tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

196

Upload: others

Post on 13-Nov-2021

2 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 2: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 3: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 4: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Abdellah HAMANE

Tudert-iw di tegrawla

Tanaga

Asqamu Unnig n Timmuzɣa 2012

Page 5: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Yessuffeɣ-d yakan umeskar-a :

- Merwas di lberj n yiṭij - aḥric I, HCA, 2005.

- Merwas di lberj n yiṭij - aḥric II, HCA, 2006.

- Rubaɛiyyat n Omar Khayam, HCA, 2007 (Tasuqelt).

- Tisri n tayri, HCA, 2009.

- Tawaɣit n tayri, HCA, 2011.

Page 6: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

IBUDDAN

Kra n wid yeddmen imru I tmaziɣt akken ad tt-yaru

Ad tt-yessebded d nnekwa Si Cengiṭ alamma d Siwa

D wid iqublen isnuraf Akken ad aɣ-kksen miḥyaf D wid yeɣlin d imeɣrasen

Di tefsut-nni berriken D wid yemmuten ɣef tlelli

Bɣan-tt d liser ad aɣ-tili I umaziɣ kksen miḥyaf

Kra yessarem zik ad t-yaf D wid ibedden i yiseɣ

D imezgi i umezruy-nneɣ D abdad i tnettit weḥd-s S tiddukla gar tarwa-ines Buddeɣ-as adlis ad t-iɣer

S talwit ad t-yesseḍher

Page 7: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 8: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

- 7 -

ekk, d yiwen seg uɣref amaziɣ iǧuhden ɣef tmurt-iw tamaziɣt. Kecmeɣ deg tegrawla ; ttwaḥebseɣ, ttumerrteɣ di leḥbas, Sidi Belɛebbas, Wehran,

Lambis, Qsenṭina, Birdu… Ffɣeɣ-d mi tekfa lgirra deg useggas 1962, tirga yellan deg yixef-iw ffɣent mxalfa !

Di tazwara n useggas 1956, mi nɣan dduktur Benzerǧeb di tama n Tlemsan, amejjay-agi ayen yexdem i tegrawla ! Yettaru tibratin i uɣref, yessawal s amenɣi n umnekcam afransawi, yettawi ddwawi i yimǧuhad s idurar, yettɛawan s yidrimen i d-yettak si txeddimt-is akked wayen d-ijemmeɛ sɣur yimarkantiyen n uɣref… Asmi i faqen yis-s yimnekcamen ifransawiyen, nɣan-t ad fell-as yeɛfu Rebbi.

Deffir tmettant-ines, ur cfiɣ ara ɣef uzemz ideg i t-nɣan ! Mlaleɣ akked yiwen urgaz di Wehran yekcem-d ɣer tḥanut-iw yellan di 35 azniq Josef Andrieu (di tallit-agi, isem-is : azniq Ccuhada). Argaz-agi, d Ssi Ḥmed Lgazuz, mi steqsaɣ ansi-tt tmurt-ines, yenna-d seg At Jennad, nemyussan aṭas, nhedder nekk yid-s ɣef tsertit ; imiren bdan yigan n tegrawla ṭṭuqten di tmurt n Leqbayel, Icawiyen, iḥecruraf n Palisṭru akked Lbiban.

Yella yiwen urgaz-nniḍen daɣen yettas-d ɣur-i, netta laṣel-is seg Yicawiyen n Wawras. Ur ẓriɣ ara anta tama, yella ixeddem di Fransa, yessen kra n tefransist mačči aṭas, yeɣra taɛrabt, yeḥfeḍ kra si Leqran Lɛaḍim, isem-is Ssi Ɛebdella El Awrasi.

Yella si zik Ssi Ɛebdella El Awrasi-agi, d ameɣnas n ukabar n Messali Lḥaǧ, lameɛna yemgarad yid-s, acku Messali Lḥaǧ yugi tagrawla di Lezzayer, yebɣa ad d-yawi tilelli s tsertit akked wawalen n tmesbunay.

N

Page 9: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 8 -

Di tmuɣli-s netta, yenna-d aɣref Azzayri ur yezmir ara i umsenɣi netta akked Fransa ! Taneggarut-agi, ɣur-s aṭas n lɛeṣker, leslaḥ, ijiniralen, ikuluniyen akked ikumunduyen... D ayen i wumi ur nezmir ara i wakken ad d-nawi tilelli akked yizerfan-nneɣ s umenɣi. D akka i d tikta n Messali Lḥaǧ !

Imeɣnasen-nniḍen yellan deg ukabar-ines, bɣan ad uqmen tagrawla deg ukabar aɣelnaw P.P.A : 12.000 imeɣnasen i yellan d imaltaɣen deg ukabar-agi, 9.000 di tmurt n Leqbayel, 3.000 nniḍen, llan di tmurt Icawiyen akked Meɣniyya, anda nniḍen d kra n yimdanen i yellan d imexḍa ad ttwaḥesben ɣef yiḍudan n ufus.

Asmi d-ssawlen yimeɣnasen wid yellan mgal Meṣṣali Lḥaǧ ɣer tegrawla, sbedden tagrawla bdan imenɣan ger uɣref Azzayri akk d Fransa.

Ayagi yezwar-d di Leqbayel akk d Icawiyen. Meṣṣali Lḥaǧ ur yebɣi ara tagrawla i d-yekkren, acku di rray-is Lezzayer s tegrawla ur tezmir ara i Fransa, acku iwala iman-is Meṣṣali Lḥaǧ d netta i d ababat ukabar aɣelnaw, yessawel i yergazen i yeddan yid-s, wid t-iḥemmlen di Leqbayel akk d Icawiyen d Meɣniyya i wakken ad uqmen tagrawla-nsen i wumi i iga isem “M.N.A”, akken ad msenɣen nutni d imeɣnasen n 1954 i igan isem i yiman-nsen “F.L.N”, wigi d Ɛebban Remḍan, Krim Belqasem, Lɛerbi Benmhidi, Ɛmer Uɛemran, Meṣṭafa Benbulɛid, Benyusef Benxedda, Muḥemmed Buḍyaf, Muḥemmed Xiḍer, Ayet Ḥmed Ḥusin, Ḥmed Benbella, Benɛuda Benmuṣṭafa, Benṭubal Lexḍer, Ɛebdelḥafiḍ Busuf,d wiyaḍ…Ḍran waṭas imenɣan ger “F.L.N” d “M.N.A” di Fransa, di tmurt n Leqbayel akk d Icawiyen. Uzzlent tḥemmal idammen ger tarwa n Lezzayer!

Di Wehran, yiwen umeɣnas ukabar n “P.P.A” isem-is Benbelqasem Muḥemmed, netta si tmurt n Leqbayel, yella di “F.L.N” mgal “M.N.A”, wwten-t imeɣnasen n Meṣṣali Lḥaǧ “M.N.A” di Wehran s rebɛa terṣaṣin ɣer tɛebbuṭ, di Ṭṭeḥṭaḥa di 1957 mi yeɣli ɣer lqaɛa la d-yeqqar: “ Ruḥ ya Ɛli ya xuya, rak ɣaleṭ, Llah yesmeḥ-lek!!”.

Page 10: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 9 -

Mi uzzlen ɣer din ibulisen n Fransa, slan i wayen d-yenna, ddmen-t ɣer ssbiṭar, dawan-t yeḥla, kksen-as-d tirṣaṣin, yella di lkuma, yuɣal yejji. Mi yejji, wwin-t ibulisiyen a t-sɛeddin di lbeḥt akken a d-yini anwa i t-yewwten, anwa i d Ɛli i wumi i la yeqqar imi yettwet “Llah yesmeḥ-lek ya Ɛli ya xuya, rak ɣaleṭ!!”

Wagi yettewten, Benbelqasem Muḥemmed, yenna-yasen i ibulisiyen n Fransa:” Ur ẓriɣ ara anwa i d Ɛli, lliɣ la shetrifeɣ, la ttlejlijeɣ, ur ẓriɣ, ur ḥṣiɣ ayen i la d-qqareɣ”.

Sɛeddan-t meskin di leɛtab meqqren, yeggumma a d-iqirr s win i t-yewwten acku d aḥbib-is, llan akken d imeɣnasen ukabar n “P.P.A”. Kra xedmen deg-s n lmenker ibulisiyen, netta yeggumma a d-iqirr, uɣalen sskecmen-t ɣer lḥebs n Wehran ḥekmen fell-as s rebɛa iseggasen.

Asmi ttwaṭṭfeɣ, wwin-iyi-d si lḥebs n Belɛebbas ɣer Wehran ufiɣ-t-id dinna yemla-yi-d tadyant yeḍran yid-s, buṣan-t imi yeggumma a d-iqirr!!

A d-nuɣal s ayen yeḍran gar-i d Ssi Ḥmed lgazuz, akk d Ssi Ɛebdella El Awrasi, aneggaru-yagi yemyussan netta d yiwen weqbayli, isem-is Musa iḥemmel lǧebha, yettɛawan s yedrimen “F.L.N”.

Mi d as-yehder fell-i Ssi Ɛebdella El Awrasi i Ssi Musa, aneggaru-yagi yenna-yas-d: Winna ur ttruḥu ara ɣur-s, ur hedder ara yid-s, atan iḥemmel listiɛmar, d aḥbib n Fransa!

Yusa-d ɣur-i Ssi Ɛebdella El Awrasi ad iyi-yezzem, yenna-yi-d: - Keččini tesɛiḍ iles yelha, yerna teɣriḍ taɛrabt, tḥefḍeḍ awal n Rebbi, win ara k-yeslen a d-yini ad ǧǧeɣ arraw-iw di leɛnaya-k!! Ma d kečč tɣeddreḍ atmaten-ik!! La tettakeḍ lexbarat-nsen i listiɛmar!! Nniɣ-as: - Imi la ɣeddreɣ atmaten-iw, la ttakeɣ lexbarat i listiɛmar! Ayɣef ur k-zzenzeɣ ara i listiɛmar?! Ihi, tura kan, ini-yi-d d acu-ten lexbarat i fkiɣ, anwa ameɣnas i zzenzeɣ? Anwa i d ak-d-yennan nekk d axeddaɛ n watmaten-iw?! D acu i d tamubyint i yesɛa fell-i?! Yenna-yi-d Ssi Ɛebdella El Awrasi :

Page 11: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 10 -

- Ala, ur d ak-d-mmaleɣ ara! Win i d yi-d-yennan d argaz n lɛali, ur yeskiddib ara, d lmudiyyen ameqqran... - Semmeḥ-iyi a Ssi Ɛebdella El Awrasi, a gma, ma ur d iyi-d-tenniḍ ara anwa wagi, atan kunwi d ḍellam i sin yid-wen, kečč akk d netta! Taluft-agi yessefk a d-tban, acku d taluft n tmenɣiwt-iw ɣef lbaṭel, ma yella ssusmeɣ fell-as, yettusemma xedmeɣ ayagi d tidet!!Tagi d cchada n ẓẓur!! “Wa ttenkuruna ccahadata wa antum tteɛlamun”. Yenna-d Ssi Ɛebdella El Awrasi: - I yi-d-yenna d Ssi Musa Ameẓyan.

Imiren, ddmeɣ tameẓyant yellan ɣur-i d taqdimt, ruḥeɣ ɣer Musa Umeẓyan, kecmeɣ ɣer tḥanut-is. Akken i d iyi-d-iwala, yeffeɣ-d ɣur-i, yemsalam yid-i si leḥnak, yesserḥeb yes-i aṭas, almi i d iyi-icuba Rebbi yeskaddeb fell-i Ssi Ɛebdella El Awrasi!! Skaddbeɣ iman-iw deg wayen i sliɣ seg yimi-s, la ttxemmimeɣ gar-i d yiman-iw amek ara xedmeɣ?!

Musa Umeẓyan, yewwi-d yid-s mmi-s di leɛmer-is ɛamayen, yesɣam-it ɣef ukuneṭwar, yeṭṭef taḥlawat deg ufus-is. Nniɣ-as i Musa Umeẓyan: - Yya-d ad neffeɣ ɣer berra, ḥwaǧeɣ-k ɣef yiwet tɣawsa. Yenna-yi-d: - Niɣ d lxir?! - Nniɣ-as: D lxir kan. Yenna-yas i uxeddam-is: “Ɣur-k taḥanut si swayes ara d-uɣaleɣ”. Dɣa neffeɣ nekk yid-s ɣef lweḥda d wezgen n wass, wwiɣ-t ɣer yiwen wezniq yexla seg yimdanen, ala nekkni di sin, nniɣ-as: - Amek a Musa Umeẓyan, d acu k-yessawḍen tcehhdeḍ fell-i s ẓẓur!! Mi d as-tenniḍ i Ssi Ɛebdella El Awrasi: “Ur ttamen ara Ssi Ɛebdella Ḥaman, atan d axeddaɛ n watmaten-is, yeznuzuy imeɣnasen i Fransa?!” Yenna-d: - Ala, ur d-nniɣ ara! Nniɣ-as: - Tenniḍ! Ma tebɣiḍ a k-ssemqabaleɣ yid-s tura, ad ak-t-id-awiɣ, a d-yini ayen d as-tenniḍ fell-i s yiles-is?!

Page 12: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 11 -

Dɣa yewhem, yembeddal wudem-is, yenna-d d tidet nniɣ-as!! - D acu n tmubyint i tesɛiḍ fell-i, anwa i zzenzeɣ ini-t-id?! - Musa Umeẓyan: Cukkeɣ-k! - Amek i d iyi-tcukkeḍ, ini-yi-d ayɣef?! - Musa Umeẓyan: Axaṭer tettlusuḍ mliḥ, yerna tettḥewwiseḍ, ur txeddmeḍ ara, ur tettakeḍ ara leɛtab i werwiḥ…! - D tagi i d lefhama-k tameqqrant i k-yessawḍen ad iyi-tcukkeḍ, u ad thedreḍ fell-i s ẓẓur i wiyaḍ?! U yerna werǧin telli teɛdewt yakk d lxilaf gar-aneɣ!! Tagi mačči d lxedma n yergazen yelhan, s lehdur-ik amzun tenɣiḍ-iyi! Yenna-d Musa Umeẓyan: - Ih, yehwa-yi! Cukkeɣ-k, ccah!! Nniɣ-d ayagi, i tura d acu tebɣiḍ?! D acu tettnadiḍ, d acu d ak-yellan di lbal, d acu ara txedmeḍ?! - Mazal-ik di tidderɣelt-inek? Ur tenneḥcameḍ, amzun d iseɣ akked tirrugza i txedmeḍ!! Ula d ssmaḥ ur t-id-tessutreḍ?! Ur tezzimeḍ iman-ik ɣef wayen i txedmeḍ!! Ihi kečč d bab n yiɣil azuran, ad tḍelmeḍ u a d-tiniḍ ccah?! - Musa Umeẓyan: Nniɣ-t-id, u ad as-d-alseɣ! Ayen nniɣ, nniɣ-t!

Yeḥma yixef-iw, afus-iw di lǧib, ttɛewwleɣ a d-jebdeɣ tameẓyant u a t-wwteɣ s snat terṣaṣin s idmaren, u ad as-rnuɣ tis-tlata ger wallen, a tent-yaɣ ɣef yimi-s afuḥan! Yeḍlem-iyi, yerna yeḥqer-iyi, ixuṣṣ kan ad iyi-yewwet!!

Sserseɣ ixef-iw ɣer tegnit, mzennadent wallen-iw, yeḥbek wul-iw, mmektiɣ-d mmi-s amecṭuḥ di leɛmert-is ɛamayen, mmektiɣ-d tameṭṭut-is ara yeqqimen d taǧǧalt ɣef waḥed ɛecrin d aseggas, mmektiɣ-d yemma-s tameɣbunt ala netta i tesɛa, mmektiɣ-d leḥmala-inu i Leqbayel yakk d Imaziɣen s umata, amek ara nɣeɣ aqbayli am nekk ɣef wawal ma izad-as?! Yezzi leɛqel-iw, kkseɣ-d afus-iw yellan di lǧib d uḍad-iw yellan di lqerṣ!! Nniɣ-as: - Aql-i ruḥeɣ, ǧǧiɣ-k di talwit. Aql-i ḥesbeɣ-k d argaz, a k-anfeɣ a k-yeḥqer yiman-ik, mi ara d ak-yekkes leḥmeq u a d-tuɣaleḍ ɣer leɛqel-ik.

Page 13: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 12 -

Nniɣ-as awal-agi, dɣa uɣaleɣ-d s uɣiwel ɣer deffir, ammer a yi-d-yernu lhedra i wumi ur zmireɣ ad ṣebreɣ.

Ruḥeɣ ǧǧiɣ-t, ttwaḍelmeɣ, anaqal mmuteɣ yerna ṣebreɣ, semmḥeɣ!! U yerna zemreɣ a t-nɣeɣ amay(lḥemd) i sidi Rebbi imi ur t-nɣiɣ ara!

Imiren uɣaleɣ-d ɣer tḥanut-iw, ufiɣ-d Ssi Ɛebdella El Awrasi, netta d wecrik-iw la heddren. Mliɣ-as ayen i xedmeɣ, sekkneɣ-as tameẓyant i wwiɣ, yenna-d: - Lemmer d i ẓriɣ ad taweḍ ɣer wayagi yalfi ur d ak-d-qqareɣ ara!! - Ihi ruḥ ɣur-s keččini, behdel-it ɣef wayen yenna, ɣef lekdeb yakk d tnaga (cchada) n ẓẓur, imi netta d lmudiyen, u d awaṭani ameqqran, akken i t-tettwaliḍ keččini, u yettwali iman-is netta, d bab n teqbaylit yakk d tmusni tameqqrant! - Ɛebdella El Awrasi: Kečč tsemmḥeḍ-as, ma d nekk welleh ar d at-awḍeɣ, a t-behdleɣ, u a t-xzuɣ am cciṭan, u a t-xeṭṭiɣ s leqḍeɛ ameqqran ara yawin acḥaḍ si tasa-s.

Ɛebdella El Awrasi, s lamer n Ssi Ḥmed lgazuz, yuɣal d netta i d ameqqran ifadayen dagi deg Wehran. Asmi la heddren ɣef Lḥaǧ Leḥbib Ccerfawi akken a t-nɣen, acku d axeddam di tɣiwant, di tlemmast irumyen, akken ara yekcem ineslem ɣer tɣiwant n Wehran a t-id-iqabel s leqder d lḥerma ad as-yessemɣer ccan, u ad as-yeqḍu taɣawsa yebɣa.

Leḥbib-agi, ssufɣen-d fell-as yimdanen lexbar belli d abayuɛ, acku zeddiget llebsa-s, la d-qqaren tesserwa-t Fransa! Netta meskin d axeddam ɣef yiman-is, ssneɣ arraw-is d yessi-s banen di ttrebga n baba-tsen, d arraw n Lezzayer iḥeqqaniyen! Nniɣ-asen:”Atan ma yella urgaz-agi yeznuzuy atmaten-is, d nekk ara t-iḍemnen u ad fkeɣ ixef-iw ad yettwigzem deg wemkan-is!” Fkan lḥerma i wawal-iw, ǧǧan-t ur t-nɣin ara, isellek-it Rebbi.

Yella yiwen ubulis d awehrani, isem-is Belxir d aɣezfan, ur ihedder ara irkell, ad as-tiniḍ d agugam!! D bab n lxir, u ma yella afus-ik yexdem-ak ccer, netta yexḍa! Ileḥḥu netta d yiwen ubulis-nniḍen d awehrani d uday! Qqaren-as Ɛenṭer, d afuḥan, d aqjun amencuf, d ilef imɣeṣṣeṣ… Yettsibbi inselmen, yekkat-iten,

Page 14: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 13 -

yettdeggir-iten di ssuq n Temdint Tajdiṭ, ulaḥedd wi ur nečči amxix seg ufus-is! Mi la heddren akken ad wwten Belxir abulis, nniɣ-asen ur kkatet ara Belxir, wwtet Ɛenṭer, d netta i yuklalen tamettant.

Imdanen di lawan-nni, kra ineslem yellan d axeddam di ddula n Fransa ɣur-sen d axabit, ayagi mačči d lḥeqq! Yiwen wass, wwten Belxir, ḥuzan-t deg uqerru, tezga-yas-d ddaw umeẓẓuɣ, teffeɣ si lǧiha-nniḍen, ur yemmut ara, ma d Ɛenṭer i ixeddmen ala tiberkanin, winna ur t-wwiten ara! Belxir, alamma d ass-a mazal-it yedder!

Ttuɣaleɣ-d alamma d iḥbiben-iw, El Awrasi akk d Lgazuz, neqqar-as “Lgazuz”, imi d aɣ-d-yenna yesɛa lewzin n lgazuz! Yiwen webrid, nella nleḥḥu nekk yid-s di Ṭteḥṭaḥa, iwala akamyun n lgazuz, iruḥ la ihedder netta d umenhar ukamyun deg ufus-is akarni d westilu. Mi d as-nniɣ ad dduɣ yid-k, ad waliɣ anda txeddmem lgazuz, ad iyi-d-yini: “Ur stufaɣ ara ass-agi, ar tikkelt-nniḍen! « Yal d abrid mi ara s-iniɣ:”Yya-n ad naweḍ ɣer lewzin-inek”, yezga yeqqar-iyi-d: “Ar tikkelt-nniḍen, ur stufaɣ ara…!”

Yiwen wass, nɛedda zdat uṣewwar, nniɣ-as: “Yya-d a d-nṣewwer nekk yid-k”, yenna-yi-d: “ur d-lsiɣ ara imelsa yelhan am kečč, alamma lsiɣ-d akustim, u ad ṣeṭṭleɣ tamart-iw mliḥ imiren a d-nṣewwer! « Qbel tamesbanit n tmenɣiwt n dduktur Benzerǧeb, yenna-yi-d: - I kunwi dagi deg Wehran, ur txeddmem ara ula d kra ɣef tmettant n urgaz-agi, ccahid a fell-as yeɛfu Rebbi?! - Nniɣ-as: I nekk d acu tebɣiḍ a t-xedmeɣ weḥd-i? - Yenna-d: Mačči ala kečč weḥd-k, lumma merra s ujemmal ad tuqmem tamesbanit ideg ara d-tesbanem i Fransa lquruḥ d wurfan-nwen, d unezgum ɣef tmenɣiwt n Benzerǧeb. - Ssi Ḥmed lgazuz: A tt-tebduḍ kečč, a d-tjemɛeḍ iḥbiben-ik d warraw n tmurt-ik akk d inelmaden yeɣran yid-k di lmedrasa n Lfalaḥ. Ad tebdum annect-agi, ad tṣubbeḍ ɣer lpur lamarin, ad tafeḍ din Ssi Buɛlam, d arifi! Qqaren-as: “SNP”, Buɛlam Benmuḥemmed, d netta i d asandikalist ixeddamen n lpur, a d-yeddu yid-wen, a d-yawi yid-s kra ixeddamen n lpur ara yilin yid-s,

Page 15: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 14 -

ara ken-iɛawnen, ad lḥun yid-wen di tmesbanit. Ma d nekk a yi-d-tafem zdat lewzin n Basṭus, la ken-ttraǧuɣ, a d-nali ɣer temdint aṭas n lɣaci ara yeddun yid-neɣ. Ma d kečč akk d imeddukal-ik, ili-k d amezwaru di tmesbanit mi twalaḍ aṭas n lɣaci i d-yernan ɣur-wen, uɣal-d ɣer tlemmast neɣ d aneggaru. Nniɣ-as i Ssi Ḥmed lgazuz:”Atan ayagi a t-xedmeɣ u ad yeḍru ncalleh!”!

Bdiɣ s warraw n taddart-iw, amezwaru d Ciran Ṭaher d Ciran Ɛemmar, d Ciran Welḥaǧ, d Ayet Weɛrab Ɛumar, d Ḥaman Ceɛban, akk d widak i ssneɣ qqaren di llisi Franku-Arab: Benmɛemmer Milud d yeḥbiben-is, d widak n Lmedrasa El Falaḥ: Belkamel Sidḥmed, Benɛmer Ḥmida, Ḥamidi Ḥmed… D waṭas nniḍen, mačči d yiwen a t-id-bedreɣ! Nemsefk ttiɛad, ad nemlil di Ṭṭeḥṭaḥa, dɣa nemlal din, nuder ɣer lpur, nɛedda ɣef lewzin n Basṭus, ur ufiɣ ara Ssi Ḥmed lgazuz!! Nniɣ gar-i d yiman-iw: “Mazal ur d-yewwiḍ ara membeɛd a d-yelḥeq u ad nemlil merra”.

Nruḥ di sin yid-neɣ, nekk d Ciran Ṭaher, nesteqsa ɣef “SNP” Buɛlam, ssawḍen-aɣ ɣur-s, Mi nemlal, nniɣ-as: - Ata yuzen-iyi-d ɣur-k Ssi Ḥmed lgazuz, ma twejdeḍ ad nuqem tamesbanit?! A ɣ-tɛiwneḍ ad tedduḍ yid-neɣ, kečč d ixeddamen n lpur! Yenna-d: - Alit ɣer zdat n Basṭus tura ad nelḥeq ɣur-wen.

A ziɣemma ixeddamen llan wejden, msefhamen gar-asen, nekk ur ẓriɣ! Qbel ad naweḍ ɣer Basṭus, yeqleɛ-d kra yellan d axeddam di lpur, ahat 400 neɣ ugar! Rnan-d s inelmaden yeddan yid-neɣ, la ttmuquleɣ anda ara waliɣ ger yimdanen aḥbib-iw, Ssi Ḥmed lgazuz netta ulaḥedd-it din!

Nebda-d tikli ssyenna, ɣer Sidi Lhewwari la nettɛeggiḍ “Ṭaḥya Lǧazayer, yesqeṭ lisṭiɛmar”, simmal lɣaci rennun-d la teddun yid-neɣ Sidi Lhewwari, “rue des jardins”, akk d rue Philippe, tigti imezdaɣ n wedrum-agi d Leqbayel. Tamesbanit simmal trennu tettimɣur newweḍ-d ɣer “la place d‟armes”, nuli di “Bd Joffre” la nleḥḥu alammi newweḍ ɣer

Page 16: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 15 -

Ṭṭeḥṭaḥa, yenɣel-d uɣref n “Mdina jdida” ɣur-neɣ, ar almi nuɣal ma ɣlin-d yeẓra seg igenni a d-ɣlin ɣef yexfawen imesbunay yellan yid-neɣ. 10 ddqayeq membeɛd wwḍent-d snat « les helicopters » n la police d isikriyen la ttferfirent nnig iqerray-nneɣ.

Swayes newweḍ zdat n lḥebs, atan si tama-nniḍen wwḍen-d les gardes mobiles yakk d ibulisiyen, kkan-d si « les plateau » qusmen-aɣ-d ɣer zdat n lḥebs. Si tama-nniḍen, at Lḥemri slan-d i leɛyaḍ-nneɣ : “Ṭaḥya Lǧazayer, yesqeṭ listiɛmar”, iḥemrawiyen kkan-d si tama-nniḍen, tenɣel-d akk temdint n Wehran ! Nuqem iǧadarmiyen d ibulisiyen di tlemmast, uɣalen ur d-ttbanen ara gar-aneɣ!

Aɣref n Wehran ihajen, zdat n lḥebs ger Lḥemri d Mdina jdida, dinna bdan kra imesbunay la kkaten di les gardes mobiles d ibulisiyen s yeẓra, kra n yergazen imeqqranen d imesbunay i la yettɛeggiḍen di tlemmast : « Ur kkatet ara s yeẓra, ma ulac a ken-id-wwten s rrṣaṣ! ».

Ibulisiyen, la d-ttṣewwiren lɣaci si « les helicopters », bdan les gardes mobiles yakk d SRS la ttaṭṭafen lɣaci la ten-ttarran s akemyun.

Imiren, nekk uɣaleɣ ɣer tḥanut-iw, ugadeɣ ad iyi-ṭṭfen. Deg webrid mlaleɣ-d yiwet trumit, yuɣ-itt lḥal deg webrid tleḥḥu tewwi-d mmi-s d amecṭuḥ, d alufan di tkerrust, ugadeɣ fell-as a tt-wwten neɣ a tt-nɣen imesbunay ihajen. Nniɣ-as s tefransist: “Yya-d a madam, kcem-d ɣer tḥanut, si swayes ara tfak tmesbanit”. Ssaɛa ad tili d 3 tmeddit, tekcem-d ɣer tḥanut, bellɛeɣ tawwurt, fkiɣ-as akursi teqqim azal n ɛecra ddqayeq, ar almi d-tesla i zzhir ikamyunen n SRS yakk d les gardes mobiles tenna-yi-d: “Ldi-yi-d tawwurt ad ruḥeɣ”, nniɣ-as: “Rǧu di lɣerḍ-im”, ḥulfaɣ yid-s am wakken tugad-iyi ula d nekkini.

Ldiɣ-as tawwurt, tessufeɣ takerrust n mmi-s truḥ, sliɣ-as-d si sdaxel n tḥanut mi tt-steqsayen SRS ansi d-tekka, andi tella, tenna-yasen: “D yiwen ukumirṣun i yi-yesskecmen ɣer tḥanut-agi iseg d-ffɣeɣ tura, mi d-sliɣ i lhedra-nwen”.

Page 17: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 16 -

Ɣas akken, tamesbanit yakk d tazzla n trewla imezdaɣ tkemmel ar almi d-yeɣli yiḍ!

Azekka-nni, tkemmel tmesbanit, imdanen sserɣen yakk tiḥuna n wudayen yellan di Mdina jdida. Nekkni s imesbunay nruḥ ɣer wezniq “Muḥemmed Lekbir”, dinna llant tḥuna n Wudayen ixeddmen ureɣ, znuzuyen yemruɣen-agi i tulawin. Deg wezniq-agi merra, llan sin yenselmen i yesɛan tiḥuna d imruɣen: Lḥaǧ Ḥmed Ḥmerlɛin akk d Lḥaǧ Lḥusin Bublanza. Imesbunay, rẓan tiḥuna n wudayen nekk lliɣ gar-asen la d asen-qqareɣ: “l insan li yesreq wella yeddi ḥebba ntaɛ llwiz, ḥna neddebḥuh, ḥna maranac cceɛb xayen, ḥna umma tebɣi lḥuriyya ntaɛha”.

Di lawan-nni, aɣref yessudes iman-is ɣas imdanen merra lluẓen, xuṣṣen ulaḥedd deg-sen win yukren! Llan di tlemmast-nneɣ kra n yemkerḍen, maca, ulaḥedd win yukren , lvitrinat n yemruɣen akk ttwarrẓent s ifassen imesbunay, ureɣ yers sufella n tbitrinin, ulaḥedd win yeddmen seg-s kra, yeqqim yuzzar di tḥuna, yiwen ur t-yeddim!!

Tameddit, tiḥuna yeznuzun tamuččit s ujemmal yellan d ayla n wudayen, imesbunay rẓan tiwwura-nsent akken ma llant fkan-asent times, kra yellan deg-sent yerɣa. Mdina jdida, tuɣal d abbu!! Ad tettwaliḍ deg-s imsensiyen n tmes s ṭṭumubilat-nsen akk d iqudas n waman.

Taḥanut n Benmergi, d uday, anda llan tlata ixeddamen-ines d inselmen si Wehran, yiwen isem-is Belqasem, d aqbayli si tama n Weqbu, netta ur yettikki ara deg userɣi membɛid i la d-yettmuqul, ma d iwehraniyen ixeddamen n Benmergi, nutni i d imezwura s aserɣi n tḥanut n wemɛellem uday i wuɣur xeddmen.

Daɣen yiwen Wuday-nniḍen, ɣur-s taḥanut n llebsa deg wezniq « Lḥaǧ Ḥasan », netta d agennay, fkan imesbunay times i tḥanut-agi, ur yeqqim deg-s ula d kra, ala leḥyuḍ d ssqef i yuɣalen d iberkanen ! Uday-agi bab n tḥanut, nessen-it yessen-aɣ, yella d lǧar n mmi-s n ɛemmi Belɛid, nekcem ɣur-s, nehder yid-s ula d tafransist ur tt-

Page 18: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 17 -

yessin, yessen ala taɛrabt akk d tmaziɣt n Beccar yes-s i nella nhedder yid-s.

Nekk s yimmad-iw, wagi, bɣiɣ a s-ḥuddeɣ taḥanut-is seg imesbunay, maca, ur zmireɣ ara, yuɛer wasif n uɣref mi ara d-yeḥmel! Kra yesɛa, yuɣal d timulin, neɣ d ambuxx i s-yeqqimen ala tlata iqerra n tmacinin n tegnayt (lexyaḍa), acku d uzzal gran-d ur rɣin ara, ma d ṭṭwabel-nsent rɣant.

Mi d-iruḥ Wuday azekka-nni, yewwi-d yid-s sin warraw-is. Mi iwala taḥanut-is, d kra yesɛa tečča-t tmes la yettru yesnexfat, yesselqaf yuɣal deg-s nnefs, tiḥemmal imeṭṭawen la ttazzalent seg wallen-is am lehwa!! Ula d arraw-is imecṭuḥen la ttrun mi walan baba-tsen yettru. Di tḥanut n mmi-s n ɛemmi Belɛid la d-yeqqar: “I nekk d acu d awen-xedmeɣ, deg wacu d aken-ḍurreɣ?! Neɣ nekk am kunwi, mačči d arumi itetten aḥelluf. Nekk d Azzayri am kunwi, yemma d baba, d tmeṭṭut-iw ur ssinen ara tafransist, d taɛrabt i la nhedder deg wexxam, amek a lǧiran-iw, ulaḥedd yakk deg-wen win ara yi-iḥudden si lmenker-agi yeḍran yid-I, ad iḥun wul-is i wudem n Rebbi?! Ma yella deg-wen win i ḍurreɣ neɣ win i wumi xedmeɣ ccer a yi-t-id-yini!!”

Mi tɛedda tmesbanit, ruḥeɣ ɣer Benbelqasem Muḥemmed, ɣer tḥanut-is yenna-yi-d: - Kečč telliḍ d amezwaru di tmesbanit, walaɣ isikriyen mi d aken-ttṣewwiren si “les helicopters”, isekriyen-nni ssneɣ-ten, atan a k-ṭṭfen si sways ara d-ffɣent ttṣawer, ruḥ ad trewleḍ sani ara teffreḍ iman-ik, atan a ken-ddmen yakk, yiwen yiwen!!

Azekka-nni, Uday lǧar-nneɣ, la d aɣ-yettḥellil akken ad naɣ fell-as tlata iqerray n tmacinin, yenna-d: “ɛiwnet-iyi fi sabil llah, sellkuni bac nerḥel men had leblad, nruḥ ɛend bni ɛemmi f Lmuɣrib”.

Nruḥ s axxam-is newwi-d iqerra n tmacinin, yeggull akken ad nečč ɣur-s imekli. Tameṭṭut-is tameɣbunt, teɣli-yas-d tadist ɣef setta wagguren si lxelɛa n wayen yeḍran i tḥanut n urgaz-is.

Ur nečči ara imekli, tameṭṭut wwin-tt ɣer ssbiṭar niqal temmut! Newwi-d iqerra n tmacinin di tlata yid-sen s 75 alef, ma d

Page 19: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 18 -

lxaṭer-iw ur yetthenna ara! Ugadeɣ ibulisiyen ad iyi-ddmen si tḥanut-iw, ruḥeɣ ɣer dda Ɛebdella Benɛebdelwaḥed, ṭṭseɣ di tḥanut-is, deg wezniq n “Bufarik”.

Azekka-nni, wwin acrik-iw si tḥanut! Isem-is Uyeḥya Rabeḥ, ddmen-t SRS ɣef tmanya n ṣṣbeḥ, wwin-t ɣer stade “Montréal”, ǧǧan-t din teltiyyam, taguni ɣer lqaɛa, i laẓ bla lmekla.

SRS fkan-as amxix, ssxeṣren-as akk udem-is, netta, yella yesɛa tamart d taberkan d aɛalawi. Mi d as-d-ḍelqen, yenna-d ayen yeḍran yid-s d tyita, d ayen ur iqebbel leɛqel! Yenna-d: “Walaɣ yiwen SRS yesɛa ačamar am nekk, nniɣ-d gar-i d yiman-iw: wagi a t-afeɣ d amḥaddi, amzun d gma di ṭṭariqa n ccix Lɛalawi! Mi muqleɣ ɣur-s, ula d netta imuqel-d ɣur-i, nekkini ferḥeɣ s yes-s, mi d iyi-d-iwala la ttmuquleɣ ɣur-s, yenna-yi-d: “Bonjour”, ula d nekk nniɣ-as: “Bonjour!” Dɣa, yekkes-d si lǧib-is timqestin, yuẓa-d ɣur-i yeṭṭef-iyi seg učamar, ihucc-iyi, yegzem-it s lemqes alammi yeččur akbub seg ufus-is, yenna-yi-d: “mange la, vite (ɣiwel ečč ačamar-ik!”, ṭṭfeɣ akbub n tamart-iw deg ufus-iw, bɣiɣ at-ḍeggreɣ, netta yewwet-iyi-d s casse tête s imi, yenna-yi-d: “met la dans ta bouche (ger-itt s imi-k ffeẓ-itt)!”. Imiren, greɣ ačamar-iw s imi-w, bdiɣ la teffẓeɣ, ɣileɣ ad iruḥ, netta yeggumma ad yeṭṭixxer si zdat-i!!

La ttraǧuɣ ad iyi-yanef, ad iruḥ akken a d-ssusfeɣ akbub-nni učamar yellan deg yimi-w. Dɣa yewwet-iyi-d s uqeddam gar iḍarren-iw, ɣer tlemmast n taɣmiwin iḥuza-ayi di tmellalin, yenna-yi-d: “avale espèce de con ”. Yerna-yi-d tiyita-nniḍen s casse tête s amelɣiɣ, dɣa ur ẓriɣ iman-iw anida ddiɣ, ɣliɣ ɣef wudem!

Mi d as-d-ḍelqen, udem-is yuɣal d aberkan, ṣṣifa-s tbeddel ur t-tetteɛqaleḍ ara!! Netta la d aɣ-d-ihedder di tḥanut, nekkni di rebɛa, la ndess alammi nfelleq, yuɣal deg-neɣ nnefs, netta meskin yeḥmeq isabb-aɣ-d, yenna-d: “la tettaḍsam ula di twaɣit a Leqbayel n twaɣit!”.

Dɣa, nekk imiren i ruḥeɣ ɣer lagar, ṭṭfeɣ tamacint ɣer Lezzayer, ssyen ɣer Tizi-Wezzu, ɣer taddart-iw, akken ad ssɛerqeɣ iman-iw ɣef ibulisen n Wehran.

Page 20: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 19 -

Di taddart, ufiɣ-n Areẓqi n At Ḥaman. Yekcem di lǧic tteḥrir, yeqqim netta d yemjuhad, nniɣ-as: “Ma ad iyi-tqeblem ad kecmeɣ d amjahed yid-wen?!”

Di lawan-nni, meẓẓiyeɣ, ad iliɣ di leɛmer-iw 19 iseggasen, yelḥeq-d ɣer dinna Ciran Ṭaher ad fell-as yeɛfu Rebbi.

Uliɣ ɣer xwali, akken a d-ẓreɣ xali Muḥend ad fell-as yeɛfu Rebbi, nniɣ-as: “ Ad kecmeɣ ɣer lǧic tteḥrir”, yenna-yi-d : “Ruḥ ad txedmeḍ ɣef yemma-k, ad tɛemmreḍ axxam-ik, ad tessaliḍ ddunit-inek, ala kečč i tesɛa yemma-k, gma-k meẓẓiy ɣur-s 15 iseggasen, ula wi ibedden ɣur-s,ulamek ara a t-teǧǧeḍ weḥd-s!”. Nniɣ-as i xali: - Bɣiɣ a d-awiɣ tilelli i tmurt, iseɣ d lḥerma i uɣref, a d-nerr tamurt i ɣ-kksen irumyen akken ad ifak umerret ɣef Leqbayel yeddren deg idurar d iḥecruraf, d lḥif akk d laẓ, ad nuɣal d lǧens am wiyaḍ. Yenna-yi-d: - Annaɣ a mmi, nekk ssneɣ d acu i d lgirra, xedmeɣ tin n Lalman, atan tebɣiḍ ad truḥeḍ ad tefkeḍ iman-ik i terṣaṣin yakk d lmut! Ɣurk ad tɣileḍ d timellalin ara d-teččeḍ si lǧic tteḥrir!! Atan tettnadiḍ ad temmteḍ di teẓgi, a k-ččen wuccanen, ula d amṭal ur k-ttafen ara akken a k-meṭlen! Nekk d xali-k i k-iḥemmlen, yemma-k d weltma tameẓyant, ur d as-bɣiɣ ara lqerḥ n lmut-ik. Atan ma truḥeḍ ɣer lgirra, nekk berraɣ deg-k seg wass-a, ur d iyi-tessineḍ, ur lliɣ d xali-k ula d aẓar idammen i d aɣ-icerken a t-gezmeɣ yid-k!

Nekkini meẓẓiyeɣ, ur wwiḍeɣ ara ɛecrin sna, ur jerrbeɣ ur ssineɣ ddunit. Lhedra n xali ur d iyi-teɛǧib ara, ḥeqreɣ lehdur-is, mi d as-nniɣ ttebqa ɛla xir, la yettru, yenna-yi-d: “ annaɣ a mmi, ma yebɣa sidi Rebbi sebḥan-it ad teffeɣ Fransa, mačči ala s idammen-ik keččini, ṭṭuqten aṭas am kečč, uɣal ɣur yemma-k, ḥrez tudert-ik, acḥal i teǧǧel teqqim fell-ak, terwa lemḥayen alammi d-tewweḍ teswiɛt meqqreḍ d argaz, ad tezzuzfeḍ lḥif fell-as, tura a tt-teǧǧeḍ ad tefkeḍ iman-ik i lmut?!”

Kra yeɛreḍ xali ad yessexsi ajajiḥ n tegrawla i la ireqqen deg wul-iw yakk d lmuxx-iw, ur yezmir ara!

Page 21: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 20 -

Uɣaleɣ-d ɣer lḥara n At Ḥaman, yumayen membeɛd walaɣ Arezqi mmi-s n ɛemmi, netta d imeddukal-is, nniɣ-as ad kecmeɣ ɣer lǧic tteḥrir. Ɛawdeɣ-as-d awal, yesɛuẓẓeg telt merrat!! Ur yebɣi ara a yi-d-yini ala, zdat yemjuhad yellan yid-s, yenna-yi-d: “I kečč ɛni tzemreḍ-as i tmekḥelt a tt-teddmeḍ u kečč amzun d aqeccaḍ, ma tṣekkek-ik-id, ad ak-terẓ aɣeṣmar, niɣ ad ak-teclex taɣruṭ!” Ikemmel yenna-yi-d: “Kečč d ajeɛbub, ad tezzuɣreḍ..! A timint n yergazen, aya kker ssyagi, mazal ur tewwiḍeḍ ara d argaz”!

S wawalen-agi i yi-d-yenna di lawan n temẓi, icuba-yi Rebbi yeḥqer-iyi, yekkes sser fell-i, yessemẓi ccan-iw, ur d iyi-yeḥsib ara d argaz! Rfiɣ aṭas!!

Uɣaleɣ-d si tmurt n Leqbayel, ruḥeɣ-d ɣer Micli ad ṭṭfeɣ ṭṭumubil ɣer Lezzayer tamaneɣt akken ad ṭṭfeɣ tamacint ɣer Wehran, mlaleɣ-d Ciran Ṭaher, ula d netta yebɣa ad yeffeɣ s adrar, dadda-s Sliman ur t-yeǧǧi ara, u netta yella yejweǧ ilul ɣur-s weqcic isem-is Nureddin. Imiren di leɛmer-is ɛamayen, d yelli-s n dadda-s Sliman i d tameṭṭut-is, u Ṭaher yesɛa yemma-s d baba-s.

Mi nemlal deg yiwen ukursi n ṭṭumubil ara ɣ-d-yawin ɣer Lezzayer, aṭas i nehder nekk yid-s; yenna-yi-d meskin: “D ayen yerwel wul-iw seg wexxam-iw, si baba akk d yemma, si tmeṭṭut-iw akk d mmi meẓẓiyen, nekk ad ruḥeɣ s adrar, anida teddiḍ nekk ad dduɣ, ma tkecmeḍ ula ɣer lebḥer ad newwet s leɣmes di sin yid-neɣ!”

Newweḍ ɣer Lezzayer, nensa deg usensu, ṣṣbeḥ neṭṭef tamacint ɣer Wehran, dinna nemlal d Ssi Meqqran n Tirwal, isem-is Bensadeq, yesɛa taḥanut di Budu, tura qqaren-as “Ras-lma”. Nella nhedder di tmacint s leɛqel di tlata yid-neɣ, mi d as-yenna Ṭaher yebɣa ad yekcem d amjahed, di tmurt n Leqbayel ugin a t-awin, nnan-as :”ur nettawi ara lɣaci aṭas, ma ulac ad neṭṭuqet, listiɛmar n Fransa ad ifaq yes-neɣ, ruḥet ad teffɣem s adrar anida-nniḍen, tamurt n Lezzayer meqqret, sani truḥem kif kif, ssuɣlet sanda ulaḥedd imjuhad!” Ɣef waya, nekkni ad nruḥ ad nnadi ɣef ljihad anda-nniḍen!

Page 22: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 21 -

Ssi Meqqran Bensadeq, mi yesla awal-agi, yenna-yaɣ-d:”Ihi, nekkini ssneɣ imjuhad, di Budu (Ras-lma), d nekk i d asen-yettaken lmakla, d nekk i d asen-d-yettaɣen ddwa, d nekk i d asen-yettawin llebsa…ma tebɣam a ken-awiɣ alamma d ɣur-sen, ad truḥem yid-sen ad tjahdem”.

Nemfaraq mi newweḍ ɣer Wehran, nekkni yakk d Ssi Meqqran, nemyefk ttiɛad i wakken ad nruḥ ɣur-s ɣer Budu. Netta ikemmel abrid-is, nekkni neqqim di Wehran. Nekk, la teffreɣ iman-iw, beddleɣ amḍiq ideg gganeɣ… Ruḥeɣ ɣer gma Smaɛil, steqsaɣ-t ma yella ttnadin fell-i ibulisiyen, yenna-yi-d : ”Ala”.

Ciran Ṭaher, iruḥ ɣur wemɛellem i t-yessexdamen yeddem idrimen-is i yellan gran-as ɣur-s, neṭṭef tamacint n Belɛebbas, i wakken ad nruḥ ɣer Budu ad neffer iman-nneɣ dinna, si swayes ara naf abrid ɣer lǧic tteḥrir.

Nuɣ-d di Belɛebbas acekkar n lbac, nuqem deg-s rremman d ufermaj yakk d ttmer d weɣrum d lgaṭu, nenna-d ad aɣ-yili d aɛwin a t-nečč ma nelluẓ.

