndaAbbasi Devleti'nin bakenti Badat'a tand. 751 ylnda inlilerle Talas sava yapld. Budnemde kltr hareketleri olduka ilerledi.

3-Harun Reit Dnemi :Harun Reit, 786 ylnda Abbasi Devleti'nin bana geti. Bu dnemAbbasilerin en parlak dnemi oldu. Binbir Gece Masallar'nda geen Badat halifesi HarunReit'tir. Binbir Gece Masallar'nda zellikle bu dnemdeki slam hazinesinin zenginlii vurgulanr.

Anadolu'ya aknlar yapld, stanbul kuatld fakat baarl olunamad. Bu dnemde de i isyanlarsrd.4-Me'mun Dnemi :Harun Reit'in lm zerine yerine olu Emin geti. Ksa sre sonra

yerine Harun Reit'in dier olu Me'mun geti. Mu'tezile Mezhebi bu dnemde ortaya kt. Budnemde Antik a Yunan eserleri Arapa'ya evrildi. Arap-slam Devleti kltr ve sanat alanndadardan (Helenizm'den) en ok bu dnemde etkilenmitir.

5-Mu'tasm Dnemi :Me'mun'un lm zerine 833 ylnda kardei Mu'tasm halife oldu.Bizans snrlarnda "Avasm" denilen Trk ordugahlar kurdurdu. Avasm kentlerinin oluturulmanedeni; slam dnyasna kar Bizans saldrlarn krmaktr. Mu'tasm'n lm zerine merkezotorite zayflad. Trkler'in snr boylarnda, yerleim yerlerinden uzak blgelerde Emir'l meragrevi verilerek merkezden uzaklatrlmasnn ve ordugahlarda toplanmasnn nedenleri sava

zelliklerini kaybetmelerini nlemek ve merkezde tehlike oluturmalarn engellemekti. Devletebal Tavaif-i Mlk'ler bamszlklarn ilan etti.Abbasi Devleti'nin ykl : Abbasi Devleti, Mu'tasm'n lm ile zayflad ve Moollar'n

Badat' istilas ile ykld. Seluklularn yklmas ile koruyucular ortadan kalkt. iilerin veEmevilerin olumsuz almalarndan zarar grd. Zayflama dneminde fetihlerin durgun gemesinedeniyle ekonomi zayflad. Mool Hkmdar Hlagu'nun Badat' istilas ile Abbasi Devletiortadan kalkt

Endls Emevi Devleti (756-1031): Abbasi Devleti ykldktan sonra Emevi halifesi Hiamntorunu Abdurrahman bin Muaviye tarafndan Kurtuba merkez olmak zere ispanyann iberadasnda 756 ylnda kuruldu. Endls Emevi Devleti askeri alanda deil, bilim ve kltr alanndaileri gitti. En parlak dnemini III. Abdurrahman zamannda yaad.Endls Emevileri zamannda

yaplan Kurtuba Medresesi dnyann en nl medresesidir. Bu medrese Avrupa niversiteleri'nintemelini oluturmutur, rnesansn temelini oluturmutur. Buradan eski Yunan ve Romadnemine ait eserler hakknda da Avrupa'ya ilk bilgiler yaylmtr. Franklar'n saldrlarsonucunda zayflad ve 1031 ylnda ykld. Endls Emevi Develeti'nden sonra blgede BeniAhmer Devleti kuruldu.

Beni Ahmer Devleti (1232-1492): Endls Emevi Devleti'nin yklmasndan sonra, Grnatamerkez olmak zere Muhammed Bin Ahmer tarafndan kuruldu. Grnata kartubann gneydousu. Ksa srede glenerek deniz ticaret filosu kurdu. Elhamra Saray gibi byk eserlerlemimaride ilerledi. spanya'da XV. yzylda Ferdinandn, Hristiyan birliini kurulmas ile Hristiyansaldrlar sonucunda ykld. Beni Ahmer Devleti 1492'de ykld. Bylece spanya'da Mslmanetkinlii sona erdi. Hzr ve Oru reis Mslmanlar getirmitir.

