ТЕОРИЈА НА ОДЛУЧУВАЊЕ Дипл.маш.инж. Билјана Шопова Алушовска

2011, Битола

Вовед и основни поими во Теоријата на одлучувањето

Поимите проблем, одлука, одлучување, процес на донесување на одлука, доносители на одлука и т.н., не се користат само во секојдневниот живот туку и во современото деловно и професионално работење, а при тоа, не се знае секогаш нивното вистинско значење.

Постоењето на проблем укажува на фактот дека постојат прашања на кои треба да се дадат соодветни одговори со кои проблемот може да се реши. Врз основа на информациите и податоците за некој проблем, може да се постават задачи кои се решаваат со одредени постапки и се добиваат можните решенија на проблемот кои претставуваат основа за донесување на соодветни одлуки, кои потоа се спроведуваат и на крај се оценуваат резултатите од спроведената одлука. Овој процес претставува процес на решавање на проблемот, (англ. Problem Solving).

Идентификацијата и анализата на проблемот кој треба да се реши, одредувањето на можните решенија на проблемот, критериумите според кои се оценуваат можните решенија, т.е. алтернативите1 и изборот на најдоброто можно решение претставува процес на донесување на одлука – ДО (англ. Decision Making – DM), т.е. процес на одлучување, а како резултат од процесот на одлучување, произлегува одлуката. Таа всушност претставува самиот избор на најдоброто, од повеќето можни алтернативни решенија на проблемот.

Одлучувањето се појавува во секоја дејност и претставува синоним за управувањето, без разлика што е тоа со кое се управува, дали е тоа претпријатие, организација, влада, црква, универзитет или добротворна организација.

Во современото деловно работење, главни носители на успехот и развојот на една организација или систем, се доносителите на одлуките, (англ. Decision Мaker). Доносителите на одлуките треба да го воочат проблемот, да го анализираат и да донесат одлука на кој начин треба да се реши. Главната задача на доносителите на одлуките е да донесат одлука со која ќе се постигнат однапред зададените цели на организацијата, т.е. деловниот систем, со што е можно помалку трошоци за материјални, човечки и други ресурси. Тоа значи дека, доносителот на одлуката треба да настојува максимално да ги задоволи целите на организацијата во рамките на одреден систем од ограничувања.

Со текот на времето, како што секојдневниот живот и деловното работење стануваат сé покомплексни, и самото одлучување е сé посложено. Како последица на современиот живот и начин на работа, доносителите на одлуките кои учествуваат во процесот на управување во современите деловни организации, т.е. деловни системи, сé почесто носат важни одлуки во услови на постојани промени во опкружувањето, во услови на ризик и во ситуации кога не може да се дојде до егзактни податоци за сите параметри кои влијаат на донесувањето на некоја одлука.

Заради тоа, за донесување на исправни одлуки и нивно успешно спроведување кое повлекува позитивни резултати, потребни се експерти со соодветно образование и знаење од различни научни области, како математиката, статистиката, теоријата на веројатноста, економијата, деловната администрација, компјутерските вештини, инженерските, физичките, општествените и социјалните науки, и т.н. Тие треба добро да ги познаваат и техниките на процесот на одлучување, т.е донесување на одлука и да поседуваат соодветно работно искуство. Тоа е причината да се развие една цела наука за одлучувањето.

1 поимите „решенија” и „алтернативи” најчесто имаат исто значење.

1

Покрај краткиот преглед на општите поими и дефиниции на феноменот на одлучувањето, во овој материјал дадена е релативно едноставна и разбирлива слика на процесот на одлучување како дел од процесот на решавање на проблемот. Објаснети се основите на Теоријата на одлучувањето, основните карактеристики на различните аспекти, пристапи и видови на одлучување, со посебен акцент на повеќекритериумското одлучување, како и на проблемите на решавање на комплексните проблеми во одлучувањето, кои на голема врата го воведоа и управувањето со информационите системи, со помош на кое се обезбедуваат навремени, точни и прегледни информации. И на крај, објаснети се и придобивките од примената на информатичките системски подршки во одлучувањето. При тоа, опфатени се најновите методи и модели кои според својата функционалност припаѓаат на одлучувањето.

Со овој материјал не се покриени сите области од теоријата на одлучувањето, но сепак има добар квалитет бидејќи дава објаснување како треба да се донесуваат одлуките, т.е. како правилно да се постави еден проблем, како да се дефинираат целите и да се изберат критериуми за оценување на можните алтернативни решенија, како да се дефинира влијанието на опкружувањето и на кој начин може да се избере најдоброто можно решение на проблемот. Може лесно да се разбери и да му користи на секој кој сака да стекне основно познавање од областа на одлучувањето и да може да ги разбери, а и да ги примени различните теоретски типови на одлучување во праксата, во зависност од условите во кои се одлучува, т.е. од дејноста и сложеноста на самата организација или систем.

2

1. Теорија на одлучувањето

1.1. Аспекти на одлучувањето Може да се каже дека одлучувањето е старо колку и човештвото. Меѓутоа, сé до

1930 година, одлучувањето првенствено се сметаше за социјална, а не за техничка активност. Според тоа, меѓу Теоријата на одлучувањето која дотогаш беше развиена и вистинското однесување при донесувањето на одлуките, постоеше значителна разлика. Меѓутоа, со текот на времето дојде до приближување на овие две области и тоа заради неколку причини:

појавата на научна организација на работата; доносителите на одлуките започнаа да ја изучуваат и социологијата,

(бихевиористички аспект на одлучувањето); економистите, исто така, започнаа да ги вклучуваат своите идеи во процесот на одлучување;

појавата на Теоријата на игрите; и и најзначајно за совладувањето на разликата меѓу теоријата и реалното одлучување, е појавата и развојот на Операционите истражувања (квантитативен аспект на одлучувањето).

1.1.1. Бихевиористички аспект на одлучувањето Бихевиористичкиот аспект на одлучувањето акцентот го става на изучувањето

на науките како што се: филозофија, психологија, социологија и социјална психологија, како и право, антропологија и политички науки. Бихевиористичкиот аспект на одлучувањето го проучува процесот на човечкото спознавање и решавање на проблемот, кој е составен од низа на хеуристички, т.е. логички активности. На тој начин е развиена теоријата на когнитивната архитектура на човечкото размислување, т.е. размислувањето кое се заснова врз спознанието, со што се овозможи и менталните операции кои се наоѓаат во меморијата на човекот, да се изразат со помош на симболички системи.

1.1.2. Операциони истражувања и квантитативен аспект на одлучувањето Појавата на Операционите истражувања – ОИ, (англ. Operations Research – OR),

датира од Втората Светска Војна, кога за прв пат е направен обид за научен пристап во решавањето на реалните проблеми во одлучувањето. После постигнатиот голем успех во војната, Операционите истражувања постепено започнаа да се применуваат и во многу други области, како во деловното работење, економијата, инженерството, природните и општествените науки, индустријата, владата, војската, градежништвото, болниците и т.н.

Операционите истражувања се состојат од научни квантитативни техники и методи за математичко моделирање на реалните проблеми кои е потребно да се решат во процесот на одлучување, со цел да се најде најдоброто, односно оптималното решение.

3

Ваквиот аспект на одлучување, кој се фокусира на квантитативни техники и методи на одлучување, се нарекува квантитативен аспект на одлучувањето и ги опфаќа економијата, статистиката и математиката.

Повеќето застапници на квантитативниот аспект на одлучувањето, скоро целосно ги игнорираат сите останати аспекти, но истражувањата од областа на Теоријата на одлучувањето, укажуваат дека бихевиористичкиот аспект на одлучувањето е значително поприсутен во она што може да се нарече реално одлучување.

1.1.3. Современа Теорија на одлучувањето Иако при проучувањето на процесот на одлучување може да се пристапи

користејќи го бихевиористичкиот или квантитативниот аспект на одлучување, според современата Теорија на одлучувањето која потекнува од дваесеттиот век, неопходно е интегрирање на двата пристапи со цел да се овозможи постигнување на најдобри резултати, барем кога е во прашање теоријата. За да се разбере начинот како функционира одлучувањето, потребно е знаење развиено од страна на експерти и од областа на психологијата и од областа на управувањето, т.е. менаџментот. Така, според современата Теорија на одлучувањето, научнатата основа на одлучувањето претставува единство меѓу Теоријата на одлучувањето и науката за управување, т.е. Операционите истражувања – ОИ.

Современата Теорија на одлучувањето има интердисциплинарен карактер и претставува област во која се среќаваат и испреплетуваат: економијата, статистиката, математиката, филозофијата, психологија, социологијата, правото, антропологијата и политичките науки.

Слика 1. Интердисциплинарен карактер на теоријата на одлучувањето

4

1.2. Процес на решавање на проблемот и процес на одлучување Во поглед на дефинирањето и појаснувањето на поимите и фазите на процесот

на решавање на проблемот и процесот на донесување на одлука, т.е. процесот на одлучување, не постојат јасни граници.

Решавањето на проблемот претставува процес на идентификација на разликите меѓу моменталната состојба на системот и посакуваната состојба, како и превземање на активности за отстранување на воочените разлики. На Слика 2, претставен e процесот на решавање на проблемот и тоа на многу едноставен начин, како модел составен од три компоненти:

сегашната состојба, (расположиви ресурси); процес на трансформација, (алтернативи, оператори); и посакувана (конечна) состојба, (дефинирани цели).

Слика 2. Основни компоненти на процесот на решавање на проблемот

Според тоа, за да може да се донесе одлука, мора да бидат задоволени следните услови:

доносителот на одлуката треба да биде свесен дека постои несклад, односно, дисхармонија меѓу моменталната и посакуваната состојба на системот;

доносителот на одлуката треба да биде мотивиран да дејствува, со цел да го елиминира тој несклад, т.е. да ги постигне дефинираните цели;

доносителот на одлуката треба да располага со соодветни ресурси, кои се потребни за отстранување на нескладот, односно за постигнување на дефинираните цели.

Во научниот свет, постои неусогласеност и противречност при одредување на фазите на процесот на решавање на проблемот. Во овој материјал, усвоено е дека процесот на решавање на проблемот е составен од следните седум фази:

идентификација и дефинирање на проблемот; одредување на можните решенија на проблемот; одредување на критериуми за оценување на можните решенија на проблемот;

оценување на сите можни алтернативни решенија на проблемот; избор на решение, т.е. донесување на одлука; имплементација на избраното решение, т.е. спроведување на одлуката; и анализа и оценка на резултатите од имплементацијата на решението, т.е. од спроведувањето на одлуката.

На Слика 3, претставен е односот меѓу процесот на решавање на проблемот и процесот на одлучување, со сите фази.

5

Слика 3. Односот меѓу процесот на решавање на проблемот и процесот на одлучување

Процесот на одлучување, ги опфаќа првите пет фази во решавањето на проблемот: идентификацијата и дефинирањето на проблемот, одредувањето на можните решенија, одредувањето на критериумите за оценување на можните решенија, оценувањето на можните решенија и на крај, овој процес завршува со изборот на најдоброто можно решение, т.е. со донесување на одлуката.

Решавањето на проблемот се разликува од одлучувањето со тоа што содржи две дополнителни фази: фазата на имплементација, т.е. спроведување на решението или одлуката и оценка на резултатите од имплементацијата, т.е. од спроведувањето на решението или одлуката.

Според тоа, решавање на проблемот претставува сложен и комплексен процес во кој, покрај идентификацијата и формулацијата на проблемот, одредувањето на можните решенија и критериумите за оценка, селекцијата и оценката на решенијата, т.е. одлуките, доносителот на одлуката мора да ја спроведе одлуката, да ги процени резулатите од спроведената одлуката и повторно да ги преиспита сите алтернативни правци на дејствување, сé додека не добие оптимално или задоволително решение. Процесот на решавање на проблемот може да се смета завршен дури тогаш кога проблемот целосно се елиминира.

1.2.1. Фаза на идентификација и дефинирање на проблемот Во фазата на идентификација и дефинирање на проблемот, се утврдува

моменталната (фактичката) состојба на системот, т.е. се утврдувааат расположивите ресурси и се проучува посакуваната (конечната) состојба, т.е. дефинираните цели. Проблемот се појавува како незадоволство од разликата меѓу овие две состојби. Во оваа фаза се утврдува дали навистина постои проблем, се одредува неговата големина, се идентификуваат неговите симптоми и експлицитно, т.е. прецизно се дефинира проблемот.

6

1.2.2. Фаза на одредување на сите можни алтернативни решенија на проблемот Одредувањето на можните решенија на проблемот претставува интелектуална

активност и потребна е голема креативност на доносителот на одлуката. Со цел прецизно да ги одреди сите можни алтернативни решенија на проблемот, доносителот на одлуката треба да ги собере и обработи сите потребни информации и податоци, и да ги испита сите комбинации од информациите и податоците кои ги поседува.

1.2.3. Фаза на одредување на критериуми за оценување на алтернативните решенија на проблемот За да се донесе добра одлука, потребно е прецизно да се дефинираат

критериумите според кои треба да се оценат алтернативните решенија на проблемот. Поимот критериум може да се дефинира како мерка со која се оценуваат поедините одлуки, т.е. алтернативните решенија, од иста точка на гледиште.

1.2.4. Фаза на оценување на алтернативните решенија на проблемот Во фазата на оценување на сите алтернативни решенија на проблемот,

постепено се елиминираат одредени алтернативи, т.е. можности, сé додека не останат две или три можни решенија кои мора да бидат реални. Врз основа на нив, може да се донесе и конечната одлука со која ќе се реши постоечкиот проблем.

1.2.5. Фаза на избор на решение и донесување на одлука Во фазата на избор на решение, т.е. донесување на одлука, доносителот на

одлуката мора да се определи за едно од можните решенија кои се познати. За да може ефикасно да се реши проблемот, одлуката мора да биде недвосмислена, прецизна, реална, јасна, донесена „точно на време”, (англ. just in time) и треба да содржи:

субјект, објект или систем кој треба да ја реализира одлуката; активности кои треба да се превземат, со цел да се реализира одлуката; систем на цели кои треба да се постигнат со спроведување на одлуката; систем на ограничувања; просторни, временски и други ресурси; и систем на материјално, техничко, финансиско и друго осигурување, за сигурна реализација на одлуката.

1.2.6. Фаза на имплементација на избраното решение, т.е. спроведување на одлуката Во фазата на имплементација на избраното решение, т.е. спроведување на

одлуката, од страна на доносителот на одлуката се имплементираат, т.е. се спроведуваат веќе донесените одлуки. Целта на фазата на имплементација на одлуката е да се обезбеди ефект од донесената одлука.

7

1.2.7. Анализа и оценка на резултатите од имплементацијата на решението, т.е. од спроведувањето на одлуката Анализата и оценката на резултатите од имплементацијата на решението, т.е.

од спроведувањето на одлуката претставува последна фаза во процесот на решавање на проблемот. По спроведувањето, т.е. имплементацијата на одлуката, се врши мерење на ефектот од донесената одлука, т.е. решението, во однос на очекуваниот резултат. Со анализа на последиците од донесената одлука може да се дојде до заклучок дека:

донесенатa oдлуката го дала очекуваниот резултат; или донесенатa oдлуката не го дала очекуваниот резултат.

Доколку одлуката не го дала очекуваниот резултат, треба да се изврши анализа на причините кои доведоа до тоа, а потоа да се повтори циклусот на донесување на одлука. Проблемот треба повторно да се ревидира и да се пребараат причините за недоволната успешност на имплементираните одлуки. При тоа, информациите за начинот, успехот и недостатоците на имплементацијата на избраното решение, т.е. донесената одлука, се користат како влезни информации во следниот циклус на процесот на донесување на одлука.

1.3. Класификација и видови на одлуки Одлуките може да се класифицираат според повеќе фактори. Во овој материјал,

одлуките се класифицирани според: видот на проблемот за кој се одлучува; според тоа колку често се повторуваат; според нивната важност; и според субјектите на одлучувањето.

1.3.1. Класификација на одлуките според проблемот на одлучување Проблемот на одлучувањето може да биде доброструктуриран и

слабоструктуриран, во зависност од тоа до кој степен на доносителот на одлуката му се познати сите три компоненти на процесот на решавање на проблемот (сегашната состојба, процесот на трансформација и посакуваната состојба).

Според видот на проблемот кој треба да се реши со процесот на одлучување, одлуките може да се поделат на:

програмирани или доброструктурирани; и непрограмирани или слабоструктурирани.

1.3.1.1. Програмирани или доброструктурирани одлуки Програмираните одлуки се носат при решавање на доброструктурирани

проблеми, кога на доносителот на одлуката му се познати сите три компоненти на процесот на решавање на проблемот. Овие одлуки обично се секојдневни, рутински и често се повторуваат, заради што, доносителот на одлуката може да го примени искуството од минатото, па се решаваат според однапред утврдени критериуми на одлучување, т.е. според стандардни модели и процедури.

8

1.3.1.2. Непрограмирани или слабоструктурирани одлуки Непрограмираните одлуки се носат при решавање на слабоструктурирани

проблеми, кога на доносителот на одлуката не му се добро познати трите компоненти на процесот на решавање на проблемот, па тој мора да се ориентира кон онаа компонента која му е најдобро позната. Слабоструктурираните проблеми се непознати, единствени и неповторливи, па според тоа, непрограмираните одлуки се носат во ситуации кои не се вообичаени, се јавуваат по прв пат и секоја ситуација е случај за себе. Нема познати постапки, процедури и модели за донесување на непрограмирани одлуки. Одлуките се носат индивидуално и субјективно, а бројот на можните решенија на проблемите, обично е многу мал.