Mi neṭṭef lkar ɣer Budu, telḥa yes-neɣ azal n 20 ikilumitren, ḥebsen-aɣ-d iǧadarmiyen, ulin-d ɣer lkar la ttmuqulen nnekwat n yimdanen, mi ten-walaɣ yebda wul-iw la yekkat, ugadeɣ ad iyi-ṭṭfen, mi d-wwḍen ɣer Ciran Ṭaher d netta i yeddmen acekkar n weɛwin i d-newwi, yenna-yas uǧadarmi s tefransist: “D acu yellan deg ucekkar?”. Yessers-d acekkar akken a t-inadi, neṭqeɣ-d ɣur-s nekkin, nniɣ-as s tefransist: “D ligrunad”! Dɣa, aǧadarmi yedduqes, iɣil d lbumbat, mi imuqel s acekkar yufa d rremman, imiren nekk ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, yenna-yi-d s tefransist, s wurfan: “Ur d ak-yeɛǧib ara lḥal? Awi-d nnekwa-k!” fkiɣ-as nnekwa, yenna-yi-d: “Ers d aksar anda llan iǧadarmiyen-nniḍen! « Rseɣ-d, beddeɣ zdat-sen, win yellan di lkar mi ifuk anadi yers-d, yenna-yas ccaf-nsen: “D acu i tufiḍ ɣur-sen?” Yenna-yas uǧadarmi: “La yettmesxir fell-i!” Nniɣ-as: “Mass aǧadarmi, yesteqsa-yi u nniɣ-as-d tidet, d ligrunad i yellan deg ucekkar, ur skaddbeɣ ara fell-as, ur ttmessexreɣ ara, d ligrunad s tidet”! Iǧadarmiyen yakk ṭṭreḍqen d taḍsa, yenna-yi-d ccaf-nsen “ali ɣer lkar, ruḥ ad truḥeḍ! “

Page 23: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 22 -

Uliɣ ɣer lkar, di tazwara mi d iyi-yessers lliɣ la ttergigiɣ, ɣileɣ d ibulisiyen n Wehran i d asen-d-yefkan isem-iw i wakken ad ttwaṭṭfeɣ, Ṭaher aḥbib-iw mi iwal ḍelqen-iyi-d yefreḥ! Uɣaleɣ-d s amkan-iw qqimeɣ, nkemmel lehdur-nneɣ amek ara nexdem.

Newweḍ ɣer Budu, nesteqsa ɣef tḥanut n Ssi Meqqran Bensadeq, nufa-t, neqqim ɣur-s, yefka-yaɣ lmekla d lqahwa, neswa…Tameddit yewwi-yaɣ s agaraj-ines, deg-s lbir n waman akk d tcicmet (v.c), yefka-yaɣ usu d tduli neṭṭes, yenna-yaɣ-d Ssi Meqqran: “Tlata wussan neɣ rebɛa, a d-yas ɣur-i lxiḍ n litiṣal si “Tajmunt” a ken-yawi yid-s”. Neqqim ɣur Ssi Meqqran tlata, rebɛa, xemsa wussan, ddurt-nniḍen, litiṣal ur d-yusi ara ɣur-s, nwala iman-nneɣ neqqim aṭas, tuččit, lqahwa d tguni, kullci baṭel, neḥqer iman-nneɣ!

Qqaren s teqbaylit”Inebgi n yiwen wass d afessas, inebgi n kull ass d amessas; nnig tlata wussan ddem adebbuz ɣer ger wallen reḥḥel-as”! Ṭaher, yenna-yi-d ad uɣaleɣ ɣer Wehran neɣ ɣer tmurt n Leqbayel, ma yella truḥeḍ s adrar, uqem-iyi-d ttilifun ɣur Ceɛban mmi-s n ɛemmi-k, aql-i a d-aseɣ ad dduɣ yid-k, akken i nemɛahad ɣurk ad iyi-teǧǧeḍ! Nniɣ-as:”Ṣaḥha”, yenna-d: “ɣurk ad tettuḍ uṭṭun n ttilifun “26801” ɣer Wehran”.

Ṭaher yuɣal-d si Budu, ma d nekk qqimeɣ ɣer Ssi Meqqran; asmi walaɣ lxiḍ n litiṣal ur d-yusi ara, ṭṭfeɣ tamacint n lexyaḍa di tḥanut-is, la d as-ttxiḍiɣ leḥwayeǧ d imelsa i wakken xerṣum a d-ḥelliɣ ayen i la tetteɣ ɣur-s.

Qqimeɣ di Budu aggur, la ttraǧuɣ seg wass-a s azekka melmi ara d-yas lxiḍ n litiṣal ur d-yusi ara!

Ṭaher, yewwi uṭṭun n ttilifun n Ssi Muḥend Welḥusin, akken a d-yehder yid-i si Wehran. Uqmeɣ isem i yiman-iw: “Azwaw”, acku ugadeɣ ibulisen ad iyi-ṭṭfen s ttilifun, weṣṣeɣ-t ɣer gma akken a d-yehder yid-i si Wehran ma yella at iɣewwdan (ibulisiyen) la ttnadin fell-i niɣ ala? Fransa werǧin teṭṭif yiwen ɣef tmesbanit, maca, ɣur-sen lexbarat n yal

Page 24: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 23 -

yiwen d acu yexdem, gma Smaɛil yehder-d yid-i, yenna-d At iɣewwdan ur ttnadin ara fell-i.

Ma yella d Leqbayel-nneɣ di Wehran, yeffeɣ fell-i lexbar n rradyu kermus, belli Ɛebdella Ḥaman, yeffeɣ s adrar ɣer lǧicc tteḥrir, lexbar yewweḍ alammi d tamurt n Leqbayel! Yemma d xwali d imawlan-iw merra slan-t, ma d nekk mazal-iyi di Bidu ffreɣ iman-iw ɣer Ssi Meqqran, ya ḥeṣra fell-i ma ad iyi-d-iṣaḥ webrid s adrar n lǧihad!!

Mi iɛedda waggur d wezgen di Bidu, Leqbayel n dinna ttnadin ad xedmeɣ ɣur-sen, imi ssneɣ ad gniɣ (ad xiḍeɣ) ifeɣ igennayen yellan dinna, la d iyi-steqsayen acḥal i d iyi-yettxelliṣ Ssi Meqqran i waggur, i wakken ad iyi-yernun idrimen u ad ṭṭixxreɣ sɣur Ssi Meqqran akken ad xedmeɣ ɣur-sen!

Ur ẓrin ara belli ɣur-i taḥanut, mačči d ixeddim i d iyi-yewwin ɣer Bidu, taḥanut n baba d jeddi rewleɣ seg-s, ǧǧiɣ deg-s gma ameẓyan di leɛmer-is 16 iseggasen, ma d nekk ruḥeɣ ad qqaceɣ (ad wwteɣ) Fransa. Kra n win yeggullen di tessirt a tt-yerẓ, teẓḍa nnɛi-s, ɣer Wehran ur zmireɣ ara a d-uɣaleɣ acku yeffeɣ fell-i wexbir aql-i deg wedrar, ma uɣaleɣ-d ad ttwiṭṭfeɣ.

Mi d as-nniɣ i Ssi Meqqran: “tewwiḍ-iyi-d akken ad ffɣeɣ s adrar mačči d ixeddim i d iyi-ixuṣṣen, ixeddim yella di tḥanut-iw, teẓriḍ sɛiɣ taḥanut, ma yella ur teffɣeɣ ara s adrar ad ruḥeɣ ɣer temdint-nniḍen ad xedmeɣ, fiḥel ma meṭleɣ iman-iw deg ufilaj-agi ideg llan 15 yexxamen!!”.

Azekka-nni, yewweḍ-d lxiḍ n litiṣal ɣur Ssi Meqqran, yessemlal-iyi yid-s, la nhedder belli d tarewla i la d-rewleɣ si Wehran, listiɛmar la yettnadi fell-i… netta yenna-yi-d: “Alamma wwiɣ lexbar-ik i yemjuhad, ur zmireɣ ara a k-awiɣ alamma fkan-iyi-d lamer nutni”. Ssi Meqqran, yemxaṣam netta d gma-s Ssi Muḥend Lɛerbi, yenna-yas: “D acu k-yewwin a Meqqran ad txedmeḍ tigi, ayɣef ur d iyi-tcawreḍ? Atan d aqcic ameẓyan 19 n sna di leɛmer-is, ma yella yettwaṭṭef a d-yawi ɣur-neɣ listiɛmar ad aɣ-ssnegren. Ma yella nɣan-

Page 25: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 24 -

t irumyen, amek ara tqableḍ imawlan-is, yettusemma d kečč i d as-yuqmen abrid akken ad yemmet?!”

Ssi Muḥend Welɛerbi, mṣawḍen netta d gma-s Ssi Meqqran s ayen n diri, d tikli ad myuṭṭafen d amennuɣ s ufus! Yenna-yas:”D lmuḥal ad yeffeɣ s adrar sɣur-neɣ, a d-yawi lebla d ccum i twacult-nneɣ!!”

Nekkini, mi walaɣ liḥala-yagi yeḍran ɣef ssebba-inu, ger sin watmaten, nniɣ-asen: “Dayen beṭleɣ ur teffɣeɣ ara ɣer lǧihad ɣef ifassen-nwen! Xedmeɣ ɣur-wen cehrayen mačči baṭel imi akka xellṣet-iyi-d, xeddmeɣ 12 n ssaɛa si 8 n ṣṣbeḥ ar 8 n tmeddit, fket-iyi-d 50 alef, s 25 alef i waggur, ssneɣseɣ-awen-d di ssuma, imi ččiɣ ɣur-wen, awi-d idrimen-iw tura a Ssi Muḥend Welɛerbi, tura ad ṭṭfeɣ abrid-iw ula ɣer lebḥer!”

Dɣa yeldi taxzant-ines, yefka-yi-d 50 alef, yuqem sin d inagen, yenna-yi-d: “Txedmeḍ ɣur-I, xellṣeɣ-k, ur d iyi-tessineḍ ur k-ssineɣ!” Nniɣ-as:”A Ssi Muḥend Welɛerbi awer timlilit!”

Ṭṭfeɣ-d lkar, uɣaleɣ-d ɣer Sidi Belɛebbas, nniɣ ad ḥewwseɣ dagi sin neɣ tlata wussan, u ad uɣaleɣ ɣer tḥanut-iw di Wehran, kkseɣ akk awal n wedrar yakk d lǧihad seg wul-iw!! Nsiɣ dinna yiwen yiḍ, azekka-nni la ttḥewwiseɣ di la “Place Carno”, alammi walaɣ Ssi Ḥmed lgazuz yeqqim di lqahwa “le grand café de France” nemwala, yekker-d ɣur-i nemsalam, neqqim neswa leqhawi, bɣiɣ ad xellṣeɣ yezwar-iyi ixelleṣ netta. Nniɣ-as s tuzzma: - Tɣurreḍ-iyi, teǧǧiḍ-iyi alammi Wehran tenneqlab s tmesbanit, tiḥuna n wudayen rrẓent, rɣant, ibulisen ṭṭfen ttṣawir-nneɣ si helicopters, rewleɣ-d si Wehran, bɣiɣ ad ffɣeɣ s adrar, ur ufiɣ ara abrid!! Aql-i ḥareɣ amek ara xedmeɣ, kečč tefkiḍ-iyi ttiɛad akken ad nemlil di lewzin n Baṣtus, ur d-tusiḍ ara, ur iban anda teddiḍ! Yenna-yi-d: - Dayen, mačči yiwet taluft i yellan deg uqerru-w, ma tebɣiḍ ad truḥeḍ s adrar, ula tura ur ifut ara lḥal, maca yessefk ad txedmeḍ lfida di temdint-agi i wakken a k-awin at wedrar. Nniɣ-as:

Page 26: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 25 -

- Aql-i wejdeɣ, ad xedmeɣ ayen ilaqen. - Yenna-d: Ihi ruḥ ɣer Ssi Qasi, atan yesɛa taḥanut di “Bd Verdin” d netta ara k-yessiwḍen, ini-yas usiɣ-d sɣur Ssi Ḥmed lgazuz. Dɣa, nemfaraq nekk yid-s, seg wassen ur t-ẓriɣ!

Ssi Qasi la ttnadiɣ fell-as, netta d agennay (axeggaḍ) alammi i t-ufiɣ, a ziɣemma ssneɣ-t!! D mmi-s n taddart-iw, nemsalam, nemyussan di Wehran, yella d axeddam ɣur Lmulud At Ḥaman. Mi d as-ḥkiɣ ɣef tmesbanit n Wehran akk d temlilit n tmusni-inu d Ssi Ḥmed lgazuz, amek ruḥeɣ ɣer Budu nekk d Ciran Ṭaher, amek i d-uɣaleɣ ɣer Belɛebbas anda mlaleɣ Ssi Ḥmed lgazuz, amek i d iyi-d-iceyyeɛ ɣur-k a Ssi Qasi. Ssi Qasi yenna-d: - D ayen isehlen, ihi a k-ssiwḍeḍ ɣer wid i teɛna taluft imi tebɣiḍ ad teffɣeḍ s imjuhad.

Widak i d-bedreɣ s umata, di tektabt-agi merra mmuten d ccuhada; yeqqim-d yiwen seg-sen mazal-it yedder ar tura, wagi yessemlal-iyi yid-s Ssi Qasi, d “Ssi Ḥmed Ccaṭer arifi”, nemlal di Legraba di tḥanut n Ḥmed Becceḥṭ, aneggaru-yagi si temdint n Belɛebbas, netta d argaz ameqqran, yella d ameɣnas aqdim deg ukabar n Meṣṣali Lḥaǧ, teṭṭef-it Fransa ɣer lḥebs snat tikkwal.

Nečča imekli deg usečču, nekk d Ssi Qasi yakk d Becceḥṭ yakk Ccaṭer Ḥmed. Ssi Qasi ibeddel isem i yiman-is, yenna-yi-d seg wass-a nekk isem-iw “Aqcic”, dagi imdanen merra ssnen-iyi, qqaren-iyi “Aqcic”, isem-is n tidet “Muḥend Uqasi Busseɛd” d mmi-s n taddart-iw, seg At Dawed, di taggara netta iruḥ ɣer lxedma-s, Ssi Ḥmed Becceḥṭ yenna-yi-d : “I wakken ad teffɣeḍ s adrar yessefk alamma txedmeḍ lfida dagi di temdint n Belɛebbas” Nekk, qebleɣ ayen i yi d-yenna.

Dɣa, uqmeɣ-d ttilifun i mmi-s n ɛemmi Ceɛban, akken ad ixebber Ciran Ṭaher, belli nekk ad ruḥeɣ sanda ttilin yebkan, ma yella yebɣa ad yeddu a d-yas ɣer Belɛebbas, ad nemlil di Legraba di tḥanut n Becceḥṭ.

Page 27: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 26 -

Ceɛban At Ḥaman, yessaweḍ axbir i Ciran Ṭaher, azekka-nni ṣṣbeḥ, wwḍen-d di sin yid-sen ɣer Belɛebbas; Ḥaman Ceɛban d Ciran Ṭaher.

Mmi-s n ɛemmi Ceɛban, yenna-d: “Ad aliɣ yid-wen s adrar, ulamek i d iyi-teǧǧem, anda teddam ad dduɣ”. Nemlal d Ssi Ḥmed Becceḥṭ, yewwi-yaɣ ɣer Ssi Ḥabib Bennasi, Ḥabib Bennasi-yagi d Amaziɣ si Bni Ssemɣun, netta d gma-s ɣur-sen “l‟atelier” (tarmest, gennin leqmayeǧ).

Nemlal di seta yid-neɣ di termest n Bennasi, Bennasi Leḥbib, Ḥmed Beccaṭer, Ḥmed Becceḥṭ, Muḥend Uqasi Busseɛd, Ciran Ṭaher, Ḥaman Ceɛban akk d nekkini. Beddlen-aɣ ismawen, uqmen-aɣ nnwamer, fkan-aɣ timeẓyanin, fkan-aɣ-d lawamir ad nexdem lfida, mi d-neffeɣ sɣur Bennsasi Leḥbib, Ḥaman Ceɛban yenna-yi-d: “Nekkini ur kkateɣ, ur neqqeɣ isivilen ur nesɛi leslaḥ! Usiɣ-d akken ad ffɣeɣ s adrar, ad nnɣeɣ lɛeṣker yellan s leslaḥ-nsen am nekkini neɣ axir”.Nniɣ-as: “Lǧihad d lǧihad kif kif di temdint niɣ deg wedrar, yessefk alamma txedmeḍ di temdint ara k-awin s adrar”. Yenna-yi-d: “Nekk mačči d aɣeddar niɣ d axeddaɛ, ad ruḥeɣ ɣer win ur ssineɣ ur d iyi-yeẓri ad sserseɣ snat terṣaṣin deg yedmaren-is niɣ deg uqerru, tagi ɣur-i mačči d tirrugza!! Mačči d ẓẓwara, mačči d lǧihad, ax tameẓyant i d iyi-d-tefkam, atan lkaɣeḍ akk d nnimru ideg yella yisem i d iyi-tbeddlem err-as tameẓyant-agi i ccaf-inek, nekk bɣiɣ ad kecmeɣ ɣer lǧihad deg wedrar mačči d aqettal n lerwaḥ!”

Ɛerḍeɣ s kra ssneɣ ad hedreɣ akken ad as-beddleɣ lɛeqliyya: “D widak iḥemmlen Fransa ara nenɣ”, yenna-yi-d: “Win yebɣan ad iḥemmel Fransa d lḥeqq-is, nekk ur t-neqqeɣ ara!!” Ikemmel yenna-d: “Lumma n Rebbi temxalaf, llan wid ikerhen Fransa, llan wid i tt-iḥemmlen, ger win d-yesbanen iman-is d win yeffren ur t-yeẓri yiwen, ccerṭ-agi n lfida ideg i yi tegrem ur iyi-t-id-tennam ara!! Wamag ur d-ttruḥuɣ ara ɣur-wen, berka-yi lehdur-ik a Ssi Ɛebdella, mačči d kečč i d amendad fell-i, yal yiwen ixef-is deg ucaciw-is, ihi awal-iw aneggaru gar-iyi yid-k, ini-yasen: Nekk ad ffɣeɣ s adrar

Page 28: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 27 -

mebla timenɣiwt n lfida, ma yella qeblen a d-uɣaleɣ, ma ulac xḍiɣ, uqem-iyi-d ttilifun, ini-yi-d “ ma ad txiḍeḍ iserwula s tqeffalin niɣ mebla tiqeffalin?”, ma yella s tqeffalin ur d-ttruḥuɣ ara, ma yella mebla tiqeffalin a d-ruḥeɣ.Ihi ttebqa weɛla xir, aql-i ruḥeɣ!”

Yemsalam yid-i nekk d Ṭaher, yeǧǧa-yaɣ, yuɣal ɣer Wehran. Ruḥeɣ, rriɣ-as tameẓyant i win teɛna temsalt, d Leḥbib Bennasi, nekk ẓriɣ kra n win yeẓran lbaḍna n lfida niɣ yeṭṭef leslaḥ ilaq-as ad yexdem ma yeggumma a t-nɣen. Mi ruḥeɣ ɣer Leḥbib Bennasi, rriɣ-as tameẓyant n Ceɛban, fkiɣ inaw i d-yenna, ur yeqbil ara lfida, yebɣa ad yekcem s adrar n lǧihad mebla lfida, belli lfida di tmuɣli-s d timenɣiwt n lerwaḥ, netta yebɣa ad ineɣ lɛeṣker.

Ssi Leḥbib, iẓeyyer-iyi akken a d-fkeɣ tansa n Ceɛban anda yettili, nekk ẓriɣ d acu ara d-itebɛen, ugadeɣ fell-as ad as-ceyyɛen win ara t-yenɣen di Wehran! Fkiɣ tansa-ines ɣer Bugaɛa, belli sɛan tafellaḥt dinna i wakken a t-sellkeɣ si tmettant!

Ciran Ṭaher, yeqbel kra tebɣa tegrawla d lmut niɣ d tudert, lexbar ukermus yewweḍ ɣer tmurt n Leqbayel, belli Ṭaher atan di Sidi Belɛebbas, lexbar yewweḍ-d ɣur Ṭaher belli ɛemmi-s Sliman, d aḍeggal-is i d as-yefkan yell-is a d-yas ɣer Belɛebbas a t-yerr ɣer tmurt n Leqbayel. Ṭaher mi yesla ibeddel amkan, nella neggan di tḥanut n “Weqcic” nettɣima tiswiɛin ɣur-s, yuɣal yettruḥu ɣer Ɛebdella At wuccen akk d Ɛebdelqader, yakk d Ssaɛid Ɛmer Ssaɛid, nutni llan d ixeddamen bennun lemxazen n yirden ɣer tama n lagar n Sidi Belɛebbas.

Yella yiwen qqaren-as: “Aparizyan”, d Aqbayli n At Ɛisi, ixeddem dinna, yesselḥuy lebni mi d aɣ-yesla nhedder ɣef tegrawla d yemjuhad, netta ur yumin ara s wayagi, yenna-d s ttmesxir d uqejjem: D kunwi ara yeqqacen Faffa, ay arraw n Ḥlima, ay arraw n Deɛdi?! Ssi Ḥmed Ccaṭer, yerna-d ɣer terbaɛt-inu, yiwen isem-is “Ɛebbas Siraṭa” d afidayi, nemlal nemyussan uqmen-t-id deg wemkan n Ceɛban, nekk ttaddameɣ tameẓyant-iw di lawan n lxedma, ma d

Page 29: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 28 -

netta yettaddam tameẓyant-is deg waggus, ɣer tama n timiṭ-is, yeḥseb iman-is d akubuy n Marikan! Yiwen wass, nɛedda nekk yid-s ɣer tama ubaṭwar, tella dinna yiwet termest txeddem asɣar yakk d texzanin n yiwen Wuday xeddmen ɣur-s tmanya ixeddamen d inselmen si Belɛebbas. Siraṭa Belɛebbas yenna-yi-d: Uday-agi ixeddmen asɣar yettreffeḥ, yesɛa idrimen aṭas, yiwet weltma txeddem ɣur-s, kecmeɣ ɣur-s acḥal d tikkelt, ẓriɣ lbiru-ines, ẓriɣ anda ters texzant n yedrimen, mkull tameddit mi ara ffɣen ixeddamen, netta ad yegri di lbiru ad yuqem leḥsab-is, yettɣima weḥd-s azgen n ssaɛa niɣ ssaɛa, yya-ɣ ad nekcem ɣur-s a t-nenɣ”. Nniɣ-as: “Ma tewwiḍ-d lamer sɣur lǧebha akken a t-nenɣ? » Yenna-d: “ala!” Nniɣ-as : « Ihi, ayɣef ara t-nenɣ?! » Yenna-d: « Ɛlaxaṭer d Uday, yerwa, yettreffeḥ di tmurt-nneɣ, ad as-nawi idrimen-is ». Nniɣ-as: “Imi ara nawi idrimen-is a ten-nefk i lǧebha?!” Yenna-d: “Ala, a ten-nawi i yiman-nneɣ, i wakken ad nebnu ddunit-nneɣ”. Nniɣ-as: “Nekkini xḍiɣ tilufa-yagi, nekk mačči d amakar, aql-i d amjahed”. Yenna-yi-d:”Mačči d tukerḍa!! Axaṭer d ayla n Wuday yettusemma d leḥlal mačči d leḥram, yerna mi t-nenɣa ad necɛel times ad nesserɣ tarmest-ines, ur ttafen ara yakk d acu t-yenɣan, ad ɣilen tenɣa-t tmes!!” Nniɣ-as: “Ruḥ weḥd-k, nekk ur xeddmeɣ ara tigi!” Imiren kan ǧǧiɣ-t, seg wassen kerheɣ-t, mi t-walaɣ deg webrid ad berneɣ tikli-w sanda-nniḍen. Yiwen wass nemlal zdat ssinima, yenna-d: “Ad nekcem”, nniɣ-as “ala”, netta yeṭṭef-d libiyyi yuɣ-d kilu n kawkaw s icelman-is si tḥanut, yerra-t-id di tcekkart n lkaɣeḍ, mi nekcem ɣer ssinima yefka-yi-d tummeẓt n kawkaw, rẓiɣ kawkaw, rriɣ icelman ɣer lǧib-iw, netta la itett yettḍeggir icelman ɣer zdat-s alammi walaɣ tirect icelman gar-aneɣ, ssetḥaɣ deg wemḍiq-is, acku yeqqim ɣer tama-w.Iɛawed-iyi-d awal ɣef termest n Wuday, yenna-d ur yezmir ara ad yexdem ayagi weḥd-s, yessuter-d deg-i akken a t-ɛiwneɣ, nniɣ-as: “Ar d xemmmeɣ ad ak-d-rreɣ s lexbar!»

Walaɣ argaz-agi ddreɣlent wallen-is, yebɣa ad yuqem tagrawla d wezref n uɣref d abrid i tukerḍa d weḥwaṣ d waggway n wayla n

Page 30: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 29 -

wiyaḍ, tameddit-nni ruḥeɣ ɣer tḥanut n Ḥmed Becceḥṭ yakk d gma-s Ɛedda, aneggaru-yagi yella d aṣarjan di lɛṣker n Fransa yexdem lgirra n Landucin d argaz yessnen amenɣi yakk d rrṣaṣ d ameɣnas n tidet ɣef tmurt-is iḥemmel aɣref. Llan di rebɛa: Ḥmed Becceḥṭ, gma-s Ɛedda, Bennasi Leḥbib, Ḥmed Weld Ccaṭer. Ḥkiɣ-asen ayen i yi-d-yenna Ɛebbas Siraṭa ɣef tmenɣiwt n Wuday d waggway n yedrimen-is, i wakken ad yebnu ddunit-is “…nekk mačči d imekreḍ ur yelli d tukerḍa i yi-d-yessawḍen ɣer tegrawla yakk d lǧihad, ɣur-i idrimen fkiɣ-ten i lǧebha, rniɣ-as rruḥ-iw. Aql-i ttraǧuɣ seg-wen a t-tesṭixxrem si terbaɛt-iw u yerna ur d as-qqaret ara ayen i d-nniɣ fell-as, ammer ad iyi-yeṭṭef tuḥsift ayagi mačči d ayen isehlen!” Yenna-d Ḥmed Becceḥṭ yakk d Ɛedda: “Winna yettwassen di Belɛebbas, d amakar, d ahuẓẓi, d bab n yiɣil, iɛacc s lbunya yakk d tukerḍa, wid t-id-yewwin ɣur-neɣ xedmen leɣlaḍ d ameqqran, ad nwali amek ara nexdem di taluft-agi, a t-nesṭixxer si terbaɛt-inek, a k-d-nerr deg wemḍiq-is Ṣeqqal Cuɛib, tthenni ur yettɛawad ara ad yemlil yid-k”.

Tameẓyant i d iyi-fkan d taqdimt, ur tgerrez ara, mi ruḥeɣ ɣer tḥanut n “Weqcic” (Muḥend Uqasi Bussɛid), kecmeɣ ɣer texxamt yellan deffir tḥanut kkseɣ-d tameẓyant-nni, kkseɣ-as-d acarjur, kkseɣ-d tirṣaṣin ɛawdeɣ rriɣ-tent akken llant, akken ruḥeɣ ad sɛeddiɣ tarṣaṣt di tjeɛbubt n tmeẓyant, teḥṣel di tlemmast, yella gma-s n “Weqcic” isem-is Yusef ar ass-a mazal-it yedder, atan di Bir Xadem, baba-s d dda Akli, ixeddem leslaḥ, netta yessen ṣṣenɛa n baba-s, di rebɛa d atmaten ssnen ad xedmen leslaḥ, yeẓra-yi d acu i la xeddmeɣ, fkiɣ-as tameẓyant-iw iwala-tt, u yenna-yi-d: “Tagi mačči d leslaḥ ineqqen, ur tettuɛawad ara, ma truḥeḍ ad txedmeḍ yes-s lfida ad tettwiṭṭfeḍ, ad tettubehdaleḍ, a k-nɣen, ruḥ err-asen-tt a k-d-beddlen tameẓyant-nniḍen”.

Wwiɣ-tt akken teḥṣel terṣaṣt di tjeɛbubt, rriɣ-tt i Ɛedda Becceḥṭ, iwala-tt, yenna-yi-d: “Wagi d acabcaq mačči d tameẓyant”, yerra-tt ɣer lǧib-is, yenna-d “A k-tt-id-beddleɣ”.

Page 31: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 30 -

Nella nekk d Ṭaher, fkan-aɣ tabessekliṭ nrekkeb fell-as mi ara nruḥ a d-neqḍu taɣawsa, nettruḥu ɣur Ḥemmad Arifi, netta d aṭacrun nettawi-d sɣur-s tibidunin n zzit n ṭṭumubil , d tibidunin n tlata litrat, nettawi-d snat tbidunin i wass di tṣakuct n tbessekliṭ, tiswiɛin d nekk i tent-id-yettawin, tiswiɛin d Ṭaher. Yettili-d ẓẓerb (aberyar) ibulisiyen deg webrid, a k-d-inin: “awi-d lekwaɣeḍ-ik”, u ad inadi d acu d-tewwiḍ yid-k! Ɛeddan yumayen, yal ass ad as-iniɣ i Ɛedda Becceḥṭ, efk-iyi-d tameẓyant-nniḍen deg webdil n tin i d as-fkiɣ, u ad iyi-d-yini : “Rǧu ar azekka, ar seldazekka…” yiwen wass yesserkeb-iyi deffir-s deg umuṭu, yewwi-yi s axxam-is, yezdeɣ di Gambiṭa.

Nekcem s axxam-is, yenna-yas i tmeṭṭut-is: “Ruḥ awi-yi-d tabidunt n zzit”, truḥ tmeṭṭut-is, tewwi-yas-d tabidunt am tidak i d-nettawi sɣur Ḥemmad Arifi, yenna-yas i tmeṭṭut-is:”Ruḥ ɣer ccɣel-im”, teffeɣ tmeṭṭut, yemdel tawwurt s tsarut, yerra-yas aridu i ṭṭaq, iɣumm-it, yekkes-d alday n tqabsiwt si tkuzint yeldi s yes-s tabidunt n zzit n ṭṭumubil yekkes-d seg-s tameẓyant!! Qqaren-as “pisṭuli metrayur” ɣur-s taɣanimt wezzilet, ɣur-s taɣanimt-nniḍen ɣezzifet, ma tebɣiḍ a tt-tweṣleḍ ɣef tayeḍ s lfetla i wakken ad tiɣzif tjeɛbubt, i wakken ad tewwet s lbeɛd, mi tt-id-yekkes si tbidunt tella sdaxel n lkaɣeḍ n lfeṭṭa n leḥlawat telseq, tettwaṭṭef s ugeṭṭum daxel n tbidunt si teɣmert ɣer tayeḍ i wakken ur tesqerbub, ur d-tettban di tbidunt.

Tabidunt tewzen azal n tlata lyitrat, ma telliḍ tadimt-is, a d-tesmireḍ zzit n ṭṭumubil. Tabidunt n zzit kan daya, d tid i nella nettawi-tent-id di tbessekliṭ nekk d Ṭaher, yerna ur neẓri d acu i d-nettawi!! Alammi d ass i tt-yeldi zdat-i i faqeɣ!!

Nniɣ-as i Ɛedda: “Ziɣemma akka i txeddmem, ttawiɣ-d ayen ur ẓriɣ, ziɣemma d timeẓyanin, acḥal n wussan aya, seg wass-a ur ttɛawadeɣ ara a tent-id-awiɣ, lmuṣibat-agi!!” Yenna-yi-d Ɛedda: “A tent-id-yawi weḥbib-ik Ṭaher, lameɛna ɣurk ad as-tiniḍ, ma yella ifaq la d-yettawi timeẓyanin, ad ibeddel wudem-is, u ad yettwiṭṭef ma yella yugad”, nniɣ-as: ” Ur d as-qqareɣ ara”. Seg wassen, mi

Page 32: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 31 -

ara ilint tbidunin d Ṭaher i tent-id-yettawin,yettak-itent i yiwen yesɛa “abiru ṭaba” deg webrid n Wehran, isem-is “S.N.P Buǧemɛa” d Arifi.

Asmi i d iyi-d-fkan lamer sɣur Leḥbib Bennasi, akken ad nɣeɣ yiwen, yessawaḍ lexbarat i ibulisiyen n Fransa, yeznuzuy imeɣnasen yakk d widak i d-iregglen si Lmerruk, wigi i yi-d-yefkan lamer n tmenɣiwt, llan di rebɛa yid-sen: Leḥbib Bennasi, Ɛedda Becceḥṭ, Ḥmed Becceḥṭ d Ḥmed Weld Ccaṭer, aneggaru-yagi mazal-it yedder ar tura.

Nniɣ-asen:”Ay atmaten, nekkini ur t-ssineɣ ur d iyi-yessin, ur ẓriɣ ara ayen i d-teqqarem fell-as, ma d tidet niɣ d tikerkas, nekk a t-nɣeɣ, rruḥ-is yakk d idammen-is d ddnub-is zdat Rebbi ass n lqiyyama atan ɣef tmegraḍ-nwen di rebɛa yid-wen, Rebbi d inigi, ur s-ttayaleɣ ara tuḥsift, tebbteɣ fell-asen ayagi tlata tikkwal”. Nnan-iyi-d: “Atan ɣef tmegraḍ-nneɣ, d nekkni ara yettwaḥasben zdat Rebbi ɣef idammen-is d tiguǧelt n warraw-is.”

Azekka-nni, ruḥeɣ ɣer Legraba, ifassen-iw d ilmawen tameẓyant ur tt-ttaddameɣ ara yid-i alamma d lawan n lfida, mačči d akubuy i lliɣ!

Deg wass n Lḥedd anezzak (ṣṣbeḥ), la tedduɣ di Legraba alammi i d iyi-yeḥbes deg webrid Ɛebbas Siraṭa, yenna-yi-d: “Amek, nekk nniɣ-ak awal ɣef latulyi n Wuday, ala gar-i yid-k, keččini truḥeḍ tessawḍeḍ-asen lexbar?! Ya waḥed “Zzwawi cekkam (ay Aqbayel acekkam)!!” Tura, ad sserɣeɣ jedd n baba-k s terṣaṣt!”

Siraṭa-yagi, d nekk i t-yessḥefḍen amek ara yeṭṭef tameẓyant, amek ara s-yekkes cckal, nettlusu ajakiḍ bu sin wudmawen, tama n daxel d ṭarṣayṣit, tama-nniḍen d taberkant, takaskiṭ ɣur-s daɣen sin wudmawen mi tt-telsiḍ ad tkecmeḍ s akulwar niɣ ɣer ccicma (V.C)a tt-tqelbeḍ u a d-teffɣeḍ s llun-nniḍen!! Netta yakk d tkaskiṭ ad telḥuḍ ger yimdanen, yiwen ur k-yeẓri, si yal udem, si yal tama ɣur-s leǧyub.

Mi ara tewwteḍ axabit, fiḥel ma tjebdeḍ-d tameẓyant, ad teqqim daxel n lǧib, yella wemḍiq ansi ara tqerrṣeḍ, qbel ara tewwteḍ ad tili tmacwart di lǧib i yes-s ara tseffḍeḍ “les

Page 33: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 32 -

empreintes” ma twalaḍ iman-ik ad tettwiṭṭfeḍ ad teffreḍ tameẓyant anda ur tt-yettaf yiwen!! Niɣ, ad tkecmeḍ ɣer ccicma, a tt-teffreḍ si nnig “ la chasse”-nni n waman, u a d-teffɣeḍ telsiḍ llun-nniḍen, tarbaɛt-iw di tlata, d nekk i sen-d-yuɣen tijakiḍin-agi n Marikan d tiqdimin.

Ɛebbas Siraṭa, mi d iyi-yeḥbes deg webrid n Legraba, yesban-iyi-d taɣanimt n tmeẓyant si ddaw n lǧib akken i t-ssḥefḍeɣ, yebda uweṭṭuf asemmaḍ la ileḥḥu ɣef temgerṭ-iw d wudem-iw, ul-iw la iḥebbek yemqental, ẓriɣ ad iyi-ineɣ, la s-qqareɣ: “Nɛel cciṭan, agad Rebbi”, bɣiɣ ad ẓeḍmeɣ fell-as ad as-arzeɣ afus-is di lǧib, ad as-d-kkeɣ si sdeffir si tama ufus-is ayeffus,lameɛna ẓriɣ yeɣleb-iyi di lǧehd mačči d win i wumi zemreɣ a t-ṭṭfeɣ!

Di lawan-agi, Rebbi yewwi-yi-d asellak, d imserdasen n “la légion étrangeres” i ireglen iberdan n Legraba s ikamyunen-nsen,ddan-d yid-sen ibulisen s ṭṭumubilat-nsen, neṭqen-d s llbuq, ur iteffeɣ yiwen seg wemraḥ n Legraba, la d-qqaren mkull yiwen ad iruḥ ɣur lɛeṣker a t-nadin, u a d-yefk lekwaɣeḍ-is i ibulisen a ten-muqlen, ad yali s akamyun n lɛeṣker, yal akamyun ad awin deg-s ɛecrin niɣ tlatin yergazen u a ten-tetbeɛ ṭṭumubil ibulisiyen.

Ɛebbas Siraṭa amek yexdem i tmeẓyant-is? Yesfeḍ later iḍudan-is di lǧib, iɣumm-itt s tmacwart, iqerreb ɣer yiwen wemɣar d aḥemyani yeqqim zdat n lqahwa yeznuzuy taḍuṭ, yelsa aqeccabi isenned ɣer tewwurt n lqahwa, Siraṭa yekna s leḥder yeḍleq i tmeẓyant-is s aqelmun n wemɣar aḥemyani, nekk la ttmuquleɣ!! Ssyenna, iruḥ ɣur lɛeṣker nudan-t, iqerreb ɣur ibulisiyen yefka-yasen nnekwa, rran-as-d lekwaɣeḍ-is yuli s kamyun, nekk la t-ttwaliɣ yebɛed fell-i azal n 15 n lmitrat. Nekk, daɣen qerrbeɣ ɣur lɛeṣker nudan-iyi am nekk am lɣaci, fkiɣ nnekwa i ibulisiyen, iwala-tt ubulisi yerra-yi-tt-id, uliɣ s akamyun n lɛeṣker wis-rebɛa, ma d Ɛebbas Siraṭa wwin-t deg ukamyun wis-sin.

Lɛeṣker, ṭṭfen abrid ɣer lkumiṣariyya. Di lkumiṣrayya d abeḥḥet: Sani la tleḥḥuḍ? Ansi d-tekkiḍ? D acu txeddmeḍ? Anida txeddmeḍ..? Lliɣ mweṣṣaɣ nekk d Muḥemmed Ssaɛid Kudac, netta

Page 34: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 33 -

d agennay, ttruḥuɣ ɣur-s tikkwal, akken ad gniɣ (ad xiḍeɣ) yiwet tɣawsa niɣ snat akken a d-ḥelliɣ ameṣruf-iw.

Di lkumiṣariyya, nniɣ-asen nekk d axeddam ɣur Kudac, di nnekwa-inu ters lḥerfa-w d agennay. Ibulisiyen, nnan-iyi-d :”uɣal akin!” Mi d-wwḍen ɣur uḥemyani i wuɣur ufan tameẓyant n Ɛebbas Siraṭa, wwin-t-id weḥd-s di ṭṭumubil, umeɣbun n Rebbi ḍelxen-t s wemxix alammi yeḥluli, yuɣal yakk d idim, sfunezren-t. Ibulisiyen n Fransa ɛeqlen-t belli tameẓyant mačči ines, ur llin d imɣendfen! La steqsayen anwa i yeqqimen yid-s, anwa i iɛeddan ɣer tama-s?! Ur yeẓri ara! Ur yecfi ara!! Yenna-yasen:”Nekk lliɣ di tlemmast n ssuq n Legraba, mačči d ayen iɣef ara cfuɣ!”Di taggara, ibulisiyen xtaren seg-neɣ azal n 15 n yimdanen ideg cukken, Ɛebbas Siraṭa yella gar-asen, yettwassen d amakar, ɣur-s tlata lǧuǧmat ɣef tukerḍa!

Nekk ḍelqen-iyi-d, ugadeɣ a d-sqirren Ɛebbas Siraṭa amcum, u a d-yefk isem-iw u ad ttwiṭṭfeɣ, akken i d iyi-d-ḍelqen ibulisiyen n Belɛebbas ṭṭfeɣ-d abrid ɣer Tlilat, ruḥeɣ-d ɣur Rabeḥ At Mḥend, sɣur Rabeḥ At Mḥend uqmeɣ-d ttilifun i gma,yefka-yi-d lexbar ur ttnadin ara fell-i, nesɛa imeslayen swayes nettemsefham di ttilifun, si Tlilat uqmeɣ-d ttilifun i Kudac, bɣiɣ Ciran Ṭaher ad iyi-d-iqabel ɣef zzuǧ n tmeddit akken ad hedreɣ yid-s, Kudac yeẓra belli Ṭaher yettɣimi ɣur “Weqcic”, inuda fell-as yufa-t dinna,yusa-d Ṭaher ɣer ttilifun hedreɣ yid-s, steqsaɣ-t ɣef ufuḥan-nni “ Ɛebbas Siraṭa” ma ḍelqen-as-d ibulisiyen niɣ ala? Yenna-d Ṭaher ḍelqen-as-d. Greɣ-d nnehta yerɣan, nniɣ-d atan selkeɣ seg ibulisiyen n Belɛebbas!

Di lmeqsud-inu ad uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, kemmleɣ-d abrid seg Belɛebbas alammi d Wehran, ẓriɣ gma, yefreḥ yes-i, iɣil ad qqimeɣ! Ulamek, tamezwarut fkan-iyi-d leslaḥ, tis-snat nemyefk lɛahed nekk d Ṭaher; tis-tlata yeffeɣ wexbir n rradyu kermus yewwḍen ɣer tmurt n Leqbayel, belli Ɛebdella At Ḥaman yuli s adrar. Ma yella ur uɣaleɣ ara, ad ttwiṭṭfeɣ, lexbarat n rradyu kermus weɛren, yerna mačči d tirrugza!

D acu i xedmeɣ, dewwreɣ ɣef lɣaci, imawlan n tḥuna, ssutreɣ tallalt i yat wedrar, s kra n win ssneɣ ruḥeɣ ɣur-s u fkan-d isurdiyen,

Page 35: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 34 -

wa alfin frank, wa xemsa, wa ɛecra, wa alef, wa miyya duru... jemɛeɣ-d 65 alef frank, di lawan-nni 30 alef ad aɣent taḥanut di Mdina Jdida.

Mi d-wwiɣ isurdiyen kkseɣ-d snat twerqay n lmeṣṣa ssqeḍɛeɣ akeryun alammi yuɣal d areqqaq am uḍar n yizi, uriɣ yakk ismawen n widak i yi-d-yefkan idrimen di lmeṣṣa, ččureɣ snat twerqay s tira tamecṭuḥt tareqqaqt, ḍebbqeɣ tiwerqayin-nni alammi i uɣalent annect n yizi ,qrib ur tent-yettwali yiwen, rriɣ-tent sdaxel n tmacwart ikemcen, yeknunnḍen, yeččuren d axlul, akken ma yella ttwaṭṭfeɣ ur d-ttawiɣ yiwen yid-i seg wid i yi-d-yefkan idrimen.Azekka-nni mi d-kkreɣ, nniɣ-as i gma aql-i ad uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, la yettru meskin, la yesnexfat, la ḥebbken yedmaren-is alammi ula d nekk la ttruɣ,iɣaḍ-iyi meskin meẓẓiy, uɣaleɣ alammi d Belɛebbas ẓriɣ tarbaɛt merra: Ṭaher, Aqcic, Becceḥṭ, Ccaṭer, Seqqal, ur ẓriɣ ara ala Bennasi. Fkiɣ-as idrimen i Ccaṭer Ḥmed, i d-nniɣ ar ass-a mazal-it yedder. Kkseɣ-d lmaṣṣa ideg uriɣ ismawen zdat-s si tmacwart, ɣriɣ-as-d yakk ismawen i d aɣ-iɛawnen si Wehran, wehmen yakk di tiḥerci i sɛiɣ, ḥaren di taluft n lmaṣṣa d wayen yuran deg-s!

Uɣaleɣ ssneɣ imeɣnasen-nniḍen: Lɛerbi Ṭṭeyybi (i yuɣalen d aneɣlaf n tfellaḥt), Muḥemmed mmi-s n lqayed, Buremmana Ccix, Bilem Lɣawti,Ɛebdelqader Bumlik, Ɛebdelqader Aẓnasni, Ɛessas Lǧilali, Buyiǧra Lmexṭar, Muḥemmed Bendida, Ɛiyyac Ɛebdelqader, Weldmbarek, Merruk Ɛebdelqader, Belɛebbas Bukraɛ d waṭas nniḍen... Ṭaher ceyyɛen-t ɣer Bidu yenɣa yiwen isem-is “Buraṣ” widak yellan yid-s, gezmen Buraṣ s ucaqur deffir mi t-nɣan, yenɣa-t s lmus mačči s leslaḥ, ufan-t deg webrid, wwin-t ɣer lexla yiwen ur t-yeẓri, nɣan-t ǧǧan-t, netta yuɣal-d ɣer Belɛebbas.

Mi ruḥeɣ deg yiwet tmeddit, akken ad nɣeɣ yiwen uxabit akken i d iyi-d-nnan, ikamyunen n lɛeṣker d “la légion” llan ttdewwiren deg Legraba, la ttadren s afilaj n lleft. Nekk di lawan-nni yebda la d-iɣelli ṭṭlam, yella weḥbib-iw i d iyi-iɛussen si mebɛid d Seqqal Cuɛib,axabit-agi yella deffir ukuneṭwar n

Page 36: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 35 -

tḥanut-is, yella yettseggim sselɛa-ines, yezzi-yi-d s weɛrur, mi kecmeɣ nniɣ-as” ssalam u ɛalikum”yenneqlab-d ɣur-i, nekk wwteɣ-t s yiwet taldunt s idmaren, yerreɣreɣ,tezzi yes-i ddunit, rewleɣ ɣer tama taẓelmaṭ, uzzleɣ cwiṭ sɛerqeɣ abrid, uɣaleɣ ɣer tama tayeffust, d ṭṭlam lɣaci ulaḥedd, ikamyunen n “la légion” ɛeddan, mi beddleɣ abrid kkseɣ tajakiṭ, qelbeɣ-tt ɣef wudem-nniḍen, rewleɣ,di lawan-nni ideg slan i rrṣaṣ, ma yella kra n win i d-yegran deg wezniq yerwel! Deg webrid-iw, ziɣemma tella yiwet tirect n yexmir n ssima deg wemkan-nni ṣṣbeḥ ulaḥedd-itt, ibennayen ruḥen ǧǧan tirect n yexmir di ṭṭlam ɛefseɣ deg-s alammi d tigecrar, ffɣeɣ seg yexmir, ruḥeɣ s abrid la ttazzaleɣ di ṭṭlam, ḥulfaɣ i uḍar-iw ayeffus d asemmaḍ, la ileḥḥu ḥafi, ɛeqleɣ asebbaḍ-iw yeqqim di tirect n yexmir, uɣaleɣ-d alammi d tirect-nni, kkseɣ-t-id lsiɣ-t, ruḥeɣ alammi d tikli ad awḍeɣ sanda ara ṭṭseɣ kkseɣ-d si lǧib-iw taqabsiwt n ifelfel aberkan yakk d ccemma zzuzreɣ-tt deg webrid ansi d-kkiɣ akken ad ssɛerqeɣ rriḥa n later iḍerran-iw, wwḍeɣ-d ɣer tḥanut n Weqcic, nniɣ-as ldi-d tawwurt, imiren kan i ibellɛ qbel ad awḍeɣ, yeldi tawwurt kecmeɣ, nniɣ-as ɣiwel ssexsi tafat, ammer a d-laḥqen lɛeṣker, tura kan i nɣiɣ yiwen uxabit.

Yenna-d iqjan a d-tebɛen later-ik, yeddem-d acifun yesselxes-it, iseyyeq-d zdat tewwurt, si deffir tewwurt, ansi d-ɛeddaɣ yakk iseyyeq, nekcem ɣer texxamt yellan deffir tḥanut-is, tella tesɛa tawwurt-nniḍen yessufuɣen ɣer lḥucc, yesɛan tawwurt ɣer wezniq-nniḍen.

Yenna-yi-d Weqcic i wuɣur gganeɣ: ma tesliḍ i lɛeṣker yesṭebṭub-d, kker ɣiwel ffeɣ s akulwar n lḥucc, ldi tawwurt ad teffɣeḍ s azniq-nniḍen, truḥeḍ ur d iyi-tessineḍ ur k-Ssineɣ! ” Nniɣ-d “yerbeḥ!”