SLAM KLTR VE UYGARLII : Eski Mezopotamya, Msr, Anadolu, in ve Hintuygarlklarndan yararlanlmtr. Douunda ve ykseliinde en ok Yunan ve Hellenizmuygarlklar etkili olmutur. Mslman olan btn kavimlerin ortak eseridir. slam dininin


23/99

Mslmanlara maddi ve manevi ayrcalklar tanmas 1slam devletinin snrlarnn genilemesi ileilikilidir. slam mimarisi ulusal kltr ve corafi zelliklerin etkisiyle deiik lkelerde slup vebiim bakmndan farkllamtr. Resim ve heykel gnah saylarak yasaklannca hat sanat,oymaclk, kakmaclk, nakkalk gibi ssleme sanatlar gelimitir. Hz mer zamannda devlettekilat alannda Sasaniler, ordu alannda ise Bizans rnek alnmtr. slami bilimler gelimitir;tefsir - Kuran anlam bakmndan aklar. Hadis - Peygamberin sz ve davranlarn aklar Fkh- slam hukukunu inceler Kelam - slam felsefesine denir. Kraat - Kuran'n usulne greokunmasdr. slam devletinin hazinesine Beytlmal denir. Beytlmale dahil olan gelirler; a-Mslmanlardan Alnan zekat ve sadaka b- Savalarda alnan ganimetin bete biri c-Mslmanlardan Alnan toprak vergisi r d- Mslman olmayanlardan alnan salk vergisi cizyee- Gmrk, maden, orman ve tuzla gelirleri f- Bal beylik ve devletlerin gnderdii vergilerdir.slam mimarisi ilk defa Emeviler zamannda Hristiyan mimarisiyle yarabilecek bir dzeyegelmitirslam dnyasnda ilk medreseler Abbasiler dneminde kurulmutur.

slam Kltr ve Uygarl1-Devlet Ynetimi : Devletin banda bulunan kii, hem dini, hem de siyasi adan tm

yetkilere sahipti.

slamiyetin kurulduu ilk yllarda, devlet bakan Hz. Muhammed idi. Hz. Muhammed'den sonradevlet bakanl grevi iin halifeler seildi. Halifeler, Hz. Muhammed'in peygamberlik grevidndaki dnyevi btn grevlerini yerine getirdiler. Hz. mer dneminde snrlarn genilemesiile devlet yapsnda yenilikler yaplarak vali ve kadlar atanmaya baland. Devlet hazinesi olarakbilinen Beytl Mal oluturuldu.Emeviler Dnemi'nde halifelik babadan oula gemeye balad. Hz. Muhammed'in lmndensonra ilk drt halife (Ebubekir, mer, Osman ve Ali) seimle belirlenmitir (Seimden dolayAraplarn Cumhuriyet dnemi). Emeviler Dnemi'nde snrlarn genilemesi ile yeni devletgrevlileri ortaya kt.

2-Ordu : Snrlarn genilemesi ile ordu nem kazanmaya balad. Hz. Muhammed ve Hz.Ebubekir dneminde dzenli bir slam ordusu yoktu. slam Devleti'nde, eli silah tutan her erkek

asker olarak kabul edilirdi. lk dzenli slam ordusu Hz. mer devrinde kuruldu. Abbasilerdevrinde, Trkler ve dier milletler slam ordusunda grev almaya balad. Hz. Osman devrinde ilkdefa donanma kuruldu.

3-Sosyal Hayat : Sosyal hayata dair dzenlemeler Kur'an- Kerim'den alnrd. slamiyetteinsanlar arasnda fark olmamasna ramen, Emeviler Dnemi'nde Araplar kendilerini dieruluslardan stn grmlerdi. Arap olmayan Mslmanlar ise Mevali olarak adlandrlmt.Abbasiler dneminde Araplarla Mevali eit duruma geldi. slam Devleti'nde, Hristiyan veYahudiler'den oluan topluma Ehl-i Kitap denir.Ehl-i Kitap haricinde Mslman olmayan kesime de Ehl-i Kfr denir. Mslman olmayan butoplumlar hara ve cizye vergileri verirdi.

4-Ekonomik Hayat : Ekonomi daha ok tarm, hayvanclk, ticaret ve el zanaatlarna

dayalyd. Abbasiler Dnemi'nde el zanaatlar ile uraanlar, Ftvvet Birlikleri denilen meslekrgtleri oluturmulardr. Hayvancln gelimesi ile hal ve kilim dokumacl da geliti.Seramik, cam ilemecilii ve dokumaclk da ilerledi. Ticaret, slamiyet ile birlikte ArapYarmadas'nda olduka hzland. En ok ticaretin yapld devlet Bizans'd. slam hukukuna gre,tarmsal araziler devlet mlkiyetindedir. slam Devletleri'nde, devlete ait gelirlere Beyt-l Mal denir.