1.3.2. Класификација на одлуките според тоа колку често се повторуваат Според тоа колку често се повторуваат, одлуките може да бидат: рутински; адаптивни; и иновативни.

1.3.2.1. Рутински одлуки Рутинските одлуки претставуваат едни исти одлуки кои секојдневно се

повторуваат. Критериумите на одлучување се прецизно дефинирани и неменливи. Овие одлуки најчесто се програмирани одлуки, кои се носат од страна на доносителите на одлуките на најниските нивоа во процесот на управувањето со организацијата.

1.3.2.2. Адаптивни одлуки Адаптивните одлуки повеќе служат за привремено справување со проблемите,

отколку за решавање на самиот проблем. И овие одлуки најчесто се програмирани одлуки кои се носат од страна на доносителите на одлуките кои се на најниските нивоа во процесот на управувањето со организацијата, т.е. системот.

1.3.2.3. Иновативни одлуки Иновативните одлуки се насочени кон промена на целите и политиката на

организацијата. Овие одлуки повлекуваат големи промени во организацијата, па според тоа, бараат големи напори и креативно размислување на поединците или групата од доносителите на одлуки.

1.3.3. Класификација на одлуките според нивната важност Во однос на важноста, одлуките може да бидат: оперативни; тактички; и стратегиски.

9

1.3.3.1. Оперативни одлуки Оперативните одлуки ги носат доносителите на одлуки од најниските нивоа во

процесот на управување со организацијата или системот. Тие претставуваат програмирани одлуки и се користат за решавање на рутински проблеми.

1.3.3.2. Тактички одлуки Тактичките одлуки се носат од страна на доносителите на одлуките од

повисоките нивоа во процесот на управување. Тие претставуваат адаптивни одлуки и се носат при познати ситуации и барања. Треба да го подигнат нивото на ефикасноста на организацијата, што значи дека треба да обезбедат повисок излез (англ. output), во однос на влезот (англ. input).

1.3.3.3. Стратегиски одлуки Стратегиските одлуки се најважни одлуки, бидејќи ја одредуваат иднината и во

зависност од неа и стратегијата и целите на организацијата, т.е. системот. Стратегиските одлуки треба да го подигнат нивото на ефикасноста на организацијата во постигнувањето на нејзините цели. Тие претставуваат иновативни одлуки кои ги носат доносителите на одлуки на највисоките нивоа во процесот на управување.

1.3.4. Класификација на одлуките според субјектите на одлучувањето Според субјектите на одлучувањето, одлуките може да бидат: индивидуални или поединечни; и групни или колективни.

1.3.4.1. Индивидуални или поединечни одлуки Индивидуалните, т.е. поединечните одлуки се носат од страна на поединци.

Процесот на одлучување кај овој вид одлучување е пократок, бидејќи поединецот секогаш одлучува побрзо од групата. Брзината на одлучувањето зависи од знаењето и индивидуалните карактеристики на доносителот на одлуката. Но, индивидуалното одлучување не е секогаш полесно од групното, бидејќи поединецот обично има помал број на идеи за решавање на проблемот од групата, а поголема одговорност при донесување на погрешна одлука.

1.3.4.2. Групни или колективни одлуки При групното, т.е. колективното одлучување, одлуките се носат од страна на

помала или поголема група на луѓе, структурирана според различни основи. Основа за структуирање на групата може да биде функцијата на управување на доносителите на одлуки кои се членови на групата, нивниот заеднички интерес, сопственоста, заедничката работа на одреден проект, и т.н. При групното одлучување, треба да постои добра комуникација и дефинирани стандарди на однесување меѓу членовите на групата.

10

При групното одлучување спремноста за донесување на ризични одлуки е поголема, бидејќи ризикот се поделува на сите членови од групата, а спроведувањето на одлуката е побрзо, бидејќи е прифатена од поголем број доносители на одлуки.

Но, при групното одлучување може да се јави и проблем од наметнување на одлука од страна на одредени, поавторитетни членови на групата. Може да се јави и поларизација меѓу членовите на групата околу два членови кои се поавторитетни во однос на останатите. При тоа, може да се јават поделби и несогласувања меѓу членовите на групата, кои се претставници на различни мислења, заради што и процесот на одлучување обично трае подолго. Понекогаш, може да се случи и да постои единствено мислење на сите членови на групата, доколку владее поврзаност меѓу членовите на групата, при што се јавува голем притисок врз членот кој има спротивно мислење.

Видови на групи

При групното одлучување, постојат повеќе видови групи кои може да се класифицираат според:

функцијата на управување на доносителите на одлуката како членови на групата;

времето на егзистирање на групата во рамките на структурата на системот на управување во организацијата;

според карактеристиките на членовите на групата; и др.

Видови групи според функцијата на управување на доносителите на одлуката како членови на групата

Според функцијата на управување на доносителите на одлуката кои се членови на групата, групите може да бидат:

формални или официјални; и неформални.

Во формалните групи, носители на одлучувањето се доносителите на одлуките кои се наоѓаат на врвот од структурата на управувањето во организацијата или системот, додека, неформалните групи постојат во рамките на секоја формална група и претставуваат пријателски групи составени од членови со заеднички интереси.

Видови групи според времето на егзистирање на групата во рамките на структурата на системот на управување во организацијата

Според времето на егзистирање, т.е. постоење на групата во рамките на структурата на системот на управување во организацијата постојат:

трајни или постојани; и привремени.

Трајните, т.е. постојаните групи трајно се поставени во структурата на управувањето во организацијата, или системот, а привремените групи се формираат по потреба, заради реализација на одредени специфични задачи.

11

Видови групи според карактеристиките на членовите на групата

Според карактеристиките на членовите на групата, групите може да се класифицираат на:

хомогени; и хетерогени.

Кај хомогените групи, членовите на групата имаат исти или слични интереси, карактеристики, знаења, вештини и формално образование. Полесно се координираат и имаат подобра комуникација. Додека, хетерогените групи се составени од членови кои се разликуваат по своите интереси, знаења и способности. Како последица на тоа, кај овие групи се произведуваат поголем број на идеи, а и одлучувањето е поквалитетно.

Техники на групно донесување на одлуки

Со овој материјал се опфатени едни од најпознатите и најпопуларните техники на групното донесување на одлуки:

техниката Борба на мислења, (англ. Brainstorming); техниката Номинална група, (англ. Nominal Group Technique); и техниката Делфи, (англ. Delphi).

Brainstorming техниката при групното одлучување

Brainstorming претставува современа техника на донесување одлуки преку расправа и дискусија меѓу членовите на групата, која постепено води кон одредување на можните решенија. Доста е погодна бидејќи за многу кратко време, се изнаоѓаат голем број на можни решенија, идеи и предлози за надминување на проблемот.

Nominal Group техника при групното одлучување

При Nominal Group техниката, можните алтернивни решенија се одредуваат од страна на поединци, а групата помага во избирањето на најдоброто решение.

Delphi техниката при групното одлучување

Зборот Delphi потекнува од името на местото Delphi, во кое, според грчката митологија, биле оставени пророштвата.

При Delphi техниката, се врши испитување на сите членови на групата, кои пополнуваат одредени формулари со листи од критериуми и цели, важни за решавање на одредениот проблем. При тоа, секој член од групата треба да состави своја сопствена листа на критериуми и цели, подредени во редослед според важноста која тој самиот ја одредува. За така добиените податоци, кои членовите на групата ги даваат независно еден од друг, се пресметуваат средните вредности и се земаат како крајна оцена.

12

1.4. Oколности при одлучувањето Во зависност од околностите, одлуките може да се донесуваат при различни

услови, од потполна сигурност до потполна несигурност, т.е. во услови на: сигурност или извесност; ризик; и несигурност или неизвесност.

1.4.1. Одлучување во услови на сигурност Одлучувањето во услови на сигурност, значи дека точно може да се предвиди

резултатот од секоe можно алтернативно решение, односно донесена одлука. Сигурноста значи дека доносителот на одлуката точно знае што ќе се случи после донесувањето на одлуката, за било кое од избраните можни решенија. Одлуките кои се носат во услови на сигурност се рутинските и стратегиските одлуки.

1.4.2. Одлучување во услови на ризик Ризикот може да се дефинира како веројатност за појава на одреден настан кој

може да предизвика негативни последици. При одлучувањето во услови на ризик, можностите за решавање на проблемите и веројатностите за појава на одредени последици од различните решенија, т.е. одлуки, се познаваат, но не и за секое алтернативно решение, т.е. за секоја донесена одлука.

1.4.3. Одлучување во услови на несигурност Несигурноста, т.е. неизвесноста произлегува од фактот што доносителите на

одлуките не ги познаваат целосно и немаат контрола врз идните реални околности на одлучувањето, кои може да имаат големо влијание врз резултатите од одлуките.

Одлучувањето во услови на несигурност подразбира недостаток на соодветни информации за расположивите методи за решавање на проблемот. Доносителите на одлуките може да не ги знаат сите алтернативи за решавање на проблемот, а може и да ги знаат алтернативите, но да не ги познаваат веројатностите за појава на одредени последици, т.е. резултати од можните решенија на проблемот. Доносителите на одлуките обично сакаат да знаат што ќе се случи, а не она што би можело да се случи. Според тоа, тие секогаш тежат кон сигурност во еден свет на несигурност.

1.5. Видови на одлучувањето Видот на одлучување зависи од бројот на достапните информации и податоци

за проблемот и може да биде: интуитивно одлучување; одлучување врз основа на расудување и искуство; рационално одлучување со помош на логичка анализа; одлучување со помош на квантитативни методи; одлучување со помош на квалитативна и квантитативнa анализа.

13

1.5.1. Интуитивно одлучување При интуитивното одлучување, одлуката се донесува врз основа на интуицијата,

односно осетот или чувството на доносителот на одлуката, без да се земе во предвид искуството и логичното расудување. Интуитивното одлучување се заснова врз природните способности на доносителот на одлуката, да ги воочува и спознава важните и основните карактеристики на проблемот и неговото решение. Според тоа, доносителите на одлуката треба да имаат добро развиена интуиција, да бидат добри мислители и да се доста креативни.

Квалитетот на интуитивното одлучување зависи од бројот на информации за проблемот и за можните алтернативи за негово решавање. Со зголемување на количината на информации и податоци, ваквиот начин на донесување на одлуки не е прифатлив, бидејќи може да доведе до негативни последици од донесување на лоши и погрешни одлуки. Според тоа, интуицијата не може да биде основа за донесување на исправни одлуки. Но, реално гледано, интуитивното одлучување, сепак доста често се користи во процесот на одлучување, бидејќи интуицијата е прифатлива и потребна при предвидување на поедини настани и при донесување на одлуки кога станува збор за проблеми со релативно мала количина на информации.

1.5.2. Oдлучување врз основа на расудување и искуство Одлучувањето врз основа на расудувањето и искуството претставува

одлучување кое се заснова на претходните искуства, знаења и податоци од минатото. Одлучувањето врз основа на расудувањето и искуството се наоѓа некаде меѓу интуитивното и рационалното одлучување. Тоа е вообичаен начин за донесување на одлуки од страна на доносителите на одлука од пониските нивоа во процесот на управување и се користи во ситуации кои се повторуваат, односно, при донесување на програмирани и рутински одлуки.

1.5.3. Рационално одлучување со помош на логичка анализа Бидејќи доносителите на одлуките често пати за решавање на одреден проблем

имаат поставено временски рокови и немаат доволно време да размислат за проблемот, голем број на одлуки ги носат на ирационален начин. Сепак, научно одлучување, при кое се применуваат научни методи, претставува рационалното одлучување, кое се заснова на логичкото расудување и аналитичките методи и го сугерира начинот според кој доносителите на одлуките треба да одлучуваат.

Прв кој идејата на рационалното одлучување ја примени во деловното одлучување бил Herbert Sajmon, американски професор и добитник на Нобеловата награда за економија. Тој го развил „Рационалниот модел” на донесување одлуки составен од три фази, кој може да се повторува и неколку пати, сé додека не се донесе конечна одлука:

испитување и анализирање на проблемот кој бара одлука; разгледување и изнаоѓање на можните решенија; и селекција, т.е. избирање на најдоброто можно решение.

Знаејќи дека при решавањето на реалните проблеми скоро не е можно да се дојде до оптимално решение, Sajmon го воведува концептот на ограничена рационалност, според кој, доносителот на одлуката го бира најприфатливото решение, во замена за оптималното решение на проблемот.

14

1.5.4. Одлучување со помош на квантитативни методи При решавање на проблемите на одлучувањето во процесот на управување во

организацијата или системот, може да се користат квалитативни, т.е. ненумерички и квантитативни, т.е. нумерички методи.

Квалитативните методи се засноваат на способноста на доносителот на одлуката да работи со податоци опишани со лингвистички искази. Според тоа квалитетот на одлучувањето со помош на квалитативни методи, во голема мерка зависи од искуството и интуицијата на доносителот на одлуката. Но, доколку доносителот на одлуката нема доволно искуство во решавањето на проблемот со кој се соочува, или ако постојат проблеми со голем број на променливи фактори, постојани промени на условите и ограничувањата, како и големи количини на податоци и информации, тогаш станува неопходна примената на квантитативните методи.

Квантитативните методи се користат за проблеми кои имаат голем број на податоци и информации и за кои не е можно да се најде решение и да се донесе одлука само врз основа на интуицијата, искуството или квалитативната анализа. При квантитативната анализа се користат квантитативни методи, кај кои, податоците и информациите се прикажани со бројки, што овозможува откривање и утврдување на точни, квантитативни релации, врски и односи на одредениот проблем. Со помош на квантитативните методи се разработуваат сите можни решенија и алтернативи и се креира множеството на алтернативи, од кои доносителот на одлуката треба да ја избере најповолната. Квантитативните методи претставуваат научен пристап на донесување на одлуки и решавање на сложени проблеми при управувањето во било кој организациски систем, на најдобар начин за системот во целина.

Слика 4. Процес на одлучување со помош на квантитативни методи

15

На Слика 4, е прикажан процесот на решавање на проблемот, т.е. процесот на одлучување со помош на квантитативните методи, (според Turban и Aronson). При одлучувањето со помош на квантитативни методи, математичката, односно квантитативната анализа често претставува мал дел од вкупната работа. Главните фази при изработка на една типична квантитативна студија, на процесот на одлучување се:

формулирање на проблемот; креирање на математички модел; избор на најдобра алтернатива, т.е. решение; и имплементирање на решението.

1.5.4.1. Математички модели на реалните проблеми при одлучувањето

Кај квантитативните методи, реалните системи и проблеми на одлучувањето во процесот на управување се претставени со математички модели. Математичките модели, всушност претставуваат поедноставена верзија на реалниот систем, односно проблем.

На Слика 5, претставен е шематски приказ на математички модел на еден реален систем. Со помош на математичкиот модел се идентификуваат сите променливи и се воспоставуваат равенки, кои ги опишуваат нивните зависности. Математичкиот модел овозможува да се изврши анализа на можните алтернативни решенија, т.е. одлуки, а при тоа ги зема во предвид и влијанијата на околината, т.е. опкружувањето. Излезот кај математичкиот модел претставува резултат од извршената анализа и врз основа на него се избира најдоброто, односно најприфатливото решение, т.е. одлука. Решението добиено со помош на математичкото моделирање, помалку е оптеретено од субјективните ставови на доносителите на одлуките.

Слика 5. Математички модел на реален систем на одлучување

1.5.5. Одлучување со помош на квалитативна и квантитативнa анализа При решавањето на реалните проблемите на одлучувањето, не е доволна само

квантитативната анализа. Задолжително е присутна и квалитативната анализа, и интуицијата и искуството и методите на логичното расудување. На Слика 6, претставени се фазите на процесот на решавање на проблемот и процесот на одлучување, во случај кога се применува и квалитативна и квантитативна анализа.

16

Слика 6. Квалитативна и квантитативна анализа

Од сликата може да се заклучи дека, процесот на решавање на проблемот и

процесот на одлучување со помош и на квалитативна и на квантитативна анализа е составен од две фази и тоа, структурирање на проблемот и анализа на можните решенија. Во фазата на структурирање на проблемот, се идентификува и дефинира постоечкиот проблем, и се одредуваат можните решенија и критериумите за оценување на на решенијата. Потоа следи фазата на анализирање на можните решенија, во која подеднакво се застапени и квалитативната и квантитативна анализа, со чија помош се оценуваат сите можни алтернативни решенија и се избира најдоброто можно решение, односно, одлука.

17

2. Повеќекритериумско одлучување – ПКО

2.1. Видови методи за решавање на проблемите во процесот на одлучување При решавање на проблемите на одлучувањето во реалните системи, ретко се

случува да постои само едно алтернативно решение, односно само една можна одлука. Во тој случај, всушност и не постои проблем на избор на најдобрата можна одлука, односно не постои процес на одлучување.