Ɛecrin ddqiqa membeɛd nesla i yeqjan la sseglafen, d ikamyunen la zeffḍen, heggaɣ iman-iw akken ad rewleɣ si lḥucc, nɛuss iman-nneɣ ma nesla i wesṭebṭeb ɣer tewwurt, asṭebṭeb ulaḥedd, amecwar akk iqjan ssusmen, ikamyunen ruḥen, imiren necɛel rradyu n Lezzayer hedren-d s tefransist ɣef win i nɣiɣ, nnan-d atirurist yerwel, ur yettawaṭṭef ara. La nhedder alammi ɛyan

Page 37: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 36 -

yeḥbiben-iw, ṭṭsen di tlata yid-sen: Aqcic, Yusef d Ṭaher. Ma d nekk yeggumma yiḍes a d-yers fell-i, ar almi d-yuli wass, tlata yerfiqen-iw yellan yid-i, mmuten d ccuhada, ma d yiwen mazal-it yedder alamma d ass-a, d Muḥend Uqasi Yusef ixeddem leslaḥ di Birxadem.

Azekka-nni ṣṣbeḥ ɣef ttesɛa ggummaɣ ad ffɣeɣ ɣer berra, ugadeɣ ad yili yiwen iwala-yi-d niɣ yecfa fell-i, fkiɣ-as isurdiyen i Ṭaher iruḥ yuɣ-iyi-d asebbaḍ, ugadeɣ ad ṭṭfen ibulisiyen later aneggaru n win ikecmen amkan ideg nɣiɣ, u ad yili d tamubyint.

Yuɣ-iyi-d Ṭaher asebbaḍ lsiɣ-t ma d aqdim gezmeɣ-t cwiṭ cwiṭ s lemqes uqmeɣ-t di tcekkart, cuddeɣ-t rriɣ-t si ddaw iḍumman ubidun n zzbel n imezdaɣ n lḥucc i d-ssufɣen si tewwurt n wezniq-nniḍen, imiren ceyyɛeɣ aḥbib-iw ɣer Ḥmed Becceḥṭ anda yettili Weld Ccaṭer, d netta ara ɣ-yuqmen abrid s adrar nekk d Ciran Ṭaher.

Yuɣ lḥal heggaɣ ayen ara d-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ deg wedrar, a d-iniɣ ffɣeɣ di Bidu mačči di Belɛebbas,sskecmeɣ tamacahut-agi di tinawt ma yella ttwaṭṭfeɣ, a d-iniɣ sliɣ i wiyaḍ la heddren akken ad ɛerqen ibulisiyen di tmacahut, amek i ruḥeɣ ɣer Bidu, amek i heggaɣ a d-iniɣ d Ssi Ɛebdelmumen i mlaleɣ yuqem lḥelqa deg wezniq la yettcekkir imjuhad, wid yebɣan a d-ḥellin tilelli, mi yessuli awal-is nruḥ ɣer lqahwa, neswa latay,nehder yenna-d yessen imjuhad,ḍelbeɣ-t akken a yi-yessiweḍ ɣur-sen, yessaweḍ-iyi ɣer Tajmunt, d akka i heggaɣ ara d-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ, ma yella d Ciran Ṭaher nniɣ-as ur d iyi-tessineḍ ur k-ssineɣ, heggi tamacahut ara sen-d-tawiḍ ma yella tettwaṭṭfeḍ!

Asmi ferqeɣ liṭrakt n lǧebha ɣef yimdanen, nekk ɣur-i cclaɣem d iwraɣen meẓẓiyit, uɣeɣ-d leqlam aberkan i yes-s i ttkeḥḥilent tulawin, mi ara kecmeɣ ɣer texxamt. Ihi ddmeɣ-d lemri amecṭuḥ, ad ṣebɣeɣ cclaɣem-iw d iberkanen, a d-ttbanen si membiɛd berrikit aṭas, nutni di laṣel-nsen d iwraɣen ur d-ttbanen ara, liṭrakt a ten-ḍebbqeɣ a ten-awiɣ irkell ḍebbqen, mi kecmeɣ taḥanut a s-fkeɣ i yiwen s tikli iɣeṣben, si swayes ara t-yeldi wemdan akken a t-iɣer, ad iẓer d acu i d nekk, ad iliɣ beddleɣ

Page 38: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 37 -

amkan, ur d iyi-yettaf ara! Mi ten-ferqeɣ yakk ad uɣaleɣ ɣer texxamt, ad kkseɣ tebrek i cclaɣem-iw yakk d tammiwin-iw, u ad bedleɣ ajakiḍ-inu ɣef wudem-nniḍen, ur ttwaɛqaleɣ ara! Ad beddleɣ adrum-nniḍen, yiwen ur d iyi-yettaɛqal, alamma sliɣ i yimdanen la heddren fell-i, la d-qqaren d bu cclaɣem.

Kra da yakk ssexdameɣ tiḥerci d ubeddel n ṣṣifa yakk d imelsa akken yiwen ur yettfaq yid-i. Ayen i heggaɣ a t-iniɣ ma yella ttwaṭṭfeɣ ɛawdeɣ-as deg yixef-iw, ḥefḍeɣt nezzeh akken ur ɣellṭeɣ ara,ad ṭṭfeɣ deg yiwen wawal ur nettbeddil,ibulisiyen ad afen taḥkayt tameqqrant a tt-arun, u yerna ur heddreɣ ara alamma rwan deg-i tiyita, alamma ttewteɣ aṭas ara d-hedreɣ akken ad ɣilen d tidet i la d-qqareɣ, am wakken d tiyita-nsen i d iyi-d-yessneṭqen.

Tamacahut-inu gerrzeɣ-tt amzun teḍra s tidet, cfiɣ fell-as mliḥ, tercem di lmuxx-iw. Asmi neffeɣ si Belɛebbas nekk d Ṭaher, aneggaru-yagi ceyyɛeɣ-t ɣer Ḥmed Weld Ccaṭer akken a ɣ-yuqem abrid, Weld Ccaṭer-agi yesɛa ṭṭumubil, yeznuzu lxeḍra yakk d lḥut, yeggumma ad aɣ-yawi di ṭṭumubil-ines, yefka-d ttiɛad akken ad nemlil ɣef tlata tmeddit ɣur Leḥbib Bennasi, nufa-n Weld Ccaṭer ɣur-s, usan-d tlata yergazen, rekben-d ɣef tlata tbessekliḍin, yiwen d Mimun Weld Ccaṭer, wayeḍ d Seqqal Ccuɛib,wayeḍ d Ɛessas Lǧilali, Seqqal, Ccuɛib yakk d Mimun ǧǧan-aɣ-d tibessekliḍin-nsen uɣalen ruḥen, ma d Ɛessas Lǧilali d snat tbessekliḍin ideg ara nruḥ nekk d Ṭaher, netta d wis-tlata nembeqqa ɛla xir,ar timlilit di listiqlal niɣ zdat Rebbi di laxert, nembeqqa ɛla xir ṣṣbeḥ-nni Aqcic d gma-s Yusef, d Bennasi, d Ḥmed, d Mimun, d Ccuɛib. Nerkeb di tbessekliḍin di tlata yid-neɣ, nekk d Ṭaher d Ɛessas Lǧilali ara ɣ-yawin, yessen sani, u d netta ara d-yerren tbessekliḍin-nneɣ i bab-nsent d Ssi Ɛebdelqader Aẓnasni.

Nruḥ d webrid n Mɛeṣker, nelḥa azal n tlatin kilumitr newweḍ ɣer yiwen udewwar, Ɛessas Lǧilali yenna-d “Rǧut dagi”, nerǧa-t zdat yiwen wexxmen anda neǧǧa tlata tbessekliḍin, nkemmel abrid-nneɣ ɣef uḍar d aksar d asawen, d ciṭ n teẓgi, newweḍ ɣer yiwen yeɣẓer neḥbes, Ɛessas Lǧilali yuɣal ɣer deffir

Page 39: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 38 -

sani, yenna rǧut-iyi alamma uɣaleɣ-d, nerǧa-t azal n ssaɛa d wezgen, alammi i t-nuyes! Nenna-d ahat yettwaṭṭef, alammi i nwala sin yergazen s iɛumam d iqeccubay la d-leḥḥun ɣur-neɣ nnan-d “ssalam u ɛalaykum”kemmlen deg webrid-nsen,cwiṭ akka ata yuɣal-d Ɛessas Lǧilali, nkemmel di tikli-nneɣ ɣef uḍar, axxam neɣ leɛzib iɣer ara naweḍ ad aɣ-d-yini rǧut-iyi s imir ara d-uɣaleɣ, ad yekcem ad yeqqim xemsa ddqayeq,mi d-yuɣal ad nkemmel abrid-nneɣ s teɣzi n yiḍ nekkni nleḥḥu alammi newweḍ ɣer yiwen udewwar, tama-nni irkell tessa s yeblaḍen, yenna-d arǧut, nurǧa, netta yekcem, ata yuɣal-d imiren,yedda-d yid-s yiwen wemjahed yelsa d aɛṣekriw yuqem-d agennur d awraɣ ɣef uqerruy-is.

Yemsalam yid-neɣ, yenna-d Ɛessas Lǧilali ad awen-d-qeddmeɣ Ssi Ɛebdelmumen d netta i d amendad n lmujahidin di tama-yagi, yehder yid-neɣ, yesteqsa-yaɣ-d ansi d-nusa, nenna-yas d ifidayen n Sidi Belɛebbas, nerwel-d nugad ad nettwiṭṭef.

Nekkini ɣef tmenɣiwt ur d-qqareɣ ara anwa i nɣiɣ,ahat d albeɛḍ si twacult-is i d as-yettilin niɣ mi ara d-slen wid i s-yettilin ayagi ad yeqqim d lbaḍna ala i nekk weḥd-i, ma yella nniɣ-d yakk ayen yeḍran yewɛer lḥal, ma yella yettwaṭṭef walbeɛḍ a d-iqirr u ad yuɣal d inigi fell-i,yal yiwen ayen yexdem ad yeffer ɣur yiman-is.

Ssi Ɛebdelmumen yessekcem-aɣ s axxam, nufa-n dinna azal n tmanya medden d imjuhad, wa yelsa d aɛṣekriw, wa yelsa d aɣerman, wayeḍ s ubalṭun n lɛeṣker d userwal aɣerman (civile),llebsa n lɛeṣker imiren ulaḥedd-itt, d imexḍa n wid yelsan d lɛeṣker.

Leslaḥ-nsen d timekḥal n ṣṣyada, yella yid-sen yiwen wemɣar ahat di leɛmer-is 60 neɣ 70 iseggasen,ɣur-s tamekḥelt n ṣṣyada d taqdimt, d tamerkut tarkast-ines, tesɛa zznad n tacciwin, mi muqleɣ ɣur-s yakk d tmekḥelt-ines walaɣ-t yerfa,yenna-yi-d “Yeḥreq jedd n tmekḥelt-agi” yebɣa tt-iḍegger ɣer berra, kra yellan din rwan taḍsa, yenna-yasen “Welleh ar d-awiɣ leslaḥ ajdid, d lmiṭrayuz n Fransa, a tt-id-awiɣ s yiɣil-iw, mi ara nɣeɣ bab-is”.

Mi d-yettqerrib lawan imensi, rnan-d rebɛa-nniḍen kecmen-d s axxam sanda nella, yerkell s ijellaben d idebbuzen, d irgazen

Page 40: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 39 -

imeqqranen ger rebɛin d xemsin sna, iqubel-iten Ssi Ɛebdelmumen,qqimen la heddren, bab n wexxam yewwi-yaɣ-d seksu s lmerqa iyuẓaḍ, yal yiwen seg-neɣ yefka-yas tayaẓiṭ, yezla-d 14 tyuẓaḍ, yenna-d “ Ččet a ssyadi imjuhad, mkull yiwen seg-wen ad yeddem tamekḥelt-is ( s teḍsa “tamekḥelt” d tayaẓiṭ)”.

Neṭqeɣ-d nekkini: Iban-iyi-d ma yella tagrawla-yagi ad teqqim aṭas iseggasen, aɣref ameɣbun ula i ɣ-d-yefk a t-nečč! Nniɣ-as“ya Ssi Muḥemmed, annect-agi bezzaf, d ttebdir, lukan ala tlata tyuẓaḍ berka-yaɣ, yal yiwet i rebɛa yergazen. Yenṭeq-d Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d: “Kečč ssusem ya Ssi Zzwawi, yexḍa-k wannect-agi, nekk bɣiɣ imjuhad ad ččen mliḥ! Ečč alamma terwiḍ, ma yegra-d ffer-it deg umuẓiḍ-ik ar tikkelt-nniḍen, ečč-it ma yella telluẓeḍ”.

Mi nerwa neffeɣ seg wexxam-nni, bab-is si twacult n Ɛessas Lǧilali, nruḥ s axxam-nniḍen anda nufa azal n ɛecrin yergazen, wissen ma d aɣ-ttraǧun nekkni neɣ d lweɛda i uqmen.

Yehder-asen-d Ssi Ɛebdelmumen ɣef tewra, yejbed-d si lǧib-is lmeṣḥef n leqran yesgall-iten, yal yiwen seg-sen yessers afus-is ɣef lmeṣḥef n wawal n Rebbi, yeggull s Rebbi d nnbi d leqran ad yexdem i tewra seg wul d nniya ma yella yexdeɛ-itt Rebbi d nnbi ur yettcafaɛ deg-s.

Yumer-iyi Ssi Ɛebdelmumen a d-mmeslayeɣ ɣef tewra akken a d-nawi tilelli, amek ara njahed alamma nerbeḥ ddunit niɣ laxert s listichad.Fkiɣ-d tinawt ɣef wayagi,ger uɣref yennejmaɛen deg wemraḥ n lḥara-nni, bedreɣ-d Lamir Ɛebdelqader d Lmeqqrani d Ɛebdelɛaziz mmi-s n Lmeqqrani, d Faḍma n Summer, mi ssuliɣ awal-iw yenna-yasen Ssi Ɛebdelmumen serrḥet yal yiwen ad yuɣal s axxam-is.Mfaraqen yakk a yimdanen.

Mi ruḥen neffeɣ-d si lḥara-nni nuɣal s axxam n Ɛessas Lmexṭar d ɛemmi-s n Lɛessas Lǧilali, din i nensa, nekk d Ṭaher neṭṭef taɛessast deg yiḍ, gar-aneɣ la nhedder s teqbaylit, yenṭeq-d bab n wexxam i wuɣur i nensa yenna-yas i Ssi Ɛebdelmumen “Wigi d acu-ten, ma d Merruk”?! Iwuǧeb-it Ssi Ɛebdelmumen “Wigi d atmaten-nneɣ usan-d si Leqbayel”. Yenna-yas-d bab n wexxam

Page 41: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 40 -

“Seg Leqbayel alammmi d da, ayen ur ttruḥun ara kan ad nnɣen ɣef tmurt-nsen? Nekkni s yergazen-nneɣ la nettnaɣ ɣef tmurt-nneɣ, u nutni ur ten-neḥwaǧ ara! (U bab n wexxam-agi yeḥfeḍ settin ḥizeb!).

Nmuqel tamuɣli n wurfan nekk d Ṭaher ɣur Ssi Ɛebdelmumen acku bab n wexxam i wuɣur nella yuklal lmut ɣef wayen d-yenna, niɣ xerṣum d tiyita alamma yenneslax weglim-is, alamma mazal inziz a d-yeffeɣ leɛmer-is.

Ssi Ɛebdelmumen ur d-yenni acemma, iruḥ-d ɣur-neɣ yenna-yaɣ-d“A d-ssutreɣ seg-wen akken a s-tessurfem i gma-twen-agi imɣendef, ur nessin d acu yeqqar! ” Nessusem ur d-nenni awal si nnig lebɣi-nneɣ, nenna-yas maɛlic, nekkni ulawen-nneɣ zzan ɣer daxel.

Neqqim din alammi d azekka-nni tameddit akken la d-tɣelli tdamcact, neffeɣ nruḥ ɣur yiwen isem-is Ssi Leḥbib, nufa-n ɣur-s lɣaci aṭas yessegrew-d akk adewwar-ines, Ssi Ɛebdelmumen yexdem am tikkelt tamezwarut yesgall-iten yakk di leqran i wakken ad xedmen tagrawla s ṣṣfa, ad bedden ɣer lmujahidin akken a d-ḥellin Lezzayer i yenselmen, deffir lemgillat d nekk i la d asen-d-ihedren ɣef tegrawla amek i tella liḥala-s deg Wawras akk d tmurt n Leqbayel iɣer ttruḥuɣ di taggara useggas n 1955,aṭas n yergazen i mlaleɣ dinna, maca, ur sgallayen ara lɣaci di tektabt n leqran lɛaḍim.

Ssneɣ sin yeḥbiben-inu, si taddart n Buɛednan yiwen isem-is Ɛmara Ḥemmu, yella di Tunes, yelḥa aṭas netta d imeɣnasen Itunsiyen, yella deg ukabar n Ferḥat Ḥeccad; wayeḍ d Ɛmara Racid d mmi-s n ɛemmi-s n Ɛmara Ḥemmu, aneggaru-yagi yella d ameddakel n Leḥbib Bennasi mi yella d anelmad di lǧameɛ n Zzituna,Ɛmara Ḥemmu llan ɣur-sen ṭṭjara di Tunes, yettekki deg weɣnes n tlelli n Tunes, yettwanfa-d yekcem-d ɣer Lezzayer, yella di Wehran ɣur mmi-s n ɛemmi-s Uyeḥya Rabeḥ ( d ɛemmi-s n Ḥmed Uyeḥya); Uyeḥya-yagi yella d acrik-iw seg useggas n 1953 alammi d taggara useggas 1955, ruḥeɣ ɣer tmurt n Leqabyel Uyeḥya Rabeḥ yefka-yi idrimen wwiɣ-ten i yemma-s ɣer Buɛednan,di taddar-nni mlaleɣ Ɛmara Racid yellan d anelmad di tesdawit n

Page 42: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 41 -

Lezzayer, mlaleɣ-ten di sin netta d Ḥemmu, neswa latay, nehder ɣef tsertit, d acu yessefken akken a d-nḥelli tilelli n tmurt seg wemnakcam Afransawi.

Ǧǧiɣ iḥbiben-iw di Buɛednan uɣaleɣ-d ɣer taddart At Dawed, deg wass n ttlata, sewwqeɣ ɣer Micli dinna mlaleɣ Ɛmara Ḥemmu yakk d Ɛmara Racid, nruḥ ɣer lqahwa neswa latay, ata iɛedda-d yiwen urgaz zdat-neɣ yessawel-as Racid“wa Ssi Remḍan”! Dɣa Ssi Remḍan-agi iruḥ-d ɣur-neɣ, iqeddem-aɣ-t-id Racid, yenna-yaɣ-d“wagi d Ssi Remḍan Ayiraten, d ameɣnas aqdim ukabar n P.P.A, yella di lḥebs yeffeɣ-d, yesɛedda aṭas n lmeḥna ɣef tmurt n Lezzayer.

Mi neswa latay nekker si lqahwa, la nteddu deg webrid la nhedder s leḥder, Ssi Remḍan la d-yeqqar i Ɛmara Racid: “D acu la iḍerrun deg idurar n Palestro yakk d Lbiban, yakk d Lewras, nemsebdad di rebɛa yid-neɣ zdat usensu n “transatlantic”.

Racid d Ḥemmu i ssneɣ di Wehran, nella rɣan wulawen-nneɣ ɣef tmaziɣt, d nekk i d asen-yessneṭḍen ajajiḥ la ireqqen deg wul-iw, seg wasmi meẓẓiyeɣ si 1952, Muḥemmed Arbaḥ, Ɛemmar At Ḥemmuda, fkan-iyi-d tibratin n Xlifati Muḥend Ameqqran yella di Lpari, yuqem tiddukla isem-is “Tiwizi i Umaziɣ”.

Deg wawal-agi di rebɛa yid-neɣ, mi d-bedreɣ “Tiwizi i Umaziɣ” nniɣ-asen tura atan la d-qqaren“Lezzayer d taɛrabt”, ɣur Rebbi ayagi d lekdeb, Lezzayer d tamaziɣt.

Ɛmara Racid yenna-d “Dagi i tuḍen icc-is” Ssi Remḍan yenna-d “Lezzayer mačči d ṭṭerf n wakal i d aɣ-d-wwin Waɛraben si Mekka, ssneṭḍen-t ɣer Tefrikt”. Nniɣ-as atnad la d-qqaren: “Nekkni d aḥric si lumma n Waɛraben”, yenna-d Ssi Remḍan “wagi d udem n tsertit, i wakken ad naf widak ara ɣ-yallen akken a d-nḥelli tilelli”. Nniɣ-as lɛulama n ddin atan nekren udem n Tmaziɣt, ula d ikabaren n tsertit daɣen,ala akabar n Ferḥat Ɛebbas ur d-nesban ara iman-is, acku aḥbib-is Ḥmed Bumenǧel asmi n-iruḥ ɣer Wehran deg useggas 1949 neɣ 1950, nemlal di “le magasin général”teččur d Leqbayel,aɛraben n Wehran ur d-ttbanen ara, Leqbayel yakk s

Page 43: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 42 -

tcucay tizeggaɣin,yemmeslay-d s tefransist,yuɣal yemmeslay-d s teqbaylit ceqqren-as yimdanen aṭas, i tikkelt tamezwarut di ddunit-iw ideg i sliɣ i tinawt n tsertit s teqbaylit,tura ma yella d lumma n Waɛraben i nella,nekk ur keccmeɣ ara ad xedmeɣ tagrawla-yagi!

Yenna-d Ssi Remḍan: “Tagi d taluft ara yafen tifrat-ines, mi ara yeffeɣ listiɛmar,d ayen ara frun tarwa n Lezzayer gar-asen,ma d lumma taɛrabt d awal kan n teswiɛt acku lumma yessefk ad tili tmurt-is yiwet,amezruy-ines yiwen, tutlayt d tnettit yiwet,ayen iɛeddan fell-as d wayen ideg tella d wayen la d-iteddun ɣur-s yakk d usirem d yeswi-ines yiwen, nezmer a d-nini Libya,Tunes,Lezzayer,Lmerruk,tanaṣlit, tajaddit, tanettit, amezruy ayen iɛeddan d wayen la d-iteddun d wayen ideg nella kif kif, ula d tutlayt seg yiwen uẓar kif kif.

Maca, tikta-yagi ur yessefk ara a d-banent ass-a, ma ulac a d-tuɣal ger wayger-aneɣ ara nettemyeḍlax, imiren Fransa ad teqqim, tagrawla-nneɣ ad teɣli u ad texṣer, ma yella nemgerrad ad rrẓen iɣallen-nneɣ.Tamaziɣt d ayen ibanen d tanettit,d tanaṣlit ur yezmir ula yiwen a tt-yenker d ayen yellan deg umezruy, yettwassen ɣur leǧnas n ddunit merra.

Ssurfet-iyi ay imeɣriyen ad gezmeɣ awal, ad kecmeɣ di tmacahut-nniḍen qbel ad ruḥeɣ ɣer Sidi Belɛebbas, d ayen nehder di tmurt n Leqbayel, ma d nekkni ur nuqim ara amgirred ger tarwa n Lezzayer d imseɛreb niɣ d Amaziɣ, dagi di lɣerb n tmurt ttuqimen amgirred ger Yezzayriyen! Win yeɣran settin ḥizeb nečča deg wexxam-is, yenna-d: “Zzwawa ad ruḥen ad jahden ɣef tmurt-nsen,nekkni ɣur-neɣ irgazen-nneɣ!» Nekkni s Leqbayel di yal tamdint n Lezzayer d nekkni i d imezwura s aɣnes d lǧihad yakk d tegrawla, d nekkni i d ul iḥebbken, d nekkni s Imaziɣen n Leqbayel, Icawiyen, Tipaẓa, idurar n Leblida,d nekkni i yeddmen isufa n tafat i tegrawla d imezwura.

Di taggara, win yellan mačči d Azzayri yuɣal d aselway n Lezzayer, yenna-d“Ɛecra yebkan deg wedrar i iẓeyyren ɣef tulawin-nsen, bɣan ad ḥekmen s ẓẓur ɣef uɣref-agi!”

Page 44: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 43 -

D nekkni mačči d imawlan n tesnareft, nekkni ur neznuzuy ara arraw-nneɣ (d lɣilman) yakk d yessi-tneɣ d tiqeddacin (El ǧawari), nekkni di Tmazɣa ur nesɛi ara leswaq n“Rraqiq” (azenzi n yimdanen).

Nekkni deg wegraw n uɣref nettak awal i yal yiwen, d akerraz niɣ d ameksa, niɣ d ameɣri werǧin neḥqir argaz, werǧin nezzenz niɣ nuɣ-d aklan, d ayen iɣef i ɣ-qqaren Imaziɣen.

A d-uɣaleɣ s awal ɣef win i wuɣur nečča imensi d argaz n lɛali-nsen, d ucbiḥ d lmumen, d aḥeqqi dduklen merra ccuruṭ n tirrugza deg wexxam-is, ikemmleɣ awal ɣef tegrawla, Ssi Ɛebdelmumen mi d iyi-yeẓra ɣriɣ taɛrabt, ssneɣ ad mmeslayeɣ, d nekk i yessudusen aɣref ɣer tegrawla,d nekk i wumi yettak awal ad hedreɣ,anda ma ddiɣ d nekk i iheddren,d asuddas n lumma.

Yenna-yi-d Ssi Ɛebdelmumen: “A Ssi Zzwawi, yessefk a k-nuqem d lkumiṣar asertan, ur nettaf ara am kečč! « Nniɣ-as nekkini“lkumiṣar pulitik-agi legrad-is d acu-t?! Yenna-yi-d “ad yili d ṣṣarǧan”. Ikemmel Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d “atan txuṣṣeḍ yiwet tɣawsa, ur d-temmeslayeḍ ara fell-as di tinawt-inek?” Nniɣ-as: “D acu-tt tɣawsa-yagi i ttuɣ?” Yenna-yi-d: “D lqewmiyya el ɛarabiyya! « Nniɣ-as “nekkni la nhedder ɣef tegrawla yakk d tlelli n Lezzayer, i lqewmiyya el ɛarabiyya d acu d aɣ-yewwin ɣur-s?! Nutni di ccerq, nekkni di lɣerb, nutni d Asya, di tegzirt n Waɛraben; nekkni d Ifriqya”.Yenna-d: “Ala, kif kif (ggaɛ Ɛreb)”. Nniɣ-as: “Mi ara d-tiniḍ nekk d aɛrab, atan tettweddreḍ, tɛerqeḍ ur neẓri anwa Aɛrab i tqesdeḍ? Maca, mi ara tiniḍ nekkini d Azzayri atan tettwassneḍ”. Yenna-d: “D wagi i d lamer i ɣ-d-yusan si Lmuɣrib, yessefk a d-temmeslayeḍ ɣef lqewmiyya el ɛarabiyya”. Imiren nniɣ gar-i d yiman-iw “ A wi yufan lemmer ur d-usiɣ ara ɣer tegrawla-yagi, a wi yufan lemmer di qqimeɣ di tḥanut-iw, anida imdanen ma nnan-ak-d ini-d kra a t-id-tiniḍ, ma tesbaneḍ iman-ik mgal ayen bɣan ad gezmen abuḥcic-inek deg yiɣẓer!”

Imiren i ḥulfaɣ iman-iw d aɣrib ameɣbun di tmurt-iw, ttwaḥeqreɣ ɣef yedmaren n yemma Lezzayer Tamaziɣt.

Page 45: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 44 -

Deg wexxam n Ssi Leḥbib, afellaḥ-nni uḥdiq, uḍrif nečča ɣur-s imensi, cfiɣ d aḥeddur s uyaẓiḍ, neqqim ɣur-s s teɣzi n yiḍ, mi yuli wass nečča lembesses.

Nekk d Ṭaher timeẓyanin i d aɣ-fkan di Belɛebbas yewwi-tent Ssi Ɛebdelmumen, yenna-d wagi d leslaḥ n temdint, ad yuɣal i temdint a t-ḥwiǧen ifidayen dinna, sakin yessawel i ttesɛa yergazen i d-yeddan yid-neɣ yeɛzel-iten fell-aneɣ,yenna-yasen ruḥet ay atmaten; s anda terram ad tafem atmaten-nwen imjuhad, yegra-d netta yakk d nekk, d Ṭaher, d Benḥemmuda, d Neṣreddin, di rebɛa yid-neɣ yenna-aɣ-d“ Kečč d Ṭaher ad tuɣalem ɣer temdint, neḥwaǧ-iken dinna, ur nettaf ara am kunwi”.

Mi sliɣ awal-agi am wakken yewwet-aɣ-d s ujenwi n tmes s idmaren am nekk, am Ṭaher! Nniɣ-as: “A Ssi Ɛebdelmumen, nekkni nexdem lwaǧeb, igi amenzu n lfida di Sidi Belɛebbas, tamdint-agi deg-s irgazen aṭas, ad xedmen lwaǧeb am nekkni, nekkni d iberraniyen a d-nban di tlemmast n uɣref ad fiqen yes-neɣ ibulisiyen”.Yenna-yi-d: “D nekk i yessnen d acu ara xedmeɣ!” Imiren ur d iyi-d-yeqqim wawal ara d-iniɣ, ma ulac ad ttusemmaɣ d lɛaṣi..! Ttif lemmer d aɣ-d-yenna ad temmtem, wala tuɣalin ɣer temdint, ẓriɣ ma nuɣal-d ad nettwiṭṭef, Ṭaher yenna-yi-d “Ma uɣaleɣ ɣer Belɛebbas, ad rewleɣ ɣer tmurt n Leqbayel! « Mi nella la nhedder nekk yid-s s teqbaylit, weḥd-neɣ.

Mi nruḥ neffeɣ seg wexxam n Ssi Leḥbib, deg yiḍ nbeddel s axxam-nniḍen di Rrfafsa, yiwen ṭṭaleb dinna, yenna-d i lɣaci“Ulac lǧihad mebla ṣṣelṭan, ɣur Rebbi ma ur nesɛi ara ṣṣelṭan mačči d imjuhad i nella! Rebbi ur d-yefriḍ ara fell-aneɣ lǧihad! Yettsemma d tuffɣa ɣef lqanun!”

Yenna-d Ssi Ɛebdelmumen: “Ruḥet a t-id-tawim, ma yugi a d-iruḥ fket-as tarṣaṣt s aqerru”. Yefka-yi-d tameẓyant-is, yenna-yi-d: “Ruḥ neɣ-it keččini! « Yenna-yas Ṭaher: “D nekk ara t-yenɣen”.Yekkes-iyi tameẓyant n Ssi Ɛebdelmumen seg ufus, yeggull s Welleh i lɛaḍim ar d netta ara iqerrṣen fell-as, Ssi Ɛebdelmumen yessusem kan.

Page 46: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 45 -

Nruḥ ɣur-s di tlata yid-neɣ, nekk d Ṭaher d Neṣreddin i wumi neqqar “Xaled”, nelḥa deg yiḍ lewhi n sin ikilumitren, newweḍ s axxam-is, yessawel-as Xaled, yesla-d yesɛuẓẓeg azal n setta iberdan, tḍall-d tmeṭṭut si deffir tewwurt, ur ẓriɣ d yelli-s niɣ d tameṭṭut-is? Tenna-d: “Anwa-k keččini?” Yenna-yas: “D Xaled! « Truḥ amecwar akka, yeffeɣ-d la itenneḍ aɛmam-is, ddan-d yid-s tlata yergazen, ur ẓriɣ d acu-yas-ten? Yenna-yas Xaled: “Yya-d yid-neɣ!” Yenna-d: “Ṣaḥḥa!” Wiyaḍ nenna-d: “Ad neddu yid-wen”. Nekk, nniɣ-asen“Ṣaḥḥa”. Acku nekk ẓriɣ ma ur ten-ǧǧiɣ ara a d-ddun yid-s, yalfi a ten-nenɣ di rebɛa yid-sen.Ɛeqleɣ belli usan-d a t-ḥudden, nekk ur ḥemmleɣ ara timenɣiwt ɣef lbaṭel n wid ur nexdim kra.

Newwi-t-id mebla ma yeẓra ɣur-neɣ leslaḥ imi nekkni d iɣermanen,mi yebded zdat Ssi Ɛebdelmumen yezzem-it ɣef wayen i d-yenna, yenna-d d ṣṣeḥ nniɣ-t,imi ur nesɛi ara ṣṣelṭan mačči d lǧihad!Yenna-yas Ssi Ɛebdelmumen “ Tarwa n Lezzayer, irgazen-agi la isedduyen tewra ma di xemsa yid-sen ifen ṣṣelṭan, afus n Rebbi netta d terbaɛt”.Yenna-d urgaz-nni “Semmḥet –iyi, ur fhimeɣ ara lefhama-yagi”.

Neṭqen-d sin si terbaɛt-nni i d-yeddan yid-s, nnan-as“Nekkni d arraw-is, aql-aɣ newǧed akken ad nruḥ ad nǧahed yid-wen”.Yenna-yasen Ssi Ɛebdelmumen “ Lǧihad mačči ala deg wedrar, ula di tuddar yakk d temdinin, anda ma yella Wezzayri ineslem Rebbi yefreḍ-d fell-as lǧihad”. Nnan-d warraw-is “Aql-aɣ newǧed kellef-aɣ s lxedma di temdint niɣ anida tebɣiḍ ad nruḥ a tt-nexdem”. Yenna-yasen “I ma yella fkiɣ-awen tiremmanin n “ligrunad”ad truḥem a tent-tḍeggrem”? Nnan-as “Ih, ulamma ma tebɣiḍ ad nruḥ ad nesserɣ lfirmat Irumyen, ad nruḥ a tent-nesserɣ!» Yenna-yasen Ɛebdelmumen: “Ihi kunwi d tawacult tazedgant, d lmumnin, d iɣelnaẓriyen iḥeqqaniyen”. Nnan-as “Axxam-nneɣ d win tessneḍ, melmi d ak-yehwa ruḥ-d ɣur-neɣ”.

Dɣa yesgall-iten di rebɛa yid-sen, ssersen ifassen-nsen ɣef lmeṣḥef, ggullen ad xedmen d imjuhad ɣef Lezzayer yakk d lislam,imiren iserreḥ-iten ad ruḥen, yenna-yasen “ Nɣet iqjan-nwen akken ur sseglafen ara fell-aneɣ deg yiḍ ma nusa-d, tinim i yakk i

Page 47: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 46 -

idewwaren-nwen , Ssiwḍet lexbar ɣer yal amkan,kra n win yesɛan aqjun a t-yesmurḍes, ma yeggumma ad ixelleṣ ɛecrin alef n lexḍa tikkelt tamezwarut, tikkelt tis-snat ma yella nufa-d aqjun-is a t-nezlu u ad as-nessečč aksum-is!” Nnan-as” Ttkel fell-aneɣ, yakk idewwaren-agi a ten-naweḍ, u ad asen-nessiweḍ lexbar n lǧebha, ad ssnegren iqjan”.

Nekk ferḥeɣ s wayen i xedmeɣ imi ten-ǧǧiɣ ddan-d yid-neɣ, lemmer i nugi yalfi ad nenɣ baba-tsen, u ahat nutni ad aɣ-nɣen, yerna sɛan yakk lemkaḥel deg yexxamen-nsen. Lḥemdu li Llah ya Rebbi i ten-yehdan, u ad yenṣer yes-sen tagrawla,d nutni i d imcufaɛ di tudert n baba-tsen,s yergazen-agi nerbeḥ-d ifadayen d yemjuhad ijdiden i tegrawla, acku ifadayen tuɛer lxedma-nsen di lawan-nni, ma tqerrṣeḍ ɣef walbeɛḍ d aɣref ara k-id-yeṭṭfen, ma yella deg yiḍ lɣaci la ttemyerwalen,ma deg wass a k-qerḍen aḍar niɣ a k-wwten s uɛekkaz a k-ɣeḍlen, imiren ad tettwiṭṭfeḍ.

Nuɣal yal iḍ ideg ara d-nessegrew aɣref nettmeslay-d ɣef tmenɣiwt yakk d usenger n yeqjan i wakken ur sseglafen ara fell-aneɣ mi ara nleḥḥu deg yiḍ.

Yiwen yenna-d: “Ur d as-liɣ ara tasa i weqjun-iw n ṣṣyada akken a t-nɣeɣ”. Nniɣ-as: “Uqem-as takmamt deg yiḍ alamma yuli wass, niɣ efk-it i walbeɛḍ a t-yawi ɣer temda n waman, ad as-iɛelleq aẓru s aɛebbuḍ-is, u ad as-yeḍleq ɣer daxel”.

Yiwen si ṣṣeḥra yenna-d: “I win iḥemmlen aqjun-is a d-yawi aseffud a t-yerr ɣer tmes alamma yuɣal d azeggaɣ, ad yeṭṭef aqjun a t-yeqqed si sdeffir, si tjeḥniṭ-is akken ur izemmer ara ad yesseglef, mi ara iẓeyyer a t-yeqreḥ wemkan-nni anda akken i t-teqqdeḍ, mi yeḥla ɛiwed-as tuqqda, ssyenna ara s-ttwagezmen iẓuran useglef! «

Kra yellan dinna ḍsan alammi yuɣal deg-sen nnefs. D imjuhad-nni i yessufeɣ Ssi Ɛebdelmumen s lemkaḥel i yenɣan iǧadarmiyen di tama n Slisen, ffren mi d-tɛedda ṭṭumubil iǧadarmiyen yeqqim wemɣar-nni bu tmekḥelt yerkan, d m tacciwin, fkan-as imeddukal-is tameẓyant yebded deg webrid, yerfed afus-is mi d-tleḥḥu ɣur-s ṭṭumubil iǧadarmiyen, yesseḥbes-itt, iqerreb ɣur-sen akken a ten-yesteqsi mi yewweḍ s amenhar yewwet-it s

Page 48: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 47 -

tmeẓyant ger wallen, yerwel ineggez ɣer ddaw webrid,ffɣen-d iǧadarmiyen yellan di ṭṭumubil di tlata yid-sen yečča-ten rrṣaṣ n widak yeffren, nɣan-ten wwin leslaḥ-nsen. Yewweḍ-aɣ-d lexbar n wayen i xedmen yeḥbiben-nneɣ,seg wassen ma yella iqerreb yiwen s aǧadarmi a d-iqerreṣ fell-as qbel a t-yaweḍ, ma yella di temdint rfed ifassen-ik d asawen qbel ad tawḍeḍ s abulisi niɣ s aǧadarmi.

Ass-nniḍen nensa ɣur yiwen ufellaḥ, lḥara-s tezga-d weḥd-s, ɣer tama n teẓgi meẓẓiyet, mačči am tẓegwa n tmurt n Leqbayel, nesṭebṭub di tewwurt n lḥucc alammi qrib ad terreẓ, yiwen ur d-yerri fell-aneɣ,sliɣ i lheffa la tleḥḥu zdaxel n lḥara teɛfes iqaccaḍen, nerǧa amecwar ur d-tenṭiq, dɣa uliɣ sufella n ṣṣur yebnan s weẓru d wakal, llant tebrujin yakk d tṭuṭac ideg ṭṭfeɣ, sserseɣ iḍaren-iw sufella n lḥiḍ, walaɣ akeṛṛus yers dinna daxel n lḥara, walaɣ di ṭṭlam deffir n tewwurt amdan yebded, rseɣ-d si ṣṣur sufella ukarru n wesɣar mebla lḥess, rseɣ ɣer tegnit kkseɣ-d tameẓyant, kkseɣ-as cckal la leḥḥuɣ alammi tt-ɛeqleɣ d tameṭṭut, jebdeɣ-tt-id si tayet, nniɣ-as“ssusem! Ldi-d tawwurt”! Teldi-d tawwurt kecmen-d yeḥbiben-iw.

Yenṭeq-d Ssi Ɛebdelmumen “Ayɣef ur d-tleddiḍ ara tawwurt”? Tenna-d “Atni la d-ttasen ɣur-neɣ lḥerka yakk d lɛeṣker deg yiḍ, la d aɣ-d-sṭebṭuben, la xeddmen deg-neɣ lmenker, ugadeɣ a d-lliɣ”.

Nedda yid-s s axxam, nekcem nufa-n baba-s Ssi Ɛebdelqader, d netta i d ameqqran udewwar n Rrfafsa, yesterḥeb yes-neɣ, yenna-d “Mreḥba a ssyadi lmujahdin”! Netta yella d aɛṣekriw aqdim, yexdem lgirra tamezwarut n Fransa ahat iɛedda sebɛin n sna di leɛmer-is, nnan-d fell-as iḥemmel Fransa, d ameddakel iǧadarmiyen, Fransa tettxelliṣ-it.

Mi d as-yebda tuzzma Ssi Ɛebdelmumen ɣef wayen i la ixeddem, yenna-yas Ssi Ɛebdelqader: “ D tidet Irumyen ttqadaren-iyi, acku nekk d amennaɣ aqdim

Page 49: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 48 -

di lɛeṣker-nsen, d tidet ttxelliṣen-iyi lanetrit (tasteɣt)n wayen i xedmeɣ fell-asen di temẓi-w, ma d imdanen i la wen-d-yeqqaren znuzuyeɣ ayetma ayagi d lekdeb, acku usmen yes-i, nekk d warraw-iw imi telha ddunit-iw axir-nsen,nekk d aɛrab mačči d Arumi,d ineslem mačči d ametruzi,ur znuzuyeɣ ara laxert-iw!

Ssi Ɛebdelmumen, iban-as-d wayen d-yenna d lḥeqq, yenna-yas “I warraw-ik anda llan”? Yenna-as-d “Belqasem atan deg wexxam, ma d Yub iruḥ a d-yawi lmaɛun si Budans, ccwiya akka a d-yaweḍ”.

Belqasem-agi, d mmi-s umeqqran udewwar n Rrfafsa, d argaz yelhan, d ṭṭaleb yeḥfeḍ leqran, iḍelli-nni kan i yejweǧ, wwin-as-d tislit, yella deg wexxam-is yeṭṭes.

Imiren kan Ssi Ɛebdelmumen yekker si gar-aneɣ iruḥ yessawel-as s axxam, yesṭebṭeb-as ɣef tewwurt-is, d tameṭṭut-is i d-iwuǧben, tenna-yas-d “Anwa kečč? D acu i tebɣiḍ ɣur-s? Ayɣef i d-tusiḍ deg yiḍ”? Yenna-yas “Ldi-n tawwurt niɣ a tt-rẓeɣ! Teldi-yas-d tawwurt, yufa-n Belqasem meskin yugad, la yettergigi, yenna-yas“Yya-d yid-i, ur ttagad ara, ara yilin ala lxir”.

Yewwi-t-id yid-s, kecmen-d ɣur-neɣ, yenna-yas Ssi Ɛebdelmumen “D acu k-yuɣen, ur tettsetḥiḍ ara? Kečč tessusmeḍ u tameṭṭut la d-tettwaǧab fell-ak! Yenna-yas-d Belqacem “Nekk la ttagadeɣ seg wemdan ara d-yasen ɣur-i deg yiḍ, yusa-d ɣef wayen iweɛren, lemmer d albeɛḍ-nniḍen ad as-iniɣ ulaḥedd-it da, imi d imjuhad nefreḥ yes-wen, u mreḥba”!

Ssi Belqasem, yeqqim gar-aneɣ, u yefreḥ yes-neɣ, awal is i d-yettmesleya d llayat n leqran lɛaḍim, iban ɣef wudem-is acebḥan d wallen-is tiẓerqaqin mačči d axeddaɛ niɣ d aɣeddar. Yenna-yaɣ-d daɣen: “Urgaɣ iḍelli kecmen-d s axxam-nneɣ lmujahidin, sliɣ i ṣṣut yenṭeq-d seg igenni “Fell-asen lsan-d imelsa n lǧennet d isdiliyen (iḥcayciyen) la ttmeclawan yakk d izurar n weẓref (lfeṭṭa), yessew-iten bab-nsen tissit tazedgant” yenna-d “Sadaq Llah u lɛaḍim”.

Baba-tsen yeffeɣ s amraḥ n lḥara, Ssi Ɛebdelmumen yekkes-d taktab n leqran yesgall deg-s Belqasem yakk d Yub, akken yennum

Page 50: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 49 -

ixeddem di yal tama, nekk s wawal-iw ssudseɣ-ten s abrid n tegrawla d lǧihad, d listichad d lǧennet, d leḥmala n weɣlan, d uɣref d wernay di lislam.

Nensa ɣur-sen iḍ-nni, yeffeɣ-d Neṣreddin i wumi neqqar “Xaled” yakk d Benḥemmuda i wumi neqqar “Buderbala” ṭṭfen lɛessa la tennḍen i lḥara, nekk yakk d Ṭaher neṭṭes, ma d Ssi Ɛebdelmumen ur yeṭṭis ara kra yekka yiḍ, nuki-d ɣef lxemsa n ṣṣbeḥ nekk d Ṭaher, nruḥ ad neṭṭef lɛessa d nnuba-nneɣ, Ssi Ɛebdelmumen neǧǧa-t yeṭṭes.

Mi la nhedder nekk d Ṭaher yenna-yi-d “Urgaɣ deg yiḍ iɛeddan, nemyuṭṭaf nekkni d lɛeṣker n listiɛmar la nettemyiwwat zzin-aɣ-d si yal tama, wwten-k-id s terṣaṣt ḥuzan-k ger tuyat, teɣliḍ d lmeyyit”. Nniɣ-as“Lmut n targit d teɣzi usemmud (leɛmer) d tudert ɣezzifen”.Yenna-yi-d “Ala, ẓriɣ ad temmteḍ, dagi ara tmeṭleḍ, a k-ǧǧeɣ d aɣrib, ad awiɣ lexbar n lmut-ik i yemma-k, u d nekk ara yeččen nnɛi-k (s teḍsa)”. Nniɣ-as“D nekk ara yeqqnen allen-ik, ara yesselfen i uqadum-ik, ara yeččen nnɛi-k s ufus, ara yewwten fell-ak agejdur, ara yawin lexbar n lmut-ik i yemma-k tameɣbunt! «

Yenna-yi-d lhedra-yagi ɣef ssetta n ṣṣbeḥ, a ziɣemma d iman-is i yurga, ɣef lɛecra d wezgen yeɣli d lmeyyet, nɣan-t s terṣaṣt i t-iḥuzan ger tuyat, teffeɣ targit-is ɣef yiman-is!

Tura, a d-iniɣ amek i teḍra: Ṣṣbeḥ zik yeffeɣ-d weqcic, ur neẓri sani i yebɣa ad iruḥ, nenna-yas uɣal s axxam, ur t-neǧǧi ara ad yeffeɣ; ad iruḥ sanda-nniḍen, nugad ad yehder fell-aneɣ.

Mi yuɣal weqcic s axxam, yeffeɣ-d wemɣar ameqqran udewwar, yenna-d ad iruḥ a d-yawi lmaɛun n tyerza sɣur yiwen ɣur-s leɛzib di tama-nni, ur yebɛid ara.Yenna-yaɣ-d“D Ssi ɛebdelmumen i d as-d-yefkan ttesriḥ ad yeffeɣ”. Kecmeɣ s axxam, steqsaɣ Ssi Ɛebdelmumen ma d tidet, yenna-yi-d “anfet-as ad iruḥ, d nekk i t-yeǧǧan”. D acu ara s-iniɣ nekkini, acku Ssi Ɛebdelmumen si lǧiha-nni, yessen merra lɣaci, maca, daxel n yiman-iw ur bɣiɣ ara ad yeffeɣ seg wexxam-is wemɣar-agi.

Page 51: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 50 -

Nunef-as i Ssi Ɛebdelqader ameqqran udewwar n Rrfafsa yeffeɣ seg wexxam, azgen n ssaɛa membeɛd yuɣal-d, yenna-yaɣ-d “Bab n lmaɛun ur t-ufiɣ ara”. Neṭṭef taɛessast zdat n lḥara di sin, nekk d Ṭaher, daxel n wexxam llan tlata yerfiqen-nneɣ: Ssi Ɛebdelmumen, d Ssi Xaled, d Ssi Buderbala, Ṭaher ɣur-s tismuqalin (jumelles)iwala ɣer lbeɛd,ɣef lɛecra n ṣṣbeḥ aṭas ikamyunen n lɛeṣker la d-leḥḥun ɣur-neɣ. Yenna-yi-d“Muqel kan”! Muqleɣ, walaɣ “jeeps” n lɛeṣker yakk d ikamyunen la d-leḥḥun, kecmeɣ ɣur Ssi Ɛebdelmumen, nniɣ-as ayen yellan “kker ɣiwel ad neṭṭef adrar ad nekcem tiẓgi, qbel ad aɣ-d-awḍen lɛeṣker”.