Devlete ait gelir kaynaklar : 1. Sava ganimetlerinin bete biri 2. Gayrimslimlerden alnanHara 3. Mslmanlar'dan alnan r 4. Gayrimslmlerden alnan Cizye 5. Maden, tuz,gmrk gelirleri 6. Emevi halifesi I. Velid zamannda ilk slam paras basld.

5-Dil ve Edebiyat : slamiyet'te dil ve edebiyatn kayna Kur'an- Kerim'dir. Arapa, Emevihalifesi Abdlmelik zamannda resmi dil olarak kabul edildi. slamiyet'ten nce, szl edebiyatgelimiken, Hz. Muhammed'in hayatn yeni nesillere aktarmak amacyla yazl edebiyata da

nem verildi. Dnce hayat Abbasiler ile birlikte gelimitir.


24/99

6-Bilim : Abbasilerde, bilimdeki gelimelerden dolay slam rnesans yaanmtr. slam

medeniyetlerinde bilim; slami bilimler ve pozitif bilimler olmak zere ikiye ayrlr. slam bilimlerinintemeli Kur'an- Kerim'dir. Tefsir : Kur'an- Kerim'in ayetlerinin yorumlanmas bilimidir.Hadis : Hz. Muhammed'in syledii szler ve yapt ilerin btnne hadis denir. Hadis bilimininnde gelenlerinden biri Sahih-i Buhari'nin yazar mam Buhari'dir. Fkh : slam hukukudur. TemeliKur'an- Kerim'dir. Kelam : slam felsefesidir. nl slam bilginlerinden balcalar; Razi, bn-iCemit, Farabi, bn-i Sina, bn-i Rt, Biruni, Taberi, Mesud-i, bnl Esir ve bn-i Haldun'dur.

7-Sanat : Sanat slamiyet ile birlikte byk gelime gsterdi. slamiyet'in yaylmas ile slamsanatnda ran, Trk ve Bizans sanatlarnn etkisi grld. slam sanat denince akla ilk gelen,mimaridir. En nemli mimari eserler arasnda; mer Camii, El Ezher Camii, bn-i Tulun Camii, ElHamra Saray ve Kurtuba Camii saylabilir. El sanatlarnda; oymaclk, kakmaclk, nakkalk, hatve tezhip sanatlar olduka geliti.


25/99

751 TALAS SAVAI: Trkistan'da hakimiyet kurmak iin frsat gzleyen in, 747 ylnda

byk bir ordu ile Bat'ya doru ilerlemeye balamtr. Ancak in'i sert tutumu ve bilhassaTakent beyi Bagatur Tudun'un ldrlmesi Trkleri Abbslerin Horasan vlisi Eb Mslim'denyardm istemee sevketti. Eb Mslim yardm teklifini derhal kabl ederek Ziyd b. Salihkumandasnda bir orduyu in kuvvetlerine kar gnderdi. Karluk, yama ve iil Trkleri-Mslman mttefik kuvvetleri 751 ylnda Talas suyu kenarnda bugnk Alma-ata yaknnda inkuvvetleri ile karlat. Temmuz 751'de be gn devam eden etin savata inliler ar kayplarvererek sava meydann terkettiler. Orta asyann in kontrolne gemesi engellenmitir.TalasSava Trk-Mslman mnasebetlerinde bir dnm noktasdr. Bu savala, yllardan beri devameden savalar yerini sulh devresine terketmitir. Bata karluklar (karahanllar) olmak zereTrklerin islamiyeti kabul ettii savatr.

TRKLERN SLAMA HZMETLER: Trkler, slam dnya dini yapmlardr. Trkkomutanlar arap devletlerindeki yneticilik anlaylarn gelitirdi. Hallarla mcadele edilerekislamn zarar grmesi engellendi.

Karahanllar (ilek =ilig) (840 - 1212) :Merkez Balasagun olmak zere, 840 ylnda Karluk,Yama ve

tarih geniş konu anlatımı

Documents