Две алтернативни решенија, односно две можни одлуки веќе претставуваат проблем, но во праксата се решава многу едноставно, бидејќи доносителот на одлуката, врз основа на хеуристички, т.е. логички методи, доста брзо и лесно може да спореди две решенија и да го избере подоброто.

Доколку постојат повеќе од две алтернативи, тогаш веќе постои проблем на одлучување, бидејќи секоја алтернатива има одредени предности и недостатоци. Во тој случај, потребно е да се изврши сеопфатно истражување и анализа на сите алтернативи, а потоа и избор на најдобрата алтернатива, врз основа на одредени критериуми.

Во зависност од бројот на критериумите според кои се бара најдоброто можно решение на проблемот во процесот на одлучување, методите на одлучување може да се класифицираат во две основни групи:

eднокритериумски методи; и повеќекритериумски методи.

2.1.1. Еднокритериумски методи на одлучување Еднокритериумските методи, иако ретко се применуваат во реалните деловни

проблеми на одлучување, сепак се среќаваат во праксата, па според тоа, неопходно е и за нив да се најде решение.

Решението на еднокритериумските проблеми на одлучување, претставува најдобрата алтернатива, односно најдоброто решение на проблемот, од множество на сите можни алтернативи, односно можни решенија, врз основа на само еден критериум, според кој се разликуваат алтернативите.

За да се добие ова решение, потребно е да се реши задачата на еднокритериумска оптимизација, која е претставена преку критериумска функција. Според тоа, најдоброто, т.е. оптималното решение на еднокритериумските задачи се добива многу лесно и едноставно, така што се избира онаа алтернатива, односно решение, за кое дадената критериумска функција добива екстремна вредност, т.е. минимум или максимум. Доколку критериумската функција добие екстремна вредност, во тој случај, дадениот критериум се нарекува критериум на оптималноста.

Во литературата постојат наjразлични методи на еднокритериумско одлучување, како на пример: еднокритериумски детерминистички, односно квантитативни методи; потоа, еднокритериумски недетерминистички, односно, квалитативни методи кај кои променливите се опишани со помош на лингвистички искази, како што се: Дрвото на одлучување, Monte Karlo симулацијата и др.

18

Покрај овие методи, развиени се и многубројни постапки со помош на кои до оптималното решение се доаѓа чекор по чекор, како на пример: SIMPLEX методата кај линеарното програмирање; еднокритериумските оптимизациони методи од кои најпознати се нелинеарното програмирање, теоријата на игрите, динамичкото програмирање, оптимизацијата на редовите, редовите на чекање, мрежното планирање, и др.

2.1.2. Повеќекритериумски методи на одлучување Современото одлучување претставува комплексен и повеќедимензионален

процес. Решавањето скоро на секој проблем кој егзистира во еден реален систем, зависи од повеќе фактори кои влијаат на одлуката и се разгледуваат како критериуми на оптималноста. Со зголемување на бројот на критериуми при изборот на оптималната алтернатива, проблемот станува повеќекритериукски.

Критериумите претставуваат основа за дефинирање на целите кои треба да се постигнат со донесувањето на одлуката, а главниот проблем на секој вид на одлучување, па и на повеќекритериумското, е да се донесе одлука со која ќе се постигнат однапред зададените цели на организацијата. Методите кои за одреден реален проблем водат сметка за повеќе цели истовремено, се развиваат во областа на:

Повеќекритериумско одлучување - ПКО, или Повеќекритериумско донесување на одлука – ПКДО, (англ. Multi Criteria Decision Making - MCDM).

2.2. Основни карактеристики на ПКО

Повеќекритериумското одлучување – ПКО, претставува научна област која се занимава со развивање на методи и техники кои доносителите на одлуките можат да ги користат во процесот одлучување во еден реален деловен систем, при што, за постоечкиот реален проблем, треба да се формира математички модел. При тоа, во математичкиот модел треба да се земат во предвид сите алтернативи и критериуми и да се избере онаа алтернатива, односно решение кое истовремено ги задоволува повеќето зададени критериуми. Тоа значи дека сите алтернативни решенија на проблемот треба да се оценат според сите критериуми симултано и на крај, да се избере решението со оптимална вредност, односно најдоброто можно решение.

При повеќекритериумското одлучување, голем проблем претставува тоа што одлуките се носат во конфликтни, т.е. противречни услови. Тоа значи дека, при ПКО постои голем број на разнородни критериуми кои се делимично или целосно противречни, т.е. конфилктни. Заради тоа, многу често се случува една алтернатива да е подобра во однос на другата според еден критериум, а другата да е подобра од првата во однос на некој друг критериум.

Друг проблем при ПКО е тоа што критериумите, заради својата природа, можат да бидат изразени во различни, мерни единици, од парични, преку физички величини, до веројатности или субјективни проценки.

Покрај тоа, проблем претставува и тоа што и критериумите и можните одлуки, т.е. решенија, како и нивната важност, т.е. значење, се менуваат во текот на врeмето.

Како проблем се јавува и вреднувањето на можните одлуки кое е подложно на субјективниот впечаток на доносителот на одлука, бидејќи доста често доносителот на одлуката не можe лесно да спореди две можни одлуки, или не може да се одлучи само за едно решение.

19

Широкиот опсег на различните видови проблеми кои може да се јават при ПКО, има негативно влијание врз креирањето на моделите, бидејќи тие значително се усложнуваат во математичка смисла и во голема мерка се отежнува проблемот на одредување на најдоброто решение, односно најдобрата одлука. Според тоа, при решавањето на повеќекритериумските задачи, потребно е да се применат методи кои се пофлексибилни од строгите математички техники на чиста оптимизација.

2.3. Видови на решенија при ПКО Заради недостатокот од информации, противречностите меѓу критериумите,

неодреденоста при субјективното вреднување и различните приоритети на доносителите на одлуките, при ПКО, еден ист проблем често има многу решенија, кои може да бидат:

идеални решенија; задоволителни решенија; и преферентни решенија.

2.3.1. Иделани решенија Првиот чекор при ПКО, е да се идентификува онаа алтернатива од множеството

на сите можни алтернативи, која е најдобра во однос на сите критериуми. Според тоа, најнапред треба да се испита дали постојат такви алтернативи, односно решенија, кои даваат екстремни, т.е. максимални или минимални вредности за секоја критериумска функција, посебно. Овие решенија се добиваат со решавање на поединечни оптимизациони задачи и се нарекуваат екстремни решенија. Кај оние задачи при ПКО, во кои сите екстремни решенија се поклопуваат, може да се каже дека постои идеално, т.е. совршено решение. При тоа, идеално решение од типот максимум претставува она решение кое има највисока вредност според сите критериуми и обратно, идеално решение од типот минимум претставува решението со најмала вредност.

За одредување на идеалните решенија се користат комбинирани квалитативни и квантитативни методи.

2.3.2. Задоволителни решенија При ПКО, заради големиот број на различни и противречни критериуми, не

постои идеално решение кое е најдобро по сите критериуми истовремено. Заради тоа, при одредување на конечното решение, не се доволни само методите на ПКО, туку потребно е и учество на доносителот на одлуката. Изборот на конечното решение од страна на доносителот на одлуката нема е оптимално решение во строга математичка смисла, туку претставува задоволително решение, од кое во дадената ситуација не постои подобро.

За одредување на задоволителните решенија се користат методи на научно набљудување и квантитативни мерења.

20

2.3.3. Преферентни решенија Доколку при ПКО постои недостаток на информации, пресудна улога во

одредувањето на решението има доносителот на одлуката кој одлучува кое решение го прифаќа, т.е. преферира, а задачата на методите на ПКО е да му помогне да го избере она решение за кое смета дека е најдобро за дадениот проблем. Решението кое доносителот на одлуката го прифаќа за конечно, се нарекува преферентно решение.

За одредување на преферентните решенија се користат неквантитативни и субјективни методи.

2.4. Основни фази при ПКО Современото ПКО претставува комплексен процес, од дефинирање на целите и

можните решенија или алтернативи, преку изборот на множеството од критериуми за вреднување на алтернативите, образложување кои и какви методи на вреднување и одлучување се применуваат, имплементацијата и оценувањето на решението и контрола дали е исполнета претходно зададената цел.

Слика 7. Постапка на повеќекритериумско вреднување на алтернативите

21

На Слика 7, шематски е прикажан редоследот на извршувањето на основните фази при ПКО. Од сликата може да се види дека, при повеќекритериумско одлучување, може да се издвојат и идентификуваат следните главни фази:

дефинирање на целите, алтернативите и критериумите; формирање на матрица на одлучувањето која претставува математички модел на ПКО;

утврдување на релативната важност на критериумите, т.е. нивните тежински коефициенти, (англ. ponder);

повеќекритериумско одлучување – ПКО; и вреднување, рангирање и избор на алтернативи.

2.4.1. Дефинирање на целите при ПКО Задачата на повеќекритериумското одлучување е да се донесе одлука со која ќе

се постигнат однапред зададените цели на организацијата или системот, а основа за дефинирање на целите претставуваат алтернативите и критериумите.

При ПКО, треба истовремено да се постигнат повеќе цели, кои често се противречни. Тоа значи дека, доколку со изборот на една алтернатива се постигне една зададена цел, по правило, другата цел ќе се постигне во помала мерка. На пример, ако критериумот претставува цената на автомобилот и ако се избере најниската цена, тоа значи дека автомобилот сигурно е стар или има поминато многу километри.

Што се однесува до односот меѓу критериумите и целите, во одредени случаеви тие може да се идентични. На пример, ако како критериум се избере профитот, т.е. добивката во [€], целта може да претставува зголемување на добивката во [€]. Но, понекогаш критериумите и целите се разликуваат. На пример, ако како критериум се земе растојанието од домот до работното место во [km], а целта е намалување, односно минимизирање на времето за патување до работното место во [min]. Во тој случај, место растојанието, како нов критериум може да се дефинира времето поминато во патување изразено во [min].

Според тоа, при дефинирање на целите при ПКО, една од најважните задачи е да се дефинира нивниот однос со алтернативите и критериумите.

2.4.2. Дефинирање на алтернативите при ПКО Проблемот на ПКО се состои во тоа да доносителот на одлуката ја

идентификува онаа алтернатива од множеството од сите можни алтернативи, која е најдобра во однос на сите релевантни критериуми. Според тоа, прво прашање и еден од основните проблеми за доносителите на одлуката кои треба да ги решат деловните и професионалните реални проблеми е дефинирањето на алтернативите, односно одредување на множеството од алтернативни решенија.

При ПКО, доносителите на одлуките треба да одредат колку и кои алтернативни решенија треба да земат во предвид за понатамошно разгледување и обработка. Доносителите на одлуките мора да внимаваат во задачата да не ги опфатат само очигледните алтернативни решенија, а другите да ги занемарат, бидејќи не се во состојба или немаат време да пронајдат и други можни алтернативи. Но, тоа не е добар избор бидејќи ризикот за погрешна одлука е голем, посебно ако доносителите на одлуката настојуваат проблемот да го сведат на две можни алтернативи, а другите да ги занемарат со цел да ја поедностават задачата и да го скратат времето на донесување на одлука.

22

Покрај тоа што доносителите на одлуките треба да внимаваат да не изостават некои важни алтернативи, тие треба да вимаваат и да не вметнуваат алтернативи кои очигледно претставуваат лоши решенија на постоечкиот проблем, бидејќи на тој начин задачата безпотребно се усложнува.

При дефинирањето на алтернативите, мора да се напомене и дека, врз основа на истите критериуми, една иста алтернатива може различно да се оцени, во зависност од проблемот на избор. На пример, една куќа може различно да се оцени како станбен простор, а различно како канцеларија. Според тоа, при ПКО, една од најважните задачи на доносителите на одлуката при дефинирање на алтернативите е и прецизно да ги дефинира критериумите врз основа на кои треба да се врши споредување и проценка.

2.4.2.1. Класификација на множества од алтернативи

Множествата од можните алтернативи, во зависност од тоа дали бројот и видот на елементите на множеството се менува во текот на процесот на донесување на одлука, може да се класифицираат на:

стабилни множества; и променливи множества.

Стабилни множества од алтернативи

Стабилните множества од алтернативи се претходно дефинирани и не се осетливи на промените кои се случуваат во опкружувањето за време на процесот на одлучување. Според тоа, бројот и видот на елементите на множеството од алтернативи не се менува со текот на времето.

Променливи множества од алтернативи

Променливите множества од алтернативи се осетливи на промените кои се случуваат во опкружувањето за време на процесот на одлучување. При тоа, може да се менува вкупниот број на алтернативи или содржината на веќе постоечките алтернативи. Доколку, во процесот на одлучување се менуваат меѓурезултатите, неопходно е да се опфати и процесот на промените.

2.4.3. Дефинирање на критериумите при ПКО Едно од најважните прашања при ПКО, е изборот на критериуми, врз основа на

кои треба да се изврши вреднување на утврдените алтернативи. Доста често, покрај поимот критериуми се употребуваат и синонимите: атрибути, параметри, перформанси, компоненти, фактори, карактеристики, особини и т.н.

Бројот и видот на критериуми го одредуваат доносителите на одлуките, во зависност од проблемот кој се разгледува. При изборот на критериуми, доносителите на одлуките може да направат голема грешка доколку занемарат одредени критериуми кои имаат мало влијание при оценувањето на алтернативите, бидејќи постои можност да пропуштат и некои критериуми кои не се присутни кај сите алтернативи, а се значајни при решавањето на проблемот. Според тоа, при дефинирањето на критериумите, мора да се води сметка за фактот дека не постојат неважни критериуми доколку тие имаат влијание врз изборот на алтернативните решенија, без разлика колку тоа влијание е мало.

23

Доносителите на одлуките мора да ја структурираат задачата така да таа ги зема во предвид сите релевантни критериуми. Множество од критериуми треба да биде:

2.4.4. идови на критериуми при ПКО и пронаоѓање на најпогодното

, се следните групи на

комплетно, што значи дека треба да бидат опфатени сите критериуми кои се значајни при изборот на главната цел која треба да се постигне; и

исклучително, што значи дека критериумите треба така да се дефинираат, да нема преклопување на нивните содржини.

ВЗаради поефикасна анализа на одлуките

решение критериумите може да се групираат. Вообичаеникритериу

а.

.4.4.1. Видови критериуми според прецизноста и точноста

која можат да се измерат, критериумите може да групираат

ни, односно недетерминистички критериуми.

сто се подеднакво и рамномерно

ми: економски, технички, технолошки, социјални и еколошки. Покрај ваквото групирање, критериумите може да се групираат и според: прецизноста и точноста со која можат да се измерат; и односот меѓу нивната вредност и вредноста на критериумската функциј

2со која можат да се измерат Според прецизноста и точноста со

на: квантитативни, односно детерминистички критериуми; и квалитатив

При ПКО и квалитативните и квантитативните критериуми чезастапени.

вантитативни, односно детерминистички критериуми ки, со помош

на бр критериуми, карактери

о а р в

н

КВредностите на квантитативните критериуми се изразени нумерич

оеви, т.е. детерминистички. Со помош на квантитативните стиките на алтернативите може прецизно да се измерат и дефинираат. Служат

за дредување, н пример на количината на п оиз одство, остварениот приход, профитот, внатрешна стапка на рентабилност, и т.н. При тоа, може да се користат различни мерни единици, како а пример, различни валути.

валитативни, односно недетерминистички критериуми ички искази,

т.е. не е измерат и нумеричк

цијата на станот, дизајнот на производот, и др. Во тој случај, за вреднува

критериуми, повлекуваат и различни оценки на алтернативите.

КВредностите на квалитативните критериуми се опишани со лингвист

детерминистички, па според тоа, овие критериуми не може точно да си да се изразат. Кај квалитативни критериуми, многу често не може да се направат никакви

споредби, на пример, локање и оценување на алтернативите се користат описи, односно, лингвистички

изрази, со кои се изразуваат вкусовите и преферентностите на доносителите на одлуката. На пример, одреден дизајн може да се оцени како многу лош, лош, среден, одличен и т.н. Различните вкусови на доносителите на одлуките при проценката на квалитативните

24

2.4.4.2. Видови критериуми според односот меѓу нивната вредност и вредноста на критериумската функција

Според односот меѓу вредноста на критериумите и вредноста на нивна, критериумите може да бидат:

та функција

приходни критериуми; расходни критериуми;

. променливи критериуми

Приходни критериуми

Кај приходните критериуми, со порастот на вредноста на критериумот се зголем ската функција. Во овој случај, најдобро решение претставува алтернатива, за кое критериумската функција постигнув

ува и вредноста на критериум она решение, односно

а максимум. Тоа значи дека важи изразот „колку поголемо, толку подобро”. Приходните критериуми претставуваат добивки за донесителот на одлуката. Такви се на пример: eфикасноста, обемот на производството, профитот, и т.н.

Расходни критериуми

Кај расходните критериуми, со порастот на вредноста на критериумот, вредн ија се намалува. Во овој случај, најдобро решение претст у о алтернатива за кое критериумската функција постигнув е

р

оста на критериумската функцав ва она решение, односн

аат минимум, т. . важи изразот „колку помало, толку подобро”. Расходните критериуми претставуваат трошоци. Такви се на пример: цената на куќата, оддалеченоста од аботата, и т.н.