Belqasem, yenna-yaɣ-d“Ɣiwlet ffɣet”! Yub daɣen yenna-d “Ffɣet ssyagi”! Baba-tsen yenna-d “Ala, ur teffɣet ara, atan ɣur-sen tismuqalin (jumelles), a ken-id-walin, qqimet dagi, ur ttḥirit ara, lɛeṣker dima yal ṣṣbeḥ ttɛeddin ssya, ttruḥun ɣer Buli.Nekk d Ṭaher nhegga iman-nneɣ ad neffeɣ,ma d Ssi Ɛebdelmumen yenna-d ala, ad neqqim dagi axir-aɣ, lemmer a ɣ-d-walin, d netta i d ameqqran-nneɣ, d netta i d bab n tmurt, nekkni ur nessin ara sani ara nerr, ma nugi ad as-naɣ awal yettusemma nɛuṣa-t. Nekk d Ṭaher nelsa iqeccuba n Belqasem yakk d Yub, yeffeɣ Ṭaher ɣer berra s uqeccabi, amecwar akka yuɣal-d, yenna-yaɣ-d“Atni lɛeṣker faqen yes-neɣ, nnḍen-d am umeqyas, si tama n teẓgi uqmen-d “jeeps” d ikamyunen, ṭṭfen imeḍqan, ma si tama n luḍa d tibḥirin n lbaṭaṭa nnḍen-as-d lɛeṣker ibeɛden fell-aneɣ azal n xemsin n lmitrat, si deffir n lɛeṣker yella wasif, imiren ad tkecmeḍ tiẓgi”.

Alammi d tura i yeqfez Ssi Ɛebdelmumen yelsa aqendur n bab n wexxam, Ssi Xaled yelsa abernus n luber, Benḥemmuda yella s uqeccabi-ines. Ssi Ɛebdelmumen yenna-d ad neffeɣ, yiwen deffir wayeḍ, s ɛecra lmitrat ger yiwen d wayeḍ, yemla-d anwa ara yeffɣen d amezwaru d uneggaru, yeffeɣ netta d amezwaru, yerna Neṣreddin Xaled, yerna Benḥemmuda Buderbal, yerna Ṭaher, nekk yenna-yi-d ad ffɣeɣ d aneggaru,u ad qefleɣ tawwurt n lḥara ɣer berra s ugeṭṭum, u ad ǧǧeɣ Ssi Ɛebdelqader d warraw-is daxel n lḥara.

Page 52: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 51 -

Akken i teḍra, ruḥen leḥḥun di tebḥirin n lbaṭaṭa sanda llan lɛeṣker, acku abrid n deffir n teẓgi llant deg-s aṭas n ṭṭumubilat yakk d lɛeṣker. Ssi Ɛebdelmumen la ileḥḥu ɣer lɛeṣker, di rebɛa yid-sen di tebḥirin n lbaṭaṭa, wa deffir wa, lɛeṣker ḥesben-ten d ifellaḥen i la ixeddmen tamurt.

Nekk la leḥḥuɣ d aneggaru,tebɛeɣ iḥbiben-iw, mi d-muqleɣ ɣer deffir-iw ma tebɛen-iyi-d lɛeṣker, walaɣ Ssi Ɛebdelqader bab n lḥara yuli-d sufella n ṣṣur anda yella ukeṛṛus iɣef yuli, yebded ɣef ṣṣur, yekkes-d aɛmam-is amellal la t-yettdewwir,la t-yettlewwiḥ, la t-yettawi waḍu am win ara yinin i lɛeṣker ɣurwet a d-tewtem, tagi d taɛellamt tamellalt.

Nekk kemmleɣ di tikli-w ad laḥqeɣ iḥbiben-iw, wid yezwaren, ma d Ssi Ɛebdelqader ineggez-d si ṣṣur ɣer berra s weɛmam-is amellal la t-yettawi waḍu, la yettazzal ɣer lɛeṣker, mi yewweḍ ɣur-sen, berneɣ-d azal n rebɛa iberdan, yerna la ttkemmileɣ di tikli, wissen d acu i yenna i lɛeṣker, yessaɣel-d s uḍad-is ɣur-neɣ. Imiren lɛeṣker ssawlen-d s usemɣer n ṣṣut: Ḥebset! Ḥebset! Ḥebset!

... Iḥbiben-iw imiren i uzzlen aṭas, kksen-d leslaḥ-nsen wwten lɛeṣker yellan zdat-sen, yuɣ-iten lḥal qerben.

Lɛeṣker walaɣ ɣlin tlata, ur ẓriɣ jerḥen niɣ mmuten, lɛeṣker-nniḍen walaɣ wexxren akka d wakka ɣef yidis azelmaḍ yakk d uyeffus, iḥbiben-inu imezwura ffɣen la ttazzalen, imiren kan yebda rrṣaṣ la yettifif amzun d abruri, la ɣ-d-kkaten si deffir wid yellan ɣef lijip yellan ɣer tama n teẓgi, wid i ɣ-d-yezzin si zdat wexxren ammer a ten-id-ḥazen s rrṣaṣ. Rrṣaṣ yeɣli-d fell-aneɣ si deffir amzun d abruri, Ssi Ɛebdelmumen yakk d Neṣreddin wwḍen ɣer yiwen ukessar udren, yufrar fell-asen rrṣaṣ, ur ten-yettḥaz ara.

Negra-d nekkni di tlata: Benḥemmuda, Ṭaher, nekkini, alammi walaɣ yiwen uqeccabi yeɣli, ɣas akken la nreggel ur neḥbis ara, alammi walaɣ aqeccabi-nniḍen yeɣli, qqimeɣ ala nekkini weḥd-i ɛeddaɣ ɣef sin lmeyytin d tarewla, ɛefseɣ ɣef yiwen weẓru yenneqlab si ddaw uḍar-iw dɣa ɣliɣ ɣef wudem.

Akken ɣliɣ ɣef wudem ḥebsen tiyita n rrṣaṣ, i ɣilen mmuteɣ, bdiɣ leḥḥuɣ di lqaɛa, smurudeɣ ɣef yedmaren-iw,mi d iyi-d-walan la

Page 53: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 52 -

smurudeɣ rnan-d wwten-iyi-d s kra n terṣaṣin di lqaɛa, nekk lliɣ qrib ad awḍeɣ ɣer tkessart-nni ad serrḥeɣ di trewla ad yifrir fell-i rrṣaṣ-nsen, qrib ad awḍeɣ tiẓgi.

D acu i xedmen lɛeṣker, tebɛen-iyi-d s snat ljippat,yiwet si tama tayeffust,tayeḍ si tzelmaṭ, zwaren-iyi qusmen-iyi-d qbel ad awḍeɣ ɣer tkessart,zwaren zdat-i bernen-d ɣur-i, ṭṭfen deg-i s snat tepyasin “les 12/7 “ yiwet di yal ṭṭumubil, ẓriɣ ad iyi-d-ḥazen, ur ttawḍeɣ ara ɣer tkessart,ẓriɣ ttwaṭṭfeɣ,lemneɛ ulaḥedd refdeɣ afus-iw ayeffus.

Yenṭeq-d yiwen s tefransist “Tjerḥeḍ”?! Nniɣ-as “Ala”.Yenna-yi-d s tefransist“Bded, ifassen-ik s igenni”! Beddeɣ, ifassen-iw deg igenni, iqerreb-d ɣur-i, yenna-yi-d“Ma tesɛiḍ leslaḥ?» Nniɣ-as“Ih”.Yenna-d “D acu-t”? Nniɣ-as“D tameẓyant”. Yenna-d “Ur ttmimiḍ ara!» Yekkes-d lmus, icerreg-iyi aqeccabi i lsiɣ, baneɣ-d d aɣerman s imelsa n temdint, yekkes-iyi tameẓyant yakk d tɣeggaṭ, cudden-iyi ifassen-iw ɣer deffir, dɣa lɛeṣker aṭas i d-iruḥen ad iyi-walin, ɣeḍlen-iyi d tinegnit, mi d asen-ttarraɣ lehdur s tefransist, nutni d“la legion”ɣilen-iyi d arumi.

Fsin-iyi tiqeffalin userwal,ad iyi-iwalin ma xetneɣ acku nekk d amellal, si tazzla uɣaleɣ d azeggaɣ,allen-iw d tiḥcayciyin, rewseɣ ɣur-sen.Mi d iyi-rran d tinegnit s tarkasin n lemkaḥel-nsen, sɛant swadda akawečču,la yi-d-kkaten s anyir,s aqerru,ɣer tamart,s anzaren, s imi,s idmaren,ixef-iw yenta deg wakal yellan yellexs,yuqem aṭiṭuc annect n lkanun, lemmer ur yellexs ara wakal, ixef-iw ad ifelleq, kra din yakk n tyitwin ur d iyi-jriḥent ara acku tirkasin n lemkaḥel sɛant akawečču swadda.Ɛawden-iyi-d tiyita s wummeẓ ɣer lqaɛa umeẓẓuɣ,serɛen-iyi ɣliɣ,ur ḥulfaɣ ara d yiman-iw alammi i d iyi-ttdewwiḥen, mi d iyi-ddmen seg ifassen yakk d iḍarren, la cennun tarennawt.

Wwin-iyi s idewwiḥen ɣer ṭṭumubil, ukiɣ-d seg uneṣruɛ ḍeggren-iyi ɣer lajipp yella deg-s yiwen weɛṣekriw, yebded ɣer la 12/7, yebren-d azabuq ɣur-i, nekk ẓẓleɣ,imiren yuli-d weɛṣekriw-nniḍen yekkes-iyi leḥwayeǧ-iw: apardessu (akebbuḍ), ajakiḍ, atriku,

Page 54: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 53 -

yeǧǧa-yi ala leqmeǧǧa d userwal, yekkes-iyi asebbaḍ, yeǧǧa-yi iḍarren-iw i leḥfa.

Ẓẓleɣ di lajipp alammi d-wwin Ciran Ṭaher yemmut, ḥuzan-t s terṣaṣt ger tuyat, teffeɣ-d seg yedmaren-is, tuqem aṭiṭuc annect-ila-t!

Mi t-id-wwin daɣen la cennun amecni (nnacid) n trennawt, ḍeggren-t-id ɣer tama-w, walaɣ-t yemmut akken yurga, tuɣal-as targit ɣef yiman-is, la ttmuquleɣ udem-is ḥekkreɣ tamuɣli aṭas, yenṭeq-d weɛṣekriw, yenna-yi-d s tefransist “ Ma tessneḍ-t?» Nniɣ-as“Ssneɣ-t, d mmi-s n taddart-iw”.Yenna-yi-d “Isem-is”? Nniɣ-as “Ciran Ṭaher”.

Lemmer mazal-it yedder ur d-qqareɣ ara ssneɣ-t, ur ttmuquleɣ ara ɣur-s lemmer a t-sqirren, a d-yejbed ayen yellan seddaw wedfel, imi yuɣal d amettan, dayen ulac asteqsi.Yenna-yi-d “I kečč isem-ik?» Nniɣ-as“Ḥaman Ɛebdella”. “Anda tluleḍ? Anwa aseggas? D acu txeddmeḍ?”…Wuǧbeɣ-t ɣef yesteqsiyen-ines!

Ameddakel-nneɣ Benḥemmuda Buderbala, ur t-ssineɣ ur d iyi-yessin, nemlal kan di Leḥsasna, yakk d Rrfafsa. Netta d amejruḥ deg uselsul uzagur mazal-it la yesselqaf, la yesreɣruɣ,sliɣ-as ɣer ljippa-nniḍen yellan deffir-i, bɣan a t-id-sneṭqen qbel ad yemmet, ṭṭfen aɛekkaz la s-senndafen leǧruḥ-is, sliɣ la d as-heddren, la s-qqaren s tefransist“Hder!» Yenna-d yiwen weɛṣekriw “Dayen ad yemmet, ur yettɛeṭṭil ara, farṣet ma yella ad awen-d-yini anda llan wiyaḍ”. Ssawḍen-aɣ-d anda yella yiwen leḥṣin d amecṭuḥ, anda llant kra n tberrakin yakk d terbaɛt n lɛeṣker.

Benḥemmuda Buderbala yessufeɣ rruḥ-is, yuɣal ɣur sidi Rebbi weqbel a d-naweḍ ɣer leḥṣin, sliɣ i lɛeṣker la heddren di ttilifun, la qqaren i wiyaḍ “Dagi “P.P.F”, la d-qqaren “Nuɣal-d seg wedrar n Sidi Ɛli Benyub, yiwen ufellag neṭṭef-it-id, yiwen yemmut, yiwen yejreḥ aṭas yegzem seg waggus, yemmut-aɣ deg webrid ur d-yehdir ara,s wesḥissef!»

Newweḍ-d ɣer leḥṣin n Budans, rseɣ-d si ljippa,bdan-iyi tiyita s wummaẓen d iqeddamen, lmeyytin ḍeggren-ten di tegnit, wwin-d

Page 55: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 54 -

aɛekkaz bu ifuden ad yili sin iḍudan di tuzert-ines, bdan-iyi s tyita, la kkaten s aqerru, s iḍarren, ɣer taɣmiwin, s azagur,ɣer tuyat,ɣer wammas, s aɛebbuḍ, alammi ɛyan ifassen-nsen di tyita, wehmeɣ amek ur mmuteɣ ara s tyitwin-nni!

Sin lmeyytin-nni,Ciran Ṭaher yakk d Buderbala ssersen-ten mebɛid,sennden-ten ɣer lḥiḍ amzun d ticekkarin, la ten-kkaten d timezlellit s lemwas ssentan deg yedmaren-nsen acḥal n lemwas, nekk la ttwaliɣ,uɣalen-d ɣur-i, mi d-kksen lemwas-nni si lmeyytin la ten-id-ttqissin ɣur-i akken ad iyi-d-rejmen s lemwas,a ten-ssentun deg yedmaren-iw. Nnan-iyi-d“I kečč, a d-thedreḍ niɣ xaṭi?» Ihi a d-hedreɣ. Dɣa rran-iyi ɣer tberrakt,la yi-d-kkaten s lemwas,la nettun deg wesɣr yellan ɣer tama-w.

Di rebɛa wussan-nni ideg lliɣ ɣur lɛeṣker n “la légion” uqmen-iyi aṭas n leǧruḥ deg wudem, ifassen, iḍarren, idmaren, kullec yuɣal d azegzaw. Rran-iyi d tinegnit,di tberrakt kettfen-iyi ɣer lqaɛa seg ifassen d iḍarren, la d-ttasen lɛeṣker n “ la légion étrangeres” win d-yewwḍen ɣur-i ad iyi-yebẓeḍ s udem , s anzaren, s imi, s idmaren, si tlata n tmeddit alammi d azekka-nni ɣef tmenya n ṣṣbeḥ. Rwiɣ taffeḥt yakk d tesmem, d tezfer ibeẓḍan, tafekka-w merra teččur: aserwal, leqmeǧǧa, acebbub merra llexsen s ibeccicen n “la légion”.

Azekka-nni usan-d iǧadarmiyen n Budans ad iyi-beḥten, wwin-iyi ɣer texxamt-nniḍen d taberrakt, zeddiget cwiṭ, bdan abeḥḥet” D acu k-id-yewwin si tmurt n Leqbayel?» Nniɣ“Nekkni s Leqbayel s umata nxeddem berra n tudrin-nneɣ,di temdinin niɣ di Fransa”.

- Ma teɣriḍ niɣ ala? - Ɣriɣ taɛrabt di Wehran. - Andia i teɣriḍ? - Di lmedrasa n Lfalaḥ. - Anwi lecyax i wuɣur teɣriḍ? - Lbacir Yeḥyawi, Muḥemmed El Meɣribi, Muḥemmed El Meǧǧaǧi, Crifi Ḥamani, Lɛerbi Benɛisa,Ḥmed

Page 56: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 55 -

Belleɛrusi,Ḥmed Bendiyyab, Muḥemmed El Xengi, Ssaɛid Ẓemmuci.

- Aǧadarmi: Wigi yakk d arraw n leqḥab, kečč daɣen d mmi-s n lqeḥba. I tefransist anda tt-teɣriḍ? -Ur ɣriɣ ara tafransist, werǧin kecmeɣ aɣerbaz. Aǧadarmi: Maca, tessneḍ ad thedreḍ tafransist. -Ssneɣ acku ttwarebbaɣ di temdint, anda llan Wudayen yakk d Yefransawiyen,d Ṣpenyul heddreɣ yid-sen, ḥefḍeɣ fell-asen. Aǧadarmi: Wuɣur i txeddmeḍ?

- Ɣur waṭas igennayen, d Udayen, d Tlemsan, d Aɛraben, tiggti d Leqbayel.

- Amek i tessneḍ Ciran Ṭaher?

- Ssneɣ-t di taddart-iw. Yusa-d si taddart-is ɣer Wehran yeḥfeḍ tagnayt ula d netta.

- Melmi teffɣeḍ s adrar?

- Azal n tlata wagguren aya.

- Anwa i k-yewwin s adrar?

- D Ssi Ɛebdelmumen.

- Anda i t-tessneḍ?

- Yella di Legraba, la ihedder i lɣaci ɣef wat wedrar, la d asen-yeqqar“Ruḥet ad teffɣem s adrar akken a d-tḥellim tamurt-nwen i d awen-tekkes Fransa, alammi tuɣalem merra d ixeddamen n lkulun”.Mi yessuli awal-is ɛerḍeɣ-t akken ad nsew leqhawi,yedda-d yid-i nekcem ɣer lqahwa,mliɣ-as-d anta lqahwa,neswa latay,nniɣ-as ma ad iyi-tawiḍ ɣer wat wedrar,bɣiɣ ad jahdeɣ acku sliɣ s Ṭaher iruḥ s adrar yakk d Ɛemmar, yakk d Ḥmida la d iyi-d-ttbanen ala nutni i d irgazen iẓewren, ula d nekk bɣiɣ ad iliɣ am nutni.

Aǧadarmi: Atan twalaḍ sin nenɣa-ten am wuccanen,ula d kečč a d-tiniḍ ayen yakk i txedmeḍ, ma ulac ad ak-nkemmel am nutni. Sani i truḥeḍ kečč d Ɛebdelmumen?

- Ɣer Tajmunt.

Page 57: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 56 -

- Tajmunt-agi anida tella?

- Di tama n Budu.

- D acu n ṭṭumubil i ken-yewwin ɣer Budu?

- Nruḥ ɣer yiwet lfirma,berra n Belɛebbas, d lfirma n lḥaǧ Buɛlam,nekk d Ɛebdelmumen, yessawel-as s yisem-agi, yeffeɣ-d yehder yid-s, ata yusa-d yiwen yesɛa takamyunt, yenna-yas lḥaǧ Buɛlam awi-ten ɣer Tajmunt,nerkeb di tlata yid-neɣ ɣer tama umenhar,nekk d Ssi Ɛebdelmumen.

- Aǧadarmi: Isem-is bab n ṭṭumubil?

- Ur t-ssineɣ ara. Dɣa yesbedd-iyi uǧadarmi, yeṭṭef-iyi seg yedmaren, yewwet-

iyi s kra n wummaẓ s aɛeddis alammi yuɣal deg-i nnefs, ɣliɣ yeṭṭef-iyi, tiyitwin-agi weɛrent akter n tyitwin uɛekkaz i d iyi-fkan lɛeṣker, yebɣa uǧadarmi ad iyi-yernu tyitwin, nniɣ-as “rǧu a d-iniɣ”, yenna-d “ini-d, ɣiwel!» Nniɣ-as“yessen-it Ssi Ɛebdelmumen, sliɣ mi d as-yessawel“Ya Ɛmer”.

- Aǧadarmi: I Ssi Ɛebdelmumen-agi anwa-t?

- D winna i irewlen netta d Neṣreddin mi d iyi-d-teṭṭfem.

- Acḥal di leɛmer-is ara yili Ssi Ɛebdelmumen?

- Ad yili ahat 45 niɣ 50, yexdem lɛeṣker n Fransa, yella di lgirra n Lalman.

- Amek i teẓriḍ ayagi?

- Sliɣ-as mi la ihedder d wiyaḍ.

- Anta “rrijimu” ideg yella?»

- Ur ẓriɣ ara.

- A mmi-s n leḥram!

- Nekk d mmi-s n twacult tazedgant. Iǧadarmiyen llan di tlata yid-sen, yiwen yella yettaṭṭaf

ijerriḍen ifassen, wayeḍ yettaru, wayeḍ yesteqsay, ṭṭfen-iyi gar-asen alammi ur zmireɣ ara a d-ssaliɣ awal, la yi-d-ttɛawaden isteqsiyen,la

Page 58: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 57 -

d-ttɛawadeɣ ayen d-nniɣ alammi d-yeɣli ṭṭlam, ur zmireɣ a d-ssaliɣ awal,allen-iw sellawit, la meddlent weḥd-sent. Yenna-d uǧadarmi: Teggummaḍ a d-temmeslayeḍ, a k-nerr i lɛeṣker d nutni ara ikemmlen yid-k, a k-leḥḥqen ɣer wiyaḍ.

Nekk ẓriɣ iman-iw mmuteɣ,ur bɣiɣ ara ad awiɣ wiyaḍ yid-i, dɣa kecmen-d lɛeṣker, yenna ssarǧan i iǧadarmiyen : Wagi d ameḥbus-nneɣ, d nekkni i t-id-yeṭṭfen, d nekkni ara t-yawin, kunwi s iǧadarmiyen ur keccmet ara deg wayen i ken-yexḍan, ur t-tettaṭṭafem ara ɣur-wen ad yeqqim ɣur-neɣ! Yenna-yi-d uǧadarmi “ Ihi ruḥ ɣer wid i k-id-yeṭṭfen, ur k-nettawi ara nekkni, a k-leḥḥqen ɣur imeddukal-ik imjahden.

Di rray-iw nekk ẓriɣ ad iyi-nɣen,d lɛeṣker niɣ d iǧadarmiyen kif kif-nsen, uyseɣ ddunit dayen.

Iḍ-nni ǧǧan-iyi iǧadarmiyen ruḥen, wwin-iyi lɛeṣker n “la légion” ɣer tberrakt n wuzzal “zzangel”,taberrakt-nni ɣur-s tawwurt n wesɣar,sɣamen-iyi di teɣmert,yella usemmiḍ, lsiɣ ala leqmeǧǧa, ulamek i senndeɣ aɛrur-iw s uzzal,tafat ulaḥedd, urǧaɣ azal n tsaɛet, kkreɣ-d seg wemḍiq-iw, beddleɣ amkan di tberrakt akken ad senndeɣ aɛrur-iw ɣer tewwurt n wesɣar,mačči d tasemmaṭ am wuzzal, akken senndeɣ ɣer tewwurt ziɣemma tawwurt-nni ur temdil ara s tsarut,d amdal kan i tt-id-medlen,mi tekkaɣ tuyat-iw ɣur-s tawwurt teldi, nekk ɣliɣ ɣer berra,zdat n tberrakt.Tella tafat n tziri berra uɣaleɣ ɣer tberrakt,jebdeɣ iman-iw ɣer deffir n tnebḍaṭ, tawwurt teqqim teldi, imiren tuɣal-iyi-d rriḥa n tudert, nniɣ gar-i d yiman-iw “ Ufiɣ abrid ad rewleɣ”,iḍarren-iw ssegren si tyitwin uɛekkaz,ur zmireɣ ara ad lḥuɣ,yuɛer fell-i ibeddi,bɣiɣ ad mḥiḥḥdeɣ ur zmireɣ ara ad ɣiwleɣ,ugadeɣ ad ttwiṭṭfeɣ,yella ugeṭṭum bu isennanen, yella wamek ara ffɣeɣ, tella din tberrakt n lɛeṣker yulin ɛecra lmitrat deg igenni,yella din weprujiktur n tafat,ttalin ɣur-s lɛeṣker s sellum, walaɣ-d aɛessas la yettmuqul ɣer tama-nniḍen, la ttxemmimeɣ ad rewleɣ,si swayes ara d-yebren nekk ad ffɣeɣ seg ugeṭṭum bu isennanen, u ad rewleɣ ɣas ifaq uɛessas,u ma yella iqerreṣ-d fell-i ssneɣ amek ara rewleɣ ur d iyi-d-yettḥaz ara, ɣas

Page 59: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 58 -

taṣḥiḥt ulac la ttxemmimeɣ ɣef trewla,mi heggaɣ iman-iw i trewla mmektiɣ-d iqjan,ẓriɣ ad iyi-tebɛen u ad iyi-d-ṭṭfen.

Uɣaleɣ s axemmem ma ad rewleɣ niɣ ala,nniɣ ttif ad mmteɣ zeqqleɣ wala ad mmteɣ d asemmaḍ, qqimeɣ azal n ssaɛa-nniḍen deg uxemmem.

Alammi ata iruḥ-d ɣur-i ssarǧan s “lapil” deg ufus-is, yehder-iyi-d s taɛrabt, aziɣemma d Aṣbenyuli, Ṣbenyul yakk ssnen taɛrabt, am yemseɛraben, yenna-yi-d“Acimi ur treggleḍ ara a mmi-s n tqeḥbiwt?! Yenɛel ddin n imawlan-ik a ccmata”!

Ɛeqleɣ nekkini belli ndin-iyi ticerket akken ad rewleɣ, u ad iyi-nɣen, ǧǧan tawwurt teldi s ttɛemmda. Nniɣ-as ur zmireɣ ara ad rewleɣ, qerḥen-iyi iḍarren-iw, dɣa yewwet-d tawwurt n wesɣer s zzɛaf, ibelleɛ-itt si deffir s tṣekkar, iruḥ. Uɣaleɣ alammi d tawwurt musseɣ-tt s ufus-iw, ufiɣ-tt tṣekker, dɣa tekkaɣ aɛrur-iw ɣur-s, sserseɣ ixef-iw ger tgecrar-iw ṭṭseɣ, uɣaleɣ am wakken ulaḥedd-iyi di ddunit, ɣas ttewteɣ, ɣas ssegreɣ uɣaleɣ yakk d idim,u yewwi-yi yiḍes.

Mi yuli wass walaɣ iṭij seg iceqqiqen n zzang, tewwet-d cwiṭ n tafat ɣer tberrakt-nni, acemma akka wwin-iyi ɣur iǧadarmiyen i d-yuɣalen ɣur-sen.

Kecmeɣ ɣur-sen yenna-yi-d uǧadarmi “Ur d-teqqareḍ ara ṣṣbaḥ lxir ay afellag i yumsen”?! Nniɣ-as“Ayen i txedmem deg-i yerkell ad rnuɣ ad awen-d-iniɣ ṣṣbaḥ lxir”!

- Aǧadarmi: D acu i d ak-nexdem? - Tewwtem-iyi, tessawḍem-iyi ɣer lmut!

Iqerreb-d ɣur-i, yewwet-iyi-d s ubeqqa, u yenna-yi-d“Ay akeddab afuḥan! Mačči d nekkni i k-yewwten, d “la légion” i k-yewwten, terniḍ lekdubat fell-aneɣ!

Nekren-iyi am wakken ur d iyi-wwiten ara, nekk ssusmeɣ, ikemmel yenna-d“Wid i k-yewwten ur sɛin ara“les équipier, sɛan “Les calos!»

Yenna-yi-d uǧadarmi-nniḍen” Lɛeṣker-nneɣ mačči d iɣyal am kunwi, ssnen tiyita n rrṣaṣ, bɣan kan a d-ṭṭfen yiwen niɣ sin seg-

Page 60: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 59 -

wen d imudduren akken ad aɣ-d-temlem d acu xeddmen Lfellaga-nniḍen, mazal nesɛa lweqt aṭas yid-k”. Tura, ini-d amek temlalem kečč d Ciran Ṭaher?

- Yessaweḍ-aɣ Ssi Ɛebdelmumen alammi d kra igerbiyen, nekcem ɣer din ufiɣ-n Ciran Ṭaher, nemsalam nekk yid-s.

- D acu yesɛa d leslaḥ?

- D tamekḥelt taqdimt m tacciwin.

- I Ɛebdelmumen d acu i yesɛa?

- Yesɛa lmitrayuz yakk d tmeẓyant

- Tameẓyant-is amek i tga?

- Tafettust-is d tamellalt n yiɣes tesɛa tajerrart anda yettuqim rrṣaṣ, nettat d tamellalt am lfeṭṭa i tettecruruq.

- D acu i txeddmem?

- Nleḥḥu deg yiḍ, deg wass nteffer deg yexxamen, nhedder i lɣaci, yesgallay-iten Ssi Ɛebdelmumen di tektabt n leqran n yenselmen.

- D acu i theddrem i lɣaci?

- Ad allen (ad ɛiwnen) tagrawla s yedrimen, s wučči, s imelsa, s leslaḥ, a ten-ssensen ɣur-sen, ad ttɛassan fell-asen,ad asen-d-ttawin ddwa, a ten-ceyyɛen seg wemḍiq ɣer wayeḍ, ad nɣen wid iḥemmlen Fransa, ad nɣen iqjan akken ur sseglafen ara fell-asen.

- Tenɣam aṭas n lɣaci, ay ifuḥanen ifellagen, ay iɣeddaren, lemmer i d iyi-twalam di ssuq yalfi d iyi-tenɣam. Efk-iyi-d merra ismawen n widak i tenɣam!

- Nekk ur nɣiɣ ara ula d afrux niɣ awtul. Tufam tameẓyant-inu muqlet ma yella wi yemmuten s rrṣaṣ-ines.

- Yenna-yi-d “A yir amdan! A d-tiniḍ, niɣ ad sserɣeɣ aglim-ik d kečč d amuddur!

Yewwet-iyi s userfiq, skerkren-iyi ɣer tberrakt-nni ideg nsiɣ, rran-iyi d tinegnit ɛefsen-iyi ɣef ifassen d iḍarren, ldin-iyi imi-w la d

Page 61: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 60 -

iyi-smarayen aman s tqerɛet alammi yeččur uɛebbuḍ, yuɣal deg-i nnefs, la d-teffɣen waman seg yimi-w d wanzaren-iw, nniɣ-as“rǧu a d-iniɣ”. Ḥebsen-iyi aman, ssekren-iyi-d, sɣamen-iy ɣef uṭaburi, snat niɣ tlata ddqayeq, yenna-yi-d uǧadarmi:

- Aha tura ini-d!

- Nɣan yiwen di Budu,isem-is Buras,ceyyɛen-as-d yiwen weḥbib-is, yessen-it, ruḥen di sin deg webrid yexla, leḥḥun lewhi n tmeddit ffɣen-d ɣur-s sin-nniḍen, yiwen yewwet-it s uɛekkaz yesreɛ-it yeɣli, wayeḍ ikemmel-as s ucaqur s aqerru, yabḍa-yas ixef-is mnaṣef.

Deg wawal-iw ufan kra n tidet, la tezzin fell-as. - Aǧadarmi: I kečč, ttekkiḍ yid-sen, twalaḍ-ten?

- Ala.

- Amek ihi i teẓriḍ ayagi?

- Sliɣ i wiyaḍ la heddrem.

- Anida i tegganen?

- Tiswiɛin deg iqiḍunen, tiswiɛin deg igerbiyen,tiswiɛin di lexlawi ddaw ttjur n rremman.

- Efk-iyi-d ismawen n widak i wuɣur tegganem,d widak i wen-d-yettawin učči!

- Ɛni d yiwen niɣ d sin akken a ten-issineɣ, lumma n Lezzayer merra txeddem yakk d yemjuhad, yerna deg usuddes-nsen ur d-qqaren ara ismawen n wid i ixeddmen yid-sen.

- Ay aqruc, a mmi-s n leḥram! A d-temmeslayeḍ bla Rebbi-k!

- Ma tebɣiḍ a k-d-iniɣ lekdubat ṣaḥḥa, mi ara ẓreɣ amdan yiwen yiḍ a d-yessers aqelmun ɣef wallen-is, walaɣ-t yiwet tikkelt di ddunit-iw, amek i tebɣiḍ ad cfuɣ fell-as niɣ ad cfuɣ ɣef iberdan ideg ttɛeddiɣ deg yiḍ, u yerna nekk mačči d mmi-s n tmurt-agi.

- D acu i k-id-yessawḍen alammi d Sidi Ɛli Benyub?

Page 62: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 61 -

-Nleḥḥu deg yiḍ, nteffer deg wass. Nhedder i lɣaci, nemmal-asen d acu i iḍerrun di Leqbayel, di Palesṭro, deg Icawiyen akken imezdaɣ n lɣerb ad myefken afus.

- Teggummaḍ a d-thedreḍ, yyaɣ ad ak-iniɣ yiwet tɣawsa telha-yak aṭas, kečč a ɣ-tɛiwneḍ deg unadi-nneɣ,nekkni a k-nsellek, a k-nessufeɣ ssyagi, sɣur lɛeṣker n “la légion” a k-nawi ɣur-neɣ,membeɛd a k-nefk idrimen ad truḥeḍ ɣer Fransa, dinna ad txedmeḍ, ad tferḥeḍ u ad trebḥeḍ, ad tezhuḍ, a d-tesɛeddiḍ temẓi-k akken i tebɣiḍ; tɣaḍeḍ-iyi kečč d tizzya n mmi, ur bɣiɣ ara ad temmteḍ d ilemẓi, axir-ak a d-tiniḍ widak i wuɣur teččiḍ di Rrfafsa, di Leḥsasna, di Wlad Brahim ma ulac a k-nernu ẓẓiyyar. - Lemmer ad waliɣ lɣaci balak di ccek ad ɛeqleɣ kra n yimdanen, ma d ismawen d yexxamen ur cfiɣ ara, leḥḥuɣ kan deg yiḍ.

Iǧadarmiyen la ttnadin ad afen win i d iyi-yessnen akken ad yili fell-i d anagi, ayenni ur t-ttafen ara. Uɣalen ɣer tyita, ɣef lweḥda d wezgen fkan-iyi “akasekruṭ” ssaɛa membed, ɣef zzuǧ d wezgen sselsen-iyi akebbuḍ n lɛeṣker, uqmen-iyi “akalun” ( d tacacit n lɛeṣker), ssrekben-iyi di tlemmast n sin iǧadarmiyen di “la jeep”, tebɛen-iyi-d s ukamyun n lɛeṣker, jemɛen-d azal n xemsa idewwaren n tama-nni, yal adewwar iɣer ara awḍen a d-ssufɣen lɣaci n tama-nni.

- Aǧadarmi: Ini-d anwa i wuɣur teččiḍ, i wuɣur i tensiḍ? Mi d –muqleɣ si “la jeep”, rriɣ iman-iw ur ssineɣ ara, u nekk

ssneɣ, jebdeɣ-d yiwen yella d wis-rebɛa ɣer tama n yiwen uǧadarmi di leɛmer-iw ur t-ssineɣ, ur t-walaɣ, nniɣ-asen“D wagi i wuɣur nečča aḥeddur s lmerqa”.

Dɣa lɛeṣker ddmen-t s udegger akken a t-awin s akamyun, la yettexbibiḍ s leḥmeq d leɛyaḍ, la d iyi-d-yeqqar “D nekk i tessneḍ a mmi-s n leḥram, a yiwen weqruc? Isem-iw?! Ḍelqet-iyi fell-as a t-smureḍseɣ ccmata-yagi! Tessneḍ-iyi a yiwen umattak? Yenɛel ddin n baba-k d lejdud-ik!

Page 63: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 62 -

Ma d widak i ssneɣ, walaɣ aṭas seg-sen, win i wuɣur muqleɣ s udem ad sserseɣ ixef-iw am wakken ur t-ssineɣ ara.

Winna akken i d yi-d-iregmen, lɛeṣker bɣan a t-wwten, aǧadarmi yenna-yasen “ala, ur t-kkatet ara”. Nruḥ s adewwar n Nwawra, ssufɣen-d lɣaci seg yexxamen alammi walaɣ gar-asen Ɛessas Yub d ṭṭaleb-nni i d as-yennan i Ssi Ɛebdelmumen “Ur neḥwaǧ ara Zzwawa a d-asen ɣur-neɣ, nekkni s yergazen-nneɣ, ad ruḥen nutni ad jahden ɣef tmurt-nsen”.

Muqleɣ s udem-is,ssakdeɣ-t aṭas, bɣiɣ a t-id-awiɣ maca, ugadeɣ a d-yawi Ɛessas Elǧilali, d mmi-s n gma-s d netta i d aɣ-d-yewwin si Sidi Belɛebbas,ugadeɣ a d-yejbed kullci,ssaɣleɣ ɣer yiwen-nniḍen yellan zdat-s nniɣ i iǧadarmiyen “ssneɣ wagi”.Dɣa ṭṭfen-t lɛeṣker, yenna-d s wedhac “ Ṣebḥan Llah lɛaḍim, d nekk i tessneḍ?! La ḥewla la qewwa i la bi Llah! Imdanen ttemcabahen, tebbet iman-ik, atan tɣelṭeḍ!

Jebden-t lɛeṣker si tlemmast n lɣaci,bɣan a t-wwten,ccaf iǧadarmiyen yugi-yasen, yenna-yasen “Awit-t mebla tiyita!» Ma d nekk zdaxel n yiman-iw iɣaḍ-iyi, ẓriɣ d lbaṭel ugadeɣ a t-sneslaxen!

Nutni wwin-ten-id di ssetta yid-sen deg ukamyun n lɛeṣker, ma d nekk di “la jeep” iǧadarmiyen, mi d-newweḍ ɣer leḥṣin n lɛeṣker kksen-iyi imelsa d ukalun i d iyi-sselsen, uɣaleɣ d aɣerman akken lliɣ.Ssemqabalen-iyi yid-sen, win i d iyi-d-isabben ṭṭfeɣ deg wawal-iw la d-qqareɣ ssneɣ-t,iban-iyi-d amzun d axabit, icukk-it wul-iw!ma yella d wiyaḍ sserseɣ ixef-iw ɣer lqaɛa,ɛeqleɣ-ten ttqadaren imjuhad ur d-hdireɣ ara fell-asen; win i d iyi-d-isabben la yettɛeggiḍ, yeqqar-asen i iǧadarmiyen “ Fket-iyi-d tameẓyant, welleh ar d qerrṣeɣ fell-as umattak-agi”!

Dɣa iǧadarmiyen ɛeqlen-iyi la skiddibeɣ, ssawlen i yiwen yesɛa ṭṭumubil di Budans, yusa-d nnan-as awit-ten s ixxamen-nsen, akken ruḥen widen, uɣalen-d ɣur-i iǧadarmiyen, nnan-iyi-d “Ay aferfar, ay akeddab afuḥan! A mmi-s n tqeḥbit”!

Bdan-iyi tiyita s lbayunat s aɛebbuḍ, d iberḍiyen, yuɣal deg-i nnefs, la ttɣerribent wallen-iw,ɣliɣ beẓḍeɣ iman-iw; ẓẓuɣren-iyi ɣer

Page 64: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 63 -

tberrakt-nni,ǧǧan-iyi, mi d-tewweḍ tmanya n yiḍ, fkan-iyi-d “akaṣekruṭ” ččiɣ deg-s cwiṭ, ǧǧiɣ-t, rran-iyi-d lɛeṣker ɣer iǧadarmiyen, mi d iyi-iwalen ineggura-yagi dayen ur zmireɣ ara i tyita,ur d iyi-wwiten ara,wwin-d trisiti uqmen-iyi aman alammi llexsen iḍarren-iw, cudden-iyi lexyuḍ ɣer tfednan-iw,yenna-yi-d yiwen uǧadarmi “ Ɣas ur tezmireḍ ara i tyita, maca, tella trisiti a k-tesseḥliles, a k-tezlef, ad terɣeḍ “.

Nekk ɛyiɣ si leɛtab-nsen, uɣaleɣ la ttnadiɣ lmut.Nniɣ-as“Aha, uqem-itt-id!” Yenna-d: “Lfayda-nneɣ ma yella nufa-d wid la ixeddmen nutni d lfellaga”. Yenna-d uǧadarmi-nniḍen “Kečč mazal-ik meẓẓiyeḍ, ma tugadeḍ ifellagen a k-nceyyeɛ ɣer Fransa, ad tjewǧeḍ dinna. Nekkni ɣur-neɣ aṭas n telmeẓyin i icebḥen, aṭas n tidak ur nesɛi irgazen, ad tafeḍ lebɣi-k”.

Sbaneɣ-d iman-iw ferḥeɣ, zmummgeɣ am wakken yeɛǧeb-iyi wayen d-yenna, nniɣ-as “D tagi i d lǧennet di ddunit”. Yenna-yi-d: “Ihi, azekka ad nuɣal s idewwaren-nniḍen, abrid-a a d-tiniḍ tidet, ur tettmesxireḍ ara fell-aneɣ”. Huzzeɣ aqerruy-iw am wakken nniɣ-d ṣaḥḥa!

Di tidet ur ssineɣ yiwen, nniɣ-asen“Ssneɣ Ssi Ɛebdelqader n Rrfafsa yakk d warraw-is, widak i wuɣur nella mi d aɣ-teṭṭfem, widak wwin-ten-id, fkan-ten i iǧadarmiyen ɣer lḥebs n Belɛebbas, ugaden fell-asen a ten-nɣen lmujahidin, i wakken ad kksen ccek fell-asen yessefk a ten-sskecmen ɣer lḥebs di tlata: Belqasem, Yub d Ssi Ɛebdelqader baba-tsen.

Azekka-nni ṣṣbeḥ, daɣen sselsen-iyi akebbuḍ d ukalun n lɛeṣker, ssufɣen-iyi di “la jeep”iǧadarmiyen, yedda-d deffir-neɣ ukamyun n “la légion”ssawḍen-aɣ ɣer Wlad Brahim, ssgerwen-d lɣaci walaɣ din Muḥemmed mmi-s n lqayad, i ssneɣ di Sidi Belɛebbas, yessaked-iyi-d berneɣ ixef-iw.

La ttmuquleɣ imdanen, yella yiwen urgaz zlan-t yemjuhad azgen n tmezla, ɣilen-t yemmut, ǧǧan-t, mi t-ufan lɣaci la yesselqaf,

Page 65: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 64 -

ɣawlen-t ɣer ssbiṭar n Sidi Belɛebbas, dewwan-t yeḥla, wwin-t-id ɣur-i, nnan-as“Ma d wagi i k-yezlan?”

La ttraǧuɣ s lɣecc yakk d leḥged yellan deg wul-is a d-yini d netta, yenna-yasen “Mačči d wa”. Nnan-as “Ma yedda-d d wid i k-yewwin, ma yella yid-sen”? Yenna-yasen-d “Ala”!! D Rebbi i t-id-yessneṭqen s tidet d talsa!!

Nekk ssufɣeɣ-d si terbaɛt-nni tlata yergazen,la yi-d-qqaren“D acu i k-yuɣen? Tselbeḍ! Tebɣiḍ a ɣ-tbaṣiḍ di lbaṭel n Rebbi, kečč d amjahed n yiẓẓan! Anida i ɣ-tessneḍ?! Iǧadarmiyen yakk d lɛeṣker ad as-tiniḍ d nutni i d lawliyya i la yettaɛqalen tidet d lekdubat!

“La légion” ruḥen a ten-ṭṭfen, iǧadarmiyen nnan-asen ala. Qerrben ɣur-sen u wwin-asen lekwaɣeḍ-nsen, nnan-asen ur tteffɣem ara seg udewwar alamma tewwim lamer sɣur-neɣ.

Rran-iyi iǧadarmiyen ɣer wanda ttwaṭṭfeɣ di Rrfafsa, sskecmen-iyi ɣer rebɛa yexxamen, yal axxam ad iyi-d-inin ma tessneḍ-t, mi d-nniɣ ala, ad ɣlin deg-i s wemxix,s wummaẓen s aɛebbuḍ, s idisan, ɣer tuyat,s iqeddamen ɣer taɣmiwin,wamag udem d uqerru ur d-yeqqim wemḍiq iṣeḥḥan iɣer ara wwten.

Aǧadarmi la yeqqar i lɛeṣker “ Ur kkatet ara s udem!» Yella dinna yiwen ugudu n leɣbar annect-ila-t mi d iyi-d-wwten s lbunya niɣ s rrkel ad ɣliɣ ɣef ugudu d aleqqaq lemmer ɣer lqaɛa i ɣliɣ ad ifelleq yixef-iw niɣ ad rrẓeɣ,imi leɣbar d aleqqaq yerna yeḥma qerḥent-iyi tyitwin, ma d aneɣluy ur d iyi-yeqriḥ ara.

Rran-iyi-d ɣer ṭṭumubil iǧadarmiyen, la qqaren i lɛeṣker “ War tiyita, berkat!» Nsiɣ iḍ-nni di ssilul iǧadarmiyen n Budans, azekka-nni ṣṣbeḥ wwin-iyi-d si Budans ɣur iǧadarmiyen n Sidi Belɛebbas,nekkini dima s ukebbuḍ n lɛeṣker yakk d ukalun, sɛeddan-iyi zdat tḥanut n Weqcic (Muḥend Uqasi Busseɛd) ssikeɣ tiṭ-iw s leḥder, walaɣ-t ɣer tmacint la yettgenni, walaɣ gma-s Yusef yebded zdat tewwurt, rriɣ-iman-iw am wakken ur ten-walaɣ ara, ḥebsen ṭṭumubil-nsen zdat umarci deg “Bd Verdin” beɛdeɣ ɣef tḥanut n Weqcic azal n rebɛin lmitrat, iǧadarmiyen ur bɛiden ara ssyenna,ǧǧan yiwen uǧadarmi d aɛessas

Page 66: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 65 -

fell-i s la miṭrayat, sin iǧadarmiyen-nniḍen ruḥen ɣer iǧadarmiyen n Sidi Belɛebbas.

Iǧadarmiyen-nni i iruḥen, uɣalen-d yedda-d yid-sen wis-tlata n Belɛebbas, imuqel-d ɣur-i si ṭṭaq n ṭṭumubil, mi d iyi-iwala yakk d idim yakk d ccwami, d ixeffuren, udem yebzeg, yuɣal d aberkan, tammiwin felqent, allen d tizegzawin, anzaren rrẓen, icenfiren ṭṭreḍqen d idim, iɣeṣmaren cuffen bezgen. Yenna-yasen ccaf-nsen: “ Ur zmireɣ ara a t-awiɣ di liḥala-yagi ideg yella! Awit-tt ssya ɣer xemseṭṭac wussan rret-t-id, ma ur t-tenɣim ara”.

Yenna-d ayagi s tefransist, u nekk fehmeɣ nezzeh ayen d asen-yenna.

Kecmen ɣer ṭṭumubil, rran-iyi ɣur-sen ɣer Budans, aǧadarmi ccaf n Belɛebbas, yekcem ɣer iǧadarmiyen. Mi d iyi-ssawḍen ɣer Budans, unfen-iyi ur d iyi-wwiten ara, fkan-iyi cwiṭ n wučči di tgamilt ideg tetten yeqjan-nsen, nnan-iyi-d “Attan a d-truḥ tefremlit akken ad ak-tuqem ddwa”.

Ɛawden-iyi “les empraintes (ijerriḍen ifassen d iḍudan)”, ɛawden-iyi yakk asteqsi, ɛawdeɣ-d yakk ayen d asen-nniɣ, ɛusseɣ iman-iw ammer ad ɣelṭeɣ niɣ ad ttuɣ.

Ttuɣ ur d awen-nniɣ ara ay imeɣriyen “ qbel ad ffɣeɣ si Sidi Belɛebbas,iḥbiben-nneɣ llan la heddren ɣef yiwen umenhar uṭaksi, bɣan a t-nɣen,mi ffɣeɣ si Belɛebbas ur ẓriɣ ma nɣan-t niɣ ǧǧan-t? Hedren sin yeḥbiben-iw akken ad ddun yid-s, a ten-yawi ɣer Wehran, yiwen ad yerkeb ɣer zdat, wayeḍ ad yerkeb ɣer deffir, hedren a t-ḥebsen di tlemmast n webrid, mi yeḥbes deg webrid win yellan ɣer zdat a s-d-yejbed aḥebbas ufus, wayeḍ si deffir a t-id-yewwet s rrṣaṣ, mi iqerreṣ fell-as si deffir, win yellan ɣer tama-s a d-yekkes lmus a t-yezlu.

Sliɣ i lhedra-yagi ger ifidayen mi t-nɣan ad as-gren aqeccaḍ di texjiṭ n liṣuns, mi yellexs uqeccaḍ a t-ssiɣen s zzalamiṭ u a t-ḍeggren daxel uxezzan n liṣuns, akken ad sserɣen aṭaksi yakk d umenhar, nutni ad rewlen s adrar, ad ǧǧen aṭaksi la ireqq. Mi d –nniɣ ayagi, iǧadarmiyen mazal-iten la d-qqaren “Ad ternuḍ a d-thedreḍ, mačči aṭas n lexbarat i d aɣ-d-tefkiḍ”.

Page 67: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 66 -

Usan-d ɣur-sen isikriyen n Belɛebbas, ula d nutni beḥten-iyi, amek i gant tmeẓyanin yellan ɣur Ciran Ṭaher, d Xaled, d Ɛebdelmumen, dɣa lkumiṣar isikriyen yekkes-d si lǧib-is tameẓyant-ines, wissen ma teččur niɣ d tilemt, yeṭṭef-itt si tjeɛbubt, yerra-d tarkast ɣur-i, yefka-yi-tt-id, yenna-yi-d“Muqel ma yella am tagi?” Ahat netta iɣil a s-d-ḥewṣeɣ tameẓyant seg ufus-ines akken a ten-wwteɣ s leslaḥ-nsen, nutni uqmen-d si deffir-i yiwen uǧadarmi s la miṭrayat iɛuss-iyi-d.

Nekk ẓriɣ iman-iw ad iyi-nɣen, lemmer i ttekleɣ tameẓyant-nsen deg-s rrṣaṣ teččur, yalfi tt-id-ḥewṣeɣ ad nɣeɣ yiwen niɣ sin, u ad iyi-d-nɣen wiyaḍ, maca, ẓriɣ ur d-yettak ara i weɛdaw-is tameẓyant teččur.

Ula d isikriyen n temdint n Belɛebbas nnan-iyi-d a k-nceggeɛ ɣer Fransa, dinna Kullec yella, tilmeẓyin, zzhu, lxedma, ini-yaɣ-d yakk d acu yeḍran i wakken ad tsellkeḍ iman-ik! Nniɣ-asen“Ula d isikriyen yakk d ibulisen llan wid ixeddmen nutni d lfellaga, ttaken-asen lexbarat yakk d leslaḥ.

Yenna-yi-d lkumiṣar “Balak d tidet, ad ilin d aɛraben”. Nniɣ-as“ala, llan ula d irumyen i ixeddmen nutni d lfellaga”. Yenna-yi-d lkumiṣar “Ay akeddab afuḥan! Ay aferfar, aqmamaz, tebɣiḍ ad tuqmeḍ leqder yakk d temɣer i lfellaga-inek,a mmi-s n lqeḥba! Amek i teẓriḍ ayagi?!” Nniɣ-as“Sliɣ i Ɛebdelmumen la ihedder, netta yakk d wiyaḍ”. Yenna-yi-d “Ay axabit, mazal-ik ad txellṣeḍ!”

Dɣa ddmen-iyi lɛeṣker, nnan-asen iǧadarmiyen ur t-kkatet ara, awit-t ɣer lpumpa n waman. Dɣa wwin-iyi lɛeṣker n “la légion” mačči d ifransawiyen, la heddren gar-asen s tlalmanit, ur d asen-fhimeɣ ara, wamag ifransawiyen ɣur-sen cwiṭ n talsa, ulamma ma wwten-k ssnen sani kkaten.

Ssawḍen-iyi ɣer texxamt-nniḍen, kksen-iyi aserwal d lqemmeǧa ǧǧan-iyi ɛeryan, sɣamen-iyi ɣer tegnit,cudden-iyi ifassen-iw mqabalen,sɛeddan ifassen-iw si ddaw tgecrar-iw,sɛeddan-iyi aɛekkaz d azuran, d aɣezfan si ddaw tgecrar-iw,sufella ifassen-iw,deggren-iyi ɣef wudem, uɣalent taɣmiwin-inu d asawen.

Page 68: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 67 -

Yekcem-d ssarǧan d Aṣpenyuli yehder-iyi-d s taɛrabt, yenna-yi-d “Tura a k-xedmen lɛeṣker, ayen ur nettwaxdam am wakken i xeddmen i tid n uburdil”. Nekk ssusmeɣ Kan!

Kecmen-d ɣur-i sin “la légion”, wwin-d icebrar-nsen deg ifassen-nsen, deggren-iyi ɣer deffir,sɣamen-iyi akken ad waliɣ,la qqareɣ gar-i d yiman-iw“A tt-xedmen”nekk ẓriɣ d lmut i la yi-yettraǧun, imiren wwin-d aqadus ukawečču, gren-iyi-t s imi-w, ssentan-t alammi yewweḍ s agerjum-iw, s sskučč d llsaq ɣer icenfiren-iw lemmar a t-id-ḍeggreɣ,ssaẓen-iyi sanda tella tsebbalt,taɛwint n waman uqmen ɣur-s atiyyut ukawečču ḍelqen-d i tbernint. Nnan-iyi-d “Mi tebɣiḍ a d-tneṭqeḍ ini-d!»

Mi ldin tibernint ɛeddan waman s leɣṣeb alammi anaqal ifelleq uɛebbuḍ-iw, yuɣal deg-i nnefs,la d-ttcercuren waman seg yimi-w ur zmireɣ ara a d-neṭqeɣ s ifassen-iw icudden d yimi-w imedlen, la ssenguguyeɣ aqerruy-iw dɣa qeflen tasebbalt,ata ruḥen-d iǧadarmiyen yakk d isikriyen, yenna-yi-d usikri “A d-thedreḍ?!Nniɣ-d “Ih” s uhuzzu uqerru kan.

Kksen-iyi-d aɛekkaz yakk d cckal i ifassen-iw, ɣeḍlen-iyi d tinegnit, nekk ɛeryan, ɛefsen-iyi ɣef uɛeddis, la d-teffɣen waman seg wanzaren yakk d yimi-iw, sɣamen-iyi ɣef ukersi, yenna-yi-d uǧadarmi “Mmeslay-d”! Nniɣ-as: “Ɣef wacu? Ma tebɣiḍ wid i d aɣ-yesseččen a k-d-awiɣ merra imdanen, win i wuɣur ara nruḥ ad yefreḥ yes-neɣ u ad aɣ-yessečč, ulaḥedd win ara d-yinin ala, ma deg wulawen-nsen ur ẓriɣ d acu yellan deg-sen, ma ḥemmlen-aɣ niɣ ala? Ihi ruḥ ṭṭef yakk lɣaci, nekkni nettruḥu-d deg yiḍ, mi nečča ad nuqem aɛessas, at wexxam teffɣen ttaǧǧan-aɣ weḥd-neɣ, deg wass ur heddren ara yid-neɣ, dayagi i sɛiɣ a t-id-iniɣ. Llan yid-neɣ kra n yimdanen d imjuhad la heddren, nutni d Ssi Ɛebdelmumen akken i d asen-sliɣ nɣan yiwen d aṭaksiyyur, uṭṭun 41, isem-is “Lfentri” deg webrid n Wehran, sserɣen ṭṭumubil-ines.”

Dɣa yeɛǧeb-asen lḥal i isekriyen d iǧadarmiyen, sefḍen-iyi aman, lsiɣ aserwal-iw, leqqmeǧǧa-w tcerreg merra, texxenzaq,

Page 69: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 68 -

wwin-iyi ɣer yiwet texxamt teḥma cwiṭ, ɛawdeɣ-asen-d ayen i sliɣ ugar n waggur aya, ur ẓriɣ ma xedmen ayen i d-nnan niɣ ala?

Nekk nniɣ-asen xedmen-t, ssawleɣ-asen-d tamacahut, ur ẓriɣ teḍra niɣ ur teḍri, nutni ḥesssen yakk i wayen la d-qqareɣ, slan-t merra, uran-t deg ukaram, nekk stenyaɣ fell-as.

Ǧǧan-iyi assen mebla tiyita, reyyḥeɣ fkan-iyi učči, nnan-iyi-d tura a d-tas tefremlit ad ak-tuqem ddwa, fkan-iyi lqahwa s uyefki teḥma, swiɣ-tt s weɣrum.

Nekk la ttraǧuɣ nwiɣ d tidet a d-tas tefremlit,kra din d lekdeb,wid-nni d asusten (lbeḥt) nniɣ-d ayen d-nniɣ di tazwara,tikkwal alamma ruḥeɣ ad ttuɣ yiwen wawal niɣ sin aǧadarmi a yi-d-yini “tenniḍ-d aya d waya abrid amezwaru”, u ad as-iniɣ d tidet.

Rran-iyi ɣer texxamt-nniḍen deg-s tadekkant n wesɣar, deg-s snat teɛlawin n lɛeṣker, yiwet i wusu tayeḍ i tduli, la d iyi-ttaken učči la tetteɣ. Kra n wussan dinna, azzug (abezzug)-nni deg wudem-iw d wenyir d wallen, yebda la ineqqes, leǧruḥ-nni i d iyi-uqmen s tyita la ten-yettali yeclem d uxeffur, ḥulfaɣ i yiman-iw la d iyi-itekkes ciṭ wesgar. Tɛedda ddurt, ssufɣen-iyi-d daɣen iǧadarmiyen n Budans, nnan-iyi-d “Ṣṣbaḥ lxir ay afellag, a mmi-s n F.L.N”!

Fkan-iyi-d tawerqet “le tract”-nsen iferrqen di temdinin yakk d idewwaren, yuran s taɛrabt, i fkan i lɣaci, hedren-d ɣef Meṣṭafa Benbulɛid yakk d Ɛeǧǧul Ɛeǧǧul, Meṣṭafa Benbulɛid yettwanɣa i d-nnan s taɛrabt di twerqay-agi(uccanen ttemyuččan gar-asen! ṣewwren-d uccanen di teẓgi la ttemyuččan gar-asen).

Nnan-iyi iǧadarmiyen yakk d ṣṣarǧan yessnen taɛrabt“Atan txeṣrem kunwi s lfellaga, tuɣal gar-awen s umenɣi, mazal kra n wussan a ken-nessenger, rnu tura ini-yaɣ-d ayen yellan i wakken ad tsellkeḍ iman-ik, acku mačči d aṭas wayen i d aɣ-d-tenniḍ”.

Ihi nekkini dayen ur d iyi-d-yeqqim wayen ara wen-d-iniɣ, ayen yellan yakk nniɣ-t-id, ulaḥedd ayen nniḍen, ḥaca ma tebɣam a d-iniɣ ayen ur nelli.

Yenna-d s taɛrabt“Mazal ad nernu ad nexdem ccɣel-nneɣ”.

Page 70: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 69 -

Nnejmaɛen-d ɣer dinna tlata iǧadarmiyen yakk d sin isikriyen, yenna-d ṣṣarǧan-nni “Nekkni neḥseb-ik d argaz, d mmi-s n twacult yelhan, nebɣa ad ak-nsemmeḥ akken ad truḥeḍ ɣer Fransa, u ma tebɣiḍ ad tgaǧǧiḍ yid-neɣ, maca kečč ur tebɣiḍ ara ad tsemmḥeḍ i rruḥ-ik akken ad tidireḍ u ad tseɛdeḍ”.

Yiwen uǧadarmi yakk d sin isikriyen ffɣen, qqimen dinna sin iǧadarmiyen,yiwen yeqqim membiɛd s lamiṭrayat yerra iman-is la yettxemmim, wayeḍ yekkes-d taɣeggaṭ-is yakk d tmeẓyant-is, yessers-itt sufella n ṭṭabla zdat-i, tuẓa-d acemma ɣur-i,daɣen ur ẓriɣ ara ma yella tameẓyant teččur niɣ ala? Niɣ uqmen-iyi-tt d tiḥila, ma yella ruḥeɣ a tt-id-refdeɣ wayeḍ ad iyi-yegzem s ilizeqq n rrṣaṣ. Nekk ur muqleɣ ara ɣer tmeẓyant, ssaɛa membeɛd ata uɣalen-d isikriyen,d sin iǧadarmiyen, win yeǧǧan tameẓyant d tɣeggaṭ-ines yeddem-itt yelsa-tt, yenṭeq-d ṣṣarǧan yessnen taɛrabt,yewwi-d yid-s taqerɛet n lemri si deffir tefla tesɛa tadimt n “laluminyun” uqezdir uqmen zdaxel-is aɣerda annect-ila-t ( ṭṭubba) la ileḥḥu di tqerɛet,ur yezmir ara a d-yeffeɣ si txenfuct,yewwi-d taqerɛet-nni ɣer zdat-i, yenna-yi-d s taɛrabt:“Ur k-nneqq ara s rrṣaṣ ad temmteḍ s lḥess ixenẓer (cancer) ad ak-nuqem afarmaj i ucebrur -inek, a t-nessekcem ɣer tqerɛet a t-id-iruḥ uɣerda-yagi a k-iɣeẓẓ yerna yesɛa ssem a k-yejreḥ, ad ak-yekcem ssem ɣer daxel ad tḥasseḍ, ad tettenxuxuleḍ, ad tettfayeḍ ad yemmečč ucebrur-ik alamma yegzem, ad temmteḍ! Ma yella ur temmuteḍ ara s yiwen ẓẓher di miyya, ma teddreḍ acebrur-ik ad yemmet ur d-yettnekkar ara, ur tzewwǧeḍ ur d-tettarweḍ! Tura, a d-ternuḍ a d-thedreḍ ma yella tugiḍ a k-nefk aɣerda-yagi ad temsefhameḍ yid-s”.

Nniɣ-as“Ayen ara d-iniɣ merra nniɣ-t-id, tura uqmet-iyi-d aɣerda, nekk ẓriɣ iman-iw ad mmteɣ, aha ɣiwel uqem-it-id, ma yella ddreɣ ɣas temmut tnefsit-iw, bɣiɣ s lferḥ, d ayen iɣef ttnadiɣ”. Dɣa wehmen irkell deg wayen i d-nniɣ! Nnan-iyi-d“Ayɣef i tebɣiḍ ad tenɣeḍ tinefsit-ik, u tferḥeḍ?!” Nniɣ-asen“I wakken ur d-ttarweɣ ara tlata niɣ rebɛa warraw-iw ara yuɣalen d aklan d“les esclaves”i kunwi akken ad txedmem deg-sen rray-nwen akken i t-txedmem deg-i”.

Page 71: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 70 -

Dɣa rniɣ nniɣ-asen i iǧadarmiyen “Ma tellam d irgazen fket-iyi-d yiwen ilizeqq (arafal) n rrṣaṣ akken ad mmteɣ ad thennim deg-i, u ad henniɣ seg-wen”. Yenṭeq-d yiwen seg-sen yenna-yi-d “Nekkni ur nelli ara d iqettalen am kunwi!»

Dɣa wexxren fell-i mebɛid la heddren, ḥaren deg wayen i d-nniɣ, yuɣal-d ɣur-i yiwen yenna-yi-d“Ad temmteḍ ssya ɣer rebɛa niɣ xemsa iseggasen, ad naf isem-ik a d-iban sufella n teplakt deg ubulvar”.

Yefreḥ wul-iw, yennecraḥ lxaṭer-iw mi d iyi-d-yenna awal-agi, maca, ur bɣiɣ ara a d-iban wezmumeg n lferḥ deg wudem-iw.

Awal i d iyi-d-yenna a d-yegri yisem-iw yura ɣef teplakt n wezniq, tigezza-ines fehmen belli Lezzayer ad tawi tilelli-ines, ma d nekk deffir n lmut-iw ad yettwarfed yisem-iw si nnig iqerra n yimdanen ara yuqmen isem i wezniq s yisem-iw deg walbeḍ n temdinin di tmurt-iw akken isemman di Tunes azniq s yisem n Yugurten.

Uɣalen iǧadarmiyen s asusten (lbeḥt), mazal uysen la d-ttalsen isteqsiyen-nsen snat, tlata, rebɛa, xemsa tikkwal, awal-iw yezga yemsawa, qqimeɣ ɣur lɛeṣker azal n 15 wussan.

Yiwen wass ɣef lɛecra n ṣṣbeḥ, yiwen ṣṣarǧan yessufeɣ-iyi-d si texxamt, yewwi-yi ɣer yiwen wemkan, isennd-iyi ɣer lḥiḍ yebnan s weẓru, lḥiḍ-nni yeččur d tiyitwin n rrṣaṣ, iruḥ ɣer lebɛid yeṭṭef la miṭrayat, la d-yettmuqul ɣur-i, iwehha-d azabuq s idmaren-iw, yenna-yi-d“D kečč i tt-yebɣan i yiman-ik, d lfalṭa-inek imi teggummaḍ a d-thedreḍ!”Nniɣ-as“Atan hedreɣ aṭas!” Yenna-d “D cwiṭ kan, mačči aṭas”.

Nekk yuɣ lḥal zemreɣ ad beddeɣ,u ad lḥuɣ, u a d-hedreɣ,leǧruḥ-iw ulin-ten ixeffuren, acuffu la ineqqes deg wudem-iw, ma d tebrek n tyitwin la tettuɣal d tazegzawt,yella wanda tettuɣul d tawraɣt,walaɣ udem-iw di lemri.

Ṣṣarǧan imiren iruḥ yeǧǧa-yi deg wemraḥ weḥd-i, yessufeɣ-d aqjun annect ugenduz, d awraɣ uḥelqum-ines, deg wallen-is yesɛa

Page 72: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 71 -

tidewwirin d tiwraɣin amzun d nnwader. Yenna-yas i weqjun“Zḍem fell-as!!»

Aqjun iruḥ-d la yettazzal ineggez-d ɣef yedmaren-iw,yebɣa ad iyi-yeṭṭef si tyersi, nekk ṭṭfeɣ-t si temgerṭ-is s sin ifassen, yeɣleb-iyi di lǧehd, yeɣḍel-iyi ɣer tegnit yezga-d nnig yedmaren-iw, yesxenzeqq merra leqmeǧǧa-w d wetriku n daxel, yexbec-iyi s waccaren-is deg uɛebbuḍ d yedmaren, mi t-walaɣ ad iyi-yenɣ,wwteɣ-t s anzaren s wummeẓ s kra sɛiɣ di lǧehd-iw, dɣa yeḍleq-iyi la yeskeɛwiw,iruḥ-d ṣṣarǧan yesṭaxxer-it.

Iqjan-nsen ssḥefḍen-ten i wakken ad ɣeẓẓen imdanen ger iḍarren niɣ si temgerṭ, mi yewwi aqjun-is yesṭaxxer-it fell-i, yenna-yi-d “Kečč d Ṭarzan, tessneḍ ad tennaɣeḍ kečč d waxxuten (lḥiwan)!»

Dɣa ikettef-iyi ifassen-iw ɣer deffir s ukawečču, iruḥ. Mi d-yuɣal yewwi-d yid-s sin yeqjan-nniḍen, yesserki-ten-id deg-i, ṭṭfen-iyi seg igeltyam ifassen-iw sxenẓqen-iyi merra, ɣaẓẓan-iyi ger iḍarren-iw, si taɣmiwin, seg iberḍiyen, ur ǧǧin amḍiq si tfekka-w, acḥal iseggasen d wamek ttwakksent ccwami n wuglan-nsen si tɛebbuṭ-iw yakk d ger iḍarren-iw.

Ǧǧan-iyi yeqjan-nni tafekka-w d taɛeryant, aserwal yakk yexxenzeq, la xebbḍeɣ kkateɣ s iḍarren-iw, d acu ara yi-iqidden, d acu ara yi-isellken?

Iruḥ-d ṣṣarǧan yeḥbes-iten, yenna-d “mazal isuyas (les scènes)-nniḍen a d-uɣalen ɣur-k”!

Mi d-kkreɣ si tegnit,ssusfeɣ ṣṣarǧan s udem-is, nniɣ-as“Neɣ-iyi”s reffu iɛeddan tilas,yewwet-iyi-d s yiwet lbunya ɣer lqaɛa umeẓẓuɣ,xcawteɣ ɣliɣ yebded ɣer tama-w alammi d-ukiɣ yerna-yi tiyita s uqeddam ɣer ṭṭabeq, yenna-yi-d “ La ssemḥissifeɣ ilmend n lamer i yi-d-fkan akken ur k-kkateɣ ara,maca,isali-inek a t-id-awin ineggura!»

Unfen-iyi sin wussan di texxamt ur d iyi-wwiten ara,d acu kan la yi-d-ssawalen s asusten (lbeḥt), awal-iw yezga d yiwen, ur yemgerrad. Mi ɛeddan wussan-nni usan-d lɛeṣker n “la légion” ɣur iǧadarmiyen ssekren ẓẓga d leɛyaḍ la d asen-qqaren fket-aɣ-d

Page 73: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 72 -

ameḥbus i d-neṭṭef, d nekkni ara t-yawin, ma d iǧadarmiyen ggumman. Yella yiwen uǧadarmi d aɛrab di tlemmast iǧadarmiyen, yal tikkelt ara sɛeddiɣ asusten, ad asen-iniɣ i iǧadarmiyen Irumyen “Ur heddreɣ ara zdat Benqeddur aǧadarmi, ugadeɣ ad yessiweḍ lexbar-iw i lfellaga, a d-asen ɣer dagi ad msenɣen yid-wen, imiren ad iyi-awin ad iyi-nɣen”.

Nekk deg yiman-iw akken ad kkseɣ sser u ad sseɣliɣ s leqder n Wezzayri i ixeddmen d aǧadarmi ɣur Fransa, qqareɣ-d u zgiɣ di lhedra-w belli yakk inselmen ixeddmen ɣur Fransa d lɛeṣker niɣ d ibulisen niɣ d iǧadarmiyen, ɣur-sen yakk lexyuḍ nutni d ifellagen, xeddmen yid-sen, ɣas nutni di tlemmast n ddula Tafransawit, nekk i wakken a ten-cewwleɣ, u ad asen-uqmeɣ ssusa deg wulawen-nsen.

Di tṣebḥit-nni ideg yeḍra leɛyaḍ ger iǧadarmiyen yakk d “la légion” i yebɣan ad iyi-awin, nekk ɛeqleɣ yewweḍ-d wass-iw aneggaru ma wwin-iyi, iǧadarmiyen gar-asen la heddren, kra la d-yeqqar a t-nefk i “la légion”, kra la d-yeqqar ala, d nekkni ara t-ifaken.

Imiren kan kksen-d lmiṭrayat-nsen s zzɛaf beddlen iṣarjuren-nsent, la sṭerḍiqen leslaḥ-nsen s lǧehd, zeḥlen yakk, ssufɣen-iyi di ṭṭumubil i wumi kksen tiwwura, nutni di rebɛa, nekk di tlemmast, wwin yid-sen yiwen ukaram (adusi) annect-ila-t, deg-s tijellabin n tebratin ilesqen s ccmeɛ azeggaɣ, la heddren gar-asen, yiwen la d-yeqqar“A t-nhenni si leɛtab n tyita, bezzaf fell-as!» Wayeḍ la d asen-yeqqar “Ur yewwiḍ ara 21 sna, mazal-it meẓẓiy, di lqanun ad as-nanef, u a t-nefk i ccreɛ n lɛeṣker”. Wayeḍ la d asen-yeqqar “D wagi i d ass-ines aneggaru ad ireyyeḥ seg-neɣ”.

Ṭṭumubil tebda tikli yes-neɣ, amḍiq i wuɣur ara d-awḍen ad as-inin “dagi”, wiyaḍ a s-inin “ala, mazal”.

Nekk uyseɣ tudert, ẓriɣ la ttextirin amḍiq ideg ara yi-nɣen alammi ḥulfaɣ qrib a d-nekcem ɣer Belɛebbas.Rran yes-i ɣer tama iǧadarmiyen sskecmen-iyi, mi d iyi-iwala ccaf-nsen kra i lsiɣ icerreg, sxenzaqen-t yeqjan, yenna-yasen“Ur tezmirem ara a t-tawim di liḥala-yagi, fket-as ayen ara yels”.

Page 74: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 73 -

Sskecmen-iyi ɣer ssilun, fkan-iyi-d aserwal yakk d leqmeǧǧa n iǧadarmiyen d iqdimen, nnan-iyi-d “les-iten”. Dɣa lsiɣ-ten, baneɣ-d amzun d aɛṣekriw, yusa-d ccaf iǧadarmiyen iwala-yi yenna-yasen “Tura awit-t “.

Ssufɣen-iyi-d, sskecmen-iyi ɣer ṭṭumubil, nnan-iyi-d “Fransa ɣur-s talsa, tura tbaneḍ d aserdas n tlelli n (A.L.N)”.

Gar-i d yiman-iw nniɣ-d“Bqa ɛla xir a tudert”! Mmektiɣ-d yemma yakk d gma amecṭuḥ seṭṭac n sna, nekk di tmuɣli-w d abrid ɣer lmut.Ṭṭumubil la tleḥḥu yes-i di temdint n Belɛebbas,alammi walaɣ Seqqal Cɛib yakk d Bilem Lɣawti iwala-yi-d mlalent wallen,sserseɣ allen-iw zdat-i am wakken ur t-walaɣ ara,ɛeqleɣ gar-i d yiman-iw a d-iḥekker tamuɣli imiren sserseɣ iɣil-iw ayeffus sufella n yiɣil-iw azelmaḍ amzun la kemmzeɣ,wexxreɣ-t s leḥder akken ad yefhem ur d-nniɣ ula d kra ɣef wayen yerzan lfida n Belɛebbas.Ṭṭumubil iǧadarmiyen la tleḥḥu yes-neɣ s leḥder alammi ḥebsen yes-i zdat n lḥebs walaɣ-d si ṭṭumubil tira “Lḥebs aɣerman”,nnan-iyi-d iǧadarmiyen “Ers-d”!

Rseɣ-d yuqem-iyi ssnesla deg ufus,yeṭṭef-iyi yessekcem-iyi ɣer lḥebs, tebɛen-iyi-d iǧadarmiyen-nniḍen lḥan yes-i deg ukulwar alammi walaɣ taplakt si nnig tewwurt“ lqaḍi ususten” imiren ɛeqleɣ selkeɣ-d si lmut.Yessekcem-iyi uǧadarmi ɣer lǧuǧ yefka-yas akaram-nni ilesqen s ccmeɛ azeggaɣ,yeṭṭef-it lǧuǧ, yesɣel-iyi-d s akursi,yenna-yi-d“Qqim!» Qqimeɣ, ma d aǧadarmi yeffeɣ ɣer berra.

Lǧuǧ mi yeṭṭef akaram imuqel-it, yesteqsa-yi-d “Isem-is baba-k? Yemma-k? Atmaten-ik? Anda tluleḍ? Acḥal di leɛmer-ik? D acu txeddmeḍ? Ma yella baba-k niɣ yemmut? I yemma-k ma tella? Ma tessneḍ Tafransist? Nniɣ-as:“Fehhmeɣ cwiṭ”. Ttarraɣ-as-d kan cwiṭ cwiṭ.

- Ma ad thedreḍ yid-i s Tefransist?

- Ur ssineɣ ara, ttif-iyi ad hedreɣ s Teqbaylit niɣ s Taɛrabt. Yella dinna usuqal (weṭreǧman) s taɛrabt, mi yessuli lqaḍi

ccɣel-is,ssawlen-as i yiwen uǧadarmi, maca, mačči d winna akken i yi-d-yewwin, yefka-yas tawerqet s afus, aǧadarmi-nni iban d argaz

Page 75: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 74 -

ameqqran, cabent tewwura uqerruy-is, tecbeḥ mliḥ ṣṣifa-s, zeddig, yelsa mliḥ, kullci deg-s yettmeclawa, yeḥdeq mliḥ, yezwar zdat-i, yenna-yi-d s taɛrabt lfuṣḥa “Itbeɛni(ḍfer-iyi-d)!»

Lḥiɣ deffir-s azal n ɛecrin lmitrat, nekcem ɣer tejnant meẓẓiyet, ssyenna nekcem di tewwurt-nniḍen, ifṣilen yakk d iberkanen, yemmuger-iyi-d yiwen wemɣar d imsibrek, lqedd-is yekna, udem-is yekmec,ad tiniḍ d iddew, tamuɣli-ines d anexẓur uɛkif yessagaden,mi d iyi-yessaweḍ ɣur-s uǧadarmi, yenna-yas s tefransist “ Atan ǧǧiɣ-ak-t”!Yefka-yas tawerqet n lqaḍi, anezzarfu ususten. Dɣa win i yi-d-yewwin iruḥ yeǧǧa-yi.

Imuqel-d ɣur-i wemɣar-nni s tmuɣli yessagaden, s wesxenfer,d udem n ǧahhennama, yenna-yi-d “Kkes leḥwayeǧ-ik!”

Gar-i d yiman-iw la d-qqareɣ“D acu yebɣa a t-yexdem yes-i ufuḥan-agi, mi ara kkseɣ leḥwayeǧ-iw”? Yenna-d “Ɣiwel”!

Yewwet-iyi-d s uɛekkaz n nnḥas ɣer tayet, bdiɣ la tekkseɣ leqmeǧǧa, yenna-d “Aserwal daɣen”! Kkseɣ aserwal, yenna-yi-d“Dewwer”! Dɣa dewwreɣ, yenna-yi-d: “Knu”! Dɣa kniɣ, netta si deffir-i, yenna-yi-d: “Freq iḍarren-ik! « Dɣa ferqeɣ iḍarren-iw, imuqel ziɣemma ma ur ffireɣ ara lmus niɣ “la lame” ger iḍarren-iw. Yuɣal yenna-yi-d: “Les leḥwayeǧ-ik!” Lsiɣ leḥwayeǧ-iw, yenna-d :“Tbeɛ-iyi-d!”

Tebɛeɣ-t,yeldi tawwurt-nniḍen yessekcem-iyi s afrag uṭṭun “7” , mi kecmeɣ ufiɣ-n deg-s azal n 30 imeḥbas, usan-d ɣur-i nnḍen-iyi-d si yal tama, la d iyi-steqsayen: “ Ayɣef i k-id-wwin?

Nniɣ-asen“D amjahed. Ṭṭfen-iyi-d seg wedrar n Rrfafsa”. Nutni yarkell d imkerḍen, la yi-d-qqaren “Ihi kečč d amjahed”?! Atan yuɣal-d wemɣer-nni ucmit yessawel-iyi-d“Ay! Ay afellag (iwehha-yi-d s ufus-is “yya”)!

Ruḥeɣ ɣur-s yefka-yi-d akarṭun yura deg-s yisem-iw yakk d wuṭṭun “700”, d tgamilt yakk d tejɣelt.

Amecwar akka yewwet nnaqus, wwin-aɣ-d abidun n leɛdes refden-t-id imeḥbas yakk d yesni n weɣrum, settfen iman-nsen imeḥbas wa deffir wa, yal yiwen s tgamilt deg ufus-is, “Abrifu” la

Page 76: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 75 -

iferrq aɣrum,la d-yettak lmerqa i yal yiwen la s-d-yesmir ɣer tgamilt-is.Yal yiwen yeṭṭef amkan-is, yessers tagamilt-is zdat-s la itett imekli-s. Lḥeqq a t-id-iniɣ, la ur aɣ-ǧǧin ara i laẓ, učči nerwa-t, ttbeddilen učči, tikkwal d lḥemmeṣ, tikkwal d leɛdes, ibawen, ǧelban, lbaṭaṭa, llubya, rruẓ, ccerba, deg wass n lḥedd d seksu s ubuzelluf n wezger. Acucef tikkelt i ddurt, afrag yakk d texxamt uṭṭun “7” ala nekk i yellan din di lḥebs n Belɛebbas d amezwaru seg imeḥbas n tsertit, wiyaḍ yakk d imkerḍen.

Lxedma ssexdamen-aɣ: Awri (lḥelfa), aneksu imurar, aseɣwen, tizukar, nxeddem isnan, igertyal, tiqfacin i weẓmi uzemmur yakk d weẓmi n tẓurin n ccrab...

Ḥefḍeɣ igan uxeddim am imeḥbas yarkell, tura umneɣ timenɣiwet ulac, ma d lḥebs bniɣ fell-as acku umneɣ yiwen wass a d-taweḍ tlelli, ad ffɣeɣ.Iɛessasen n lḥebs s umata weṣṣan “Abrifu” akken ad iyi-yewwet maca, mi iwala udem-iw merra d aberkan, d azegzaw yeččur d ixeffuren d ccwami n tyitwin, “Abrifu” ur d iyi-yewwit ara.

“Abrifu” d acu-t? – D ameḥbus am nekkni, d imekreḍ, uqmen-t d ccaf imeḥbas, ttextirin win iǧehden, d win izemren ad yernu yakk imeḥbas, ttxelliṣen-t, ttaken-as ddexxan akken a sen-yesselḥu ixeddim n wewri, akken ad yewwet wid yessexṣaren ixeddim niɣ wid yettgammin ad xedmen. Abrifu-nni d afuḥan, llan dinna tlata yelmeẓyen, yerra-ten d tulawin-ines, leḥḥun am tulawin, s uselwiweḍ n tqeṣrayin-nsen, heddren s terqeq n taɣect am tulawin,iga-yasen ismawen“Racida”,“Xirika”, “Ɛwica” win i wumi yessawel a d-yekker a d-yettazzal ɣur-s amzun d taqcict!..

Yella dinna yiwen ufuḥan isem-is “Yesɛed Belɛebbas”qqaren-as“Jardin public” , ssawalen-as yakk“Jardin public”netta yettɣaḍ-it lḥal, yeqqar-asen “ Rebbi iga-yi isem “Belɛebbas”acuɣef ad iyi-terrem d “lejnan n baylek”?!

Sskecmen-t-id ɣer lḥebs acku yenɣa aqcic di“Jardin public”Belɛebbas-agi d ṭṭaleb yeḥfeḍ settin ḥizeb, yella yettmeddiḥ di Ṭṭeḥṭaḥa yuɣal yeznuzuy“la loterie”yesɛa tabessekliṭ yettawi yid-s

Page 77: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 76 -

tagrabt n “la loterie” yettuqim deg-s leḥlawat, mi iwala arrac imecṭuḥen yettak-asen leḥlawat, netta yettdewwir di temdint, win i wumi yefka tiḥlawatin tlata niɣ rebɛa tikkwal,mi yesnam albeɛḍ n warrac ad as-yini yya-d a k-ssrekbeɣ ɣef tbessekliṭ zdat-i a k-awiɣ ad tḥewwseḍ cwiṭ.

Aqcic ad yeddu yid-s, netta a t-yessufeɣ, a t-yawi s albeɛḍ n lexlawi anda ulaḥedd lɣaci, dinna a t-yali! Sakin a t-id-yerr ɣer temdint, a t-yessers anda ur t-yettwali yiwen. Afuḥan-agi “Belɛebbas”d tagi i d lxedma-s, iḥemmel arrac imecṭuḥen, ur d-yessebdad ara yakk ɣef tulawin! Aṭas n warrac imeẓyanen i wumi yesseḥfeḍ ṭṭbiɛa-yagi, ṭṭfen-t ibulisiyen n Fransa, qarren-d fell-as warrac ɣef wayen i sen-yexdem, sskecmen-t ɣer lḥebs, ibuṣa rebɛa tikkwal ɣef“tiṭ n weqjun (ajeḥniḍ)” ɣef lxedma-yagi icemten!

Yiwen wass ufan yiwen weqcic d aberkan, d akli, settesnin di leɛmer-is, nɣan-t di “Jardin public”ufan aqcic meskin icerreg si deffir, yeččur d idim, kemmlen nɣan-t s wesmurḍes, ɣummen-t s tciṭwin n ttjur, ibulisiyen ṭṭfen tirkaḍ usebbaḍ, Belɛebbas-agi d awezlan annect n ṭṭaẓẓelt, iḍarren-is d imecṭuḥen, dɣa faqen ibulisiyen belli d Belɛebbas i yenɣan aqcic-agi.Imi ufan leɛfes usebbaḍ kif kif.

Ṭṭfen-d Belɛebbas imi yesɛa yakan lǧuǧmat ɣef waya, wwin-t fkan-as amxix, iqarr-d s wayen yexdem, yemla-d ansi i yewwi aqcic, amek i t-yecrem, sakin yesmurḍes-it, iɣumm-it s tciṭwin, wwin-t ibulisiyen alammi d amkan yemla-yasen-d amek d as-yexdem.

Wwin-t-id ɣer lḥebs ɣef tmenɣiwt n weqcic, lexbar-is wwin-t-id iɛessasen n lḥebs, d nutni i d as-yessawalen “Jardin public”.

“Jardin public”-agi, Belɛebbas afuḥan yenna-yas Webrifu “ayen i txedmeḍ i warrac ad ak-txedmeɣ, ad rreɣ seg-k ttar”.

Abrifu mkull iḍ ad as-yessiwel i “Jardin public” a t-yerkeb, ad yexdem deg-s lmenker, d netta i d as-d-yettwin tulawin-ines: “Racida”, “Xirika” yakk d “Ɛwica” a ten-yerkeb u ad aten-yefk i “Jardin public” u ad as-yini “rwu aya “Jardin public”!

Imeḥbas yakk la d as-qqaren “Lemmer d nekk i d anezzarfu ad ak-gezmeɣ aqerru! Ma d yiwen Weṣbenyuli, d aɛessas n lḥebs,

Page 78: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 77 -

yenna-yas “Lemmer ad uɣaleɣ d anezzarfu, ad ak-gezmeɣ acellul-ik, ad ak-kkseɣ acrur-ik akken ad tetthenniḍ u ad henniɣ seg-k warrac imecṭuḥen a mmi-s n leḥram!»

Afuḥan-agi “Jardin public” acḥal d tikkelt i t-ṭṭfen di ssilul n wewri netta d “Racida” niɣ “Xirika”niɣ“Ɛwica” yakkat-asen tiṭ n weqjun, nutni ɣur-sen d ayen yelhan.

Yiwen wass wwin-d ɣer lḥebs ɣef tukerḍa yiwen weqcic d akli aberkan, meẓẓiy, di leɛmer-is 16 n sna,d aɣezfan annect n sellum, ala iɣsan i d-yegran deg-s, yejjex,yeḍɛef,ala aglim iɣumm iɣsan acku ɣezzif aṭas, yettban-d amzun d argaz, uqmen-t ger yergazen di texxamt uṭṭun “7”, uqmen-as amkan ɣur tama n“Jardin public (Ɛebbas)”.

Deg yiḍ “Jardin public” yekker-d ɣur-s,la d as-ifessi tiqeffalin userwal,yebɣa ad as-yewwet tiṭ n weqjun, ifaq yes-s wakli-nni aberkan, yewwet-it, yefka-yas lbunyat d wummaẓen ɣer wudem alammi t-yerra d azegzaw,icuff wudem-is.

“Jardin public”Ur yerri tiyita ɣef yiman-is, ṣṣbeḥ mi d-yuli wass ufan-t-id yebzeg wudem-is, zegzawit wallen-is, nnan-as imeḥbas “D acu yeḍran yid-k”?

“Jardin public” yenna-yasen “ Kkreɣ-d deg yiḍ akken ad lliɣ ṭṭaq, yeḥma fell-i lḥal aṭas, iɛekkel ṭṭaq yeggumma a d-yeldi, mi t-id-jebdeɣ s lǧehd-iw yewwet-iyi-d ucebbak s udem”.

Yenṭeq-d wakli-nni aɣezfan, yenna-d“Ala, ala, la yeskiddib! Yekker-d ɣur-i deg yiḍ, faqeɣ yes-s fkiɣ-as amxix, lexnez ben lexnez”!

Kra yellan din n imeḥbas fellqen s teḍsa, yenna-yas yiwen “Ayen ur truḥeḍ ara ɣur “Racida”, niɣ“Xirika”niɣ“Ɛwica”?! Nutni ḥemmlen annect-a u d ayen iɣef ttnadin.

“Jardin public”yenna-yasen“Ala,d wagi i d iyi-iɛeǧben”, acku d aberkan, yerna d aɣezfan,yif wigi i la d-teqqarem!.. Nnan-as “Ayɣef yif wigi?»

Yenna-yasen“D aberkan sufella, d azeggaɣ si sdaxel.

Page 79: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 78 -

Kra yellan dinna la yettexbibiḍ si teḍsa, alammi ula d nekkini fellqeɣ, la ttrunt wallen-iw, nniɣ-asen “Jardin public”yuɣal d ṭṭbib ijerreb yessen win i wumi qerben iqaqqaḥen-is d win i wumi beɛden!

Ɛeddan xemsin iseggasen seg wasmi sliɣ i lhedra-yagi, alamma d ass-a mi ara tt-id-mmektiɣ ad ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, mi ara yi-d-inin warraw-iw “ayɣef la tettaḍsaḍ?» Ad asen-iniɣ“Tusa-yi-d teḍsa!» Acku d ayen ur nettwahdar!

Kra yellan di texxamt uṭṭun”7” ala mmi-s n leḥram ɣer gma-s, ala imakaren yakk d ccwaṭen, ulaḥedd din imeḥbas isertiyen.

Yiwen wass ṭṭfen-d yiwen seg wedrar yella izellu imdanen, mi wwin axabit ad as-t-fken a t-yezlu, alammi argaz-agi yemxell di leɛqel-is,seg wemxix i d as-fkan alammi i sdegdgen iɣsan-is.Mi t-id-sskecmen ɣer wefrag yakk d tzeqqa uṭṭun “7” abrifu yuqem-as amḍiq n tguni ɣer tama-w,yenna-yi-d “wagi d afellag am kečč.Atan ad yeṭṭes ɣer tama-k,ad tqeṣṣrem u ad temwanasem kečč yid-s”.Argaz-nni d aɣezfan,d ahrawan,d awraɣ,qquren iɣesmaren-is,yejjex wudem-is,allen-is dexment ɣer daxel,berrɛent,ma twalaḍ-t ad teccirweḍ!

Yeṭṭes ɣer tama-w alammi d zzuǧ n ṣṣbeḥ, yuki-d la yeshetrif, yettlejlij s leɛyaḍ, la yeqqar “Zlu! Zlu! Zlu…!!” Mi d as-sliɣ ukiɣ-d, yettwaḥweṣ wul-iw, la iḥebbek, d acu-t lmuṣiba-yagi? Yessaki-d merra wid yeṭṭsen!

Deg yiḍ wis-sin, daɣen la yettɛeggiḍ “Zlu! Zlu! Zlu!” Yeṭṭef si temgerṭ win yeṭṭsen ɣer tama-s am win ara yeṭṭfen ikerri akken a t-yezlu, winna yettwaṭṭfen yewwet-it s uṣerfiq yesserɣ-as amayeg-is d wamek i d-yuɣal ɣer leɛqel-is! U lammer yesɛa ajenwi yalfi i t-yezla,u mazal-it la yesreɣruɣ “Zlu! Zlu! Zlu..!”Yessers-d tirgigit d lḥir d weḥbak d lxelɛa i kra yellan dinna!

Daɣen yiwen wass, wwin-d sin yimdanen d imakaren,llan jemɛen-d idrimen sɣur imezdaɣ idewwaren,ɣur-sen llebsa taqdimt n lɛeṣker n Marikan, la qqaren i yimdanen “Nekkni d imjuhad, ɛiwnet-aɣ s yedrimen i wakken ad nessimɣer lǧib ara d-yeqḍun ayen ḥwaǧen yemjuhad, i wudem n tlelli yakk d Rebbi”.

Page 80: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 79 -

Wigi, yiwen isem-is “Lexder” yakk d umeddakel-is i wumi qqaren “Saint Lucien” sin-agi ɣlin-d ger ifassen n lɛeṣker n Fransa ttwaṭṭfen, mi ten-beḥten qarren-d belli la xeddmen i yiman-nsen, la ttaččaren leǧyub-nsen.

Lɛeṣker d iǧadarmiyen ur xdimen ara deg-sen lmenker am nekk, wwin-ten-id ɣer lḥebs anda lliɣ,di tzeqqa uṭṭun “7”, nekk la ttmesxireɣ yes-sen,la ttbehdaleɣ-ten,tezzmeɣ-ten ɣef wayen xeddmen,lemmer ten-neṭṭif yalfi i ten-nenɣa.Imeḥbas-nniḍen d imkerḍen, yeɛǧeb-asen wayen xedmen “Saint Lucien” yakk d Lexder, ɣer ɣur-sen d ẓẓwara yakk d tirrugza, d tiḥerci yakk d tebɣest! Mi ɛeddan sin wagguren ffɣen si lḥebs “Racida” yakk d “Xirika”, abrifu yerra sin-agi: Lexder yakk d “Saint Lucien” deg wemḍiq n “Racida” yakk “Xirika” ixeddem-asen am nutni, yufa-ten d tulawin-nniḍen!

Llan imeḥbas yesɛan imawlan-nsen di Belɛebbas, ttawin-asen-d iḍellaɛen n wučči, kra n win i wumi ara d-awin aḍellaɛ ad as-yefk seg-s i webrifu, iɣmer n webrifu yeččur si yal ṣṣenf n wučči, yerwa sɣur imeḥbas-nniḍen.

Abrifu ur itett ara ayen d-ttaken di lḥebs, ɣur-s lmakla yelhan, tettɣimi ɣer ɣur-s alamma semmumet u a tt-iḍegger s abidun n lewsex.

Yiwen wass yessawel-iyi-d lawan imekli, mi ruḥeɣ ɣur-s

yefka-yi-d kra n tuččit si tin yessager yakk d yiwet tfirest,nekk ugiɣ,ggummaɣ ad ṭṭfeɣ tuččit-nni, acku yefka-tt-id akken i tt-yettak i “Xirika”yakk d“Racida”,yeggull, yebda la d-yettḥellil akken ad qqimeɣ ad ččeɣ yid-s, dɣa yesself-iyi i wudem-iw, ma d nekk wwteɣ-as afus-is s wurfan wexxreɣ-t akin ɣef wudem-iw, yebɣa ad iyi-yeḥseb am “Xirika” d wiyaḍ! Uɣaleɣ s amkan-iw qqimeɣ, yetbeɛ-iyi-d s amkan-iw, yenna-yi-d “Ayen i trewleḍ fell-i? Nekk nwiɣ amzun d gma, qudreɣ-k imi d amjahed, keččini tenwiḍ nneqs d wayen n dir! Ax, ṭṭef tuččit i d ak-n-fkiɣ.

Page 81: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 80 -

“Ala, ur ttaṭṭafeɣ ara, nekkini mačči am wiyaḍ! Učči-yagi efk-it i wiyaḍ.” Yenna-yi-d:

- Kečč d ameḥbus am wiyaḍ, ur ssemɣar ara iman-ik ɣef wiyaḍ. - Ẓriɣ d ameḥbus am wiyaḍ, maca, mačči d “Racida” yakk d “Xirika” d wiyaḍ! Nekk mačči d imekreḍ, d ameḥbus n tlelli d lḥuriyya.

- D acu-tt tlelli-yagi n ṭḥin! D kunwi ara yernun Fransa a ccmayet?! Kečč d imekreḍ am “Saint Lucien” yakk d Lexder, la txeddmeḍ ɣef lǧib-ik; kečč d amjahed n ṭṭeẓẓ..! - D Rebbi i yeẓran, netta ɣur-s lexbar. - Yenɛel ddin Rebbek!

Dɣa yerfed afus-is akken ad iyi-d-yewwet, wexxreɣ-as ɣer deffir.Yenna-yi-d: “Cfu fell-as, a d-yaweḍ wass-ik, u ad iyi-teẓreḍ d acu-yi nekkini?!”, “D amdan i telliḍ, mačči d Rebbi!» Dɣa iruḥ s amkan-is.