Променливи критериуми

ај променливите критериуми, вредноста на една алтернатива, т.е. решение е право критериумската функција, додека вредноста на другата а е обратнопропорционална со критериумската функција

2.4.5. Формирање на матрица на одлучувањето која претставува математички модел на ПКО

сознанија за проблеми ица на одлучувањето. Според т мите, следна фаза во процесот

Кпропорционална со вредноста на

лтернатива, односно решение. Како пример може да се наведе температурата во една спортска сала.

При поставувањето на повеќекритериумската задача, сите те треба да се систематизираат во, така наречена, матроа, по дефинирањето на целите, алтернативите и критериу на повеќекритериумското одлучување е формирањето на матрица од

алтернативи и критериуми која понатаму се подложува на анализа и обработка, за да на крај од неа се добие конечниот резултат, т.е. тежинските оцени на алтернативите, врз чија основа алтернативите се рангираат, а може да е одреди и најдобрата алтернатива, с во однос на сите критериуми. Оваа матрица, претставува математички модел на ПКО и нејзиниот облик е прикажан на Слика 8.

25

Слика 8. Матрица на повеќекритериумското одлучување

Ма m – сложени алтернативи: Ai, i = 1, 2, … , m;

број, туку со помош на вектор:

Сп же дека матрицата на повеќекритериумското одлучување уваат n – критериуми. Тоа значи дека секоја алтернатива се опишува со помош на вредностите на секој

д

реба да се изразат преку квантитат

трицата на повеќекритериумското одлучување е составена од:

n – критериуми: kj, j = 1, 2, … , n; резултат, кој не се прикажува нумерички – со

Ai = (ki1, ki1, … , kij, … , kim); kij – претставува вредност на алтернативата Ai , според критериумот kj.

оред тоа, може да се ка е составена од m – алтернативи, а на секоја алтернатива & се придруж

од критериумите, па според тоа, елементите на матрицата може да претставуваат реални ненегативни броеви или описи, т.е. лингвистички изрази. На тој начин, од конечното множество на алтернативи, може да се избере најприфатливата алтернатива, земајќи ги во пре вид сите критериуми симултано.

Меѓутоа, доколку вредностите на критериумите во матрицата на одлучувањето се претставени со помош на лингвистички описи, треба да се изврши квантификацијата на квалитативните критериуми, т.е. квалитативните критериуми т

ивни показатели. Ваквата матрица на одлучување се нарекува квантификувана матрица на одлучување.

Понатаму, во квантификуваната матрица на одлучување, заради тоа што мерните скали на критериумите може да не се истородни или споредливи, т.е. критериумите може да се изразени во различни мерни скали, треба да се изврши нормализ

а

ва некоја од методите за решавање на повеќекритериумската задача.

ација на критериумите, која има за цел вредностите на критериумите да ги претвори во бездимензионални броеви. Вакв та матрица е наречена нормализирана матрица.

Со множење на вредноста на секој критериум од нормализираната матрица со соодветниот тежински коефициент, се добива конечната матрица на одлучување, врз која се примену

26

2.4.6. тите на

Тежински коефициенти на критериумите Бидејќи при ПКО, секоја алтернатива се опишува со помош на вреднос

критериумите, мора да се земе во предвид и фактот дека сите критериуми не се подеднакво важни, односно немаат еднаква релативна важност. Според тоа, при повеќекритериумското одлучување, за да се избере најоптималното решение, мора да се води см

софтверски решенија за решавање на повеќекритериумските

и изразени во различни мерни единици.

2.4.6.1.

Тежинските коефициенти (wj, j = 1, 2, ... , n) на квантитативните критериуми се изразени нумерички, односно детерминистички, па според тоа, можат прецизно да се

иумите.

и процес на квантификација

При решавање на реалните проблеми, многу често се јавуваат различни извори изрази со

квантитат о тој случај, се користат квалитативни, т.е. недетерминистички критериуми, кај кои тежинските коефициенти се изразени со помош на лингви

етка и за релативната важност, т.е. тежината на секој од критериумите. Оценувањето и одредувањето на релативна важност на критериумите се врши со помош на тежинските коефициенти на критериумите.

Тежинските коефициенти на критериумите се одредуваат од страна на доносителите на одлуките, што значи дека одредувањето на тежинските коефициенти на критериумите е подложно на субјективноста на доносителите на одлуките. Меѓутоа, во последно време, со помош на различните

задачи, овој проблем може да се надмине. Тежинските коефициенти на критериумите, можат да се изразат на повеќе

начини, во зависност од видот на критериумот: тежински коефициенти на квантитативните критериуми; тежински коефициенти на квалитативните критериуми; тежински коефициенти на критериум

Тежински коефициенти на квантитативните критериуми

измерат, со што се овозможува лесно да се воспостават и односите меѓу критер

2.4.6.2. Тежински коефициенти на квалитативните критериуми

и видови на недоволна прецизност, односно неодреденост, која не може да сеивни вредности на критериумите. В

стички описи.

Процес на квантификација

поредувањето на квалитативните критериуми, а посебно одредувањето на нивните тежински коефициенти, е доста тешко. Од таа причина, во матрицата со податоци кацијата на квалитативните критериуми, што значи дека , треба да се изразат преку квантитативни показател

С

треба да се изврши квантифи квалитативните критериуми

и, т.е. претставници, (англ. proxy variables). Развојот на некои области на математиката, како: Теоријата на веројатноста,

Интервалната математика и Теоријата на FUZZY множествата, овозможија вредностите на недоволната прецизност, односно неодреденоста да се опишат нумерички.

27

ње на неодреденоста кога не

е можно прецизно да се одредат вредностите, т.е. тежинските коефициенти на критериумите.

множествата, всушност претставуваат множества кои не се прецизно дефинирани. Теоријата на FUZZY множествата претставува многу погоден математичка алатка за моделирање на различни процеси во кои доминира неодреденоста, неизве жествата овозмо у и, кои не можат да

Квантификација со помош на Tеоријата на веројатноста

Теоријата на веројатноста обично се користи за моделирање на неодреденоста во услови не може да се одреди единствен резултат. кога

Квантификација со помош на Интервалната математика

Интервалната математика се користи за моделира

Квантификација со помош на Теоријата на FUZZY множества

FUZZY

сноста, повеќезначајноста, субјективноста и др. Теоријата на FUZZY множ ва третирање и на оние недоволно прецизни, т.е. неодредени појав

се моделираат со Теоријата на веројатноста или со Интервалната математика. Теоријата на FUZZY множествата, обично се користи кога неодреденоста

потекнува од непрецизноста во комуникацијата меѓу луѓето, како на пример, високи луѓе, ниска температура или слаба продажба, при што се утврдува само дали некој елемент припаѓа или не припаѓа на дефинираното множество.

Мерни скали при процесот на квантификација Квантификацијата на квалитативните критериуми се врши според претходно

договорена скала на вредности. Постојат повеќе видови на скали за преведување и мерење на квалитативните критериуми, но во овој труд се опфатени две кои најчесто се користат:

е

, се формира редоследот на критериумите, односно критериумите се рангираат, но при тоа не се води сметка за односите меѓу критериумите, односно растојанијата меѓу секој ранг на критериумите.

н начин за квантификација на квалитативните критериуми. Со помош на интервалната скала, покрај редоследот на критериумите, се задржува и односот меѓу нивните тежински коефициенти, во согласност со рел и критериум, дефинирана при поставувањето на задачата. За таа критериум да се дефинираат екстремните вредности како би можел

редна, односно, ординална скала; и интервална скала.

Р дна, односно, ординална скала

Со помош на редната скала

Интервална скала

Интервалната скала се смета за најпогоде

ат вна важност на секој цел, потребно е за секој

о во однос на нив, да се утврдат и растојанијата меѓу критериумите, како и растојанијата од екстремните вредности. На тој начин, матрицата со податоци, поквалитетно ги задржува сите почетни информации на повеќекритериумската задача.

28

За квантификација на квалитативните критериуми, најчесто се користи интервална скала од 0 до 10, но може и некоја друга скала. На пример, во Табела 1, претставен е еден од можните начини на преведување на квалитативните критериуми во квантитативни при што се користи скала од 1 до 9. Единицата, во овој случај ја претставува најмалата вредност, а другите единици се дефинираат во однос на неа.

,

Квалитативна

оцена лош добар просечен многу добар одличен Тип на

критериум

1 3 5 7 9 max Квантитативна оцена 9 7 5 3 1 min

бела 1. Пример за квантификација на истички описи

2.4.6.3. Тежински коефициенти на критериумите изразени во различни м л

Иако понекогаш се користат прецизни мерни скали, како на пример училишните оцени, еден од најзначајните проблеми на ПКО е несразмерноста на единиците мерки на

о

Та лингв

ерни ска и и процес на нормализација

критериумите на оптималноста. Заради различните мерни единици, критериумите честне можат да се изврши нормализација на критериумите

да се споредат меѓу себе. Во тој случај да се треба.

Процес на нормализација

Процесот на нормализација на критериумите има за цел вредностите на критериумите да ги претвори во бездимензионални броеви, кои се сведуваат во интервалот [0,1], а при тоа се задржуваат информациите за релевантните односи меѓу вредн есот на нормализација на критериумите, се овозмо у редностите, односно споредување на нивните тежински ш

остите на критериумите. Со процж ва споредување на нивните в

коефициенти. Нормализираните критериуми всу ност претставуваат мерка за достигнување на екстремните вредности на дадениот критериум.

Видови на нормализација Нормализација на квантификуваните критериуми може да се изврши на неколку

начини, и со помош на: тоа нормализација со сума;

врши така што вредностите на секој критериум се

векторска нормализација; линеарна нормализација; коректно пресликување.

Нормализација со сума

Нормализацијата со сума седелат со мата, односно збирот од апсолутните вредности на сите критериуми. су

29

Векторска нормализација

ирот на квадра ериум.

мите, зависи од типот на екстремност на критериумите. Кога е во прашање критериум од типот максимум, нормализацијата се врши иумите се делат со максималната вредност на максимал критериум од типот минимум, вредностите на критериу

При нормализацијата „Коректно пресликување” потребно е да се дефинираат кстремните вредности за секој критериум и да се утврдат идеалните и антиидеалните решенија на критериумите и одредувањето на разлики , се врши во зависност од растојанието на критериу

на критериумите во вид на стебло на критериуми

ативна важност кај ериумите во вид на

хиреархи . Со хиреархиската структура на критериумите се врши разградување, односно декомпозиција на проблемот на ПКО, во вид стебл

бор на најдобра локација за трговски центар.

Векторската нормализација се врши така што вредноста на секој критериум од квантификуваната матрица на одлучувањето, се дели со квадратниот корен од зб

тите на вредностите на секој крит

Линеарна нормализација Линеарната нормализација на критериу

така што вредностите на критерниот критериум. Додека, замите се делат со вредноста потребна за дополнување до 1, од вредноста на

претходниот тип на критериуми.

Коректно пресликување

е. Подредувањето, односно рангирањето

те меѓу нивните вредностимите од екстремните вредности.

2.4.7. Хиреархиска структура

Најпрегледен приказ на критериумите и нивната релсложените проблеми при ПКО се добива со подредување на крит

ска структура, која може да има повеќе нивоа

о на критериумите. На Слика 9, даден е пример како може да изгледа хиреархиската структура на

критериумите со која е извршено разградување на проблемот на повеќекритериумското одлучување, во вид на стебло на критериуми. Додека, на Слика 10, претставено е стеблото на критериуми при из

Слика 9. Стебло на критериуми

30

Слика 10. Стебло на критериуми при избор на локација за трговски центар Во стеблото на критериуми, се структурираат три фактори: целта, критериумите

алтернативите. Хиреархиската структура започнува со севкупната цел на проблемотпродолжува редоследно кон дефинирање на критериумите на оптималност кои согласност со дефинираната цел, односно критериумите од првото ниво, дефинирање на подкритериумите, односно критериумите од второто ниво и на алтернативите.

Во стеблото на критериуми, критериумите од повисоките нивоа, даваат на критериумите кои се наоѓаат непосредно на пониските нивоа. Според

тежините на критериумите од повисоките нивоа, може да се распоредат на критериумитепониските нивоа. При тоа, критериумите кои се на исто ниво од хиреархиската

структура не мора да имаат иста релативна важност.

и и

се во потоа, крај,

детален опис тоа,

од

аат свој во хиреархиска структура, така да може да се споредуваат како и меѓу себе, така и со елементи

структура допринесува да се добие една целина на односите во сложенит

При восства на алте

поставувањето на приоритетите, критериумите треба да претставуврнативите, а самите алтернативи треба постепено да се поставени

те од повисоките нивоа. Според тоа, може да се каже дека стеблото на критериуми претставува

ригорозна метода на скалирање. Елементите кои во глобални црти ја опишуваат задачата се поставени на повисоките нивоа од хиреархијата, додека останатите, кои на посебен начин ја опишуваат задачата, се поставуваат на пониските нивоа.

Вакватае проблеми, со што, доносителот на одлуката може полесно да ги согледа, да ги

процени и да ги спореди сите елементите од секое ниво.

31

2.4.8. Методи на ПКО Наредна фаза во процесот на ПКО, е избор на одредена метода за решавање

на проблемот. Методите за решавање на проблемите при ПКО претставуваат методи на вреднување, рангирање и избор на најдобрата алтернатива. Изборот на методата за решавање на повеќекритериумската задача зависи од сложеноста на задачата и од тоа каков резултат треба да се добие. Според тоа, методите на ПКО можат да се поделат на:

некомпензациони методи; и компензациони методи.

2.4.8.1. Некомпензациони методи на ПКО Некомпезационите методи на ПКО се сметаат за доста едноставни. Тие имаат

бидејќи ја создаваат основата за попрецизни именуваат при посложените деловни одлучувања.

ПКО, може да се поделат во две групи:

воглавно методолошко значењекомпензациони методи, кои се пр

При некомпезационите методи на ПКО, не е дозволена компензација меѓу критериумите. Секој критериум дејствува сам за себе, што значи дека непосакуваната вредност на едниот критериум, не може да се поправи со посакуваната вредност на другиот критериум. Алтернативите мора да ги исполнуваат одредените услови дефинирани според секој критериум посебно, а нивното подредување се врши според правилото: к м. ритериум – против – критериу

Некомпезационите методи на едноставни некомпензациони методи; и сложени некомпензациони методи.

Едноставни некомпензациони методи Постојат повеќе видови на едноставни некомпензациони методи, од кои, во овој

материјал накратко се опишани: Мin / Мax методата; Мax / Мax методата; и методата на доминација.

максималната метода се одредува

најмалио секоја алтернатива, а потоа од сите алтернативи со минимални критериуми се избира алтернативата која има најголем, т.е. максимал н критериум. Оваа метода може да се применува само кога вредностите на критер треба да се од ист мерен систем, или до л ат.

сно максимално / максималната метода, за разлика

од претхо а која има најдобра, т.е. максимална вредност на критериумот. И оваа метода може да се применува само кога вредностите на критериумите можат да се споредуваат.

Мin / Мax методата Со Мin / Мax методата, односно минималнo /т, т.е. минималниот критериум за

еиумите можат да се споредуваат, тоа значи дека ко ку не се, треба претходно да се трансформира

Max / Мax методата Со Max / Мax метода, однодната, се избира алтернативат

32

Метода на доминација

Со методата на доминација се елиминираат сите недоминантни алтернативи, а

бројот на решенија може да биде поголем од еден. Со помош на оваа метода се избира онаа алтернатива, која според сите критериуми е подобра од другите, т.е. е доминантна.

некомпензациони методи

циони методи служат за одредување, т.е. избор на оптималната повеќе видови на некомпензациони методи:

Сложени

Сложените некомпенза алтернатива. Постојат

метода на конјукција; метода на дисјункција; лексикографска метода; и метода на елиминација.

Метода на конјукција

Методата на конјукција претставува метода на ограничување. За да може да се примени ваа метода, потребно е да се дефинира минималниот стандард за секој критериуми. Тоа значи дека претходно мора да се дефинираат минималните услови, т.е. миним ат алтернативите според секој или според повеќето критериуми. На пример, при избор на деловен простор треба да бидат исполнет

оволува очекувањата луката, добиените решенија се задоволителни.

етодата на дисјункција, исто така, претставува метода на ограничување со која секоја според нејзиниот најдобар критериум, без да се земат о значи дека се избира онаа алтернатива која задоволу

тивна важност, а потоа од листата на рангираните критериуми се бира одреден

о

алниот стандард кој треба да го задоволува

и следните минимални услови: наемнината да биде под 500 [€], квадратурата да биде поголема од 100 [m2] и да има две телефонски линии. Ако стандардот ги зад

на доносителот на од

Метода на дисјункција

М алтернатива се вреднува

в предвид останатите. Тоава барем еден од зададените услови. Таков пример се квалификациите за

Олимписките игри.

Лексикографска метода

Лексикографската метода се спроведува секвенцијално, преку три чекори: Се формира ранг листа на критериумите врз основа на нивната рела

критериум, врз чија основа се креира и ранг листа на алтернативи; а прворангираниот критериум, се избира најдобрата

алтернатива. Ако, само една алтернатива е супериорна, со нејзиниот избор Понатаму, врз основа н

се решава и проблемот; Ако постојат повеќе најдобри алтернативи според дадениот критериум, се воведува нов критериум, па тие најдобри алтернативи се споредуваат и врз основа на вториот критериум.