- Ayagi ɛeddan fell-i sin wagguren,ccwami yakk d leǧruḥ werɛad ḥlin, ula d tebrek yakk d tizegzewt n tyitwin deg wudem-iw tuɣal d tawraɣt,iqaruren n tarkast n lemkaḥel mazal-iten qnejbaren deg yixef-iw, ur ɣileɣ ara ad ḥluɣ seg wayen xedmen deg-I “la légion” ula d ifenɣaren n yeqjan mazal-iten di tɛebbuṭ-iw d iberḍiyen-iw, annect-a yakk ar ɣur-k nekk mačči d amjahed, tḥesbeḍ-iyi kif kif am Lexder yakk d “Saint Lucien”.!!

Di taggara yebɣa ad iyi-yewwet tiṭ n weqjun (aqerqur) akken ad iyi-yerr ɣef wudem, d tameṭṭut am widak yakk iɣef iɛedda!

Nekk, gar-i d yiman-iw la ttxemmimeɣ s wacu ara t-wwteɣ, tiyita n lmut! S ifassen-iw mačči d win i wumi zemreɣ.Seg wassen yezlem-iyi tazlemt n weqjun axeddaɛ, mi t-walaɣ nekk ad sserseɣ allen-iw zdat-i,ur bɣiɣ ara a d-zgent wallen-is deg wudem-iw!Ayen swayes ara t-wwteɣ ulaḥedd, irgazen ara yi-iɛawnen deg-s ulac, acku d ccmayet yakk,d imakaren am netta!

Yella yiwen urgaz netta d mmi-s ukren rebɛa wulli i yiwen ufellaḥ, dɣa wwin-ten-id ɣer lḥebs, argaz-agi ɣas d amakar iḥemmel

Page 82: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 81 -

imjuhad, ihedder yid-i, yeqqar-iyi-d “A ken-yenṣer Rebbi”! Yettɣimi ar tama-w, d netta i yi-yessḥefḍen axeddim n wewri.

Ifallaḥen yakk d ixeddamen n tudrin d idewwaren d imdanen yelhan, ur ttakren ara d imexḍa anda ara tafeḍ yiwen deg-sen d imekreḍ, maca, d lexṣaṣ yakk d tiẓiwelt i ten-yettarran d imakaren.

Iban-iyi-d wudem n lxir deg urgaz-agi yakk d mmi-s, nwiɣ ad iyi-ɛiwnen deg webrifu-yagi ccmata, hedreɣ d urgaz-agi akken ad as-yini i mmi-s, u a d-yernu yid-s sin niɣ tlata yimdanen akken a t-newwet,d nekk ara yezwiren deg-s,ad asen-kkseɣ akukru yakk d tigdi,mi ara iruḥ ad yessired udem-is, ad as-kkeɣ si deffir s ẓẓawra ad as-ɣummeɣ aqerruy-is d yedmaren-is,a d-yelḥeq wemɣar-agi yakk d mmi-s,yakk d sin niɣ tlata yimdanen-nniḍen a t-neɣḍel u ad as-neɛfes ɣef uqerru,ad as-nketter tiyitwin d iqeddamen s aqerru,u ad nneggez s ufella uɛebbuḍ-is alamma nenɣa-t!

Yefka-yi-d urgaz-agi awal ad as-yini i mmi-s akken a d-yextir yid-s wiyaḍ seg wid yewwet webrifu-yagi, i wakken a d-rren ttar-nsen seg-s, mmi-s n urgaz-agi yebda la yesselḥuy awal-iw i kra imeḥbas, widak i iɣil ɣur-sen tirrugza, lewǧab-nsen d acu-t? Yal yiwen deg-sen yenna-yas-d “Yexḍa-yi ccɣel-agi!

Ziɣemma imseɛraben ur sɛin ara tirrugza anda tella tigdi,ḥacamma yeɣli wezger ara d-azzlen s ijenwiyen,d nekkni s Imaziɣen i d ttelqim-nsen,ur ufiɣ ara deg-sen ula yiwen d argaz ara d-yinin “aql-i wejdeɣ ad ɛefseɣ ajenwi”! u llan deg-sen widak izemren ad as-fken amxix i webrifu-yagi,ṣeḥḥan am netta, ahat ɣursen iɣil am netta niɣ axir?!

Ulaḥedd deg-sen win yesɛan tabɣest a t-iqazem,nekk weḥd-i di liḥala-nni ideg lliɣ wezneɣ 52 kilu,ala aglim iɣumm iɣsan, s tebɣest n wul zemreɣ ad ɛefseɣ ajenwi,ma yella s lǧehd yakk d yiɣil n tfekka ẓriɣ iman-iw ur d as-zmireɣ ara akken a t-qazmeɣ.Azekka-nni wwin-d sebɛa Irumyen d izdukliyen (communistes)widak yullen tagrawla n Lezzayer,d tarbaɛt n “Justerabou”,widak i d-yewwin leslaḥ sɣur“la légion”uɣen-t-id s yedrimen-nsen fkan-t i lǧebha, rnan uran-asen “les tracts” s talmanit yakk d teglizit akken ad ruḥen ad gaǧǧin ɣur lǧebha, u a ten-xellṣen xir n wakken ten-

Page 83: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 82 -

tettxelliṣ Fransa, u ma yella win ijerḥen niɣ yuḍnen a t-sɛeddin ɣer Lmerruk,učči-nsen ala lmecwi:izamaren yakk d ugacuc uɣelmi.

Lɛeṣker n “la légion” ɣef iɛebbaḍ-nsen znuzuyen ula d tiyemmatin-nsen, mi slan s lmecwi d ugacuc ad teṭṭḍen ileddayen-nsen.

Sliɣ s kra n lɛeṣker n “la légion” rewlen ɣer lǧicc tteḥrir, ǧǧan-ten deg wexxam n yiwen ufellaḥ, nutni mi rewlen wwin yid-sen leslaḥ, timeẓyanin yakk d limiṭrayat.

S lamer n lǧicc ur ten-ttamnen ara, heggan-asen lgacuc yakk d lmecwi, sserwan-ten, daɣen heggan-asen iẓekwan, yal yiwen weḥd-s, deg yiḍ ssufɣen-ten yemjuhad yal yiwen weḥd-s, ad ddun yid-s tlata yemjuhad, wwin leslaḥ-nsen yid-sen, deg webrid mkull yiwen wwten-t s wezduz s aqerru yeɣli ɣef wudem,ger tmettant d tudert qbel a d-yaki sɛeddan ajenwi ɣef ugerjum-is,ẓẓuɣren-t mi yemmut gren-t s aẓekka yellan yewǧed, rran fell-as akal, ẓẓan s ufella imɣan yakk d ttjur timeẓyanin i wakken aẓekka ur d-yettban ara.

Nɣan-ten akk, wwin-asen leslaḥ-nsen, acku imjuhad-nneɣ ttagaden mmer ad ilin d imɣelliyin niɣ d ixbarǧiyen n lɛeṣker n Faransa, ttif timenɣiwt-nsen xir ma qqimen ddren di tlemmast n yemjuhad, ulaḥedd laman deg weɛṣekriw ucengu ma yusa-d ɣur-neɣ.

Sebɛa yezdukliyen (les communistes) d Irumyen i d-wwin s afrag n tzeqqa uṭṭun “7” ferḥeɣ yes-sen ufiɣ-ten d imwansen ttmeslayeɣ ala yid-sen acku yiwen rray iɣef nettwaḥbes, yiwen ucengu i nesɛa, nutni d isertiyen am nekk, ala yid-sen i ttemsefhameɣ.

Deg yiwen yiḍ la heddren imeḥbas yakk d webrifu la d as-qqaren “Ma yella rebḥen lfellaga ad nessufeɣ Irumyen d Wudayen si tmurt-nneɣ ad nawi ayla-nsen, nutni ssaramen kan ayen ara awin baṭel!

Neṭqeɣ nekk“Ma nerbeḥ nekkni di tegrawla ur nessufuɣ la d Arumi,la d Uday yal yiwen ad yeqqim di rreẓq-is d wexxam-is, acku d widak ixedmen am nekkni i uḥelli n tlelli n uɣref Azzayri,ɣur-sen leqder d lḥerma d wezref i wakken ad kecmen di ddula am nutni

Page 84: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 83 -

am nekkni, yal yiwen sanda t-tessaweḍ tussna yakk d tmusni-ines ad yaweḍ, win yefkan idammen-ines ɣef Lezzayer ad yili d mmi-s n Lezzayer,ur yezmir yiwen a t-yenker niɣ a t-yeḥqer”. Yenṭeq-d webrifu, yenna-d “Beṣṣeḥ nutni d lkeffar nekkni d inselmen?!”

- Yal yiwen s ddin-is. Rebbi yenna-d- “Ṣebḥan win yessemgarraden isɣanen (ledyan)! Ula d ddin n Wudayen yakk d Irumyen d azref sɣur Rebbi yemmussen (yesteɛref) yes-sen leqren lɛaḍim d imawlan n wedlis ( taktab). Leqran yenna-d “Ur ttemǧadalet ara d imawlan n wedlis ala s wayen yelhan”.

Sbaneɣ-d ma yella d nekkni d inselmen yal yiwen s ddin-is, d sidi Rebbi i d-ixelqen aṭas n ledyan, d Inselmen niɣ d Udayen niɣ d Irumyen d lmumnin yakk. Yenna-d webrifu “Iban lḥal kečč d amellal, d Aqbayli (d Azwawi) mmi-s n Rruman, temsefhameḍ d imellalen i k-yecban, atan tettɣimiḍ ala yid-sen, nekkni ger wallen-ik mačči d irgazen”!

Ayen i la heddreɣ nekk d webrifu yakk d wid yellan yid-s kra seg Irumyen ur t-fhimen ara, llan gar-asen sin yessnen taɛrabt,la d asen-ssefhamen i wiyaḍ d acu la heddreɣ i webrifu yak d imeḥbas yellan dinna, d acu la yi-d-yeqqar webrifu, d acu la s-ttarraɣ.

Abrifu la yi-d-yeqqar“Mazal a d-yas wass-ik,a k-nxelleṣ ɣef yiles-ik”!

Icuba-yi Rebbi yewweḍ-it lexbar n wayen i nniɣ i ufellaḥ yakk d mmi-s, belli nettɛewwel a s-nefk tiyita n lmut. Azekka-nni mi neswa lqahwa deg wefrag, usan-d ɣur-i nnan-iyi-d Irumyen“Nefreḥ s wayen d-thedreḍ iḍelli, kunwi d tidet d irgazen, d imawlan n tsertit d wezref, tessnem amek ara tebnum Lezzayer tatrart s warraw-is yarkell, s lewfeq gar-asen, Udayen, Irumyen, Inselmen. D tagi i d tugdut.

F.L.N yakk d uɣref Azayyri yeẓra d acu d-yewwi lḥal, d tadukli ger warraw-is, nessaram ad ilin waṭas isertiyen, imeɣnasen am kečč, ayen d-tenniḍ igerrez”.

Page 85: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 84 -

Irumyen-agi yellan di lḥebs mačči d ilmeẓyen, ger 40 d 60 sna, ur d asen-nniɣ ara ayen i bɣiɣ a t-xedmeɣ i webrifu, yerna nutni d ijdiden, ussan-nni kan i ten-id-wwin ɣer lḥebs.

Abrifu yuɣal la yi-d-yettaf ssebbat,acḥal d tikkelt i d-yessɣel ɣur-i s ufus-is,yebɣa ad iyi-yewwet s ubeqqa.Ass-nni cfiɣ di ccetwa,uqmen-aɣ imejmer“Chauffage”, wwin-aɣ-d isɣarens i nessaɣay i useḥmu n texxamt,deg wass-nniḍen di ṣṣbeḥ yesɣel-d ɣur-i akken ad iyi-yewwet s userfiq,nniɣ yessefk ad wwteɣ ɣef yiman-iw,mačči d imseɛreb i yettwawaten s iserfiqen d wummaẓen d iqeddamen, u ad yessusem ur yettarra tiyita ɣef yiman-is!

Beddeɣ heggaɣ iman-iw mmar a yi-d-yewwet s rrkel s udem akken yekkat wiyaḍ, heggaɣ iman-iw, beddeɣ dɣa yenna-yi-d“Tɣileḍ iman-ik d arwigez”!

Dɣa nebda-tt s lbunya,ur yessin ara ad yewwet,maca,yeǧhed aṭas, ma d nekk ḍeɛfeɣ yal mi ara s-fkeɣ rebɛa niɣ xemsa lbunyat a t-ḥazeɣ,maca,amzun la t-kkateɣ s wuffal,yeggumma ad yeɣli niɣ ad imal!

Ma d netta mi ara yi-d-iḥaz s yiwet tyita amzun d tafḍist s wayes i yi-d-yewwet, reggleɣ-as ur t-ttaǧǧaɣ ara ad iyi-d-yeṭṭef, yettawi-yi-d, ttawiɣ-t-id di tzeqqa alammi ɛyiɣ d tikli ad ɣliɣ, yekker-d yiwen Urumi yewwi-t nnif fell-i, yefra-yaɣ, yessukes-iyi seg ufus-is. Abrifu iruḥ s amkan-is, imuqel udem-is di lemri, isumm tuɣmas-is, walaɣ yessusef-d cwiṭ idammen, ireyyeḥ cwiṭ dɣa yekker-d yuɣal-d ɣur-i, nekk ẓriɣ-t d aɣeddar, ttwaliɣ-t amek yekkat wiyaḍ, kkreɣ seg wemkan-iw heggaɣ iman-iw, yewweḍ-d zdat-i yenna-yi-d “Tirrugza-nni-inek ad ak-tt-sseččeɣ tura!»

Nebda daɣen amennuɣ s lbunyat, ma yeṭṭef-iyi ad iyi-yerẓ, tikkelt-agi yewwet-iyi-d s lbunya iḥuza-yi teṭṭerḍeq timmi-w d idammen, la ttazzalen ɣef wudem-iw d yedmaren-iw alammi leqmeǧǧ-nni i d iyi-fkan iǧadarmiyen tuɣal yakk d tazeggaɣt seg yidim! Ḥulfaɣ i yiman-iw qrib ad ɣliɣ, la ttmaleɣ, yekker-d Urumi-nniḍen, idegger-it anaqal yeɣli, dɣa kkren-d wiyaḍ, zzin-as ṭṭfen-t netta la yettneggiz la yettɛeggiḍ “ḍelqet-iyi fell-as, ad sweɣ idammen-is, Wezwawi aqjun”!

Page 86: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 85 -

Yuɣal s amkan-is imuqel iman-is di cwiṭ n lemri, yufa yeṭṭerḍeq ucenfir-is d cwiṭ idammen, dɣa argaz yuɣal amzun d ilef amejruḥ, yekker iruḥ ɣer Irumyen,yenna-yasen“Win ara d-yasen ad yefru a t-yessukes seg ufus-iw ad as-kkseɣ aserwal,!

Yuɣal-d ɣur-i,ɣawleɣ kkreɣ,yuɣ lḥa reyyḥeɣ cwiṭ, yebbens nnefs d weḥbak i d iyi-yeṭṭfen, nɛawed nuɣal s amennuɣ,nleḥḥu nettuɣal, abrid-a d sidi Rebbi i d as-tt-id-yewwin, yeɛfes ɣef yiwen yileɣ yennḍen azal n snat turdas di teɣzi-s,yeɛfes fell-as yebren yileɣ-nni ddaw uḍar-is, yuccag iruḥ d tinegnit yewwet-it-id lḥiḍ s aqerru yeɣli ɣer tegnit d timendeffirt yesseqseq amzun d lḥiḍ i iraben! Dduklent-as tiyita n lḥiḍ yakk d lqaɛa anaqal yemmut, dɣa nekk neggzeɣ fell-as, wwteɣ-t s texlift (tiɣmert) ufus ɣer wul, yuɣal-iyi-d leɛqel yakk d lǧehd, rniɣ-as ummaẓen s allen, ugadeɣ-t a d-yekker ad iyi-yenɣ,dɣa ddmeɣ-d ileɣ-nni i yeɛfes wwteɣ-t yes-s s anzaren; ṭṭreḍqen wanzaren-is d idim, rniɣ-as tyitwin ur ẓriɣ acḥal s aqerru d yedmaren! Irumyen ferḥen, la ttṣeffigen, la ttɛeggiḍen “ur kkat ara s aqerru!» Uɣaleɣ kkateɣ-t ɣer yedmaren, ɛyiɣ fecleɣ, wamag tiyitwin-nni a t-nɣent, ur d as-ṭṭaxxreɣ ara s tyita alammi d-usan Irumyen sṭaxxren-iyi fell-as, nnan-yi-d “ Ɛni tebɣiḍ a t-tenɣeḍ, u ad tbaṣiḍ ɣef yiman n weqjun?!»

Netta yeẓẓel di tegnit, la yettnazaɛ anazeɛ n at laxert, umneɣ s Rebbi i d iyi-yuɣen lḥeqq i yefkan deg-s afus! Yuɣal yakk wudem-is d idim yeḍreḥ ur yezmir ad yemmimeḍ acku aṭas n tyitwin i d as-rniɣ s adrar ufud.Ɣef sebɛa d wezgen n ṣṣbeḥ i yeḍra wayagi, di lawan-nni yewwet lbuqq usan-d iɛessasen ldin-d tawwurt ufan-t-id yefser, ddmen-t di tlata, sin seg ifassen wayeḍ seg iḍarren, ssufɣen-t wwin-t.

Azal n rrbeɛ n ssaɛa ssufɣen-aɣ-d s amraḥ, uɣalen-d ɣur-i mi d iyi-walan xnunseɣ d idim, ur d iyi-wwiten, wwin-iyi ɣer ssilul medlen fell-i tawwurt, uran ɣef tewwurt s lakri azeggaɣ“Yeqqur uqerru-s!»

Irumyen imeḥbas, ttqadaren-ten, snagin fell-i anagi n lḥeqq, nnan i iɛessasen n lḥebs ayen yakk yeḍran, u d abrifu i d ḍḍalem, i

Page 87: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 86 -

la yettnadin f ccer, d Rebbi i t-ixellṣen ɣef wayen yexdem deg wiyaḍ.

Nekk di ssilul mi d-yusa ccaf iɛessasen n lḥebs d Akurṣi, isem-is “Pin Alva” mi d iyi-iwala di ssilul yewhem amek yekker umulab i tlafsa?! Yenna-yi-d “Ḥaman d acu k-yuɣen?!»

Ḥkiɣ-as ayen yeḍran, nniɣ-as“Abrifu yebɣa ad iyi-yuqem d tameṭṭut-is, yebɣa a yi-ibeddel s widak yeffɣen..!Wwteɣ ɣef yiman-iw, rniɣ-t ssxeṣreɣ-as udem-is”.

D mass“Pin Alva” i d-yewwin“lalkul” yakk d ddwa azeggaɣ yesfeḍ-iyi idammen, yessared-iyi leǧruḥ, ma yella mazal-it yedder ad yessemɣer Rebbi lxir-is, ula d Irumyen yellan yid-i,steqsan-t d acu yeḍran yid-i, ugaden ad iyi-ǧǧen di ssilul! “Pin Alva” yenna-yi-d” D kečč ara nuqem d abrifu” deg wemkan-is”. Nekk nniɣ-as “Tanemmirt, xḍiɣ ur ttiliɣ d abrifu, acku nekk d ameḥbus n tsertit mačči d imekreḍ, wwin-iyi-d ɣer dagi ɣef izerfan n tmurt-iw”.

Nettmeslay tasertit nekk yid-s, yenna-yi-d “Ula d nekk mačči d Afransawi, d Akurṣi, maca, ur nesɛi ara lfayda ma nuqem ddula weḥd-neɣ, ttif-aɣ ad necrek u ad nuqem timcudda ɣer Fransa d nettat i d yemma-tneɣ, imi d tamurt-nneɣ d tigellilt”.

Nniɣ-as“Kunwi si zik ɣur-wen izerfan am Yefransawiyen“Napoléon Bonaparte”igan amezruy n yiseɣ i Fransa netta d Akurṣi”.

Yessufeɣ-iyi-d si ssilul, yerra-yi-d ɣer tzeqqa uṭṭun “7” yefka-yi leqmeǧǧa si lkeswa n lḥebs, yerna-yi ajakiḍ yakk d ukebbuḍ, iḥun fell-i u yeṣter-iyi seg usemmiḍ; uɣaleɣ-d ɣer Irumyen isertiyen am nekkini, ferḥen yes-i; ttaken-iyi seg wučči-nsen, uqmen-iyi amḍiq gar-asen, neqqim bla abrifu azal n 25 wussan.

Atan daɣen ṭṭfen-d azal n tmanya imeḥbas d ifidayen n temdint n Belɛebbas,gar-asen yiwen isem-is“Merruk ɛebdelqader”, mi iɛedda fell-as umermed n tyita yewwi-d- ameqqran-nsen,iqarr-d yes-s,d“Bacir Buyeǧra Mexṭar” d wiyaḍ “Muḥemmed Bendida, Bukraɛ Ǧellul, Ɛeyyac Ɛebdelqader, Leḥbib, Mɛacu,Qwider,Zubida Belɛebbas, Budella Bumedyen”,yexla-ten-id merra,ur yeǧǧi ula d

Page 88: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 87 -

yiwen ufidayi, wwin-ten-id yerkell ɣer tzeqqa d wefrag uṭṭun“7”,imiren nekkini ufiɣ aṭas n watmaten-iw Izzayriyen isertiyen am nekk.

Aggur membeɛd, yuɣal-d webrifu si ssbiṭar, yuɣal s amkan-is abrid-a yugad-iyi! Yufa-d aṭas isertiyen, ur yufi ara amek ara yexdem.

Yiwen wass yenna-yi-d “A d-rreɣ ttar-iw seg-k, ad asen-iniɣ i iɛessasen n lḥebs la tettnadiḍ ad tennaɣeḍ yid-i, akken a k-awin ɣer ssilul, u a k-sserwun tiyita!»

Ẓriɣ a tt-yexdem, ma yeccetka fell-i i iɛessasen ad iyi-awin, nutni lemmer ad afen cwiṭ n ssebba ad iyi-kemmlen a yi-ssɣerṣen cwiṭ n rruḥ i d-ǧǧan deg-i “la légion”. Nekk la ttxemmimeɣ qbel a d-yeffeɣ si ssbiṭar a d-yerr seg-i ttar-is, yerna mačči d win i wumi zemreɣ, seg wasmi t-wwin d nekk ttxemmimeɣ, ssewǧadeɣ s wacu ara t-wwteɣ, ufiɣ-d amek!

Tella tzulixt sdaxel n webduz ɣur-s tadimt n wuzzal, xemmmeɣ a tt-id-kkseɣ, heggaɣ-as tizikert n wewri dima ttawiɣ-tt di lǧib akken a tt-uqmeɣ di tṭuṭac n tadimt n tzulixt, ma yuɣal-d ɣur-i a t-wwteɣ yes-s s aqerru a t-nɣeɣ.

Akken i d iyi-d-yenna a k-ssufɣeɣ ɣer iɛessasen kecmeɣ s abduz kkseɣ-d tadimt n wuzzal, sɛeddaɣ di tṭuṭac aseɣwen rriɣ-tt-id si ddaw ukebbuḍ, ǧǧiɣ-t alammi yebren ɣer deffir wwteɣ-t yes-s ɣer ddaw iberḍi, yeɣli ɣef wudem amzun d taqamet, yeqḍeɛ deg-s ula d nnefs, nniɣ-as“Tura awi-yi ɣer yemma-k ay afuḥan, teccetkiḍ fell-i i yemma-k mačči i iɛessasen!”

Yekker ẓẓga, ilmeẓyen-nni yerra d tulawin-ines uzzlen-d ɣur-s, rucen-t s ubidun n waman yellexs am weqjun,yuki-d , maca, ur yezmir ara a d-yekker! Iɛessasen slan-d i ẓẓga deg wefrag, kecmen-d ufan-t-id yeẓẓel, nnan-d “Anwa i t-yewwten?!» Ffɣeɣ-d si tlemmast imeḥbas, nniɣ-asen“D nekk i t-yewwten”.

Ruḥeɣ ɣer texxamt-nniḍen, a d-awiɣ leqmeǧǧa-w, la d iyi-yettḥellil webrifu, ɣileɣ ad iyi-yewwet.Ssufɣen-iyi iɛessasen, ad iyi-awin ɣer ssilul, yiwen uɛessas d Aṣpenyuli, isem-is “Gomez” yenna-

Page 89: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 88 -

yi-d “Ccah deg-s, yelha wayen d as-txedmeḍ imi la yetteɛcaq deg yiẓẓan!”

Di lawan ideg t-wwteɣ tikkelt tis-snat, mazal-as 20 wussan akken ad yeffeɣ si lḥebs.

Ssi Lmexṭar Buyeǧra mi d-usan imawlan-is a t-ẓren deg “uparlwar”, ihegga tabrat yenneḍ-itt am ugaru, yuqem-itt deg ufus uḍellaɛ,icudd-itt s wewri,iweṣṣa tameṭṭut-is yenna-yas aql-i uqmeɣ lamana deg ufus uḍellaɛ ad as-tt-tefkeḍ i leflani, yefka-yasen isem n webrifu di tebrat yakk d ṣṣifa-s, ussan ideg ara yeffeɣ si lḥebs; lexbar yewweḍ ifidayen, ɛussen-t akken yeffeɣ si lḥebs tebɛen-t,wwten-t s tlata terṣaṣin s idmaren di “la Place Carnot”, uran-as “F.L.N” ɣef yedmaren-is s rrṣaṣ, ur yewwiḍ ula s imawlan-is akken a ten-iẓer, d Aṣpenyuli aɛessas i d aɣ-d-yewwin lexbar n tmenɣiwt-is.Nefḍen-t am yilef.

Simmal la d-ttawin imeḥbas n tegrawla ar almi lḥebs yeččur yes-sen, ssawlen-iyi-d ɣur unezzarfu ususten, ttafeɣ-d qqimen yimdanen i ssneɣ ɣef lbenk, ur ttmuquleɣ ara ɣur-sen, ttarraɣ iman-iw ur ten-ssineɣ ara!

Yiwen wass, uriɣ-as-d tabrat i lǧuǧ s taɛrabt, lǧuǧ-agi d Uday isem-is “Benkemmun”, ssutreɣ-as akken ad iyi-isemmeḥ, nniɣ-as“Ruḥeɣ qubleɣ lɛeṣker yessnen lgirra axir-iw, ɣur-sen leslaḥ axir-iw, nekkini meẓẓiyeɣ,ur wwiḍeɣ ara 21 sna, ḥesbeɣ iman-iw d asaru“Ukubuy”ara urareɣ,icuba-yi Rebbi d tafenṭazit, d tirrugza i xedmeɣ,wagi d lexyal n temẓiy i ikellxen fell-i! Keččini a mass Lǧuǧ d argaz ameqqran, d lqari d lɛalem, d uḥdiq d lfahem, ssarameɣ deg-k lxir ad iyi-tsamḥeḍ, ur d iyi-tettqaṣṣaḍ ara ɣef wulac! Fransa d ddula yeqwan, ḥninen, tettsemmiḥ, la ttraǧuɣ deg-s leḥnana d ssmaḥ, d talsa, ad iyi-tḍelqem aql-i nedmeɣ deg wayen xedmeɣ, ctaqeɣ udem n yemma a t-ẓreɣ.

Yella yiwen unezzarfu d “Aviṭnami” iceyyeɛ-it-id ccreɛ n lɛeṣker ad aɣ-yessusten,llan sin watmaten d ifadayen si Leɛmarna,yiwen isem-is“Ḥelluc Beɣdad”wayeḍ isem-is “Ḥelluc Mexṭar”, llan di sin yid-sen d lɛeṣker n Fransa di Landucin mi ɛeddan di lbeḥt ɣur Uviṭnami-yagi yenna-yasen “ A Ḥelluc Beɣdad

Page 90: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 89 -

d Mexṭar, tellam d lɛeṣker n Fransa di lgirra n Landucin txedmem lmenker di tulawin-nneɣ d warraw-nneɣ,ass-a teɣlim-d s afus-iw,di lbeḥt-agi a ken-sɛeddiɣ ɣer leḥkem n lmut, ma ulac ur d iyi-ḥessbet ara d Aviṭnami, yerna d argaz acku tessulef-iyi teswiɛt ad rreɣ seg-wen ttar n watmaten-iw i tenɣam!

Mi d iyi-d-yessawel lǧuǧ-agi n lbeḥt Aviṭnami, iruḥ-d Benkemmun yenna-yi-d “Tura, taluft-ik texḍa-yi, nekkini xeddmeɣ tilufa n ssivil,a k-yebḥet Uviṭnami-yagi, netta ixeddem tilufa n lɛeṣker. Akaram d tebrat-inek fkiɣ-as-ten,d ccreɛ n lɛeṣker ara d-yedhun”.

Yenṭeq-d ɣur-i Uviṭnami: “Ḥaman Ɛebdella! Lǧuǧ n ssivil yefka-yi-d akarm-inek, yerna-yi-d tabrat-inek i d as-turiḍ, tessutreḍ ssmaḥ, si tama-w nekk ur d ak-ttayaleɣ ara tuḥsif, kečč mačči d aɛṣekriw, ur truḥeḍ ara ɣer Lviṭnam, asusten yakk d tebrat-inek a ten-ssiwḍeɣ i ccreɛ n lɛeṣker, nutni ad xedmen ccɣel-nsen,a k-semmḥen niɣ a k-ṭṭfen!”

Yarkell tarbaɛt ifadayen n Belɛebbas yebḥet-iten Uviṭnami, di lbeḥt-inu ɣas fehhmeɣ tafransist, nniɣ-asen ad hedreɣ s teqbaylit, nnan-iyi aṭreǧman n teqbaylit ulac! Ad terǧuḍ alamma newwi-t-id, niɣ ad thedreḍ s taɛrab, atta tebrat-ik tura s taɛrabt, di taggara qebleɣ a d-hedreɣ s taɛrabt.

Iḥbiben-iw n temdint, yakk d widak i d iyi-yefkan idrimen ur d-wwiɣ ula yiwen,ur cehhdeɣ ula ɣef yiwen,ur icehhed fell-i yiwen,rewlen yakk,yal yiwen sani yerra, Ḥmed Weld Ccaṭer yewweḍ-it lexbar-iw ttwaṭṭfeɣ,yessaweḍ lexbar i wiyaḍ rewlen yakk, netta iruḥ ɣer Lmerruk.

Leslaḥ n tebbaḍin n zzit, yellan ɣur Ɛedda Becceḥṭ yellan deg wexxam-is, win d-nettawi nekk d Ciran Ṭaher, yessufeɣ-it yewwi-t ɣer tmeqbert, ɣzen aṭiṭuc ɣef yidis, aẓekka d aqdim, meṭlen din leslaḥ, yettwamṭel, yettwaffer si ddaw uẓekka, deg uxican nnḍen-as akawečču. Mi ṭṭfen tarbaɛt ifidayen n Merruk Ɛebdelqedr, ṭṭfen yakk leslaḥ yettwaffren si ddaw uẓekka.

Yeffeɣ-d yiwen umeḥbus, rebɛa wagguren seg mi ttwaṭṭfeɣ,ceyyɛeɣ-t-id ɣer Weqcic Muḥend Uqasi Busseɛd, mliɣ-as

Page 91: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 90 -

taḥanut-is anda tella,nniɣ-as“Ur tettruḥuḍ ara ɣur-s ass-a,yessefk ad truḥeḍ s axxam-ik alamma ɛeddan sebɛa wussan imiren ad truḥeḍ ɣur-s, akken a d-taɣeḍ kra si tḥanut-is niɣ ad ak-ixiḍ kra n tɣawsa, imiren ini-yas “ Ḥaman Ɛebdella yettwaṭṭef, atan di lḥebs, la k-d-yessawaḍ sslam, ma d Ciran Ṭaher yesteched”.

D akka i tella taluft, ameḥbus-nni mi tɛedda ddurt iruḥ ɣer Muḥend Uqasi Busseɛd “Aqcic”, yufa-t di tḥanut, netta d gma-s Yusef, aneggaru-yagi mazal-t yedder. Muḥend Uqasi-yagi akken yesla ttwaṭṭfeɣ yerwel s Iɣilizan, yekcem ɣer lǧicc tteḥrir dinna, ikemmel alammi d tamurt n Leqbayel, dinna yemmut d ccahid. Qqimen-d ḥaca sin “Yusef akk d Ḥmed Weld Ccaṭer”, mazal-iten ar ass-a. Aṭas i mazal ddren, alammi i deffir lgirra i mmuten. Rnu widak ikecmen ɣer lḥebs, ula d nutni aṭas i yemmuten deffir listiqlal. Merruk Ɛebdelqader, mazal-it yedder ar ass-a.

Yakk iḥbiben-iw yellan di Wehran, d widak ilulen di taddart-iw ɣlin yakk d ccuhada deg wemraḥ n lḥerma ɣef tlelli n uɣref Azzayri: Ciran Ṭaher,Ciran Ɛemmar, Ciran Welḥaǧ, Ciran Ɛumar, Benmɛemmer Lmulud, Benmɛemmer Muḥend Aɛrab, Benɛebdelwaḥed Lewnis, Benɛedbelwaḥed Buzid, Benɛebdelwaḥed Meǧber, Ḥaman Areẓqi, Ḥaman Ḥsen. Ma d nekk “Ḥaman Ɛebdella” mazal-iyi d amuddur, mi d-uriɣ adlis-agi wwḍeɣ 70 d aseggas deg usemmud (leɛmer)-iw, u ma irad Yillu ad rnuɣ a d-aruɣ aṭas akken Tamaziɣt ad tidir alamma ḥeḍreɣ-as d tunṣibt tedder akken bɣiɣ.

Llan widak yemmuten deffir listiqlal werǧin sɛin tasteɣt n lǧihad, Slimani Ceɛban gezmen-as ixef-is di Wehran, At Mangellat Smaɛil ḥekmen-as s 20 iseggasen, yeḥḍer i tlelli, yuɣal d akumiṣar n yemsulta di Lezzayer tamaneɣt, yemmut s nneksa deg webrid n Lemdiyya,yeǧǧa-d tlata tgujilin. Ḥaman Muḥend Lɛerbi; nɣan-t “O.A.S” di Wehran deg useggas 1962, wigi iɣef d-mmeslayeɣ d arraw n taddart-iw yak. Ɣlin d ccuhada di Wehran.

Di lḥebs n Belɛebbas, imeḥbas isertiyen simmal ttnernin alammi lḥebs yeččur ula sani ten-rren! Yessawel-aɣ-d Pin-Alva ccaf iɛessasen, s yismawen-nneɣ di 20 yid-neɣ akken ad aɣ-awin

Page 92: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 91 -

iǧadarmiyen ɣer lḥebs n Wehran, fiḥel ma bedreɣ-d dagi isemwen-nsen, llan wid iɣef cfiɣ, llan wiyaḍ ur cfiɣ ara fell-asen.

Deg yiwen wass cudden-aɣ di ssnasel xemsa xemsa, ssulin-aɣ ɣer sin ikamyunen n lɛeṣker, yiwen i nekkni wayeḍ i lɛeṣker, zzewren-aɣ zdat tewwurt, llan sin lɛeṣker s limiṭrayat, wwin-aɣ-d ɣer Wehran.Sskecmen-aɣ ɣer lḥebs, zwaren ɣer lbiru uran ismawen-nneɣ yiwen yiwen,wwin-aɣ ɣer tzeqqa n wid d-yettawḍen, nensa din yiwen yiḍ, azekka-nni la ɣ-d-ssawalen s yismawen-nneɣ yiwen yiwen,ad tɛeddiḍ zdat-sen, ad tekkseḍ lkeswa-k ɛeryan, a tt-teddmeḍ deg ucekkar alamma tewwḍeḍ zdat iɛessasen a k-fken amxix alamma teḥluliḍ s lbunyat d iqeddamen, d iṣerfiqen, d taɛekkazt n wuzzal ɣer taɣmiwin, s azagur,s idmaren, s iɣellen, ur tezriḍ sani ara k-tt-id-yawi ẓẓher-ik?!

Nekk, la ttwaliɣ iḥbiben-iw iɛeddan zdat-i la sreɣruɣen mi ten-kkaten, nekk la ttraǧuɣ nnuba-w, alammi i yi-d-ssawlen, kkseɣ leḥwayeǧ rriɣ-ten s acekkar yefka-yi-t Bendida, imeḥbas yakk rnan-iyi llebsa di Belɛebbas alammi acekkar-iw yeččur.

Mi la leḥḥuɣ ɣer iɛessasen, bdiɣ la d-qqareɣ di lbaḍna “ayat lkursi” n leqran lɛaḍim, ɛeddaɣ zdat uɛessas yewwet-iyi s wummeẓ ɣer ddaw tamart iḍegger-iyi azal n xemsa lmitrat s tyita-nni ɣer deffir, ɣliɣ sufella ukursi yellan dinna, yezzi leɛqel-iw, mi d-ukiɣ ufiɣ-d iman-iw qqimeɣ ɣef ukursi, nniɣ gar-i d yiman-iw “ Ruḥ a layat lkursi ruḥ, tesɣameḍ-iyi ɣef ukursi!”, mi qerrbeɣ zdat n win yettarun yewwet-iyi-d uɛessas s tɛekkazt n wuzzal s amder n waẓi, Aṭas i yeqqim deg-i lǧerḥ d wesgar ur yekkis!

Fkan-iyi-d uṭṭun “1225”, ahat ur ttuɣ ara acku qrib xemsin iseggasen seg wasmi teḍra?! Sskecmen-aɣ ɣer wemraḥ uṭṭun “2” n widak ur nɛedda ara di ccreɛ, iḥbiben-iw Irumyen i n-ǧǧiɣ di Belɛebbas azekka-nni wwin-ten-id ɣer Wehran, uqmen-ten weḥd-sen deg wemraḥ yakk d tzeqqa Irumyen, nutni ur ten-kkaten ara am nekkni, d yiwen umeḥbus i iferrqen tibratin i d iyi-d-yessawḍen sslam sɣur-sen.Azekka-nni ɣef leḥdac d wezgen alammi sliɣ win d-yettawin tibratin yessawel-d “Ayet Mangellat Smaɛil”, mi muqleɣ anwa i d Ayet Mangellat,iban d isem n Weqbayli am nekk, alammi

Page 93: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 92 -

t-walaɣ d netta i imeẓẓyiyen yakk di tzeqqa, mi yeṭṭef tabrat-is ruḥeɣ ɣur-s, netta d win ur ssineɣ msalameɣ yid-s nniɣ-as“Ihi kečč n At Mangellat?» Yenna-d: “Ih”!

- Anta taddart deg At Mangellat?»

- Nekk seg Yiɣil-Bbwammas. Isem-iw d isem n twacult”.

- I Mbarek At Mangellat d acu i k-yettili?

- D ɛemmi, d gma-s n baba. Mi d-mmektiɣ Mbarek At Mangellat ččurent-d wallen-iw d

imeṭṭawen acku seg imezwura imeqqranen n Tmaziɣt, ttwanɣan di tlata yid-sen deg At Weɛban, i ten-yenɣan d Muḥemmdi Ssaɛid, imiren d netta i d lkumundu n lwilaya tis-tlata, yenɣa “Mbarek At Mangellat”,“Ɛemmar At Ḥemmuda” d “Ayet Muḥend Ssaɛid Ṣaleḥ” wagi d ṭṭbib, yella di Wehran, yettili-yi, yemma-s yakk d jida d tisetmatin.

Di lawan-nni, Muḥemmdi Ssaɛid ihedder ala ɣef ddin, nutni di tmuɣli-nsen lislam-agi zik yella d akabar n tsertit, d amnakcam ɣer tmura s yisem n ddin, yerna nutni d Imaziɣen, ma d netta (Muḥemmdi Ssaɛid) ɣur-s tikta n lɛuruba d lislam, snat tikta yemmgerraden yal yiwet tettqazam tayeḍ.

Ɛemmar At Ḥemmuda d mmi-s n ɛemmi-s n Ɛmiruc At Ḥemmuda, akken yuli Ɛmiruc s adrar rran-t d “Lyuṭna” sakin Muḥemmdi Ssaɛid yefka-yas-d lamer i wakken ad yenɣ tlata yergazen-agi.Yiwen deg-sen d “Ɛemmar” d mmi-s n ɛemmi-s, yella yisem n “Ɛemmar” meqqer u ɛziz, ɣlay di tmurt n Leqbayel merra, d netta seg imezwura n imeɣnasen yemgerraden yakk d Meṣṣali Lḥaǧ, di tezɣent mgal aɣlan Amaziɣ deg useggas 1949, irgazen n lɛuruba d lislam yakk d “Lǧemɛiyyet n Lɛulama”i ileḥḥun s yisem n lqewmiyya el ɛarabiyya, wid yellan si ddaw lamer n Ǧamal Ɛebdennaṣer seg-sen Muḥemmdi Ssaɛid i d-yefkan lamer akken ad ineɣ Ɛemmar yakk d imeddukal-is.

Ɛemmar At Ḥemmuda lemmer mačči d mmi-s n ɛemmi-s i t-yenɣan yalfi ad tenneqlab fell-as, d netta i d rruḥ n uɣref dinna.

Page 94: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 93 -

Fiḥel ma nniɣ-d dagi amek ttwanɣan, acku llan yemjuhad i iḥeḍren, wid i mazal ddren ar ass-a, lemmer a d-iniɣ amek i teḍra a yi-d-uɣalen d icenga, zemren ad iyi-ixedmen lada!

A d-uɣaleɣ alamma d Smaɛil At Mangellat, netta yeẓra ugar n wayen ẓriɣ nekk,ɣef tmenɣiwt n ɛemmi-s Mbarek, d ayagi i yuqmen tamusni tamezwarut gar-i yid-s, ula d netta yewwi-d tikta n ɛemmi-s Mbarek (Akti Amaziɣ).

Daya is i malalent tikta d yiwen rray, d yiwen webrid n tsertit i s i nebɣa di sin yid-neɣ i tudert d usudder n Tmaziɣt d wudem n tjaddit, yakk d tnaṣlit, d tnettit umezruy taḥeqqanit.

Seg wassen Smaɛil At Mangellat yuɣal-iyi d gma ɛzizen, d aḥbib ɣalyen, nettɣima deg yiwen wemkan, nxeddem awri akken i nella d tizzyiwin, nettmeslay nettnecraḥ, yella-yi d gma di lmeḥna-w, nekk lliɣ-as d gma-s di lemḥani-s, acku d tayemmat Tamaziɣt i d aɣ-yesduklen. Dinna, lliɣ nekk ttaruɣ s Teqbaylit, timucuha, isefra, timseḍsa, timezgunin d wayen yerzan timetti.

Yiwen wass-nniḍen alammi nesla s yisem-nniḍen “Ayet Zɛi Ɛebdelmaǧid” d argaz ameqqaran, imiren ad yili 45 iseggasen deg usemmud-is, netta daɣen seg “Yiɣil-Bbwammas”, nsell yes-s, maca, ur t-nessin ara, nerna-t-id ɣur-neɣ, ssebba yesɛa tameẓyant yefka-tt i ifidayen n Yiɣilizan, yiwen ufida yettwaṭṭef iqarr-d yes-s, wwin-t-id ɣer lḥebs.

Dinna di Wehran, daɣen ibrifuyen kkaten imeḥbas n tegrawla s wummaẓen...kra n wanda yella imekreḍ d weḥraymi uqmen-t d abrifu, yeḥkem deg-neɣ ttxelliṣen-t.

Yal abrifu ɣur-s tmanya yeḥbiben-is, ma yella truḥeḍ ad as-terreḍ tiɣrit ad ak-zzin di tmanya, alamma rẓan iberḍiyen-ik s rrkulat, u ad ssiwlen i iɛessasen a k-awin ɣer ssilul, di lḥebs n Wehran abrifu yugar Rebbi!

Yiwen webrifu isem-is “Lgeṭ (Amcic)” d awezlan annect n taẓẓelt, inuda-d yakk leḥbas, yessen ula d Taqbaylit, ahat ɣur-s 10 ifeddixen n ccwami uɛekkaz deg uqerruy-is, netta yettaker iteẓḍamen di leswaq, di lkiran, di tmacint, si tukerḍa ɣer tayeḍ, mi yesɛedda lḥebs ad yeffeɣ, a d-yuɣal ɣef tukerḍa-nniḍen, d lḥebs i d

Page 95: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 94 -

axxam-is, ikeccem iteffeɣ, dima d abrifu, yečča yerwa, sqizziben-as lɣaci, yekkat imdanen, iḥemmel ad izuxx, yesbanay-d d bab n yiɣil.

Yiwen wass nniɣ-as i dda Ɛebdelmaǧid: “I lemmer a d-iruḥ ɣur-k Lgeṭ a k-yewwet s ubeqqa niɣ s lbunya, d acu ara s-txedmeḍ a dda Ɛebdemaǧid?” Yenna-yaɣ-d: “Ad ḍelqeɣ i wallen-iw am medden merra, ma yella Rebbi yura-tent!» Nniɣ-as: “Niɣ berra kečč d bab n yiɣil yakk d tirrugza, sellen yes-k Leqbayel merra, di yal taddart, di yal tama”. - Ɣas ǧehdeɣ d bab n yiɣil, yerna d abuksur, amek tebɣiḍ ad mesxeɣ ifassen-iw s yidim uɣerda-inna, taxenfuct n tkermust, niɣ ma rriɣ-as tiyita ad iyi-zzin ibrifuten di tmanya yid-sen, yerna ad iyi-yawin iɛessaen ad ɣlin deg-i s idebbzan alamma yeffeɣ-iyi rruḥ, u yerna lemmer ad as-rreɣ i Lgeṭ tiyita, a t-wwteɣ s yiwet lbunya a t-ceyyɛeɣ ɣer wat laxert. Nekk Buṣaɣ ɣef tmeẓyant, tebɣiḍ ad rnuɣ ad baṣiɣ ɣef temgerṭ n ccmata-inna!

Yiwen wass, Lgeṭ yeḥqer Smaɛil At Mangellat, yewwet-it s ubeqqa imi la ihedder, nekk iɣaḍ-iyi lḥal, ḥemqeɣ, kkreɣ-d seg wemkan-iw ur bɣiɣ ara a t-wwteɣ,i wakken ur d as-irennu ara tiyitwin s iqeddamen, yuzzel Lgeṭ yewwi-d alwiḥ is i ttqissin lḥelfa yesɛa lmitra u ɛecrin di teɣzi, d azuran yesɛa rebɛa iḍudan di tehri, yeɛna-yi-d ad iyi-yewwet, yewwet-iyi-d sgedleɣ ur d iyi-iḥuz ara, yebɣa ad iyi-d-iɛiwed tiyita-nniḍen ɣawleɣ ṭṭfeɣ-as alwiḥ, netta ijebbed nekk jebbdeɣ, ẓriɣ ma yekkes-iyi alwiḥ ad iyi-yerẓ ixef-iw, jebdeɣ-t-id s uɣiwel, wwteɣ-t s uqerru s anzaren-is, yuɣal yakk d idim, yerreɣreɣ usan-d imeddukal-is, ɣlin deg-i s wemxix alammi fesreɣ, dɣa wwḍen-d iɛessasen sbedden-iyi u rran-iyi udem-iw ɣer lḥiḍ, lḥiḍ-nni ijegger s weblalac, yeqqim akken d aḥercaw ibeɛɛayen ffɣen-d seg-s, iruḥ-d Lgeṭ abrifu yekka-yi-d si deffir, idegger-iyi udem-iw ɣer lḥiḍ s kra yesɛa di lǧehd-is, ablalac n lḥiḍ yekcem deg wenyir-iw yakk d wanzaren-iw, uɣaleɣ yakk d idim.