33

Метода на елиминација

При оваа метода, со случаен избор се дефинира одреден критериум и од понатамокритериум Палтернативикритериум се

2.4.8.2.

Пр ПКО, се толерираат некои лоши особини на алтернативите, под услов останатите да се поволни. Компензационите методи всушност претставуваат методи на надоместок и дозволуваат компензација меѓу критериумите, т.е. дозво ста на еден критериум, доколку вредностите на другиот или повеќето други критериуми се зголемат.

шната анализа се елиминираат сите алтернативи кои не го задоволуваат тој . отоа се воведува нов критериум и така натаму, сé додека во множеството од

, остане само една. На пример, при купување на автомобил, како прв бира цената, како втор, автоматското менување на брзината, и т.н.

Компензациони методи на ПКО

и компензационите методи на

луваат намалување на вредно

Постојат две групи на компензационите методи: метода на корисност; и метода на компромис.

Метода на корисност

модел, што значи дека за секоја сложена

о примена на линеарен модел, подразби ба да се изразени во мерните единици ед тоа, во праксата може да се јави проблем при споредув жинските коефициенти на критериумите, доколку се изразени . Заради тоа, нивните вредности треба да се трансформираат во исти мерни единици како и мерните единици на вкупната корисност.

ја одразува преферентноста на доносителот на одлуката се преферира стан со поголема квадратура, или за иста квадратура

Методата на корисност претставува линеареналтернатива се пресметува вкупната корисност, како збир од корисностите на

тежинските коефициенти на секој критериум. Потоа алтернативите се вреднуваат и рангираат според нивната вкупна корисност и на крај, се избира онаа алтернатива која има најголема вкупна корисност.

Изборот на оптималната алтернатива сра дека мерните единици на сите критериуми трена вкупната корисност. Спорањето и пресметката на тево различни мерни единици

Методата на корисност, обично. На пример, за иста цена

се преферира стан со пониска цена.

Метода на компромис

Методата на компромис е многу поедноставна од метода а на корисност и претставува метода на еднаква размена, односно метода на согласност и се заснова на еднакви размени меѓу вредностите на критериумите. Со помош на оваа метода се врши споредба меѓу критериумите по парови за секоја алтернатива. При тоа, вредноста на алтернативата според еден критериум може да се зголеми, доколку соодветно се намали вредноста според друг критериум. Во случај да дојде до изедначување на вредностите на двата критериуми, двата критериуми се исклучуваат од понатамошната анализа. При тоа,

т

крајниот

уми.

избор не зависи од редоследот на паровите критериуми кои се споредуваат.Предноста на оваа метода е тоа што се елиминира потребата за одредување на

вредноста на тежинските коефициенти на сите критери

34

2.4.9. етоди за вреднување на алтернативите при ПКО доносителот на одлуката ги вреднува вкупните

перформанси на алтернативите, во однос на множеството од прецизно дефинираните цели, мет

МВо зависност од тоа, на кој начин

одите за вреднување на алтернативите може да се класифицират во три групи: метода на селекција; метода на рангирање; и метода на избор.

2.4.9.1. Метода на селекција на алтернативите Бидејќи, кај повеќето повеќекритериумски задачи нема најдобро решение, со

методат на селекција се решаваат проблемите на избор на одреден број задоворешенија, т.е. алтернативи, кои припаѓаат на конечно и преброиво множество. То

а лителни а значи

дека, со

вите можат да бидат претставени и со помош на описи. На р теристики на претпријатието може да се опишат и со лингви и

ример за поделба на алтернативите во прифатливи и неприфатливи групи во и оние кои не работаат

и известувањето од берзата.

за доносителите на одлуки. о зависност од видот на проблемот, овие методи, покрај тоа што се користат

да се користат и доколку рнатива.

ова. На пример, оваа метода се

користи при избор на понуди за приватизација, или избор на проекти во кои треба да се инвестира.

помош на оваа метода, може да се избере ограничен број на алтернативи, кои исполнуваат одредени услови, т.е. задоволувааат одредени критериуми. На овој начин, многу лесно и едноставно можат да се издвојат прифатливите од неприфатливите алтернативи ификација на првите неколку најдобри алтернативи. , и да се изврши идент

При оваа метода, алтернати те каракп имер, финансискист чки изрази. П

една организација, е класификација на оние кои добро работаатдобро, во зависност на одредени критериуми.

2.4.9.2. Метода на рангирање на алтернативите Со помош на методата на рангирање, (англ. Оutranking Мethod), секое можно

решение, односно алтернатива се оценува според секој критериум посебно и врз основа на тоа, на секоја алтернатива & се доделува тежинска оцена. Според тежинските оцени на алтернативите, се врши нивно рангирање, од најдобрата до најлошата. При тоа, подредувањето во множеството од алтернативи, кое е конечно и преброиво, може да биде целосно или делимично. Таков пример е рангирање на акциите според финансиските показатели

Методите на рангирање избиваат во прв план заради својата прилагодливост кон вистинските задачи кои обично се слабо структурирани, како и заради фактот дека во споредба со сличните методи, се поразбирливи

Вза рангирање на множеството од алтернативи, може доносителот на одлуката треба да ја избере најдобрата алте

2.4.9.3. Метода на избор на најдобрата алтернатива И при методата на избор на најдобрата алтернатива, на секоја алтернатива & се

доделува тежинска оцена, на основа на која се одредува множеството на решенија, односно алтернативи кои задоволуваат одредени услови, а потоа, од множество се врши идентификација и избор на најдобрата алтернатива

35

Тежинските оцени, рангирањето и изборот на најдобрата алтернатива, можат да се користат поединечно или интегрирано, во зависност од видот на проблемот. Ако се бара само најдобрата алтернатива, обично доволно е само рангирање, но кога се работи за алока

2.5. Улогата на доносителот на одлуката при ПКО

жат одлучуваате, наметнуваат свои системи

на вредности, односно критериуми, кои најдобро ги застапуваат интересите на групата на која припаѓаат.

иси од

на донос

д е п о д

о методи на решавањето на проблемот при ПКО:

циски проблем, со помош на тежинските оцени можат да се одредат и пропорциите, т.е. и односот меѓу рангираните алтернативи.

При ПКО, доносителите на одлуката ја имаат одлучувачката улога преку дефинирање на самиот проблем, дефинирањето на функцијата на целта, дефинирањето на критериумите, одредување на тежинските коефициенти на критериумите, вреднувањето, оценувањето и рангирањето на алтернативните решенија, т.е. одлуки, до изборот на најдоброто решение, односно одлука која претставува компромис помеѓу поставените критериуми.

Задачите на ПКО се карактеризираат со релативно голем број на критериуми, не два или три, туку десет и повеќе, посебно кога треба да се донесат важни одлуки кои се, на пример, во врска со капитални вложувања. Колку што бројот на критериуми е поголем, задачите на ПКО се посложени и потешки. Заради тоа, во повеќекритериумското одлучување учествуваат голем број на доносители на одлуки кои мо да индивидуално или групно. Секој од доносителите на одлукит

Според тоа, решавањето на проблемот и процесот на одлучување завсубјективноста, парадигмата, верувањето, убедувањето, културата и професионалноста

ителите на одлуката, бидејќи различни доносители на одлуки имаат различни погледи на постоечкиот проблем, што не е добро. Решавањето на проблемот и процесот на о лучување најмногу треба да с пот ира на знаењето и искуствот на оносителот на одлуката. Доносителот на одлуката мора да биде биде аналитичен, методичен и сеопфатно да ги анализира влијанијата на поедините критериуми врз решението.

2.6. Видови на пристапи на доносителот на одлуката кон решавањето на проблемите при ПКО Во зависност од тоа, во кој момент доносителот на одлуката се вклучува,

односно пристапува кон решавањето на проблемот, се разликуваат три основни пристапи, односн

априори методи; апостериори методи; и интерактивни методи.

2.6.1. Априори методи При априори методите, доносителот на одлуката, пред да пристапи кон

решавање на задачата на ПКО, треба претходно да го дефинира својот однос спрема а

ра а релативн бива подобар увид на суштината на проблемот.

поедините критериуми со помош на подредување на критериумите во хиреархискатструкту , доделување на тежински коефициенти на критериумите, одредување н

ите односи меѓу критериумите, или на некој друг начин, со што до

36

Понатаму, доносителот на одлуката ги анализира можните решенијата во однос на различните тежински оефициенти а критериумите и на тој начин го одредува множеството од задоволителни решенија, од кое го избира она решение

к н кое најмногу

одговара ани преферентности. е тоа што доносителот на одлуката тешко може

прецизно рема критериумите, со еден обид.

ди

двојувањето на подмножеството на задоволи

, доносителот на одлуката е може лесно да го избере најдоброто решение.

2.6.3.

ставни системи, кои само ја поддржуваат комуника

некое решение. Доколку тоа решение не претставува најдобро решение на проблемот, тогаш доносителот на одлуката потребните параметри им дава нови вредности и така понатаму го насочува процесот на донесување на одлука.

вуваат најголем предизвик. Проблемите кои при тоа треба

на неговите дефинирНедостаток на овие методи да го одреди својот став сп

2.6.2. Апостериори метоПри апостериори методите, доносителот на одлуката се вклучува, односно

пристапува кон анализата и решавањето на проблемот на одлучување по одредување на подмножеството на задоволителните решенија. Тоа значи дека, откако од множеството на сите можни решенија се издвои подмножеството на задоволителни, односно доминантни решенија, задачата на доносителот на одлуката е да со помош на апостериори методите, од подмножеството на задоволителни решенија, го избере најдоброто решение, т.е. решението кое нему најмногу му одговара.

Апостериори методите имаат повеќе теоретско, отколку практично значење. Постојат две причини за тоа. Првата е таа што из

телни, односно доминантни решенија, често претставува аналитички нерешив проблем. Додека, втората причина е тоа што подмножествотот на задоволителни, т.е. доминатнтни решенија може да има бесконечен број елементи, така што

н

Интерактивни методи Интерактивните методи претставуваат комбинација од априори и апостериори

методите, при што овозможуваат активно учество на доносителот на одлуката во процесот на пронаоѓање на решението на проблемот при ПКО.

Интерактивните методи подразбираат интензивно користење на компјутери и разновидна програмска подршка, од едно

цијата, до многу сложени системи кои содржат решенија на слични, претходно решени проблеми и доколку се користат на интелигентен начин, со едноставното и брзото изведување на разновидните анализи, во голема мерка го олеснуваат конечниот избор на доносителот на одлуката.

Процесот на одлучување со помош на интерактивните методи е итеративен. Секоја итерација му обезбедува на доносителот на одлуката

, на

Интерактивните методи претста да се решат, се интересни и од гледна точка на софтверската имплементација

и вештачката интелигенција.

37

2.7. Класификација на ПКО

пристапот кон проблемот, начинот на собирање на податоци

Повеќеатрибутно одлучување – ПАО, или Пoвеќеатрибутно донесување на одлука – ПАДО, (англ. Multiple Attribute Decision Making – MADM); или

Повеќекритериумска анализа – ПКА, (англ. Multi Criteria Analysis – MCA); и

Повеќецелно одлучување – ПЦО, или Повеќецелно донесување на одлука ПЦДО, (англ. Multiple Objective Decision Making – MODM).

Основните разлики меѓу Повеќеатрибутното одлучување – ПАО, Повеќекритериумската анализа – ПКА и Повеќецелното одлучување – ПЦО, може да се дефинираат на следниот начин:

ПАО и ПКА претставуваат проблеми на директно вреднување, рангирање и избор на најдобрите алтернативи од вкупното конечно множество расположиви, претходно дефинирани алтернативи, опишани со експлицитни, т.е. прецизно дефинирани критериуми, односно атрибути2.

Со помош на методите на ПАО, се врши рангирање и избор на најдобрите алтернативи, во зависност од нивното одстапување од идеалното решение;

Со помош на методите на ПКА, се врши рангирање и избор на најдобрите алтернативи, кои претставуваат елементи на хиреархија;

Со методите на ПЦО, се врши проектирање на најдобрата алтернатива, која најоптимално ги исполнува претходно дефинираните цели кои треба да се исполнат.

Во Табела 2, дадени се најважните карактеристиките на ПАО / ПКА и ПЦО.

При ПКО, основната цел е да се совладаат потешкотиите со кои се соочуваат доносителите на одлуките при решавање на проблеми со голем број на сложени и комплексни информации. Постојат неколку начини за решавање на проблемите при ПКО кои може да се разликуваат според

те за поедините мерливи критериуми, и т.н. Од аспект на начинот на решавањето на проблемите, ПКО може да се класифицира во две групи:

2 поимите „критериуми” и „атрибути” најчесто имаат исто значење.

38

ПАО / ПКА ПЦО

КРИТЕРИУМИ дефинирани со: АТРИБУТИ / КРИТЕРИУМИ ЦЕЛИ

ЦЕЛИ ИМПЛИЦИТНИ (лошо дефинирани)

ЕКСПЛИЦИТНИ (прецизно дефинирани)

АТРИБУТИ ЕКСПЛИЦИТНИ (прецизно дефинирани)

ИМПЛИЦИТНИ (лошо дефинирани)

АЛТЕРНАТИВИ КОНЕЧЕН БРОЈ

(дискретни) (претходно дефинирани)

БЕСКОНЕЧЕН БРОЈ (непрекинати)

(не се претходно дефинирани)

ИНТЕРАКЦИЈА СО НЕ Е ИЗРАЗИТА МНОГУ Е ИЗРАЗИТА ДОНОСИТЕЛОТ НА ОДЛУКАТА

ПРИМЕНА ВРЕДНУВАЊЕ / ИЗБОР ПЛАНИРАЊЕ / ПРОЕКТИРАЊЕ

Табела 2. Карактеристики на ПАО / ПКА и ПЦО

Повеќеатрубутното одлучување – ПАО, се заснова на атрибутите кои се бираат од страна апоединит р

Пралтернативи , се внесуваат и систематизираат во матрицата на одлучувањето. Потоа, во зависност од нивното одстапување о

2.7.1. Повеќеатрибутно одлучување – ПАО

н доносителот на одлуката, со чија помош се врши пресметка и оценување на е к итериуми, така што, одреден број атрибути карактеризираат еден критериум.

и повеќеатрибутното одлучување, резултатите од вреднувањето на те кое се врши врз основа на сите критериуми симултано

д идеалното решение, се врши подредување, т.е. рангирање на алтернативите

Во ов опфатени двете најпознати методи од оваа група: методата ТOPSIS и м о

2.7.1.1. Mе

или избор на најдобрата алтернатива. ој труд се

ет дата на компромисното програмирање.

тодата ТOPSIS

Ме S T O P S Iтодата ТOPSI , (англ. echnique for rder reference by imilarity to deal Solution), : Техника за подредување на приоритетите според нивната во превод значисличност о идеалното решение. с

Со помош на оваа метода се пресметуваат растојанијата на поедините алтернативи од идеалното решение и негативното идеално решение, т.е. антиидеалното решение. Растојанието на секоја алтернатива од идеалното решение, се добива со едноставно собирање на поедините одстапувања на вредностите на сите критериуми за таа алтернатива.

При тоа, идеално решение претставува онаа алтернатива која има најголема вредност според сите критериуми, од сите рангирани алтернативи, и обратно, негативното идеално решение претставува алтернативата со најмала вредност.

39

Доколку мерните скали за к што се користат оцесот на ритериумите во продлучување не е исти, или споредливи чне постапката на тување на с , пред да запо пресмерастојанието постапка на нормализација на критериумите со која, вредностите , се врши на крите вораат во ви. риумите се прет бездимензионални брое

За решение на проблемот се усвојува онаа алтернатива која е релативно најблиску до ивното и релативн од негативнот шение, позит о најдалеку о идеално реодносно алтернативата кој има најкра идеалнот од тко растојание од о решение и најдолгонегативното идеално решение.

2.7.1.2. омпромисно ње Метода на к програмираКомпромисното програми omis рање, (англ, Compr e Programming), е друга

познат група, со која, исто така, се пресметуваат растојанијата на а метода од овааа лното р тивното иде што, лтернативите во однос на идеа ешение и нега ално решение, при растојанијата може да се третираат во различни мерни скали, како од идеалното решениешто се: Лин уклидската и Чеарната, Е ебишевата.

.7.2. Повеќекритериумска2 анализа – ПКА Повеќекритериумска анализа – ПКА, претставува линеарната метода на

рангирање и припаѓа на методите на корисност. Тоа значи дека, алтернативите се вреднуваат и рангираат според корисноста, при што за секоја алтернатива се пресметува вкупната корисност како збир од коефициентите на корисност н а соодветните критериуми. Редоследот на алтернативите се одредува според вредноста на нивната вкупна корисност, така што, алтернативата со доволно високи вредности според повеќето критериуми е и високо рангирана.

Резултатот на ПКА претставува целосно подредување а множеството од сите нможни алтернативи, при што, алтернативите претставуваат елементи на хиреархија. Според тоа, ПКА може да се користи и кога е потребно одредување на најдобрата, односно оптималната алтернатива, т.е. кога постои проблем на избор.

Типични претставници на оваа група на методи се: методата AHP, методите на рангирање ELECTRE, PROMETHEE и одреден број модификации на овие методи. Покрај нив, во овој материјал се опфатени и методите: GAIA, GDSS, MAVT и MAUT.

2.7.2.1. Методата AHP Методата AHP, (англ. Analytic Hierarchy Process – AHP), може да се преведе

како: Аналитички хиреархиски процес. Кај методата AHP, процесот на донесување на одлуки, научно се заснова на три

главни пр и иинц пи: аналитика, хиерархија процес: AHP е аналитичка метода, бидејќи уредувањето на хиреархиска структура на критериумите директно е поврзана со задачата на мерење на вредноста на тежините и нивниот меѓусебен однос, што значи дека се користат броеви, а проблемот на одлучување е опишан со помош на математички модел;

AHP е хиерархиска метода бидејќи критериумите се структурирани по нивоа; AHP методата претставува процес, бидејќи и самата одлука претставува резултат од процесот на одлучување.

40

Една од предностите на AHP методата е тоа што на доносителот на одлуката му овозможува да направи проценка на одреден пар критериуми од едно хиерархиско ниво, незвисно од останатите хиерархиски нивоа. Наједноставен начин на проценка е да едниот пар од критериуми се процени во смисла на едно својство, без да се земат во предвид

кои е составена повеќекритериумската задача. После на хиреархиската структура, треба да се изврши проверка на сите елементи

приоритети, при што, помалку важните елементи можат да се испуштат од јание на целокупната цел, а телни нивоа или елементи со

кои подо

на одлучување. Хиреархиската структура на критериумите на проблемот на повеќекритериумско

останатите својства. На тој начин, од разгледуваниот пар критериуми, доста лесно се одредува дали и колку еден критериум е подобар од другиот.

При уредувањето на хиреархиска структура, неопходно е да се воспостават приоритети на сите елементи, одкреирањетоипонатамошната анализа заради своето релативно мало влидоколку има потреба, треба да се уфрлат одредени дополни

бро би се разјасниле приоритетите или би се зголемиле приоритетите на одредени делови од хиреархиската структура. Тогаш, приоритетите можат повторно да се пресметаат со или без промена на хиреархиска структура. Според тоа, хиреархиската структура не мора да биде целосна, односно, елемeнтите од одредено ниво не мора да имаат улога на критериуми за сите елемeнти на пониските нивоа, бидејќи оваа хиреархиска структура не претставува класично стебло

одлучување според AHP методата, прикажана е на Слика 11.

Слика 11. Хиреархиска структура според AHP методата

41

Бидејќи проблемот на ПКО треба да биде претставен колку што е можно потемелно, тоа значи дека и моделот на АНР, мора да биде осетлив на промените кои влијаат на критериумите. Заради тоа, треба постојано да се прати и разгледува опкружувањето во кое егзистира проблемот на одлучувањето, што значи дека проектирањето на хиерархијата претставува итеративен процес.

Хиерархиското структурирање на критериумите според нивната релативна важност

а алтернативите се споре

, алтернативата која има оволно високи вредности според повеќето критериуми, треба да биде и високо

формирање на една или се процени секој пар фаза се исправно

2.7.2.3. MMETHod for

Enrichment ање на вреднувањето

тежинските коефициенти односите, т.е. релациите листа од рангирани

постојат и два вида методата PROMETHEE I односи не се прец сепак на доносителот .

која сите алтернативи ги дава и односите воведување на функцијата на преферентност која на доносителот на одлуката му дава можност да ја дефинира пр угата, по сите критериуми, примената на методата PROMETHEE II, се губи дел од информациите заради ефектите од балансирањето.

Покрај методите PROMETHEE I и II постојат и: PROMETHEE III, IV и V.

не е едноставен процес. Донесувањето на одлукатата со помош на AHP методата зависи од знаењето доносителот на одлуката, како и од податоците со кои располага, а се важни за процесот на донесување на одлука. Според тоа, потребно е големо искуство и знаење од страна на доносителите на одлуките.

2.7.2.2. Mетодата ELECTRE Методата ELECTRE, (франц. ELimination Еt Choix Traduisant la REalite),

(англ. Elimination And Choice Expressing Reality), може да се преведи како: Изразување на реалноста преку елиминирање и избор.

Методата ELECTRE претставува метода на рангирање, со којдуваат по парови. Нивното споредување се врши врз основа на тежинските

коефициенти на критериумите. Според методата ELECTREдрангирана.

Методата ELECTRE, е составена од две главни фази. Првата е повеќе комбинации на споредување и рангирање, со цел да може да на алтернативи. Додека, во втората фаза се испитува дали во прватапоставени комбинациите. Постојат неколку верзии на методите ELECTRE: ELECTRE I, II, III и IV.

етодата PROMETHEE Методата PROMETHEE, (англ. Preference Ranking Organisation

Evaluation), може да се преведи како: Метода за збогатув со помош на организирање на рангирање на приоритетите.

Со помош на оваа метода се одредуваат вредностите на на критериумите, а при рангирањето, се задржуваат и

меѓу критериумите. Решението на методата PROMETHEE претставува алтернативи, со редослед од најдобрата до најлошата.

Бидејќи, некои алтернативи се споредливи, а некои неспоредливи, на методите PROMETHEE: PROMETHEE I и II PROMETHEE. Со

се врши делумно подредување на алтернативи, при што нивнитеизно одредени, односно се добива проценет график на рангирање, кој

на одлуката му дава значајни информации за односите меѓу акциитеДодека, методата PROMETHEE II претставува потполна релација, кај

се потполно рангирани, без неспоредливост, што значи дека меѓу рангираните алтернативи. Критериумите се опфаќаат со

еферентности тоа меѓу

а на одредената алтернатива, во однос на др секој пар алтернативи. Но, со

42

2.7.2.4.

о итставува продолжение

методата

тор, односно во водимензионална рамнина, при што, тежините на секој критериум се прикажуваат со помош на вектор или така наречена, „оска на одлука”.

PROMETHEE, со помош на методата GAIA, секоја алтернат

ека, значењето, односно, тежинските коефициенти, односно, релативната вредност

тставува векторска насока и големина која го опишува резултантното делување на критериумите и се нареку а „вектор на одлуката”. Доколку збирниот, односно резултантниот вектор има

несе заклучок дека критериумите се конфликтни. , оние кои имаат слични карактеристики

сместени

Mетодата GAIA

Методата GAIA, (англ. Geometrical Analysis for Interactive Aid), може да се преведи како: Ге метриск анализа за интерактивна помош.

Во процесот на ПКА, методата GAIA, всушност пре PROMETHEE, т.е. со помош на методата GAIA, резултатите од методата

PROMETHEE се претставуваат геометриски. Бидејќи не е можно да се прикажи повеќедимензионален простор, идејата врз

која се заснова методата GAIA е сведување на повеќедимензионалните критериуми од повеќекритериумската задача, во дводимензионален просд

Во контекст на методатаива која е претставена со точка во просторот, се проектира на истата рамнина.

Тогаш, во дводимензионалната GAIA рамнина се видливи и алтернативите и критериумите, што овозможува права интерпрентација на повеќекритериумската задача.

При тоа, акo два критериуми се согласни, што значи дека преферентностите на доносителот на одлуката се скоро еднакви, векторите на тие два критериуми имаат скоро иста насока во рамнината и обратно, векторите на два конфликтни критериуми имаат проекции во спротивна насока.

Дод на критериумите, геометриски се претставени со должината на векторите. Ако

некој критериум има поголем тежински коефициент, т.е. претставува доминантен критериум, тогаш должината на векторот е поголема, односно има поголема апсолутна вредност.

Збирот од сите вектори со кои се претставени критериумите пре

вмала апсолутна вредност, може да се до

Што се однесува до алтернативите се непосредно една покрај друга, додека, алтернативите кои се добри според

одреден критериум, сместени се во асо а на векторот н к кој го претставува тој критериум. При тоа, „векторот на одлуката” е насочен кон најдобро рангираните алтернативи.

и се независни од единицит

уваат меѓусебн

Методата GAIA има доста предности во споредба со останатите методи на ПКА, бидејќи со помош векторите се добиваат подоверливи и попотполни информации од самата оценка на поедините алтернативи, бидејќи сите текови се дадени во исти единици, при што, сите ја изразуваат јачината на преферентноста

е со кои се дефинирани поедините критериуми. И покрај тоа што со геометриското претставување на повеќекритериумската

задача во дводимензионален простор, односно рамнина, губитоците на информации се неминовни заради намалување на димензиите на задачата, сепак се постигнува тоа да претставува минимален губиток на информации, што значи дека се задрж

ите односи на критериумите, како и значењето, односно релативната важност на секој критериум, во однос на останатите.

43

2.7.2.5. Mетодата GDSS

Методата GDSS, (англ. Group Decision Support Systems), на македонски може да се преведе како: Систем за подршка на групното одлучување. Од самото име може да се каже дек

т сé повеќе одлуки кои се однесуваат на многу сло

ногу сложени системи.

подржи п

SS, во комбинација со методите PROMETHEE и GAIA.

т алтернативите и критериумите.

да се при

т нова матрица

ROMETHEE I и PROMETHEE II.

а GDSS претставува метода наменета за ситуации на групно, т.е. колективно донесување на одлука.

Бидејќи во последно време, постојажени и интердисциплинарни задачи, кои не може да ги решава еден човек, во

процесот на одлучување мора да биде вклучен голем број на стручни и одговорни лица, како и независни експерти од поедини области, кои ги припремаат сите материјали и податоци потребни за донесување на одлука, или дури и активно учествуваат во процесот. При тоа, може да се користи и разновидна програмска подршка, од едноставни системи, кои само ја поддржуваат комуникацијата, до м

Методата GDSS може да се користи кога, заради одредени, специфични особини на задачата, тешко може да се постигне согласност меѓу членовите на групата. На пример, може да постои проблем при собирањето на членовите или пак да постојат конфликтни интереси. Основната намена на методата GDSS е во најширока смисла да го

роцесот на донесување на одлука внатре, во самата група. При групното одлучување, покрај GDSS методата може да се користат и комбинации од други методи.

На Слика 12, е прикажан дијаграмот на процесот на групно одлучување, со помош на методата методата GD

Во фаза која му претходи на процесот на донесување на одлука, т.е во прелиминарното ниво од процесот на донесување на одлука, преку отворена расправа меѓу координаторот и доносителите на одлуките, но и анонимно изјаснување, се дефинира проблемот кој треба да се реши со помош на методата GDSS и се одредуваат и вреднуваа

Во првото ниво на одлучување кое претставува индивидуално одлучување, секој доносител на одлуката ги одредува своите индивидуални одлуки за поедините алтернативи, врз основа на индивидуалните функции на преферентност и секој доносител на одлуката врши индивидуална PROMETHEE - GAIA анализа, при што можат

мени методата на рангирање и PROMETHEE I и PROMETHEE II. Понатаму, следи второто ниво на одлучување кое претставува групно

одлучување. Во ова ниво, индивидуалните одлуки од секој доносител на одлуката, се земаат за критериуми на дадената задача на групното одлучување и формираа

на одлучување. Тоа е релативно мала матрица која понатаму многу полесно може да се анализира со помош на PROMETHEE – GAIA анализата. Доколку едноставно се пресмета збиот на тежинските коефициенти на индивидуалните одлуки или вектори, може да се одреди вкупниот „векторот на одлуката” за поедините алтернативи од целата група. И во овој случај можат да се применат методите и P

Доколку крајниот резултат задоволува, односно донесената одлука претставува решение на пвоеќекритериумската задача на одлучување, тоа претставува крај на анализата PROMETHEE – GDSS. Но, доколку крајниот резултат не претставува решение на повеќекритериумската задача, се настојува да се решат конфликтите и GDSS анализата се повторува.

44

Слика 12. Дијаграм на процесот на донесување на одлука при групното одлучување со помош на методата GDSS во комбинација со методите PROMETHEE и GAIA

45

2.7.2.6. MM преведи како:

Теорија на мите ги

опишуваат значи дека доносителите критериумите во зависност на функции на вредностите , тоа значи дека таа и

2.7.2.7. Mпреведи како:

Теорија на метода од методата и односот на доносителот тоа, моделот на методата , како и

етодата MAVT етодата MAVT, (англ. MultiAtribute Value Theory), може да се повеќеатрибутната вредност.

Според оваа метода, вредностите на атрибутите, т.е. критериупреферентностите на поедините доносители на одлуките. Тоа

на одлуките треба да ја проценат релативната вредност на од своите преферентности, кои можат да се изразат со помош

. Според тоа, доколку една алтернатива има повисока вредностповеќе се преферира, односно посакува.

етодата MAUT MAUT (MultiAtribute Utility Theory) на македонски може да се повеќеатрибутната корисност. Методата MAUT претставува посложена

MAVT, бидејќи со помош на методата MAUT може да се моделира на одлуката кон ризикот, односно кон неизвесноста. Според

MAUT ја опфаќа и неизвесноста од резултатите, т.е. решенијатанеизвеснос

2.7.3. При поголем број

претходно случај, се применува – ПЦО. ПЦО претставува функции на целта, кај која ли, со чија помош се .

При се задоволи првата цел. но така што, задоволувањето т.н.

ПЦО оптимизираат, т.е. кога треба или повеќе

та од вредностите на алтернативите.

Повеќецелно одлучување – ПЦО ПКО, доста често се јавува потреба за задоволување на

дефинирани цели кои треба истовремено да се исполнат. Во овојвтората голема група на методи на ПКО, повеќецелното одлучување

метода на оптимизација, составена од повеќекритериумски, проблемите на одлучувањето се одредени со математички моде

добива и решението кое ги задоволува претходно дефинираните цели ПЦО, постои хиерархија на целите, така што прво мора да Откако таа се задоволи, се оди на задоволување на втората цел,

на оваа цел не смее да оди спротивно на претходната цел, и може да се применува кога треба истовремено да се

истовремено да се максимизираат или минимизираат две критериумски на проблеми функции на целта, но може да се користи и при решавање кога треба функцијата да се достигне само одредена, претходно дефинирана вредност нана целта. достигнување на Тоа значи дека при ПЦО, целта може да претставува максимални за одредени или минимални вредности за сите критериумски функции, или, функции функции достигнување само на максимални вредности, за одреднидостигнување игнување само само на минимални вредности, а за одредни функции достна одредени

Со множество од цели кои ани и квантификувани информации. Од множеството претходно дефинираното тернатива, која најоптимално решенија, односно алтернативи се одредени преку функциите на ограничувањата, што значи дека не мора да бидат претходно познати, а со тоа и нивниот број не мора да биде познат н да бидат бесконечни, односно тавуваат проблеми на планира

пропишани вредности. помош на методите на ПЦО, најнапред се дефинира конечното се квантификувани, што значи дека меѓу дефинираните неквантификув

цели, постои процес на добивање и размена на на претходно дефинираните квантификувани цели, врз основа на

множество на ограничувања, се проектира онаа ал ги исполнува претходно дефинираните цели. При тоа, дозволените

и конечен, што значи дека множествата од алтернативи може непрекинати. Според тоа, проблемите на ПЦО, претсње.

46

Но сепак, при повеќецелното одлучување, за доносителот на одлуката останува прашањето кое решение е најдобро и како да се добие. При тоа, клучна улога има концепто

ставува доминантно решение на задачата на ПЦО, до

т на Paretto оптималност. Основниот поим во концептот на Paretto оптималност е доминантното решение. Решението прет

колку не постои решение кое е подобро од доминантното барем по еден критериум, а во исто време не е полошо ниту по еден од останатите критериуми.

Во овој материјал се опфатени две најпознати методи на ПЦО: повеќекритериумското програмирање и целното програмирање.

2.7.3.1. Повеќекритериумско програмирање програмирање, (англ. Мulticriteria Programming), се користи

кога пост

При повеќекритериумското програмирање, множество од сите критериумски ниот повеќедимензионален

кции на целта се прикажани со помош на

деално решение,

ње не

Повеќекритериумско ојат повеќе цели кои треба истовремено да се оптимизираат, т.е. кога треба

истовремено да се максимизираат или минимизираат две или повеќе критериумски функции на целта. Според тоа, повеќекритериумското програмирање, има за цел, да го реши проблемот на истовремена максимизација на сите критериумски функции на целта. На пример, при планирањето на производството може да се појават повеќе цели и тоа, максимизирање на профитот, т.е. добивката и истовремено максимизирање на искористувањето на капацитетот.

функции на целта, претставува подмножество од реалвекторски простор. Тоа значи дека, критериумските фун

вектор, односно претставуваат векторски функции на целта, кои може да се претставени скаларно или нумерички.

Доколку множеството од критериумските функции на целта е компактно, а самите функции се континуирани, за секој проблем на максимумот постои вектор кој претставува оптимално решение, односно, „идеална вредност“ на векторската функција, Тоа значи дека проблемот на повеќекритериумското програмирање има и

кое доминира над сите останати решенија. Во секој друг случај идеално решение не постои, а него го заменува множеството од ефикасни и доминантни решенија.

Бидејќи во реалните проблеми на повеќекритериумското програмирапостои идеално решение, решението на повеќекритериумското програмирање претставува Paretto множество од доминантни и ефикасни решенија.