Iɛessasen n lḥebs, ssufɣen-iyi s akulwar, smaren abidun n waman n “ummu” yekkufften, bdan la yi-kkaten s lbunyat d rrkulat, la tticcigeɣ deg ikufftan n “ummu”, la yi-ttceyyiɛen seg wa

Page 96: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 95 -

ɣer wa, alammi rwan tiyita, wwin-iyi ɣer ssilul, uran ɣef tewwurt-is s uzeggaɣ “Yeqqur uqerruy-is”, medlen fell-i tawwurt ruḥen.

Nsiɣ dinna yiwen yiḍ ɣer lqaɛa tasemmaṭ, azekka-nni ssufɣen-iyi-d, wwin-iyi ɣer wemraḥ n “ la discipline”, ɣur webrifu Belhewwari, win i wumi qqaren“ Victor Mature ”,deg wemraḥ-nni d afrag uṭṭun “5”. Akken i d iyi-sskecmen ɣur-s, “Victor Mature”la yi-yettaṭṭaf seg igeltam akken ad iyi-iwali ma ǧehdeɣ, iwala-yi ur ǧhideɣ ara, yenna-yi-d“D kečč i yewwten Lgeṭ?” Nniɣ-as: “Ala, d netta i d iyi-yewwten, ata la tettwaliḍ udem-iw, yerna yefka-yi i iɛessasen rnan-iyi tiyita, wwin-iyi ɣer ssilul “.

- Beṣṣeḥ tewwteḍ-t s uqerru tesfunezreḍ-t?

- Ih d tidet, rriɣ tiyita ɣef yiman-iw. - Belhewwari : Bessif a k-yewwet acku netta d abrifu.

Nniɣ-as: “Ma d abrifu, mačči d Rebbi i yella! Aṭas n tyita i d iyi-fkan lɛeṣker “la légion” yakk d iǧadarmiyen, d iɛessasen d webrifu n Belɛebbas, mačči alamma yerna-d ula d netta! Lemmer yelli d Azzayri niɣ d ineslem, fiḥel ma yerna ɣer lkeffar i d aɣ-iḥekmen, yerna d netta i d iyi-iḍelmen, mi d iyi-yewwet ula d nekk wwteɣ-t, ttif-iyi ad idireɣ yiwen wass am yizem, wala miyya iseggasen am wewtul”.

Victor Mature abrifu ur d iyi-yewwit ara, wissen ma ɣaḍeɣ-t niɣ yugad-iyi, yeḥseb-iyi d buksur, niɣ d “ajiduka”, yunef-iyi kecmeɣ ṭṭfeɣ amḍiq-iw ger imeḥbas di tzeqqa uṭṭun “5”.

Abrifu-yagi mi ara d-yini “ssusmet”, llan dinna mitin yimdanen ad ssusmen yakk, ad tesleḍ ula i yizi mi ara yettafeg! Ma yenna-d “Hedret”, ad tɣileḍ d alef n yeglafen n ẓẓerẓur i yellan di tzeqqa-nni niɣ d ssuq n ɛecra leɛrac i t-yeččuren!

Ma yenna-d “aqerru ddaw ẓẓawra”, ad ɣummen yakk ixfawen-nsen ddaw ẓẓawra, ulaḥedd win ara d-irefden ixef-is si ddaw tduli.

Nekk ur rriɣ ara ixf-iw si ddaw tduli, ṭṭfeɣ yiwet tektabt la qqareɣ, yiwen seg yeqjan-ines yettɛassan deg yiḍ yenna-yi-d: “Cfu fell-as!”

Page 97: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 96 -

Azekka-nni, aqezzab aqjun n webrifu yessaweḍ-as lexbar i “Victor Mature”, yusa-d ɣur-i yebɣa ad iyi-yewwet, yenna-yi-d: “Ayɣef ur tɣummeḍ ara ixef-ik si ddaw tduli?»

Dɣa, nekk ṭṭreḍqeɣ d taḍsa, yenna-yi-d: “Ayɣef la tettaḍsaḍ? “ Nniɣ-as: “Aql-i di lḥebs am nekk am wiyaḍ, i ma yella bɣiɣ ad sriḥeɣ abeḥri n sidi Rebbi, kečč tebɣiḍ ad iyi-t-tekkseḍ, ula d listiɛmar afransawi ur d iyi-t-yekkis ara!!”.

Dɣa ula d abrifu yeṭṭerḍeq d taḍsa, seg wassen ur d-iɛawed i wawal “Ixfawen-nwen si ddaw ẓẓawra!”

Yella yiwen weqbayli dinna isem-is“Qejnan Belɛid”seg At Bumehdi,d argaz ameqqran, di lawan-nni yebda-t-id ccib ɣef tewwura n yixef-is, d argaz yeɣran snat tutlayin akken yessefk, taɛrabt tafransist, d amdan ifehmen, yeččur d akti yakk d leqder, yeɛqel-iyi d aqbayli ula d nekk ɛeqleɣ-t, netta yesɛa timuqal tizuranin, ixuṣṣ-it yeẓri.

Yiwen wass iṣaḥ-it-id ukerfi, d nnuba-s ad iseyyeq tazeqqa, mi yekna ad yeṭṭef acifun ad as-d-ɣlint tmuqal irexfen ɣef wallen-is, mi ara s-ɣlint tmuqal ugadeɣ ad as-rrẓent, yuɣ lḥal yenna-yi-d “ Ma yekkes timuqal ad yezzi leɛqel-is” mi t-walaɣ yeṭṭef acifun ruḥeɣ ad xedmeɣ akerfi deg webdil-is, mi ruḥeɣ ad as-kkseɣ acifun i Ssi Belɛid seg ufus-is, yerra-yi-d Victor Mature, bɣiɣ ad yexdem akerfi netta.Mi d as-nniɣ: “La d as-d-ɣellint tmuqal, mmer ad rrẓent, ma yekkes-itent ad yezzi leɛqel-is”. Yenna-yi-d webrifu: “D acu k-id-yegren?!” Dɣa ssusmeɣ, uɣaleɣ s amḍiq-iw, imiren kan bdiɣ la ttxemmimeɣ amek ara s-xedmeɣ i webrifu-yagi.

Yella yid-neɣ Ssi Ɛebderreḥman Benṭaher, mazal-it yedder alamma d ass-a, Qejnan Belɛid ahat mazal-it yedder alamma d ass-a? Mi walaɣ iman-iw s ufus ur d as-zmireɣ ara i Victor Mature, uqmeɣ tigrawin imeḥbas, yal tagrawt deg-s 20 yergazen s ccaf-nsen, rebɛa tegrawin,nehder gar-aneɣ d nekk ara d-yezwiren ɣur-s mi ara iruḥ ad yessired udem-is, nekk a s-d-kkeɣ si deffir ad ḍeggreɣ ẓẓawra ɣef uqerruy-is, imeḥbas-nniḍen a t-id-awḍen a s-fken amxix n lmut, ur d-yettwali ara anwa i t-yewwten, akka ur d aɣ-ssufuɣen

Page 98: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 97 -

ara iɛessasen ɣer ssilul, u ma yella ssufɣen 10 niɣ 15 wwin-ten ɣer ssilul, ad as-ɛiwden tiyita-nniḍen.

Ssi Ɛebderreḥman Benṭaher, d argaz ameqqran n lfida di temdint n Wehran, ruḥeɣ ɣur-s xebbreɣ-t s wayen d as-heggaɣ i webrifu, netta yenna-yi-d“Ala, ur xeddem ara ayagi, ma ulac atan ad xtiren seg-neɣ kra n yergazen a ten-awin a ten-nɣen”. Mi walaɣ Ssi Ɛebderreḥman ur yeqbil ara, nniɣ-as: “Ihi ad neqqim akka di lemdella, ad aɣ-yekkat imekreḍ afuḥan, amerku s ibeqqayen”. Ziɣemma imseɛraben-agi ulaḥedd deg-sen imawlan n tebɣest, d imagaden, nniɣ i yiman-iw “ṣṣber ay ul, terra-k tmara gar-asen, rwu ddel”.

Kra n wussan, ata ssawlen-iyi-d ɣer lbiru, ruḥeɣ ufiɣ sin iǧadarmiyen, walan-iyi imiren ssawḍeɣ 20 iseggasen, nnan-iyi-d “A k-nawi ɣer sservis n lɛeṣker “service militaire” ma tqebleḍ ad tedduḍ yid-neɣ?!”. Nniɣ-asen: “Ala, membeɛd ayen txedmem deg-i n lmenker, d wayen sɛeddaɣ di lḥebs”. Fkan-iyi-d ad stenyiɣ d aɛṣekriw ggummaɣ, ẓriɣ ad iyi-d-ssufɣen, u ad iyi-awin ɣer walbeɛḍ n lexlawi ad iyi-nɣen, niɣ ahat d kra n tmubyint n tmenɣiwt i sɛan fell-i. Nnan-iyi-d: “Imi tugiḍ ad teggaǧiḍ yid-neɣ, ur d ak-nettsemmiḥ ara, atan ukaram n ccreɛ n lɛeṣker, ad tɛeddiḍ di ccreɛ n lɛeṣker”.

Wwiɣ-d akaram, 10 wussan membeɛd uqmen-iyi abugaṭu d Uday, d Awehrani isem-is “Ɛebbu” mlaleɣ yid-s, yesteqsa-yi-d ɣef liḥala-w, d acu xedmeɣ, d acu n leslaḥ i ṭṭfen ɣur-i, nniɣ-as: “Anwa i k-id-iceyyɛen ɣur-i?” Yenna-yi-d: “D ddula n Fransa i d ak-yeṭṭfen abugaṭu, d nettat ara d iyi-ixellṣen akken a k-ḥuddeɣ”. Nniɣ-as: “Ur bɣiɣ ara ad iyi-d-ṭṭfen abugaṭu, ɣur-i imawlan di Wehran, ruḥ ɣur-sen awi-yasen lexbar-iw, d nutni ara k-ixellṣen”. Fkiɣ-as tansa n gma Ferḥat yakk d Smaɛil, iruḥ ɣur-sen yewwi-yasen lexbar-iw belli aql-i di lḥebs n Wehran, abugaṭu Ɛebbu xellṣen-t nutni, mi slan yes-i d amuddur ferḥen, asmi ɛeddaɣ di ccreɛ n lɛeṣeker ixebber-iten ubugaṭu, At Ḥaman merra usan-d ḥeḍren di ccreɛ, wwin-d asuqal, hedreɣ s teqbaylit.

Page 99: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 98 -

Aɣerraq yessuter akken ad iyi-iḥekmen s teɣzi n leɛmer, di taggara ḥekmen fell-i s 20 iseggasen, abugaṭu Ɛebbu yerẓa ccreɛ, rran-iyi-d ɣer 10 isegasen s uxeddim bessif. Mi d-uɣaleɣ ɣer lḥebs beddlen-iyi u rran-iyi-d ɣer wemraḥ uṭṭun “2”, daɣen ɣur webrifu Amcic (Lgeṭ) selkeɣ seg-s, ufiɣ-t-id yeffeɣ si lḥebs, ufiɣ-d Smaɛil At Mangellat dinna, mi iɛedda di ccreɛ ḥekmen-as s 20 iseggasen, ma d Ɛebdelmaǧid ḥekmen-as s 4 iseggasen, abugaṭu-ines d aḥbib-is, d Aqbayli, abugaṭu Tilikat Muḥemmed isellek-it.

Aggur deffir n ccreɛ, wwin-aɣ ɣer Lambis di 11 Furar 1958, nekk d Smaɛil nettwaṭṭef deg yiwet ssnesla di xemsa yid-neɣ.

Llan sin Leqbayel-nniḍen, ttwaṭṭfen seg wedrar di tama n “Ṭrizal” Muluǧ Ḥmed d Ssaɛid Nwihinu, yella wayeḍ d mmi-s uǧadarmi seg yiɣil Imula, isem-is “Ɛezzun Kamal” , yella yid-neɣ Benɛella Lḥeǧ, d Ḥeffaf Ɛumar, d Muḥemmed Xentac, d Ɛebdelḥamid Benzin, Swiyyeḥ Lhewwari, Benɛurba Mḥiddin, Nnabi Ḥmed d waṭas si Belɛebbas, si Tmuccent, Mɛeṣker, Tlemsan d Wehran; deg wazal n 80 yid-neɣ wwin-aɣ ɣer “la garde mobile” deg ikamyunen n lɛeṣker nensa deg lḥebs n Lḥerrac, azekka-nni wwin-aɣ nensa di lḥebs n Qṣenṭina, mi d aɣ-ssersen seg ikamyunen wwin-aɣ ɣef uḍar, nɛedda di tlemmast n temdint n Qṣenṭina, iberdan ččuren d lɣaci la ttmuqulen ɣur-neɣ, dinna la selleɣ ala i lhedra n teqbaylit, icuba-yi Rebbi di taddart-iw i lliɣ!

Azekka-nni i d aɣ-wwin ɣer Lambis, nekker ɣef ssebɛa d wezgen, di Qṣenṭina neswa lqahwa, fkan-aɣ aɣrum, ssufɣen-aɣ nkettef xemsa xemsa yal xemsa yid-sen sin n “les gardes mobiles” s limiṭrayat, yiwen si tama tayeffust wayeḍ si tama tazelmaṭ. Alammi newweḍ sanda llan ikamyunen, la nsell ala i teqbaylit, d imexḍa mi ara tesleḍ i kra n wawalen s taɛrabt!

Ssulin-aɣ s ikamyunen, yal ɛecra deg yiwen ukamyun, yakk d rebɛa n “les gardes mobiles”. D abrid ɣer Lambis–Tazult nɛedda ɣef Batna,mi ɣ-ssawḍen ɣer Lambis nekcem ɣer lḥebs ɣer tzeqqa n wid d-yettawḍen, neqqim din, lawan imekli fkan-aɣ-d rruz d weɣrum nečča, lawan imensi fkan-aɣ-d imensi, azekka-nni ssufɣen-aɣ-d ssyen, wwin-aɣ-d s amraḥ uṭṭun “12”, yal yiwen yewwi-d

Page 100: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 99 -

acekkar imelsa yid-s, la d aɣ-d-ssawalen s yismawen, Smaɛil At Mangellat d amezwaru s usekkil “A” acku “ayet”, ssufɣen-d xemsa yimdanen yebdan s usekkil “A”kksen-asen ɛeryan, ula d akiluḍ n daxel ulaḥedd, akken i ten-id-turew yemma-tsen, ɣlin deg-sen iɛessasen n lḥebs s wemxix alammi i ten-rran merra d idim, yal yiwen ad yels leḥwayeǧ n lḥebs d usebbaḍ n lḥebs, imelsa is i d-usan a ten-rren s acekkar, fkan-asen-d uṭṭunen n lḥebs, At Mangellat Smaɛil “3377” yakk d wuṭṭun-nniḍen ɣef ucekkar-is.La d-ssufuɣen yakk isekkilen alammi d-wwḍen s asekkil “H” (Ḥaman) ssufɣen-iyi-d nekk d wiyaḍ, fkan-aɣ amxix alammi neḥluli, nezzegzew, icenfiren d wanzaren, d wallen ccufen, fellqen d idim, nbeddel imelsa, imelsa swayes i d-nusa uɣalen s acekkar, yal yiwen fkan-as sin wuṭṭunen, yiwen yerra-t ɣer lǧib-is wayeḍ yenṭeḍ deg ucekkar-is, nekkini uṭṭun-inu “7433”.

Rran-aɣ-d ɣer tzeqqa, nuli-d d asawen, nufa-d usu yewǧed, ameṭreḥ usaɣur, snat ẓẓawrat i yiwen, 80 imeṭṭerḥen, 40 si yal tama, ma d Benɛella Lḥaǧ wwin-t ɣer ssilul weḥd-s.

Ǧǧan-aɣ dinna ɛecra wussan, sakin yal yiwen sani t-rran, nekkni iruḥen si Wehran 15 seg-neɣ ɣer tzeqqa uṭṭun “12”, wiyaḍ ɣer “17”, wiyaḍ ɣer “18”dinna yal yiwen ad yextir ssilul anda ara yekcem, nekkni s Leqbayel di xemsa yid-neɣ nella deg wuṭṭun”12”, nekk, Smaɛil, Muluǧ Ḥmed, Ssaɛid Nwihinu d Ɛezzun Kamal, di tazwara nella deg yiwen ssilul membeɛd ferqen-aɣ yal sin weḥd-sen.

Nekk d Smaɛil, imi nemsawa di tikta-nneɣ nettili dima akken! Nekk sɣarayeɣ-t taɛrabt, netta yesɣaray-iyi tafransist. Nezga nettawi-d idlisen si tmedlist n lḥebs, neqqar-iten. Yiwen wass, Smaɛil yewwi-d taktabt yura Lmulud Mɛemmri: “Tiɣilt yettwattun” neɣra-tt tejbed-d leɛqul-nneɣ s wayen yuran deg-s, acku d ayen la iḍerrun yid-neɣ i la d-yessuneɣ s yemru-ines ucbiḥ! D iɣeblan, d leḥya, d wurfan, d lḥif, d unezgum, d tiẓiwelt, d laẓ, d uẓider (ṣṣber), d umerret, d leɣbina, d umermed, d tayri tuffirt, d lɣerba, d lḥess, d timerẓuga ideg tedder lumma-nneɣ… kra da, yura-t-id s yiles afransawi.

Page 101: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 100 -

Nniɣ-as i Smaɛil: “Argaz-agi sliɣ yes-s, Fransa tuqem-it d aselmad n teqbaylit di tesdawit n Lezzayer, asmi ara ffɣeɣ si lḥebs ad ruḥeɣ ɣur-s a t-zzmeɣ, ad asa-iniɣ Ayɣef ur yettaru ara ayen i d-yura fell-aneɣ s teqbaylit?” Yenna-yi-d Smaɛil: “Ma yella tebɣiḍ ad as-nuqem tasuqqilt ɣer teqbaylit acku d ayen i d aɣ-yerzan”.Teɛǧeb-iyi tekti n Smaɛil, nniɣ-as: “Yya ihi a tt-nessuqel!!”

Nemyefk tallalt gar-aneɣ, kra sɣur-s kra sɣur-i, mi tt-nessuli ɣriɣ-as-tt-id yenna-yi-d: “Telha, tgerrez!!” Nuɣal nettemyettak-itt gar-aneɣ nekkni s imeḥbas, mačči aṭas i tt-yeɣran, uɣaleɣ nekk la ttaruɣ tikta-inu weḥd-i, yella wayen i wumi ttuqimeɣ tasuqqilt.

Uriɣ dinna aṭas isefra, timezgunin, timseḍsa, timucuha, lliɣ ttaruɣ ineḍruyen i la yettɛeddin fell-aneɣ yal ass, ittafttaren-nni yerkell cerrgen-ten deg unadi, tisuqal yakk ruḥent, d kra kan i d-yeqqimen.

Asmi d aɣ-fkan azref imeḥbas isertiyen, uriɣ “Nnehta tamezwarut”, sakin uriɣ “Ɛmer awriz”, sakin uriɣ “ Tisri n tayri”, d “Lqaḍi d inexḍaben”, d “Tteḍbir imusnawen”, d “Agellid n Andalus” d kra n tsuqqal sɣur “Baudelaire” d “ Lafontaine ” yakk d kra n yemsefruten aɛraben.

Azref-agi iɣef d-ttmeslayeɣ alammi nuẓam 11 wussan ur nečči. Ass wis-4 gezmen-aɣ aman, kksen-aɣ ayen yellan ɣur-neɣ uyefki, d ufarmaǧ, d ssker.

Ɣas akken neffer snat tqabsiwin uyefki yakk d yiwet ufarmaǧ, yakk d cwiṭ n ssker zdaxel ubidun imɛelleq sufella n webduz (v.c), win i nwala yenṭerr ad as-nuqem tijɣelt uyefki d wezgen n lkas n waman a t-nexleḍ di cwiṭ n ssker, ad as-nefk ad isew. Mi ara d-neddem yiwen webruy amecṭuḥ ufarmaǧ a t-nebḍu s yinẓew n wewri, yal 20 yimdanen yal yiwen seg-sen a t-id-iṣaḥ uwezwaz annect n yizi a t-yuqem si ddaw yiles-is, a d-neddem lkas n waman i 10 yimdanen akken ad seggḍen imetman s tcerribt n waman akken iẓerman ur ttkawen ara.

Neqqim, nuẓam 11 wussan imiren inemhalen n Lambis fkan-aɣ izerfan i nessutur. Yiwen wass, fkan-aɣ-d ṛṛuz d azegzaw deg

Page 102: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 101 -

waman yeḥman, win iɛerḍen tijɣelt a t-yeǧǧ ur t-itett! Anemhal n lḥebs d bu yiwen ufus, afus-nniḍen yettwagzem-as deg imenɣi amaḍlan wis-sin, uqmen-as akacbar n wuzzal deg ufus yettwagezmen, mi d-yekcem ɣur-neɣ, yufa-yaɣ-d neggumma ad nečč, yenna-yaɣ-d: “Tuqmem „la grève‟ nefka-yawen ayen i tebɣam, ayɣef i teggummam ad teččem ay iqjan ifuḥanen?! Ur ttettem ara akk deg yexxamen-nwen?! Tebɣam ad tuqmem „la grève‟-nniḍen di lḥebs-inu?! D awezɣi!! Ad teččem bessif niɣ ad teččem s idammen-nwen, niɣ ad nɣeɣ seg-wen kra n yimdanen!!”.

Yekker-d yiwen Weṣbenyuli d ameḥbus yid-neɣ, d azdukli (communiste), d anebɣas-nni n tidet, ḥekmen-as di Wehran s 20 sna, isem-is “Conte Charles” tura hat-it di Fransa, ur yefriḥ ara s tlelli n Lezzayer, ar ass-a mazal-it yedder. Yenṭeq-d “Conte Charles”-agi, d amezwaru gar-aneɣ yenna-yas i unemhal: “Ṛṛuz-agi d azegzaw ur yewwi ara, tagi mačči d asunded ɣef wučči”.

Yuẓa ɣur-s unemhal, yeṭṭef-it si tayet, yessekna-t, yewwet-it s ukacbar n wuzzal s imi, yerẓa-yas akk uglan-is, yerra-t yakk d idim, yessendi-yas tagamilt n rruz si ddaw yimi-s, yerna-yas tiyitiwin s idmaren, s aqerru la d as-yeqqar: “Rruz-agi yexleḍ s idammen-ik, ad teččeḍ niɣ a k-nɣeɣ!?”

Yeggumma ad yeḥbes tiyita alammi i yečča rruz-nni azegzaw ixelḍen s idammen-is! Yexdem akken i yiwen Wuday isem-is” Ṭubul” d yiwen Wuday-nniḍen isem-is “Gerrab Lucien” aneggaru-yagi d ṭṭbib, mi iɛedda di ccreɛ ḥekmen-as s lmut nɣan-t ad fell-as yeɛfu Rebbi d ccahid.

Mi d aɣ-yessečč rruz azegzaw bessif s idammen-nneɣ, mi nekcem ɣer tzeqqa di 400 yid-neɣ llan zdaxel xemsa yebduzen, yekker-aɣ uberriḍ kra yellan din la yetteɛṣar, la iẓemmi almi d-teddun idammen, ur yeslik yiwen, tazeqqa n 40 lmitrat tuɣal yakk d aberriḍ mačči d ayen ara awin yebduzen, icuba-yi Rebbi wissen d acu n rraj i d aɣ-d-uqmen di rruz!

Nuɣal di 30 yid-neɣ i neṭṭef icifunen i useyyeq, nettembidal gar-aneɣ 30,30, mi wexxren imeḥbas ɣer yiwet tama ad myeḥraṣen

Page 103: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 102 -

mi tt-id-nseyyeq a d-uɣalen ɣer tama-nniḍen, tazeqqa d tameqqrant annect-ila-tt mi yenneḍ deg-s uɛudiw snat tikkwal ad yeɛyu!!

Di lḥebs n Lambis, nehder ad nɛeddi zdat usečču (takuzint) niɣ tasewwit ur nettaddam ara učči, win ur neddim učči ad ssizzlen idammen-is a t-nɣen s wemxix.

Yella dinna Mḥiddin Ǧender d Muḥemmed Usmir, d Ɛebdelḥamid Benzin, d Ɛebdella Fadel , d Ɛli Ẓeɛmum, d Swiyyeḥ Lhewwari, Ǧelluli Leḥbib, d Muḥemmed Ssbeɛ,wigi d irgazen imeqqranen d nutni i d aɣ-d-yessawlen s aɣunzu n wučči, dɣa kkren ad ruḥen d imezwura, nniɣ-as i Smaɛil At Mangellat, d Ssaɛid Nwihinu, d Kamal Ɛezzun, d Germi Brahim, d Muḥemmed Remmil, d waṭas n yelmeẓyen n 22 d 23 d 24 deg usemmud-nsen, nniɣ-asen: “D Lɛib fell-aneɣ, d lqella n tirrugza ma neǧǧa imɣaren ad zwiren a ten-nɣen s wemxix, d nekkni s yelmeẓyen ara yezwiren nezmer-as i wemxix, alamma ɛyan iɛessasen n lḥebs si tyita deg-neɣ imiren a d-awḍen yemɣaren ur ten-kkaten ara aṭas”.

Akken i teḍra, zwaren 30 yelmeẓyen, imezwura d Leqbayel yakk d Icawiyen, tiggti imeḥbas d nekkni, iɛessasen fkan-aɣ amxix s lbunya d iqeddamen d tdebbuzin fellqen-aɣ yakk udmawen, feddxen-aɣ, uqmen-aɣ acḥal d afeddxix deg yixfawen-nneɣ ar almi ɛyan ifassen-nsen di tyita, nekkni nɛedda, d nnuba n yemɣaren iɛessasen ɛyan di tyita semmḍen wulawen-nsen deg yelmeẓyen, ur wwiten ara aṭas irgazen imeqqranen.

Ɛeddan 11 wussan n wuẓum, asmi i d aɣ-d-fkan izerfan n tsertit i nessuter, nečča, sin wussan la ntess tizana membeɛd d ayefki, sakin d taḥrirt, sakin d ccerba alammi zrin tlata wussan i d aɣ-fkan cwiṭ n weɣrum.

Yiwen yemmut, yella ɣef yidis-iw la d as-qqaren: “Cehhed” mi la yettmettat, netta la d –yeqqar: “cwiṭ n weɣrum, cwiṭ n weɣrum!” Alammi yeffeɣ rruḥ-is!! Di 11 wussan-agi n laẓ, llan wid yuḍnen ggumman ad ḥlun, u llan widak yuḍnen uɣalen ḥlan ṣeḥḥan.

Page 104: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 103 -

Di lḥebs n Lambis, sselḥuyeɣ akti n Tmaziɣt ɣur Icawiyen azal n 15 yergazen, ur bɣiɣ ara a d-bedreɣ ismawen-nsen, seg-sen llan wid yemmuten, mazal 4 ddren ar ass-a.

Abekkaḍ ameqqran d irgazen n tsertit n Leqbayel i t-ixedmen, asmi d-tban tekti-yagi n Tmaziɣt ur tt-ssawḍen ara i watmaten-nsen Icawiyen, kebren-tt di tlemmast n Leqbayel kan, d ayen iɣef tɛeṭṭel tikli-ines d isalan-ines di tlemmast n uɣref, ma d wid yellan d icenga-inu di Lambis, d Buqruc Yusef, ccix Lbuzidi, ccix Ḥmed Ḥemmani, ccix Ɛebderreḥman Qessis, wigi ṭṭfen ajenwi n ddin n lislam yakk d lqewmiyya el ɛarabiyya sduklen-tt yid-s, s uɛekkaz d udebbuz mgal-inu lemmer ufin ad iyi-nɣen, lemmer i lliɣ berra yalfi i d iyi-nɣan.

Win i yi-yezzenzen i yemseɛraben d “Ssaɛid Acawi” imɣendef, la d asen-yeqqar: “Atan la yettuqim lfiraq ger yenselmen”, yakk d “Ɛebdelqader Ulmenṣur” Aqbayli, wagi yeɣra, iɣil iman-is yefhem, d netta i yebɣan ad iyi-yerr d “Anaṣirist” ad yesselḥu deg-i tikti n lɛuruba, yesqizzib yes-i i yemseɛraben, yuɣal-asen d aruɣi (zzaɛim) ur t-id-iṣaḥ ula d kra! Mi mlaleɣ yid-s di listiqlal, Rebbi idull-it, ur yufi ara ula d aɣrum a t-yečč, ma d Ssaɛid Acawi yedderɣel, mazal-it alammi d ass-a d aderɣal.

Ssaɛid-agi, mi yella di Lambis yuḍen, yeqreḥ-it yixef-is iruḥ ɣur ṭṭbib n lḥebs, ṭṭbib-nni d Uday, d argaz yelhan, yettdawi-yaɣ mačči d aḥeqqar, mi yesteqsa Ssaɛid: “Ma yettneffir (itess) ddexxan” Ssaɛid yenna-yas: “Ttneffireɣ tlata ibakiyen i wass”, yenna-yas ṭṭbib “ad as-teṭṭixxreḍ i ddexxan ma ulac ssya ɣer kra n wagguren ad tedreɣleḍ”.

Ssaɛid-agi yella yid-neɣ d agennay (axeggaḍ) yeḥseb awal n ṭṭbib d amesxer, tlata wagguren membeɛd yedderɣel, yuɣal la iteddu ɣef yefṣilen (leḥyuḍ).

Asmi yuɣal ɣur ṭṭbil d aderɣal, ṭṭbib-nni isabb-it, yessusef-it, yenna-yas “ffeɣ fell-i, ur d iyi-tuɣeḍ ara awal, nekk ur bɣiɣ ara ad waliɣ udem-ik”, yenna-as-d lehdur-agi sdat-i, nekk ḥeḍreɣ gar-asen.

Ssi Muḥemmed Lɣazi ṭṭfen-t deg wedrar, ḥekmen-as 20 iseggasen, mi t-id-wwin ɣer Lambis yerra iman-is yekref, tlata

Page 105: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 104 -

iseggasen d netta yettmurud, yetteḥnunuf di tegnit deg uzuliɣ d wedfel, d wenẓar acḥal d ṭṭbib i t-yeẓran ur ufin aṭṭan-is ula d nekkni s imeḥbas, nɣil-it yekref d tidet, ḍelqen-as si lḥebs ssawḍen-t alammi d axxam-is, sin wussan membeɛd yezga-d di lǧicc tteḥrir, la yettazzal am izerzer, mazal-it yedder alammi d ass-a, yuɣal d lwali di Tizi-Wezzu, ur ufiɣ ara tura win ara yi-yefken lexbar-is.

Yiwen cciṭan isem-is “Fettaḥ Ḥmed”, d abrifu d aḥbib n “Lgeṭ” yella di Wehran, di Mestɣanem d imekreḍ, deg yiḍ yettaker tiḥuna, yesɛa 6 niɣ 7 lǧuǧmat ɣef tukerḍa, yekcem ɣur yiwen deg yiḍ ɣer daxel n tḥanut-is s tmeẓyant yessaged-it, yuker-as kra yesɛa,mi yefka lewṣayef-is i ibulisen n Fransa wwin-as-d tteṣwirat imakaren, yufa-t yeɛqel-it, ruḥen ṭṭfen-t, iwala-t yenna-yasen d netta, sɛeddan-t di ccreɛ, ḥekmen-as s 10 iseggasen. Wwin-t-id ɣer lḥebs n Wehran, ula d netta yurar-itt-id d aderɣal acḥal d amejjay i t-yeẓran berrɛent wallen-is, lemmer a t-tnebceḍ s isegni ɣer tiṭ ur yesmermic, yerna ad iruḥ lḥiḍ lḥiḍ, ad yesferfud alamma d tasewwit a d-yawi lmakla-s, yerna ixeddem lḥelfa ɣas d aderɣal, ad yesferfuc ikessu imurar, tizukar yakk d teqfacin uzemmur, yakk d tẓurin. Yesɛedda mmi-s n leḥram-agi rebɛa iseggasen di lḥebs n Wehran, di lqanun n Fransa aderɣal ur t-ttaṭṭafen ara ɣer lḥebs, ɣur-s lḥebs d wexxam-is kif kif.

Ḍelqen-as Irumyen si lḥebs, fkan-as taɛekkazt tamellalt iderɣalen, ttxelliṣen-t alef frank i wass (Ɛecra idinaren n tura), yesɛa yelli-s di leɛmer-is 8 iseggasen, teẓẓuɣur-it yessutur di tḥuna, netta yettwali, tameṭṭut-is, d yelli-s, d yemma-s ɣilent-t d aderɣal, yemma-s tettru fell-as, tawacult-is d kra d as-yettilin ɣilen-t d aderɣal.

Imakaren i t-yessnen mi ara d-asen s axxam-is a t-ẓren, Fettaḥ Ḥmed-agi ad yessiwel i yemma-s, ad as-yini “anwi wigi i d-yusan ɣur-i?” Iḥbiben-is qqaren-as “berka ur d-tturar ara tidderɣelt, atan la tettwaliḍ”, netta ɣef zzuǧ n ṣṣbeḥ a d-yekker seg wusu ad yeǧǧ tameṭṭut-is akk d yelli-s ṭṭsent, netta ad iruḥ a d-yaker ad yexdem ccɣel-is netta d yeḥbiben-is, u a d-yuɣal s axxam ad yeṭṭes, ula d tameṭṭut-is ur tfaq s wayen i ixeddem!

Page 106: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 105 -

Yiwen wass tettwaṭṭef sselɛa, yettwaṭṭef win i tt-yuɣen, d win i tt-yezzenzen, d wayeḍ d wayeḍ... wa yettqirri-d ɣef wa alammi d-wwḍen ɣer mmi-s n leḥram Fettaḥ Ḥmed webrifu cciṭan.

Ɛawden-as ccreɛ, ḥekmen-as 20 iseggasen, yesɛedda 5 snin, mi d-yewweḍ listiqlal ffɣen-d, ula d imkerḍen merra ffɣen-d, yuɣal s axxam-is di Mestɣanem. Muḥemmed Remmil yellan d amjahed yid-i di Wehran yakk d Lambis, yakk d Birdu, di listiqlal yuɣal d abulisi di Wehran, yella di lkumiṣariyya tis-4.

Ata ibulisiyen wwin-d Fettaḥ Ḥmed yuker ṭṭumubil, akken i t-iwala Remmil Muḥemmed yuɣ lḥal yečča aṭas n wemxix seg ufus-is mi yella d abrifu, yenna-yas Remmil Muḥemmed: “Tusiḍ-d ɣur-i a lbarak?! Yefka-yas kra ibeqqayen, dɣa yekkes-d ɣur-s taɣeggaṭ-nni tazurant n weglim s tefzimt n nnḥas, yewwet-it tḥuza-t tefzimt-nni ɣer tiṭ temmer-d tiṭ-is tayeffust yesderɣel-it, yesfallet i tidderɣelt, tedderɣel-as tiṭ tayeffust! Muḥemmed Remmil ssufɣen-t seg ibuliseyen, rran-t ɣer lḥebs, yesɛedda ur ẓriɣ acḥal? Ḥekmen-as s sin imelyunen n ddiyya a ten-yefk i Fettaḥ Ḥmed, Muḥemmed Remmil mazal-it yedder ar ass-a; ma d Fettaḥ Ḥmed ur ẓriɣ ma yemmut niɣ yedder? Tigi d tiḥerci yakk d tḥila imeḥbas, asmi d aɣ-d-wwin ɣer Qṣenṭina si Lambis akken ad dawiɣ allen-iw, nella di 10 yid-neɣ, yella Ɛebdelqader Benmhel, Lǧilali Ɛribi, Muḥend Ṭṭeyyeb Ilul, Smaɛil At Mangellat, Meɣni Ṣendid Qwider, d waṭas-nniḍen... ur cfiɣ ara fell-asen.

Yella yiwen si Skikda ixeddem d amzil (aḥeddad), ixeddem tisura, ssexdamen-t di lḥebs n Qṣenṭina. Nemtafaq gar-aneɣ ad nerwel si lḥebs di xemsa yid-neɣ, nekk, At Mangellat Smaɛil, Qeddur Benmhel, yakk d Cixu Qwider. Yiwen wass ssufɣen-aɣ ad nefreḍ, u ad nekkes iḍumman ger sin leṣwar acku lḥebs n Qṣenṭina zzin-as sin leṣwar, ṣṣur n berra yella deg-s webrid n lmitra d wezgen di tehri, yella ṣṣur-nniḍen daɣen kif kif, i d-yezzin i texxamin yakk d yemraḥen n lḥebs.

Page 107: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 106 -

Mi nehder gar-aneɣ a d-neṭṭef aqaleb i tsarut n tewwurt n ṣṣur n berra, amek ara nexdem akken ad as-neṭṭef aqaleb i tsarut, tasarut tella ɣur uɛessas d aɛrab?

Nekk a tt-id-urareɣ belli xcawteɣ, la ttexbibiḍeɣ,la d-teffɣent tkuffta seg yimi-w, ad ɣerrbent wallen-iw,ɣur-neɣ nekkni s Yezzayriyen mi ara yexciwet yiwen ttuqimen-as tasarut deg ufus-is.

Askikdi yewwi-yaɣ-d lmaṣtik ideg ara neṭṭef aqaleb i tsarut si snat tamiwin. Nekk mi ara xciwteɣ zdat uɛessas ad as-inin efk-aɣ-d tasarut ad as-tt-nuqem deg ufus-is. Mi d asen-d-yefka tasarut nekk ad iliɣ la xebbḍeɣ, ad iyi-d-ssersen tasarut deg ufus-iw yeččuen d lmaṣtik, a d-nnḍen fell-i, a d-zgen, zdat uɛessas am wakken dehcen, yiwen ad yessed tasarut di tdikelt-iw ideg yella lmaṣtik ad yeṭṭef lqaleb-ines si snat lǧihat. Ad sefḍen tasarut, ad as-tt-rren i uɛessas, aqaleb n lmaṣtik a t-nefk i Ɛebdelḥamid Askikdi a d-yexdem yes-s tasarut i tewwurt n berra.

Urareɣ-d tamezgunt-agi deg wemraḥ, aɛessas n lḥebs yefka-d tasarut neṭṭef fell-as aqaleb di lmaṣtik, nerra-yas tasarut i uɛessas mebla ma ifaq, nefka-tt i Ɛebdelḥamid Askikdi amzil yexdem-d tasarut, mi iruḥ Cixu yakk d Smaɛil At Mangellat ad ferḍen iḍumman, iqas tasarut yeɛreḍ-itt di tewwurt n berra, yufa-tt teldi s sshala am tsarut yellan ɣer uɛessas.Iɛawed yeqfel tawwurt akken tella, yefka-yaɣ-d tasarut yenna-yaɣ-d: “Atta tgerrez, neɛreḍ-itt teldi temdel”. Yeqqim-aɣ-d kan amek ara d-neffeɣ si tewwurt n tzeqqa, deg yiḍ tawwurt-is temdel, tella tsarut-is ɣer uɛessas-nniḍen, ulamek i d as-nessuter tasarut tikkelt tis-snat, nufa-d abrid amek ara d-neffeɣ si tzeqqa deg yiḍ mebla tasarut, yeqqim-aɣ-d webrid amek ara nali ɣef ṣṣur n lḥebs akken ad nader s abrid yessufuɣen, akken ad neldi tawwurt ad nruḥ u a tt-nemdel.

Nufa-d iberdan yarkell amek ara nexdem, hatan wamek: Tazeqqa n lḥebs annect-ila-tt, d taɣezfant, ɣer yiwet teɣmert-ines yella ṭṭaq deg-s ẓẓerb n rebɛa wuzzlan ttwaṭṭfen s wadda ɣer yiwen wuzzal, ttwaṭṭfen di tlemmast ɣer yiwen wuzzal-nniḍen, uzzal-nni n tlemmast yenta di lḥiḍ. Mi ara negzem uzzlan yentan s wadda, u ad

Page 108: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 107 -

negzem uzzal iɣer ttwaṭṭfen di tlemmast, netta yettwaṭṭef ɣer lḥiḍ si tama tayeffust d tzelmaṭ a ten-neǧǧ d ineggura, mi negzem rebɛa yentan s wadda, sin i d-yegran di tlemmast d ineggura ara ten-negzem, mi gezmen ad asen-neǧǧ cwiṭ si yal tama, mi nessuli axeddim ɣef rebɛa wussan, sin i d-yegran a ten-neclex mebla aṭerḍeq. S wacu ara negzem uzzlan, s yiẓawen n lḥelfa mi nejreḍ uzzal s umeṣmar ad nuqem ijerriḍ ideg ara yers yinziz n wewri, inziz n wewri a t-neǧǧ di zzit ad ssumen akken ad ǧehden, u ad ttensaren, ad nuqem cwiṭ ubeḥnuq ɣef iḍudan-nneɣ akken ur ttensaren yiẓiwen, mi yers yiẓiw deg ijirriḍ ad nejbed iẓiw s sin ifassen, mi ara yeḥmu wuzzal a t-gezmen yiẓiwen mebla ma yella lḥess yakk d ṣṣut n wejraḍ, mi d as-yeqqim yinziz a t-neclex, u ad yeqqerṣ war ṣṣut.

I wakken imeḥbas yellan yid-neɣ di tzeqqa ur ttfaqen ara s wayen i la nxeddem, ad asen-d-nurar tamezgunt, ad nuqem taseddarit s ẓẓawra si deffir n ẓẓawra sin imeḥbas ad gezzmen uzzal, tlata-nniḍen ad tturaren tamezgunt.

Yal mi ara negzem yiwen wuzzal, ad as-nuqem ṣṣabun ad as-nergel amḍiq-nni, u ad nesɛeddi fell-as tirriɣt n ddexxan i wakken a d-iban wemḍiq-nni d arṣayṣi amzun d ssbiɣa n wuzzal.

Imeḥbas di 100 yid-sen, la ttnezzihen tamezgunt, nekkni si deffir n tseddarit nxeddem ccɣel-nneɣ, ula d ṣṣut yakk d lḥess ur d as-d-isell yiwen.

I wakken ad nali ɣef ṣṣur, u ad ners s abrid-nniḍen n lḥebs nhegga sellum n wemrar, negzem ẓẓawrat-nneɣ yakk d imeṭṭerḥen n lbac s uḥelyiw n ssardin nemsed-it ɣer ssima alammmi yuɣal d lmus. Neksa asellum ubeḥnuq yeǧhed ulamma ad alin fell-as sin niɣ tlata yimdanen ur yetteɣraṣ.

Mi ara neclex uzzlan igezmen ad nili deffir tseddarit imeḥbas ur d aɣ-ttwalin, ad ttraǧun ad tkemmel tmezgunt, nekkni ad nili neffeɣ si ṭṭaq s amraḥ, sellum n wemrar nuqem-as aẓru, nenneḍ-as lekwaɣeḍ aṭas, zdaxel nuqem-as lḥelfa akken mi ara t-nḍegger amrar icudden ur yettuqim ara ṣṣut, u ad yentu weẓru-nni deffir

Page 109: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 108 -

iceqqiq yellan ger leḥyuḍ n ṣṣur, ad yali yiwen ad yessentu aẓru-nniḍen n sellum-nniḍen iɣef ara ners s abrid yellan ger leṣwar.

Sufella n ṣṣur, llan iɛessasen deg yiwen wemḍiq ttqeṣṣiren tturaren damma d lkarṭa, tikkwal tessen lbirra. Nekkni s imeḥbas, newwi-d lexbar amek i ixeddmen, ad nettali yiwen yiwen, u ad nettrusu d akessar ad neffer di tellis n ṭṭlam, mi ners ger leṣwar di xemsa yid-neɣ ɣur-neɣ tasarut n tewwurt yessufuɣen ɣer berra,a tt-id-neldi s leḥder ad neffeɣ,u ad nemdel tawwurt,ad nili berra u ad nruḥ ad neffeɣ si temdint.

Yal yiwen seg-neɣ yesɛa tlata igeḍman n ttrisiti iwraɣen cudden ɣer cwiṭ uqeccaḍ, ayagi ma twalaḍ aǧadarmi niɣ abulisi niɣ aɛṣekriw, ad as-d-tekkeḍ si deffir ad as-tesɛeddiḍ ageṭṭum-nni si nnig yixef-is ɣer temgerṭ-is, a t-tjebdeḍ s sin ifassen ad yemmurḍes.

Kra nxemmem nhegga-t nessewǧed-it, yeqqim-aɣ-d yiwen wass ideg ara neclex uzzalen igezmen u ad nruḥ, isellumen ksan weǧden, iẓra deg-sen cudden s ugeṭṭum arqaq i d aɣ-d-yewwi Ḥamid Askikdi, yegra-d lefṣel aneggaru n tmezgunt a t-nkemmel deg yiḍ ideg ara nerwel, ad neǧǧ lɣaci la ttraǧun nekkni ad neffeɣ si ṭṭaq yiwen yiwen, ula d imeḥbas yellan yid-neɣ ur ttfaqen ara acku ad ilin la ttxemmimen la ttraǧun inaẓuren melmi ara d-ffɣen si deffir tseddarit akken ad walin tamezgunt.

Azekka-nni taṣebḥit deg wefrag, yakk d tzeqqa-nniḍen i la d aɣ-d-isuman, imeḥbas uqmen tacqirrewt n wuẓum ɣef wučči. Dɣa, imiren iɛessasen bdan anadi n tzeqqiwin n lḥebs merra. Kecmen-d iɛessasen di tlata yid-sen ɣer tzeqqa-nneɣ, yiwen yewwi-d yid-s tadebbuzt n wuzzal, wayeḍ yewwi-d adebbuz n wesɣar annect-ila-t la yekkat di llajur ma ur nɣiz ara, wayeḍ iruḥ ɣer ṭṭiqan la yesṭebṭub uzzlan, alammi d-yewweḍ ɣer ṭṭaq i nhegga i trewla yebda asṭebṭeb uzzlan beddlen ṣṣut mačči am wiyaḍ.

Yebda ṣṣabun la d-iɣelli seg-sen, d ifettiten imecṭuḥen la ttneggizen ɣellin-d si ddaw wuzzlan igezmen, iban-d wemḍiq-nsen si ddaw ṣṣabun la d-iɣellin.

Imiren, iɛessasen wwten tiṣeffarin-nsen tewwet tfaliṭ (sirène) mzazzlen-d iɛessasen myegrewen-d ɣer tzeqqa anda i nella. Ɛezlen-

Page 110: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 109 -

aɣ ɣer yiwet tama, jebden-d timeẓyanin-nsen, rran-d izabuqen (tixnefyac) ɣer tama-nneɣ, wiyaḍ leḥqen-d s tzuzzar n waldun (lmiṭrayat).

Bdan asusten, anwi imeḥbas i yegganen ɣer ṭṭaq-agi i wumi gezmen wuzzal? Imeḥbas yellan din ur ẓrin ara ala nekkni di xemsa wid iruḥen si Lambis, mi d-nurar tamezgunt deg imukan n tguni, imeḥbas-nniḍen i la ɣ-yeǧǧan ad nurar tamezgunt anida gganen.

Iɛessasen ssufɣen-d si ṣṣef wid yegganen ɣer tama n ṭṭaq, bdan-aɣ s wemxix alammi d aɣ-rran yakk d idim s wesfunzer, settfen-aɣ ɛecrirn ɛecrin di 100 yid-neɣ, ataya ccaf iɛessasen d imɣaren la heddren yiwen ur yefhim d acu d-qqaren, bdan la ɣ-ferrzen yiwen yiwen, la d aɣ-ttmuqulen s allen, ssufɣen-d Qeddur Benmhel d amezwaru, rnan-iyi-d nekk d wis-sin,rnan-d Smaɛil At Mangellat d wis-tlata, rnan-d Cixu d wis-rebɛa, rnan-d Ɛebdelḥamid d wis-xemsa.

Ad as-tiniḍ ẓran-aɣ niɣ nettuzenz?! Imeḥbas yellan yid-neɣ ur ẓrin ara, maca tella yiwet tɣawsa i ten-iɛawnen ar almi faqen yes-neɣ, acku imeḥbas yellan di tzeqqa-nni d wid i wumi ḥekmen ɛamayen niɣ teltsnin, yuɣ lḥal sɛeddan azgen si lḥebs-nsen, llan daɣen wid yessulin lḥebs-nsen d tikli ad ffɣen, wiyaḍ ur d asen-mazal ara aṭas, ulamek i rewlen, ulamek i fken iman-nsen i wakken ad ɛefsen ajenwi n lmut, u ad mmagren rrṣaṣ s ifassen d ilmawen?!