2.7.3.2. Целно програмирање елното програмирање (англ. Goal Рrogramming), се користи при решавање на Ц ,

проблеми кога нема потреба истовремено да се максимизираат или минимизираат повеќе цели, туку треба да се достигне само некоја одредена, претходно дефинирана вредност на функцијата на целта.

При целното програмирање, идеално решение пости доколку нема никакви отстапувања од дефинираната цел. Но, бидејќи при решавање на проблемите на целното програмирање во реалните системи, не постои идеално решение, доносителот на одлуката треба да избере компромисно решение кое е најблиску до зададената цел, (англ. goal).

Според тоа, при целното програмирање, постојат одредени отстапувања од дефинираната цел, кои може да бидат пречекорувања или потфрлувања. Овие отстапувања може да се претстават со помош на вектори, така што, пречекорувањата, односно потфрлањата од целта можат и да се измерат.

47

Целите при ПЦО, може да се сведат на еднострани цели, кај кои, место да се дефинира одредена вредност која треба да биде постигната, може да се дефинира граница на посакуваната вредност за функцијата на целта. Во зависност од тоа, дали границата на функцијата на целта е горна или долна, тогаш се толерира само едниот вид на отстапување – или пречекорувањето или потфрлувањето, а другиот претставува загуба, односно непостигнување на дефинираната цел.

На пример доколоку профитот се дефинира на 100.000 [€] пречекор вањ то на , , у еоваа сума се толерира, но потфрлувањето претставува непостигнување на дефинираната цел. Во овој случај, секоја вредност поголема од долната граница на целта е добродојдена.

Или, на пример, доколку вложувањата се ограничени на 100.000 [€], а потребно е да се вложат помалку евра, потфрлувањето на оваа сума се толерира, додека пречекорувањето претставува непостигнување на дефинираната цел. Во овој случај, секоја вредност на функција на целта, која е помала од горната граница е добродојдена.

48

3. Комплексни проблеми

3.1. Карактеристики на комплексните проблеми Областа која се занимава со проучувањето на комплексните проблеми е

релативно нова област. Иако постои одредена стручна литература чија тематика е поврзана со процесот на решавање на комплексните проблеми, таа воглавно датира од втората половина на деведесеттите години од минатиот век.

Во претходните поглавија, решавањето на проблемот на одлучувањето е дефинирано како процес на идентификација на разликите, односно препреките меѓу моменталната состојба на системот и посакуваната состојба, односно, дефинирана цел, како и потребните алатки и активности за надминување на воочените разлики, односно препреки постојат меѓу дадената почетна состојба и саканата дефинирана цел.

околку, препреките кои треба да се надминат станат премногу сложени, односно, надвладеат, може да се каже дека проблемот на одлучувањето навлегува во доменот на комплексноста, во поглед на неговото однесување, како и неговото разбирање од страна на доносителите на одлуките.

, коиД

Според тоа, може да се каже дека главни фактори за комплексноста на проблемите на одлучувањето се:

големиот број на можните алтернативи за решавање на проблемот; големиот број и различните видови на критериуми за вреднување на алтернативите;

големиот број на доносителите на одлуки; и сложеноста на постапката која се применува при донесувањето на одлуката.

Слика 13. Дијаграм на процесот на решавање на комплексен проблем

49

На Слика 13, претставен е дијаграмоткомплексен проблем. При решавањето на комп

на процесот на решавање на еден лексните проблеми, доносителот на

одлуката да ги вклучи сите свои индивидулани интелектуални и когнитивни способно и кои се однесуваат на неговото спознавање, но и своите некогнитивни

треба но тапи кон

решавање на задачата за совладување на препреките кои постојат меѓу дадената

3.2.

ање, може да

емодели и методи за решавање на

комплексн одлучувањето ,

тоа на различни хиерархиски нивоа во процесот на управува .

комплекснит инесува за донесување на поквалитетни одлуки, бидејќи со нивна по о твија како практично да го реализир п фазите на процесот реши постоечкиот проблем.

требаст

способности, како што се мотивираноста, самодовербата и истрајноста. Тојефикас да одговори на настанатата ситуација, односно треба да прис

состојба и крајната цел. При тоа, мора да го земе во предвид и влијанието на промените во опкружувањето.

Видови модели и методи за решавање на комплексните проблеми За решавање на комплексните проблеми во процесот на одлучување во

деловните системи кои се карактеризираат со променливо и турбулентно опкружувсе проектираат математички модели и методи, кои се дефинирани со Теоријата

на одлучувањето, Операционите истражувања и Квантитативните методи, а при нивното структурирање, може да се имплементираат и различни видови на совр мени софтверски алатки. Според тоа, спектарот на математичките

ите проблеми на е доста широк, така да тие може да се применуваат за решавање на најразлични проблеми со најразлична сложеност, кои се јавуваат во деловните системи и

ње Примената на математичките модели и методи кои служат за решавање на

е проблеми, допрм ш доносителот на одлуката добива напатса роцесот на донесување на комплексни одлуки, како правилно да ги спроведе

на одлучување и на кој начин најдобро и најефикасно може да го

1Слика 4. Модел за решавање на комплексните проблеми на одлучувањето

50

На Слика 14, е претставен е еден специфичен модел за решавање на комплексните проблеми на одлучување во деловните системи. Од моделот може да се види дека, при решавањето на комплексните проблеми може да се применат веќе воспоставените и општо прифатени фази на процесот на одлучување, т.е. откако се формулира проблемот, се дефинира начинот на решавање на проблемот, следи фазата на решавање на проблемот, фазата на сп на донесената одлуката и фазата на контрола на спроведувањето на одлуката.

роведување

При тоа, во фазата на дефинирање на проблемот може да се користи познатата тпехника на групното донесување на одлуки, така наречената, Brainstorming техника, која е ретходно објаснета. Во фазата на избор на начинот на решавање на проблемот, можна е примена на различни експертни системи, т.е. компјутерски програми кои функционираат како и вечките експерти или човекот како експерт. Додека, во фазата чо на решавање на проблемо верски алатки, т.е. компјутерската т, можна е примена на различни видови софтподршка уката. или човекот како самостоен доносител на одл

3.3. Стратегии за намалување на комплексноста на проблемите на одлучување Постојат најразлични видови стратегии и методи со кои може да се намали

комплексноста на проблемите на одлучувањето, при што во овој материјал се опфатени само неколку најчесто користени.

3.3.1. Прецизно дефинирање на алтернативите При дефинирањето на можните алтернативи за решавање на комплексните

проблеми, може да се изврши детална и прецизна анализа, со која може да се идентификуваат клучните решенија на проблемот, како и вредностите на тие решенија. Оваа пост на апка се спроведува со цел да се намали веројатноста за дефинирањеалтернативи

3.3.2.

кои не содржат елементи важни за одлуката.

Прецизна спецификација на проблемот Со прецизната спецификација на проблемот може да се утврди што точно

претставува анализираат и и што точно не претставува дел од проблемот, а доколку се промените

, може да се утврди и причината од која е предизвикан проблемот.

3.3.3. Разградување на проблемот на потпроблеми Со разградувањето на комплексниот проблем на повеќе потпроблеми,

сложените еми кои одлуки може да се декомпонираат на помали и поедноставни проблможе да

се поделат меѓу членовите на групата и паралелно да се решаваат.

51

3.3.4. „Means-end” aнализа „Means-end” анализата буквално може да се преведи како „значи крај” анализа.

Со помош на „Means-end” се врши анализа на последователните постапки, т.е. чекори кои треба да превземат за да се отстранат разликите меѓу постоечката и саканата крајна состојба на системот. Оваа анализа може успешно да се користи кога постојат повеќе цели или развиена хиерархија на целите кои треба да се достигнат при решавањето на комплекс

увањето, на контролабилни и неконтролабилни, а потоа се бараат решенија само за оние фактори кои може да се контролираат, т.е. за оние кои се контролабилни.

3.3.6.

напредок кон посакуваната состојба. Сепак, кај некои комплексни проблеми, решението полесно може да се најде доколку се оди наназад од осакуваната состојба. Додека, некои комплексни проблеми најлесно може да се решат

податоци кои се достапни и расположиви, а може и од надворешни извори.

ниот проблем.

3.3.5. Контролабилност Контролабилноста претставува метода со која се врши класификација на

факторите кои влијаат на решавањето на проблемот на одлуч

Работа нанапред и наназад При решавањето на комплексните проблеми, треба да се применуваат

дефинираните постапки за промена на почетната состојба и при тоа, треба континуирано да се врши анализа дали постои

псо комбинација на овие две методи.

3.3.7. Користење на дополнителни информации Комплексноста може да се намали и со собирање и користење на дополнителни

информации кои може да се добијат од разни внатрешни

3.3.8. Користење на моделирани преферентностиКористењето на моделираните преферентности е многу погодна метода за

намалување на комплексноста во ситуации кога се донесуваат слични одлуки. Кај оваа метода, со помош на соодветни математички модели, се моделира однесувањето на оносителите на одлуките при решавање на одреден комплексен проблем и понатаму се

дкористат при решавање на слични комплексни проблеми.

3.3.9. Користење на моделирани тежински коефициенти Оваа метода работи на сличен начин како и претходната, и исто така, е погодна

за ситуации кога се донесуваат слични одлуки, но во овој случај се моделира релативната важност, односно, тежинските коефициенти на критериумите.

52

4. Информации и информациони системи

4.1. Информации и информациони системи во процесот на одлучување Секој современ систем на одлучување не може да се замисли, организира и

еализира, без ефикасен информационен систем, кој обезбедува доносителите на родлуките постојано да располагаат со навремени, точни и прегледни информации. Со помош на информационите системи, доносителите на одлуките можат и самостојно да носат одлуки во ситуации кои се повторуваат и кога процесот на одлучување не се менува, туку се менуваат само влезните променливи.

Според тоа, целта на информационите системи е: собирање на информациите; обработка на информациите; чување на информациите; и обезбедување на пристап до потребните информации.

На Слика 15, е претставен односот меѓу информационите системи и процесот на одлучување.

а ање

Слик 15. Однос меѓу информационите системи и процесот на одлучув

53

4.1. Управување со информационите системи 1. Управувањето со информационите системи, (англ. Management Information

Systems – MIS), го подобрува процесот на одлучување, го подобрува квалитетот на донесените одлуки и го скратува времето на одлучување.

Управувањето со информационите системи, е најзастапено при планирањето, контролата и подготовката на:

оперативните одлуки, со кои се решаваат рутинските проблеми, а се носат од страна на доносителите на одлуки од најниските нивоа во процесот на управување со организацијата или системот и; и

тактичките одлуки, кои се носат при познати ситуации, од страна на доносителите на одлуките од повисоките нивоа во процесот на управување.

Управувањето со информационите системи во процесот на донесување одлуки, овозможува да располагаат со правовремени и доносителите на одлуките постојаноточни инф р ли најразлични видови известувања и нивен о мации, во вид на извештаи идиректен тековното, така и за претходното деловно пристап до податоците, како заработење ловниот систем. При тоа, доносителите на на организацијата, односно, деодлуките таи: може да добиваат три вида на информации, односно, извеш

периодични извештаи, на пример, за дневната продажба или резервите на залихи;

предупредувачки, на пример, при зголемен број на производи на една машина;

извештаи по барање, на пример, пресметка на добивката и загубата по барање на профитниот центар.

54

5. Информатички системи

5.1. Информатичките системи во процесот на одлучување Проблемите кои се јавуваат во процесот на одлучување при управувањето во

деловните системи, како и потребите на пазарот за брзо реагирање, се два фактори кои доносителит ерска подршка. Било која е на одлуките не можат да ги усогласат без компјутделовна, ипроизводна, или друг вид на организација ли систем, има мали шанси да ја одржи својата положба на пазарот, доколку во своето деловно работење нe применува одредени информатички технологии. Во трката за простор на пазарот, денес не се поставува прашањето за присуството на компјутерската подршка во организацијата, туку се дефинира кои видови на софтверските алатки треба да се користат во процесот на одлучување.

Во овој труд, опфатени се три, во последно време исклучително атрактивни области, со кои на непосредниот доносител на одлуката, му се обезбедува до сега, најдиректна и најнепосредна помош и подршка во деловното одлучување, а тоа се следните информатички системи:

за подршка на одлучувањето, (англ. Decision Suport System – DSS); Системи Експертни системи, (англ. Expert System – ES); и Системи за интелегентa подршка на одлучувањето,

(англ. Intelligent Decision Support Systems – IDSS).

5.1.1. Системи за подршка на одлучувањето Кога станува збор за примена на одредена компјутерска подршка при решавање

на проблемите кои се јавуваат во процесот на одлучување при управувањето во деловните системи, посебен аспект се става на Системите за подршка на одлучувањето. Системите за подршка на одлучувањето, може да се дефинираат како интерактивни компјутерски системи, кои се користат кога на доносителот на одлуката му е потребна компјутерска подршка во процесот на идентификација, структурирање и решавање на слабоструктурираните или неструктурираните проблеми на одлучување, кои се непознати, невообичаени, единствени и неповторливи.

Бидејќи Системите за подршка на одлучувањето имаат најразлични можности за да го анализираат проблемот, да ги проценат алтернативните решенија и да укажат на оптималното решение, доносителите на одлуките можат да ги користат за најразлични видови на проблеми и во сите фази на процесот на решавање на проблемите при одлучувањето.

На Слика 16, на која се претставени врските меѓу Системот за подршка на одлучувањето и фазите на процесот на решавање на проблемот, јасно се гледа дека Системот за подршка на одлучувањето е имплементиран во секоја фаза од процесот на решавање на проблемот.

55

С длучувањето и

одлучувањето лика 16. Односот меѓу Системот за подршка на о

процесот на решавање на проблемот на

Си генерација се направени стемите за подршка на одлучувањето од поновататака да за корисникот, т.е. за доносителот на одлуката се едноставни и лесни за користењ , (англ. user-friendly). Нивната основна карактеристика е можноста за екомбинација на базата на податоци, со базата на модели на одлучувањето, контролирана од страна корисниците, т.е. доносителите на одлуките.

, најчесто добива к влијание на проблемот,

наПо стартувањето на програмот, доносителот на одлуката

празен е ран, на кој може да ги запише критериумите кои имааткако и да го дефинира множеството од алтернативни решенија. Системот за подршка на одлучувањето, проценката на критериумите може да ја изведе на повеќе начини: нумерички, т.е. со квантитативна оценка, со квалитативна оценка, со помош на FUZZY логика и др., при што, доносителот на одлуката може сам да го избере оној начин на проценка, кој според него е најлесен и најприкладен. По внесувањето на податоците, Системот за подршка на одлучувањето ги дава резултатите од извршената анализа, а доносителот на одлуката може да направи избор од веќе рангираните алтернативни решенија.

5.1.2. Експертни системи Експертните системи претставуваат софтверски системи, односно,

компјутерски програми кои функционираат како и човечките експерти. Тоа значи дека, експертните . системи се дизајнирани врз основа на когнитивната, т е. спознајната архитектура на човечкото размислување, знаење, рассудување и заклучување. Тие се дизајнирани на тој начин што, менталните операции кои се наоѓаат во меморијата на човекот и процесот на човечкото спознавање и решавање на проблемот од областа на некоја добро позната специфична задача, кој е составен од низа на хеуристички, т.е. логички а , се изразени со помош на симболички системи. ктивности

56

Може компјутерски програми со се имитира интелегентното задачи како и професионално

да се каже дека Експертните системи претставуваат вештачка интелегенција, кои се развиени со цел софтверски да

однесување, така што можат да извршуваат тешки тренираните човечки експерти.

На Експертен Слика 17, претставена е структурата на еден, доста едноставенсистем, кој е составен од неколку делови, односно, фази:

систем за стекнување на нови знаења; знаењето; база на знаење, која претставува систем во кој се меморира на знаењето, механизам за донесување на заклучок со кој се врши обработка односно решавање на проблемот на одлучување;

и самото систем за објаснување на заклучокот, со чија помош се презентиразнаење; систем за дијалог меѓу корисникот, односно, доносителот наекспертниот систем.

одлуката и

Слика 17. Структура на експертниот систем

5.1.2.1. Карактеристики на експертните системи

За да произведат одреден резултат, како на пример совет, одлука или дијагноза с т, Експертните истеми интензивно користа знаење, односно, користат големи количини на најразлични видови квантитативни и квалитативни податоци кои претставуваат знаење.

Една од најважните и најзначајните карактеристики на Експертните системи е тоа што се способни за донесување на заклучоци врз основа на факти или само на претпоставки, односно, способни се за размислување. Тоа значи дека експертните системи, при решавањето на проблемите користат хеуристика, т.е. логичко рассудување. врз основа на складираното знаење од поединецот или групата на доносители на одлуки.

57

Друга ажна карактеристика на Експертните системи е таа што, за разлика од вСистемите за подршка на одлучувањето, тие можат да ги објаснат и заклучоците за понудениот резултат, односно, одлука.

Експертните системи, функционираат, односно може да работат дури и кога некои под

е. недоволната прецизност, односно

атоци недостасуваат, бидејќи имаат способност за поврзување на постоечките достапни податоци, со што можат да ги покријат празнинит

Експертните системи јa толерираат и неодреде с енат но та, бидејќи со помош на испитување и тестирање, можат да го процверојатното значење на оние податоци и услови кои се неодредени, т.е. недоволно прецизни.

И покрај сите предности, Експертните системи се фокусирани на ограничена програмскат , т.е. наменети се исклучиво за многу специфични видови на а областпроблеми и ситуации, бидејќи само на тој начин постои можност за нивно снабдување со податоци и к

на ,

одирање на стручното знаење.

5.1.3. Системи за интелегентa подршка на одлучувањето

Најновиот тренд во областа на одлучувањето, претставува обид за интегрирањеЕкспертните системи и Системите за подршка на одлучувањето, во нова категорија

нареч , ена Системи за интелегентa подршка на одлучувањето, кои се базирани на знаење(англ

и во

нзивно

. Knowledge Based). Со комбинација на двата поединечни пристапи, Експертните системи

Системите за подршка на одлучувањето, добиени се, до сега најдобри резултатиподршката на одлучувањето. Овие резултати се показатели за потребата за интепонатамошно истражување на Системите за интелегентa подршка на одлучувањето.

58

Заклучок

На Слика 18, претставена е шемата на она што во светската литература денес се подразбира под поимот одлучување. Основен критериум за припаѓање на одредни области во одлучувањето, кои инаку претставуваат посебни научни дисциплини, е нивната примена во сверата на реалните проблеми. А, многу од наведените научни дисциплини, во своите дефиниции и причини за постоење, го наведуваат фактот дека се создадени и развиени со цел да дадат помош на оние кои донесуваат одлуки, т.е. на доносителите на одлуката. Од друга страна, тие исти дисциплини со својата научна методологија, математичка ригорозност и технолошка подршка, значајно придонесоа Теоријата на одлучувањето да прерасне во, од една страна многу призната, а од друга страна исклучително актуелна и атрактивна научна дисциплина. Заради тоа, на нејзиното изучување му се посветува исклучително внимание и во формалните, а можеби уште повеќе и во неформалните видови на образование.

Слика 18. Шема на процесот на одлучување

59

Од шемата прикажана на Слика 18, се гледа дека процесот на одлучување е составен меѓу себе не се поврзани. од пет нивоа, кои

Областите кои го покриваат првото ниво (I), се занимаваат со проучување на Феноменот и моделите на одлучувањето и со Теоријата на одлучувањето. Со овие научни области, опфатени се општите поими и дефиниции во процесот на одлучување, па според тоа, познавањето на сé она што е наведено на ова ниво, е неопходно за да може успешно да се прати и сé она што следи на наредните нивоа.

Второто ниво (II), во потполност е посветено на математичките методи, со помош на кои, аналитичарите, врз научна основа го креираат множеството од сите можни алтернативи, од кои доносителот на одлуката ја избира најдобрата. Второто ниво е составено од пет научни дисциплини и тоа, Анализата на ризикот и одлучувањето, Теоријата на корисност, Еднокритериумското одлучување и Операционите истражувања, Повеќекритериумското одлучување и Економетриските методи.

На третото ниво (III), се наоѓаат различни се исклучително хетерогени, т.е. меѓу нив не постои врска

области и дисциплини кои меѓу себе како што беше математиката за

научните од второто ниво. Меѓутоа, нивното присуство во одлучувањето е

;

продори во подршката на одлучувањето, во иднина.

областиисклучително значајно и тоа заради следните причини:

1. Со Методите на избор или рангирање, се рангираат алтернативите добиени со помош на методите од второто ниво;

2. Прогнозирањето и предвидувањето, служат за предвидување на иднината, бидејќи одлуките кои ќе се донесат денес на основа на некое минато, ќе се остварат во некое идно време;

3. Во процесот на донесување на одлуката, најчесто е застапена тимската работа, па затоа во ова ниво припаѓа и Групното одлучување;

4. Со Математичките методи и модели на одлучувањето, може да се изведе математичко моделирање на проблемот во многу реални ситуации на одлучување;

5. Деловното работење и менаџментот, ги третира одлуките кои се носат во областа на деловниот свет;

6. Бидејќи процесот на одлучување по својата природа е динамичен, во ова ниво неопходно е и Одлучувањето и динамиката на системот;

7. Симулациите во процесот на одлучување, се потребни бидејќи во многу ситуации на одлучувањето, или не можат да се дефинираат соодветни математички модели, или дефинираните модели не се погодни за примена, заради што, многу поефикасно е да се заменат со симулациони модели;

8. Информационите системи, се од големо значење за процесот на одлучување бидејќи не е можно да се организира современ и ефикасен систем на одлучување без располагање со навремени, точни и прегледни информации

9. Системот и процесот на одлучување, уште во фазата на проектирање треба да се постави врз основите на современата Организација на одлучувањето.

На четвртото ниво (IV), се наведени три области. Тоа се Системите за подршка на одлучувањето, Експертните системи и Вештачките невронски мрежи, со кои непосредниот доносител на одлука ни во кој случај не се заменува, туку му се овозможува директна технолошка подршка во процесот на одлучување. На ова ниво, низ разни форми на комбинации од различни информатички системи, се очекуваат и најголеми технолошки

60

На петтото ниво (V), под многу воопштено име: Интелегентна подршка на одлучувањето при решавање на реалните проблеми во деловното работење, пред сé се мисли на

малку се пополнува празнинат по

силното влијание на новите технолошки пристапи од четвртото ниво, при решавањето на реалните проблеми на одлучувањето во реално опкружување.

Според овој краток преглед на сé она, што по својата функционалност припаѓа на одлучувањето, повеќе од очигледно е дека многу е тешко да се опфатат сите области од Теоријата на одлучувањето, но сепак, со овој материјал барем

а која стои во нашата литература токму во областа на Теоријата на одлучување, како и нејзината примена во праксата.

61

Користена литература

ODLUČIVANJE, Formalni pristup – M.E. Čupić, V.M. Rao Tummala, Milija Suknović, Beograd, 2001;

Suvremeno odlučivanje – V.M. Rao Tummala, M.E. Čupić, Beograd, 1991;

Poslovno odlučivanje – Sikavica, Skoko, Tipurić, Bebek, Zagreb, 1999;

I u e-doba odlučuje čovjek – Baračkai, Zagreb, 2005;

Decision support systems and intelligent systems – Turban E., Aronson J.E., Liang T., Sharda R., 2007;

GROUP SUPPORT SYSTEMS, New Perspectives – L.M. Jessup, J.S. Valacich, 1992;

Odlučivanje i menađment – Prof. dr. sc. Darko Tipurić, [http://web.efzg.hr/dok/OIM/dtipuric/Odlucivanje_i_menadzement_2010.pdf];

Uvod u optimizaciju – Mirko Vujošević, [http://wap.laboi.fon.bg.ac.rs/download/MetOpt/uvoduvko.pdf];

Teorija odlučivanja – Ivan Rakić, [http://puskice.org/download/teorija_odlucivanja/Teorija_Odlucivanja_skripta.zip];

OSNOVE MENADŽMENTA, Poslovno odlučivanje – mr. sc. Domagoj Hruška, [http://agririsk.agr.hr/Uprava-pdf/Poslovno_odlucivanje.pdf];

и други интернет извори.

62

СОДРЖИНА:

ВТе њето........................................ 1

овед и основни поими во оријата на одлучува

1. Т о . 3

1.1. А ....... 3

е рија на одлучувањето ..........................................спекти на одлучувањето...............................................

1.1.1. Бихевиористички аспект на одлучувањето.......................................3

1.1.2. О еп рациони истражувања и квантитативен аспект на одлучувањето ............................................3

1.1.3. Сов

1.2. Процес на решавање на проблемот и п о .............. 5

ремена Теорија на одлучувањето ................................................4

р цес на одлучување .............................................1.2.1. Фаза на идентификација и дефинирање на проблемот ..................6

1.2.2. Ф з ни а а на одредување на сите можни алтернативреш ....7 енија на проблемот .....................................................................

1.2.3. Ф з за оценување а а на одредување на критериумина .......................7 алтернативните решенија на проблемот ...............

1.2.4. Фаза на оценување на алтернативните решенија на проблемот .7

1.2.5. Ф з несување на одлука .......................7

1.2.6. Фазат .

а а на избор на решение и до на имплементација на избраното решение,

.е спроведување на одлуката ............................................................71.2.7. Ана јата лиза и оценка на резултатите од имплементаци

на решението, т.е. од спроведувањето на одлуката ........................8

.3. К а и на одлуки ..................................... 8 .3.1. Класификација на одлуките според проблемот на одлучување ..8 .3.1.1. Програмирани или доброструктурирани одлуки ....................................8 .3.1.2. Непрограмирани или слабоструктурирани одлуки.................................9

1 л сификација и видов1111.3.2. Класификација на одлуките според тоа

колку често се повторуваат..................................................................9 1.3.2.1. Рутински одлуки ........................................................................................9 1.3.2.2. Адаптивни одлуки .....................................................................................9 1.3.2.3. Иновативни одлуки ...................................................................................9 1.3.3. Класификација на одлуките според нивната важност.....................9 1.3.3.1. Оперативни одлуки .................................................................................10 1.3.3.2. Тактички одлуки ......................................................................................10 1.3.3.3. Стратегиски одлуки.................................................................................10

63

1.3.4. Класификација на одлуките според субјектите на одлучу ...........................................10 вањето....................

1.3.4.1. Индивидуални или поединечни длуки.................................................10 1.3.4.2. ................................................10 •

о Групни или колективни одлуки...............Видови на групи ......................................................................................................... 11 Видови групи според функцијата на управување на доносителите на одлуката како членови на групата............................................................................11

Видови групи според времето на егзистирање на групата во рамките на структурата на системот на управување во организацијата ......................................11

Видови групи според карактеристиките на членовите на групата......................................................12 • Техники на групно донесување на одлуки ............................................................... 12 Brainstorming техниката при групното одлучување ..............................................................................12 Nominal Group техника при групното одлучување...............................................................................12 Delphi техниката при групното одлучување ..

Oколности при одлучувањето ............................................ 13

........................................................................................12

1.4. 1.4.1. Одлучување во услови на сигурност ...............................................13

1.4.2 Одлучување во услови на ризик ...................... ..................................13

1.4.3. Одлучување во услови на несигурност ...........................................13

1.5. Видови на одлучувањето..................................................... 13 1.5.1. Интуитивно одлучување .....................................................................14 1.5.2. Oдлучување врз основа на расудување и искуство .....................14 1.5.3. Рационално одлучување со помош на логичка анализа...............14 1.5.4. Одлучување со помош на квантитативни методи..........................15 1.5.4.1 Математички модели на реалните проблеми при одлучувањето.......16 .1.5.5. Одлучување со помош на квалитативна и

квантитативнa анализа ........................................................................16

2. Повеќекритериумско одлучување – ПКО............... 18

................................... 19

2.3.

2.1. Видови методи за решавање на проблемите во процесот на одлучување ................................................ 18

2.1.1. Еднокритериумски методи на одлучување .....................................18

2.1.2. Повеќекритериумски методи на одлучување .................................19

2.2. Основни карактеристики на ПКО .....Видови на решенија при ПКО .............................................. 20

2.3.1. Иделани решенија.................................................................................20

2.3.2. Задоволителни решенија ....................................................................20

2.3.3. Преферентни решенија........................................................................21

64

2.4. Основни фази при ПКО................Дефинирање на целите при ПКО .......................................................22

......................................... 21

2.4.1. 2.4.2. Дефинирање на алтернативите при ПКО .........................................22 2.4.2.1. Класификација на множества од алтернативи.....................................23 • Стабилни множества од алтернативи...................................................................... 23 •

4.4. 4.4.1.

.

.

.

.......................................... 27

Променливи множества од алтернативи ................................................................. 23

2.4.3. Дефинирање на критериумите при ПКО...........................................23

2. Видови на критериуми при ПКО ........................................................24 2 Видови критериуми според прецизноста и точноста .

со која можат да се измерат ..................................................................24 • Квантитативни, односно детерминистички критериуми.......................................... 24 • Квалитативни, односно недетерминистички критериуми ....................................... 24 2.4.4.2 Видови критериуми според односот меѓу нивната вредност и

вредноста на критериумската функција................................................25 • Приходни критериуми................................................................................................ 25 • Расходни критериуми ................................................................................................ 25 • Променливи критериуми ........................................................................................... 25 2.4.5. Формирање на матрица на одлучувањето

која претставува математички модел на ПКО .................................25

2.4.6. Тежински коефициенти на критериумите.........................................27 2.4.6.1 Тежински коефициенти на квантитативните критериуми ....................27 2.4.6.2 Тежински коефициенти на квалитативните критериуми

и процес на квантификација ..................................................................27 • Процес на квантификација.............................................. Квантификација со помош на Tеоријата на веројатноста ...................................................................28

Квантификација со помош на Интервалната математика ...................................................................28

..............................28

..............................28 2.4.6.3.

Квантификација со помош на Теоријата на FUZZY множества ..........................................................28 • Мерни скали при процесот на квантификација ....................................................... 28 Редна, односно, ординална скала ........................................................................... Интервална скала......................................................................................................

Тежински коефициенти на критериумите изразени во различни мерни скали и процес на нормализација .............................29

• Процес на нормализација ......................................................................................... 29 • Видови на нормализација ......................................................................................... 29 Нормализација со сума...........................................................................................................................29 Векторска нормализација .......................................................................................................................30 Линеарна нормализација........................................................................................................................30 Коректно пресликување ..........................................................................................................................30

2.4.7. Хиреархиска структура на критериумите во вид на стебло на критериуми .......................................................30

65

2.4.8 Методи на ПКО ......................................................................................32 . .2.4.8.1 Некомпензациони методи на ПКО.........................................................32

• Едноставни некомпензациони методи ..................................................................... 32 Мin / Мax методата ..................................................................................................................................32 Max / Мax методата .................................................................................................................................32 Метода на доминација ............................................................................................................................33 • Сложени некомпензациони методи.......................................................................... 33 Метода на конјукција ...............................................................................................................................33 Метода на дисјункција.............................................................................................................................33 Лексикографска метода ..........................................................................................................................33 Метода на елиминација ..........................................................................................................................34

2.4.8.2. Компензациони методи на ПКО ....................................Метода на корисност ................................................................................................. 34

.........................34 •

4.9. .........35

2.4.9.2.4.9.3.

5. а одлуката

7. 7.1. 7.1.1.7.1.2.7.2.

7.2.3.7.2.4.7.2.5.7.2.6.

. ......................................46

2.7.3. .7.3.1. Повеќекритериумско програмирање .....................................................47

Целно програмирање .............................................................................47

• Метода на компромис................................................................................................ 34 2. Методи за вреднување на алтернативите при ПКО .......................35 2.4.9.1. Метода на селекција на алтернативите.......................................

Метода на рангирање на алтернативите ..............................................35 2. Метода на избор на најдобрата алтернатива ......................................35

2. Улогата на доносителот на одлуката при ПКО ................. 36

2.6. Видови на пристапи на доносителот нкон решавањето на проблемите при ПКО ......................... 36

2.6.1. Априори методи....................................................................................36

2.6.2. Апостериори методи ............................................................................37

2.6.3. Интерактивни методи ..........................................................................37

2. Класификација на ПКО.......................................................... 38 2. Повеќеатрибутно одлучување – ПАО ...............................................39 2. Mетодата ТOPSIS ...................................................................................39

Метода на компромисно програмирање ...............................................40 2.2. Повеќекритериумска анализа – ПКА .................................................40 2.7.2.1. Методата AHP.........................................................................................40

Mетодата ELECTRE................................................................................42 2.7.2.2.2. Mетодата PROMETHEE..........................................................................42 2. Mетодата GAIA........................................................................................43 2. Mетодата GDSS ......................................................................................44 2. Mетодата MAVT ......................................................................................46 2.7.2.7 Mетодата MAUT ................................................

Повеќецелно одлучување – ПЦО.......................................................46 22.7.3.2.

66

3. Комплексни проблеми ............................................... 49

3. Карактеристики на комплексните проблеми .................... 49 1. 3. Видови модели и методи за решавање 2.

на комплексните проблеми.................................................. 50

3. Стратегии за намалување на комплексноста 3. на проблемите на одлучување ........................................... 51

3. Прецизно дефинирање на алтернативите .......................................51 3.1. 3.3.2. Прецизна спецификација на проблемот...........................................51

3. Разградување на проблемот на подпроблеми ...............................51 3.3. 3.3.4. „Means-end” aнализа ............................................................................52

3.3.5. Контролабилност ..................................................................................52

3.3.6. Работа нанапред и наназад.................................................................52

3.3.7. Користење на дополнителни информации......................................52

3.3.8 Користење на моделирани преферентности...................................52 . 3.3.9 Користење на моделирани тежински коефициенти .............

Информации и информациони системи ................ 53

. ..........52

4. 4.1. Информации и информациони системи

во процесот на одлучување ................................................ 53

4.1.1. Управување со информационите системи ......................................54

5. Информатички системи............................................. 55

5.1. Информатичките системи во процесот на одлучување 55

5.1.1. Системи за подршка на одлучувањето ............................................55

5.1.2. Експертни системи ...............................................................................56 5.1.2.1. Карактеристики на експертните системи ..............................................57

5.1.3. Системи за интелегентa подршка на одлучувањето......................58

Заклучок ....................................................................... 59

Користена литература ............................................... 62

67