Ccaf iɛessasen, yessen imeḥbas n at ɛecra d xemseṭṭac d ɛecrin iseggasen i izemren i wayagi. Yenna-yasen i wiyaḍ: “Iban waya d widen i d-wwin si Lambis, d nutni i wumi ḥekmen s lḥebs aṭas i iheggan tarewla!”

Dɣa medlen fell-aneɣ tawwurt, ɛussen-aɣ s tzuzzar n waldun. Si tama n ṭṭaq, wwin-d amzil yeclex-d uzzlan iɛawed-asen llsaq, azgen n wass ǧǧan-aɣ i laẓ mebla imekli.

Ɣef zzuǧ d wezgen, wwin-aɣ s afrag-nniḍen ɣer tzeqqa uṭṭun “7” qqaren-as “La 7ème blindée” ɣur-s tawwurt n wuzzal d tazurant s tlata tsura, yakk d yefṣilen ubiṭun, di tlemmast-is d uzzal uṭṭun 16. Yusa-d unemhal n lḥebs yenna-yaɣ-d: “Ay iḥbiben-iw ad aken-qadreɣ aṭas, ad awen-fkeɣ tazeqqa uṭṭun “7” (blindée) d tagi iseg

Page 111: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 110 -

yerwel lkulunal-nwen Meṣṭafa Benbulɛid, nreṣṣa-tt s wuzzal akken kunwi ur tregglem ara am Benbulɛid!!”

Sskecmen-aɣ ɣer daxel, medlen fell-aneɣ tawwurt, nekkni nuɣal yekcem-aɣ ccek nɣil d albeɛḍ si gar-aneɣ i d aɣ-yezzenzen! Nesɛedda dinna kra n wussan yusa-d ɣur-neɣ unemhal neffeɣ-d s amraḥ anda i t-nemmuger, yehder-d yid-neɣ yenna-d“Ay imeḥbas-iw, ma yella win yebɣan ad yeqqim ɣur-i atan a t-ǧǧeɣ dagi, ma ulac atan ad tuɣalem ɣur Lambez ansi d-tekkem, dagi tusam-d ɣur-i i wakken ad tdawim allen-nwen, amejjay n ssbiṭar la d-yettas akken a ken-iẓer dagi di lḥebs-iw, atan teččam terwam, telsam, teṭṭsem ur d aken-ixuṣṣ ula d kra”.

Di lḥebs n Qṣenṭina, mi ara d-yemmeslay yid-k unemhal niɣ uɛessas niɣ ad truḥeḍ ad teẓreḍ imawlan-ik, yessefk dima ad tkerfeḍ ifassen-ik deffir uzagur-ik, ma tugiḍ aɛessas a k-d-yini “Ifassen-ik deffir weɛrur” ma teggummaḍ a k-yewwet.

Mi la d aɣ-d-yeqqar unemhal “Ma tebɣam ad teqqimem di lḥebs-agi, ɣur-i ur tettxaṣṣam ula d kra”. Neṭqeɣ-d nekkini si deffir-s, nniɣ-as: “Ifassen deffir weɛrur”.Ineggez unemhal amzun yettwet s rrṣaṣ, yebren-d ɣur-neɣ yenna-d: “Anwa i d-ihedren?” Ur d as-d-yerri yiwen! Yuɣal yenna-d:“Fehmeɣ d acu tebɣam”.

Sin wussan deffir waya yusa-d ufurgun, iɛessasen n lḥebs ssawlen-d i wid i d-yusan si Lambez ad uɣalen ɣer Lambez. Neffeɣ-d si tzeqqa uṭṭun “7” blindée, nestenya aql-aɣ ad nuɣal ɣer Lambez, cudden-aɣ di xemsa di yiwet ssnasla d taɣezfant s likadna (les cadenas),imeftaḥen s tsura, iɛessasen di tlata yid-sen s tzuzzar n waldun sin ɣer zdat, yiwen yessenhar,sin ɣer deffir lḥan yes-neɣ azal n 10 ikilumitren si Qṣenṭina la heddren s Tkerṣit gar-asen, yella yiwen d Abgayti yesɛedda aṭas di Fransa netta d Ikurṣiyen yessen tutlayt-nsen, yegzi ayen la d-qqaren. Yenna-yaɣ-d: “ Ay atmaten atni la d-qqaren ma yers yiwen seg-neɣ akken a d-yerr, niɣ ad yebzeḍ, ad aɣ-ssersen di xemsa yid-neɣ, yiwen ad yewwet s ilizeq n rrṣaṣ s igenni, sufella iqerra-nneɣ, ma yella nugad niɣ nerwel ad aɣ-nɣen s rrṣaṣ, ihi ma yella wi yebɣan a d-yerr niɣ ad yebzeḍ zdaxel ufurgun ur ttrusut ara d akessar”.

Page 112: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 111 -

Nemsefham yakk s Teqbaylit d taɛrabt gar-aneɣ, yella Cixu ur yessin ara Taqbaylit nessefhem-it d acu la qqaren iɛessasen fell-aneɣ. Yal mi ara yelḥu yes-neɣ ufurgun ɛecra ikilumitren ad aɣ-d-inin: “Anwa ara yersen niɣ ad yebzeḍ niɣ a d-yerr?» Nekkni ad asen-nini “Ala!” Akka alammi i d aɣ-d-ssawḍen ɣer zdat n tewwurt n Lambis, wwten nnaqus iḍal-d uɛessdas yeldi-d “lgici” (les guichets) fkan-as tiwerqet unemhal n Qṣenṭina, yeldi tawwurt sskecmen-aɣ yal yiwen seg-neɣ yuɣal s amkan-is, nekk d Smaɛil nella d igennayen di termest, d nekkni i yesseḥfaḍen imeḥbas tagennayt di tzeqqa uṭṭun “12”, Benmhel, Cixu d Webgayti llan di tzeqqa uṭṭun “4”, Qeddur Benmhel dinna yebɣa d yerwel netta d waṭas imeḥbas, bdan la ttheggin tarewla seg webduz (V.C) di lqaɛa, la jerrḍen s umeṣmar la smarayen “esprit de sel” alammi smimmiḍen asifun kksen-as ssima, ssenquqlen-t alammi d-yettwakkes seg wemkan-is, ufan aqadus azuran i iɛeddan si ddaw ṣṣur n lḥebs, yella din yiwen ubennay d ameḥbus isem-is “Gernina” netta si Lemdiyya, yiwen lweqt yexdem din asmi uqmen aqadus-nni, mi d as-kksen rrxam i usifun la qqazen tennḍen i uqadus, akal la yettefruri, s uḍar n tejɣelt n wesɣar mi ara d-kksen akal xaḍen leqmayeǧ-nsen d ticekkarin ttarran akal tessden-t zdaxel-nsen, mi ččurent tcekkarin d akal a tent-ssersen si ddaw uqadus, u ad rren rrxam n webduz a t-ssersen deg wemkan-is akken yella. Yid-sen sin iɛessasen ttɣamen deg wemraḥ uṭṭun “4” ur ẓrin d acu yeḍran sdaxel yakk d ddaw webduz, yiwen yezga yeqqaz, itekkes-d akal itessed-it di tcekkarin, mi ara d-yaweḍ lawan n wučči ad sṭebṭben snat tikkwal di rrxam n webduz ad asen-isel u a d-yeffeɣ, ad yerr rrxam n webduz akken yella.

Di lawan n wučči, ad ḥesben ṣṣef imeḥbas acḥal yellan, ad afen leḥsab-nsen nnican llan din 60 yergazen, mi ruḥen iɛessasen, imeḥbas a d-kksen rrxam n webduz, u ad uɣalen ɣer tɣuzi s tjeɣlin, asmi ssmeɣren tasraft uɣalen keccmen sin d akessar qqazen, ttembidalen imeḥbas s nnuba, sin di ṣṣbeḥ, sin deg yiḍ. Uqmen di tesraft-nni tasraft-nniḍen anda ara ḍergen, deg yiḍ lawan n yiḍes di

Page 113: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 112 -

tewwurt n tzeqqa tella yiwet teḍwiqt a tt-id-yeldi uɛessas si berra, yal snat sswayeɛ ad yeḥseb acḥal imeḥbas i yeṭṭsen,ad yeḥseb acḥal imeṭṭerḥen yersen di tegnit ad yaf 60 nnican.

Imeḥbas a d-awin tisumtiwen-nsen a tent-ssersen amzun d ameḥbus i yeṭṭsen, a tent-ɣummen s ẓẓawra, cuddent tsumtiwin-nni s tzukar, mi ara d-yas uɛessas a tent-iwali d imeḥbas la ttmimmiḍen! Ad yaf leḥsab nnican, ma d sin atni ukessar la qqazen, mi ɛayan a d-uɣalen ad ṭṭsen, ad ssakin wiyaḍ ɣer tɣuzi.

Acḥal wussan d wuḍan, ɣzan 14 lmitrat, asmi ččurent leqmayeǧ-nsen ulaḥedd ticekkarin, ruḥen ɣur unemhal n lḥebs n Lambis nnan-as: “Nebɣa ad nweṭṭi afrag uṭṭun “4” ad nuqem din “stade” ad nurar deg-s ticiret a mass anemhal ma d aɣ-tefkeḍ agelzim yakk d tberwiṭ, d telwiḥt a d-nawi deg-s akal izaden a t-nesmir dagi di tebḥirt zdat lbiru-inek”. Anemhal n lḥebs: “Ih..!ih..!ih..! s tidet!!”

Yefka-yasen-d iselqam swayes ara xedmen, bdan la qqazen amraḥ, kra imeḥbas d ibuɛfifen heddren nutni d iɛessasen ssedhuyen-ten, wiyaḍ ssufuɣen-d ticekkarin n wakal si tesraft, mi nneɣlen yiwet deg wefrag, ad awin snat niɣ tlata tberwiḍin ɣer tebḥirt unemhal zdat n lbiru-ines, imeḥbas-nniḍen zunek la ttweṭṭin “stade”.

Si Qeddur Benmhel d netta i la yesselḥuyen ixeddim d Gernina di tɣuzi n tesraft , mi iwala qrib ad faken lxedma akken ad rewlen, iceyyeɛ-d ɣur-neɣ nekk d Smaɛil, yenna-yaɣ-d beddlet taxxamt, ruḥet-d ɣer tzeqqa uṭṭun “4” afrag uṭṭun “4” daɣen, ur d aɣ-d-yenni ara ssebba ayɣef.

Amek i nezmer ad nbeddel seg wuṭṭun“12” ɣer wuṭṭun “4”, ad nerr iman-nneɣ nuḍen, ad aɣ-awin ɣur ṭṭbib, mi d aɣ-yeẓra ṭṭbib, iɛessasen ad aɣ-d-steqsin anwa afrag iɣer ara nuɣal, ad asen-nini ɣer tzeqqa uṭṭun “4”. Sin yemɣaren i d-ceyyɛen si tzeqqa“4”ad inin i iɛessasen ad nuɣal ɣer tzeqqa “12”; akka ruḥen sin si tzeqqa “4” uɣalen-d, ruḥen sin si tzeqqa “12” uɣalen-d, ad yili leḥsab kif kif. Ayen yellan di tzeqqa “4” niɣ“12” kif kif.

Page 114: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 113 -

Nekk yakk d Smaɛil, yeɛǧeb-aɣ lḥal di tzeqqa “12” ur nebɣi ara ad nruḥ ɣer tzeqqa“4”, acku ur neẓri ara ssebba iɣef ara nruḥ! Yumayen kan, teṭṭerḍeq trewla, rewlen 11 yimdanen si tzeqqa “4” deg yiḍ, alammi nesla i rrṣaṣ iɛessasen.

Amek i teḍra, akken i d-ɛawden imeḥbas yettwaṭṭfen, Qeddur Benmhel mi yessuli lxedma n tɣuzi n tesraft yuqem uṭṭunen i imeḥbas, d tiseqqar anwa ara yezwiren ad yeffeɣ, anwa ara yegrin, rebɛa yemḍebbren imezwura mebla tiseqqar nutni i iheggan tarewla Qeddur Benmhel, Gernina, Ɛebdelḥamid, Milud, Gernina d Milud mazal-iten ddren ar ass-a, Benmhel d wiyaḍ mmuten d ccuhada di lǧicc tteḥri, ma d Ɛebdelḥamid Askikdi ur ẓriɣ ara?

Ffɣen-d yakk wuṭṭunen n tseqqarin amek ara msetbaɛen imerwalen, llan ɛecrin d imɣaren, ulac tadawsa d tezmert widen ggumman ad rewlen, rebɛin i d-yeqqimen yal yiwen s nnuba-s. Uqmen lxiḍ aɣezfan yessawaḍ si tzeqqa alamma d ixef n tesraft i yessufuɣen ɣer berra, mi yerwel yiwen ad yejbed lxiḍ i yeṭṭef umeḥbus-nniḍen yellan zdaxel, am wakken la d as-yeqqar “abrid iserreḥ, tbeɛ-iyi-d”! Sufella n ṣṣur n lḥebs llan iɛessasen s lemkaḥel yakk d tmuqalin, d “Les projecteurs”.

Qeddur Benmhel, yeǧǧa tabrat annect-ilatt yelseq-itt deffir tewwurt i unemhal n lḥebs n Lambis, yessekter lxir-is ɣef ugelzim d telwiḥt d tberwiṭ i d asen-yefka, iweṣṣa, yenna-yas: ” Balak ad terrem ttar niɣ ad tewwtem imeḥbas yeqqimen ɣur-wen , ma ulac atan ad nnadi fell-ak, ala timenɣiwt ara k-nenɣ.“

Imi n tesraft yeffeɣ-d ɣer yiwen ugudu lɛeṣker ttḍeggiren ɣur-s lmerqa tasemmamt d ufarmaǧ, d weksum ifuḥen yakk d iḍumman n lḥebs, d weɣrum aquran am weẓru yerɣel, d lmaqarun, d rruẓ, d kra semmumen ifuḥen i d-ttenɣalen ɣer din.

Ssyenna i bdan imeḥbas tarewla mi la d-teffɣen yiwen yiwen, alammi rewlen rbeɛṭac, wis-xemseṭṭac yettagad, akken i d-yewweḍ s imi n tesraft yella din wemcic, la yesraḥay lḥut ifuḥen mi iḥulfa d lheffa umerwal amcic amcum icuff iman-is, yesnuffus amzun d ateɛban, amerwal mi d as-yesla yerreɣreɣ s lǧehd n taɣect-is slan-as-d iɛessasen tebɛen ṣṣut ansi d-yekka, walan-t ansi d-yekka, walan-t

Page 115: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 114 -

la yettazzal, bernen ɣur-s aprujiktur, wwten-t nɣan-t, imeḥbas mazal la d-teffɣen ɣas rrṣaṣ la yeṭṭerḍiq, ɛussen imi n tesraft win d-yeffɣen a t-nɣen, aṭas i nɣan akken mazal la d-teffɣen.

Tewwet tfaliṭ, ruḥen-d iɛessasen kecmen-d ɣer tzeqqa,nɣan deg-s tlata yimdanen, nekkni di tzeqqa“12”yessaki-yaɣ-d rrṣaṣ yakk d tfaliṭ. Mi yuli wass banen-d wid irewlen, d wid nɣan berra zdat tesraft,d wid nɣan zdaxel n tzeqqa. Lemmer i nruḥ ɣur Benmhel yalfi nerwel niɣ yalfi nemmut deg yiḍ-nni.

Medlen tazeqqa uṭṭun “4” d wefrag uṭṭun “4”, imeḥbas i d-yegran din ferqen-ten ɣef tzeɣwin 12 d 17 d 18, ḥkan-aɣ-d ayen yeḍran dinna, nekkni i d-yuɣalen si lḥebs n Qṣenṭina di sin yid-neɣ, rran-aɣ-d ɣer termest igennayen, zik deg-s rebɛa tmacinin, nuɣal nekk d Smɛil At Mangellat, d Baba Sliman Lḥusin nessaweḍ-itt ɣer ɛecrin tmacinin, nettawi-d atmaten-nneɣ nesseḥfaḍ-iten tagennayt (lexyaḍa), asmi nesseḥfeḍ wiyaḍ anemhal yerna-yaɣ-d timacinin uɣalent tlatin.Nerna nesseḥfeḍ wiyaḍ, anemhal yerna-yaɣ-d 10-nniḍen, lḥebs nerra-t d aɣerbaz uselmed n tgennayt.

Ccaf n termest, d yiwen Wuday, d mmi-s n twacult yelhan werǧin i d aɣ-iḍurr, la yettqeṣṣir yid-neɣ amzun d ameḥbus, yessen Tacawit am Icawiyen, yessen Taɛrab, ɣurk ad tɣileḍ ur ifehhem ara Taqbaylit! Maca, netta s timmad-is ur yessin ara tagennayt, ɣas ma d lḥerfa n baba-s u jeddi-s, yettusemma d nekk i d kullci dinna, kkseɣ-as leɛtab, ssafesseɣ fel-as lxedma. Nhedder nekk yid-s ɣef wayen yeɛnan tasertit yakk d tlelli n Lezzayer, yiwen wass yenna-yi-d “Nekk d Uday di tlemmast-nwen, aɣrum-iw yakk d lmerqa-w ččuren d tisegnatin, yakk d “les lames Gillette”. Nniɣ-as: “D acu i k-yuɣen gar-aneɣ, d acu tugadeḍ?!” Yenna-yi-d: “Lemmer a d-yekker wezɣuɣ (aǧenniw)-nwen, nekk weḥd-i di tlemmast-nwen, kunwi d imeḥbas di rebɛin yid-wen, ad iyi-teṭṭfem u ad iyi-tgezmem agerjum-iw s lemqes, ad iyi-tfetttem d tiḥedrin, ur sɛiɣ ula d yiwen d amsellek, ur ttafeɣ ula yiwen d amḥaddi fell-i!”

Page 116: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 115 -

Nniɣ-as : “ Ayɣef la tettxemmimeḍ akka? Niɣ ur d aɣ-texdimeḍ ara lbaṭel, werǧin i tḍurreḍ yiwen! » Yenna-d : “ La txemmimeɣ, ugadeɣ acku nekk d Uday mačči seg-wen”. Nniɣ-as : “Ɣas telliḍ d Uday, d mmi-s n Lezzayer am nekkni, theddreḍ Tacawit, Taɛrabt, Taqbaylit am nekkni ma d ddin-ik gar-ak d bab-ik, yal yiwen ad yekcem aẓekka-s mi ara t-id-yaweḍ lajel-is, u ddin n Bani Israyil yettwabder-d di leqran, d ayen yellan d tidet, d Rebbi i yebɣan ad yessemgirred ledyan”. - Ih, kunwi s Yenselmen akka i tettzewwiqem lehdur, ma deg wulawen-nwen yella wayen nniḍen, nekk d Azzayri am kečč ɣur-i 50 n lejdud niɣ ugar lulen dagi, mmuten dagi, ttwameṭlen dagi, kunwi tkerhem-aɣ, Irumyen daɣen kerhen-aɣ, xerṣum Irumyen sɛan asaḍuf (lqanun), win ara d-yeddarin tacḍaṭ-nsen a t-ḥudden, ur yezmir yiwen a t-yaweḍ niɣ a t-yeḍlem.

Ikemmel yenna-d : “ Acuɣef i nedduri tacḍaṭ n Fransa, acku d lbaṭel yakk d temḥeqranit yeḍran yid-neɣ si tama-nwen kunwi s Yenselmen d ayen i ɣ-yessawḍen ad nessuter deg useggas n 1871 “la citoyenneté Française”, nella di tmurt-a zdat Yefniqen, zdat Rruman, zdat Legrig, zdat Iwandalen, zdat Waɛraben Inselmen, kra n win yebɣan ad aɣ-ibeddel ddin seg yemnakcamen ur neqbil ara ddin-is ama d Imasiḥen niɣ d Inselmen,ddin mačči d akebbuḍ kkes amellal els azeggaɣ niɣ aberkan, ttif-aɣ lmut nekkni s Wudayen wala ad nbeddel ddin-nneɣ, neṭṭef di sidna Musa u mazal-aɣ deg ucabak-ines alamma tenger ddunit. Asmi d-tekcem Fransa deg useggas 1830 tufa-yaɣ-d dagi, tuqem-aɣ isem “Les indigènes ” niɣ “Autochtones” am kunwi, Fransa d Rebbi i tt-id-yewwin d tamḥaddit fell-aneɣ, nedduri tacḍaṭ-is. Ẓriɣ ad tawim tilelli-nwen, ad frunt lemḥayen fell-awen, nekk aql-i la ttxemmimeɣ ɣef warraw-iw amek ara teḍru yid-sen, anta tamurt ara ɣ-yeččen?”

Nniɣ-as : “ Henni lxaṭer-ik, uqem laman n Rebbi deg wul-ik, d ayen ara yeḍrun yid-neɣ,ara yeḍrun yid-k, kečč d Azzayri am nekkni, ddin-ik ur d aɣ-iḍurr ur d aɣ-yenfiɛ, d ayla i yiman-ik, acḥal n watmaten-ik Udayen i yellan di lḥebs yid-neɣ, xedmen ɣef

Page 117: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 116 -

Lezzayer tamurt-nsen, am nutni am nekkni, ur yezmir yiwen a ten-yenker, ttusemman d arraw n Lezzayer, ma d ddin-nsen i yiman-nsen, ɣas d Udayen i llan, ur nessekcam ara iman-nneɣ deg wayen i d aɣ-yexḍan, yal yiwen s uẓekka-s a t-yeččar weḥd-s”. Yenna-yi-d : “ Maca, nekk ur xdimeɣ ara i Lezzayer, ltiɣ-d kan d weɣrum n warraw-iw, sseḥbubureɣ fell-as, ur sɛin ḥedd, d ayen iɣef ur d-ltiɣ ara d tsertit”. Nniɣ-as : “ Mačči Izzayriyen Inselmen s umata xedmen i Lezzayer, yella win ixedmen, yella win ur nexdim yelta-d ala d temɛict n warraw-is, llan Yenselmen i yellan d iɛdawen n tmurt-nsen, azekka mi ara tefru lgirra Izzayriyen yakk ad ɛicen di Lezzayer taḥerrit, am win ixedmen fell-as, am win ur nexdim, ula d win yellan d aɛdaw-is ad iɛicc deg-s”. Yenna-d : “Ur walaɣ, ur tthennaɣ, ur ẓriɣ ma ad ilin di Lezzayer n uzekka lḥekkam n yergazen iṣelḥen, yesɛan rray yakk d tikta am kečč !”. Nniɣ-as: “Ad ilin, ala tilin ara ilin!!”. Yenna-d: “Ulamek yethenna lxaṭer-iw, ur ttamneɣ ayen i la yi-d-teqqareḍ!” Nniɣ-as: “Kečč d Azzayri am nekkini,xdem i tmurt-ik am nekkini”. Yenna-yi-d: “ Kečč ur tejwiǧeḍ, ur turiweḍ, ur tettxemmimeḍ i warraw-ik d lwaldin-ik, nekk la ttxemmimeɣ ula i baba yakk d yemma ur nessin ula d Tafransist,tameslayt n twacult deg wexxam-nneɣ d Tacawit, baba ɣur-s tasteɣt-ines ad yidir yes-s, atan ɣef tizi n tmettant ,yemma d warraw-iw d tmeṭṭut-iw ala nekk i sɛan, ma yella d tallalt isurdiyen i “F.L.N” ttxelliṣeɣ alef frank i waggur ɣef twacult-iw am nekk am Yezzayriyen merra”. Nniɣ-as : » Mazal-ak yiwet tɣawsa, awi-yi-d aɣmis “Le monde”. » Yenna-yi-d s ttmesxir : “Atan tḥemmleḍ-iyi aṭas, atan tebɣiḍ ad iyi-twaliḍ d ameḥbus am kečč, ad gganeɣ ɣer tama-k, ad truḥ tudert n warraw-iw d ulac deg wulac, niɣ a ten-ineɣ “Ufus azeggaɣ (la main rouge)”. - Deg leɛnaya-k awi-yaɣ-d ajernan“Le monde”dayagi ara d-ssutreɣ seg-k, d lkaɣeḍ kan, ur d ak-nniɣ ara awi-yi-d tameẓyant !!

Page 118: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 117 -

Ketreɣ fell-as ssmaṭa yakk d uḥellel, alammi d iyi-d-yenna : “ Tura ad ruḥeɣ ɣur ccaf iɛessasen yakk d unemhal ad xebbreɣ fell-ak a k-awin ɣer ssilul”. Nniɣ-as: “D tagi i d leḥmala-k i tmurt-ik d watmaten-ik? Ad iyi-tezzenzeḍ i ccaf iɛessasen d unemhal, kečč ad tuɣaleḍ d axabit, abeyyaɛ, d aqezzab i listiɛmar!” Yenna-yi-d: “Nekkni s Wudayen nesɛa ixabiten yakk d ibayuɛen, yakk d lḥerka am kunwi, ur ttɛawad ara i ssmaṭa-inek ma ulac a k-zzenzeɣ i Irumyen, d nutni i wuɣur i la xeddmeɣ, i la yi-d-yettaken aɣrum i warraw-iw, nekk mačči d axeddaɛ n widak i la yi-d-yettxelliṣen”. Nniɣ-as: “Tura dayen, tesbaneḍ-d iman-ik d axeddaɛ n tmurt-ik!» Yenna-yi-d s wurfan : “Ay amcum, atan a k-d-awiɣ ajernan n “Le monde” maca,lemmer ad slen yes-i imeḥbas-nniḍen ad iyi-zzenzen, niɣ ad ṭṭfen albeɛḍ-nniḍen ɣur-s ajernan n “Le monde”ad qirren yes-i, atan ad iyi-nɣen ɣef wulac, ɣef lbaṭel! Ajernan a t-id-awiɣ, ḥaca tawerqet i d-iheddren ɣef tsertit n Lezzayer atan a d-uqmeɣ deg-s “akasekruṭ” a t-id-awiɣ yeččur d zzit,mi ččiɣ akasekruṭ a t-ḍeggreɣ s abidun iḍumman, imiren kečč ruḥ kkes-it-id seg iḍumman, awi-t, ma yella tettwaṭṭfeḍ ini-d tufiḍ-t deg iḍumman, akka i wakken ad iyi-tḥuddeḍ si lḥebs niɣ si lmut, i wakken ur d iyi-sṭixxiren ara seg wemḍiq-iw n lxedma”. Nniɣ-as: “Ayagi a k-ɛahdeɣ s nnbi i s i tettamneḍ yakk d nnbi i s i ttamneɣ, ur ttagad ara lgirra-yagi ad tefru, yiwen wass ad nemlil deffir tilelli ad tafeḍ sɣur-i tagmat yakk d lxir ameqqran”.

Dayen ssxedmeɣ-t a d-yawi “Le monde”, azekka-nni ger leṭnac d zzuǧ n wass di termest n tegnayt nella nhedder nekk d Smaɛil At Mangellat s Teqbaylit, yella din yiwen uɛessas n lḥebs d imseɛreb si Tbessa, ur ẓriɣ ma d Acawi niɣ d Aɛrab, yenṭeq ɣur Smaɛil yenna-yas: “Hder s Taɛrabt, eǧǧ-aɣ si cneqq nneqq!” Yenna-yas Smaɛil: “Ur d iyi-tettayaleḍ ara, ad hedreɣ akken bɣiɣ!” Yenna-yas uɛessas: “Tessneḍ Taɛrabt ayɣer ur theddreḍ ara s yes-s?! Ihi la theddreḍ fell-i, la tettmesxireḍ yes-i?!! Yerna tessneḍ

Page 119: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 118 -

Taɛrabt u teggummaḍ a tt-thedreḍ, a k-ssiwḍeɣ i ccaf iɛessasen a k-yawi ɣer lḥebs n ssilul!”

Dɣa yeṭṭef uṭṭun-ines, yeggull a t-yessiweḍ, Smaɛil yugad seg Waɛrab-agi ḍḍalem aḥeqqar!

Imiren kan, yekcem-d Wuday aḥbib-nneɣ, ruḥeɣ ɣur-s ccetkaɣ-as ɣef Waɛrab aɛessas yebɣan ad yessiweḍ Smaɛil ɣer ssilul, iruḥ Wuday ɣur uɛessas-agi yenna-yas: “Winna d axeddam-iw, ata di termest ɣur-i ɛamayen aya, werǧin yettmesxer ɣef yiwen, ma yella tewwiḍ-t ɣer ssilul ad iyi-tḥebseḍ tarmest n tgennayt, xdem-iyi lemziyya i nekkini semmeḥ-as, ur tessawaḍ ara ɣer ssilul!”

Uday la d as-ihedder i Waɛrab s Tefransist, dɣa Aɛrab-nni iɣil-it d Afransawi, yugad-it acku ur t-yessin ara d Uday, isemmeḥ-as i Smaɛil, yekkes-d tawerqet-nni ideg yura uṭṭun-ines, icerreg-itt.

Uday yewwi-yi-d tawerqet ujernan n “Le monde”, tin i d-yemmeslayen ɣef taluft n Lezzayer akken i yefka ttiɛad, yuqem-d deg-s akasekruṭ yeččuren d zzit iḍegger-itt s aqecwal iḍumman, nekk walaɣ-t ruḥeɣ jemɛeɣ-tt-id, ɣriɣ-tt u fkiɣ-tt i wiyaḍ ssawḍen-tt ɣer tzeqqa n 16 yakk d 17 ɣaren-tt waṭas imeḥbas s ccerṭ yessefk a tt-id-rren alamma d ɣur-i, dinna yeffeɣ-d lexbar belli truḥ si termest igennayen.

Di taggara tawerqet tuɣal-d alammi d ɣur-i di leɛli wis-sin (2 étages), usan-d iɛessasen ad nadin “ la fouille” ɣef setta n ṣṣbeḥ mi bdan anadi di ssilul amezwaru yellan di lqaɛa, imeḥbas fkan-d limara n wesṭebṭeb deg uqadus n wuzzal n webduz (V.C) seg yiwen ɣer wayeḍ alammi sliɣ deg ssilul-inu di leɛli wis-sin, faqeɣ, ɣur-i ṭṭercaq akken a tt-sserɣeɣ, maca, ugadeɣ a d-walin si berra lexyal ujajiḥ n tmes ɣer ṭṭaq-iw, ddmeɣ-d aman sslexseɣ-tt twerqet-nni, ɛejneɣ-tt alammi tuɣal d arekti, ḍeggreɣ-tt s abduz, smareɣ-as aman, ulaḥedd aṭas deg ubidun, la d-tettban tkennurt-nni si zdaxel n webduz, iɛessasen wwḍen-d d asawen ldin-d tawwurt, nudan merra iceṭṭiḍen d kra yellan di texxamt, ur ufin ula d kra!

Yiwen uɛessas imuqel s abduz, iwala zdaxel-is takennurt taberkant n lkaɣeḍ, yessawel i umeḥbus i d-yeddan yid-s, yenna-yas:

Page 120: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 119 -

“Kkes-iyi-d takennurt-ihin” yesɛedda tamextaft ugeṭṭum, yekkes-itt-id, ur tettban ara d acu-tt, mi d iyi-d-yenna: “D acu-tt?” Nniɣ-as: “D lkaɣeḍ kan”.

Wwin-iyi ɣer ssilul ɣer webrifu i wumi qqaren “Sanglier” amdan-agi d lmumen, d lkafer, awer yaweḍ walbeɛḍ ger ifassen-is! Sskecmen-iyi ɣer ssilul, widak yellan di texxamin-nniḍen yid-i ssawḍen lexbar ɣer termest igennayen, Uday yesla yes-i, yeẓra d ajernan i yi-d-yewwi i yettwaṭṭfen, rriɣ-tt d arekti ulaḥedd fell-i tamubyint, win i d aɣ-yezzenzen d ameḥbus, d imekreḍ.

Uday azekka-nni, yemlal d “Sanglier” zdat tkuzint, yenna-yas: “Ṭṭhella deg uxeddam-iw, ur tekkat ara, d netta i d iyi-yesselḥuyen tarmest!” Yefka-yas tabakit n ddexxan, “Sanglier” ur d iyi-yewwit ara. Mi ɛeddaɣ di ccreɛ unemhal yakk d ccaf iɛessasen, ḥekmen-iyi s waggur n ssilul.

Mi d iyi-wwin ɣer ssilul, ifassen-iw deffir uzagur-iw, yiwen Ssilul deg-s lmitra d wezgen di tehri d snat lmitrat di teɣzi, yella deg-s webduz, tibernint n waman d tifli di lḥiḍ, d amkan-is iseg d-ttuddumen waman, d aberkan yuli-t wadal, d asdili, leḥyuḍ d ssima, tawwurt d uzzal d tazurant deg-s rebɛa teplakin ta si nnig ta,tagnit d ssima, asemmiḍ deg-s ad as-tiniḍ d agerras (congélateur) mi kecmeɣ ɣer daxel kkseɣ leḥwayeǧ qqimeɣ akken d-luleɣ, ad berneɣ udem-iw ɣer lḥiḍ, mi ara sriḥeɣ ddaw teɣruṭ-iw sraḥayeɣ amzun d aksum yellan deg wegris aseggas niɣ sin, usu ɣer tegnit d ameṭreḥ n lbac deg-s tlata kilu usaɣur, snat ẓẓawrat yiwet n lɛeṣker telha, tesɛa tameččimt d taḍuṭ yeṣfan, tayeḍ d taqdimt tejreḍ ttuqimeɣ-tt i wusu.

Mi ḥulfaɣ iman-iw gerseɣ seg usemmiḍ, ad ttneggizeɣ akken ad izɣileɣ, ad ḥmuɣ ad iyi-teccef cwiṭ n tidi imiren ad ḥebseɣ ad reyyḥeɣ kra, mi d iyi-d-yuɣal usemmiḍ ad uɣaleɣ s aneggez alamma ḥmiɣ.

Deg yiḍ ad ssuɣ ameṭreḥ-nni n lbac cwiṭ usaɣur yellan deg-s a t-jebdeɣ s idmaren-iw, ad ssuɣ nnig-s ẓẓawra taqdimt, ma yella d ẓẓawra-nni yeḥman ad ttleɣ deg-s iman-iw imiren ad ṭṭseɣ, ad iliɣ zeqqleɣ seg uneggez, mi ḥulfaɣ i tuɣmas-iw la ṭṭerḍiqent seg

Page 121: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 120 -

usemmiḍ a d-akiɣ, ad bduɣ ad tteglilizeɣ ɣef yedmaren, ɣef uzagur alamma ḥmiɣ yekkes-iyi usemmiḍ ad uɣaleɣ s iḍes, nekk di liḥala-yagi alamma yuli wass.

Ad aɣ-d-awin lqahwa, ttaken-aɣ lkar n wuzzal yakk d tgamilt ad ffreɣ tiḥdert n weɣrum seg imensi akken ad sweɣ yes-s lqahwa,tella ɣur-i tqabsiwt uyefki “Nestlé” uɣeɣ-tt s yedrimen-iw, ad heggiɣ deg yiḍ ayefki ɣer tgamilt ad as-rnuɣ snat teḥjurin n ssker, ad as-rnuɣ cwiṭ n waman i uyefki akken ad yefsi ssker, ṣṣbeḥ ad aɣ-d-fken lqahwa terɣa amzun d times, ad as-ssendiɣ tagamilt a tt-id-yesmir s aman d uyefki, tagamilt d tasemmaṭ, lqahwa ad tismiḍ cwiṭ di snat ddqayeq ad ččeɣ yes-s aɣrum.

Ma tɛeddaḍ i snat ddqayeq, a tt-tesweḍ s idammen n wanzaren-ik, s lbunyat u “Sanglier”, selleɣ i wesreɣreɣ n wiyaḍ mi ara ten-yekkat, nekk werǧin i d iyi-yewwit.

Mi ara d-awin imekli ttaken-aɣ azgen n ssaɛa akken ad nečč, tuččit terɣa amzun d times, rennuɣ cwiṭ n waman akken ad tismiḍ. Mi teččiḍ ad ak-d-awin abidun n waman isemmaḍen am wegris, mi ara ilint tuɣmas-ik rɣant ma teswiḍ aman isemmaḍen a k-qerḥent, yerna ad tesweḍ seg ubidun am zzayla, ma yexḍa-k lweqt-nni ur ttesseḍ ara aman.

Nekk ttuqimeɣ imassen n weɣrum i tuɣmas-iw, a tent-nnḍeɣ deg imassen akken ur d iyi-qerrḥent ara, ad ččareɣ imi-w d aman a t-smireɣ ɣer tgamilt u a t-ǧǧeɣ i uzekka-nni, akken a d-yaweḍ “Sanglier”, ad tiliḍ tukiḍ tbeddeḍ ɣer tewwurt ad tessendiḍ tagamilt a tt-id-yaf mi ara teldi tewwurt, tewǧeḍ ad yesmir lqahwa, u ad iɛeddi ɣer wayeḍ ma ulac atan ad taɣeḍ amxix alamma teḥluliḍ, ma yella teɣliḍ ad yeɛfes fell-ak s usebbaḍ-nni n lɛeṣker yesɛan imeṣmaren ɣur-sen tiqerra amzun d tilabilin.

“Sanglier”, isem-is n tidet “Mecri Muḥemmed” si Galma, ibuṣa, yenɣa snat tulawin, yexḍeb yiwet kksen-as-tt imawlan-is fkan-tt i wayeḍ, asmi tedda d tislit tmeṭṭut-agi ssrekben-tt ɣef yis (aɛudiw), tyin (terkeb) yemma-s ɣer tama-s.

Mecri Muḥemmed yewwi-d tamekḥelt yeffer-itt si ddaw uqeccabi mi iwala tameṭṭut i d as-yettwakksen ɣef yis, yewwet-itt s

Page 122: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 121 -

terṣaṣt s idmaren tefla idmaren-is teffeɣ, tɛedda deg yedmaren n yemma-s yennen (irekben) deffir-s, yenɣa-tt ula d nettat.

Sakin “Sanglier” (Muḥemmed Mecri) akka i d as-gan isem iɛessasen n lḥebs yakk d imeḥbas, ibuṣa s teɣzi usemmud (ṭul n leɛmer).Di ssilul n Lambis, di lqahwa, d imekli, d imensi ad tiliḍ tweǧdeḍ s tgamilt deg ufus-ik ɣer tewwurt a k-d-yesmir u ad iɛeddi, ma ulac ɣas ḥseb iman-ik temmuteḍ! Nekk qefzeɣ ɣef yiman-iw, werǧin wwḍeɣ ɣer liḥala-yagi.

Ayen yelhan di ddula n Fransa imiren, yal sin wussan a d-yas umejjay ɣur imeḥbas n ssilul a ten-iẓer, a d-teffɣen yiwen yiwen ɣur-s ɛeryan akken i d-lulen, ad yesɛeddi fell-asen, ma yufa albeɛḍ ɣef tizi n lmut a t-yessufeɣ a t-awin ɣer tseḥlayt (l‟infirmerie). Nekk mi ara d-ffɣeɣ si ssilul ad zriɣ zdat umejjay ttɣummuɣ iman-iw s ifassen-iw si zdat yakk d zdeffir, mačči am imeḥbas-nniḍen ad as-ibedd zdat-s am zzayla ur yettɣummu la imellalen yakk d ucebrur-ines.

Yewhem deg-i umejjay yakk d unemhal d ccaf iɛessasen, acku teddun-d nutni d umejjay, mi ara ẓren albeɛḍ imeḥbas yettwet, udem-is d azegzaw icuff ur t-steqsayen ara d anwa i t-yewwten. Zdat umejjay, ad iyi-iwali ttmuquleɣ ɣur-s tamuɣli uḥellel d uḥiwet akken ad iyi-yessufeɣ.

Lliɣ deg usemmud-iw imiren 23 iseggasen, wezneɣ 46 kilu,ass-a wezneɣ 94 kilu deffir tlelli.Mi d iyi-yeẓra umejjay tikkelt taneggarut deffir 15 wussan i sɛeddaɣ di ssilul yessufeɣ-iyi-d, anemhal isemmeḥ-iyi, wwin-iyi ɣer tzeqqa uṭṭun “17”, wwiɣ yid-i ẓẓawrat, tagamilt d lkar, qqimeɣ di tzeqqa uṭṭun “17” yiwen wass. Mi yesla yes-i Wuday amendad n termest igennayen belli ffɣeɣ-d si ssilul, iruḥ ɣer unemhal yessuter-it akken ad uɣaleɣ ɣur-s ɣer termest n wegni acku d nekk i tt-yesselḥuyen ma yella ulaḥedd-iyi Uday amendad ad as-xerben lecɣel.

Ɣef lɛecra n ṣṣbeḥ ata yusa-d uɛessas yessawel-d “7433”d uṭṭun-inu, ruḥeɣ-d ɣur-s, yenna-yi-d: “Ad tuɣaleḍ sanda telliḍ ɣer tzeqqa uṭṭun “12” anda llan wid ixeddmen di termest n tegnayt”.

Page 123: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 122 -

Ferḥeɣ, ddmeɣ lqecc-iw uɣaleɣ sanda lliɣ, di termest n tegnayt d nekk i yettfeṣṣilen, uɣen-d tamacint n wegzam ( la coupeuse) gezzmeɣ alamma d 200 tɣawsiwin i wass, d nekk i yesselmaden, sslemdeɣ ahat 60 yimdanen i yuɣalen d igennayen, lferḥ-iw ameqqran mi ara sslemdeɣ atmaten-iw lḥerfa n tgennayt, mi d-wwin tagezzamt uɣaleɣ sɛiɣ lweqt ur xeddmeɣ ara aṭas am zik, di ccetwa yella wemcic, ddmeɣ-d ṭṭerf ubeḥnuq, nekkni nettxiḍi llebsa imeḥbas, iserwula, leqmayeǧ, ibulṭa.

Mi d-yegra yiwen ṭṭerf ucifun, xaḍeɣ-t i wemcic d talsit (takustimt) s ssnesla di tlemmast uzagur, s tqelmunt, dɣa yekcem-d unemhal n lḥebs yufa-d amcic-nni sselseɣ-as takustimt, yenna-d unemhal: “Anwa i ixedmen akka”? Imeḥbas yakk ssetḥan ad iyi-zzenzen, ur d-yenṭiq yiwen, dɣa anemhal iruḥ ɣer Wuday a t-yesteqsi.

Ugadeɣ ad as-yini i Wuday telham-d d ttmesxir, imiren ruḥeɣ-d nekk ɣer unemhal nniɣ-as:“D nekk a mass anemhal, walaɣ amcic-agi ameɣbun d ameḥbus am nekkini, walaɣ yeqreḥ-it usemmiḍ, ddmeɣ-d ṭṭerf ucifun xaḍeɣ-as “akumbiniẓu” akken ad yeḥmu, uqmeɣ-as ula d uṭṭun ɣef temgerṭ-is am nekkini!!”.

Ugadeɣ anemhal ad iyi-yawi ɣer ssilul niɣ ad yessiwel i iɛessasen ad iyi-wwten, rriɣ d taḍsa yakk d nnecraḥa.Dɣa anemhal yenna-yi-d: “Yelha wayen i txedmeḍ, ɣur-i sin yeqjan ad ak-ten-id-awiɣ gni-yasen “ akumbiniẓu ”am wemcic-agi, a sen-yekkes usemmiḍ”. Nniɣ-as: “Ih a mass anemhal, ad asen-xiḍeɣ!!” Yewwi-d iqjan-is, xaḍeɣ-asen akken yebɣa, yenna-yi-d: “Tanemmirt!!”

Daɣen yenna-yi-d:“Ɣur-i ayis (aɛudiw) yya-n ad tedduḍ ɣer lkuri ad as-teṭṭfeḍ lqis, ad as-tegniḍ „akumbiniẓu‟ ”. Gniɣ-as i wayis akken yebɣa unemhal, yefreḥ aṭas.

Yiwen wass yenna-yi-d: - Ma tessneḍ ad tegniḍ i yergazen? - Nniɣ-as: Ssneɣ. - Yenna-yi-d: I wuɣur i txedmeḍ? - Nniɣ-as: Di tḥanut-iw. - Yenna-yi-d: Anida tesɛiḍ taḥanut?

Page 124: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 123 -

- Nniɣ-as: Di Wehran. - Yenna-d: Anida i d-tezga? - Nniɣ-as: Di 35, Bd Joseph Andrieu. - Yenna-yi-d: Ɣur-i akustim meẓẓiy, ad ak-t-id-awiɣ a s-ternuḍ di temɣer. - Nniɣ-as: Yerbeḥ!

Snernaɣ-as akustim-is, gerrzeɣ-t yelsa-t yefreḥ yes-s. Ddurt membeɛd, yusa-d unemhal yenna-yi-d: “Ɣur-i sin ikustimen “Croisé” a ten-terreḍ “Droit” a sen-ternuḍ di temɣer”. Nniɣ-as: “Yerbeḥ!!”

Xedmeɣ-as ikustimen-is, gerrzeɣ-ten, llan mmeččen seg yiran rriɣ-ten d ijdiden, yefreḥ aṭas u yenna-yi-d: “Yya-d yid-i, awi-ten-id ɣer lbiru”.

Mi d as-ten-wwiɣ yenna-yi-d: “A k-awiɣ ɣer “L isolement” ɣer texxamt weḥd-k, ad tcerḍeḍ kra tebɣiḍ a t-teččeḍ ad ak-t-id-awiɣ seg wexxam-iw afessugan (lbiftak), d iberḍiyen, d ayaẓiḍ, d aqayemrun (les crevettes) yakk d ccrab… ayen i tebɣiḍ yella i lmudda n ddurt”. Nniɣ-as:“Ala, a mass anemhal, tanemmirt, nekk d ameḥbus n tsertit yessefk ad iliɣ akken llan watmaten-iw, ad ččeɣ ayen ččan, ur bɣiɣ ara ad iliɣ axir-nsen, si tama-w a k-snemmreɣ ɣef talsa-inek yakk d leǧwada tameqqrant “.

Lliɣ ttaruɣ-d tibratin i gma yal 15 wussan, uriɣ-d yiwet tebrat ur d iyi-d-yerri, tis-snat, tis-tlata, tis-rebɛa, tis-xemsa alammi d tis-ɛecra tiririt sɣur-s ulac, rfiɣ aṭas uɣaleɣ ur d as-d-ttaruɣ ara!

Aziɣemma, arraw n ɛemmi Ḥaman Areẓqi d Ḥaman Ḥsen yakk d nekk Ḥaman Ɛebdella, mi ufan tlata yergazen n At Ḥaman ruḥen s adrar nnan-d d tawacult ifellagen, dɣa ṭṭfen gma d At Ḥaman-nniḍen.

Ḥaman Smaɛil, Ḥaman Ferḥat, Ḥaman Ssaɛid, Ḥaman Mḥend, Ḥaman Brahim, Ḥaman Muḥend Welḥaǧ, Ḥaman Belɛid, Ḥaman Ceɛban, Ḥaman Ɛebdelqader, di ttesɛa yid-sen d ayen iɣef ula yiwen ur d iyi-d-yerri tabrat.

Page 125: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 124 -

Membeɛd ssetta wagguren, ḍelqen-asen-d si leḥṣin uɣalen-d s ixxamen-nsen, nekk ur ẓriɣ d acu yeḍran yid-sen, dɣa gma Smaɛil mi d as-d-ḍelqen yura-yi-n tabrat ɣer Lambis, ṭṭfeɣ tabrat-is, rfiɣ fell-as imi d iyi-yettu sebɛa wagguren ur d iyi-d-yuri!

Ula d nekk ggummaɣ ad as-d-rreɣ, yura-d meskin rebɛa tebratin qqiment bla tiririt si tama-w.Yuɣal yura-d tabrat i unemhal n lḥebs n Lambis, yesteqsa-t ɣef Ḥaman Ɛebdella s wuṭṭun-inu, nekk yellan ɣur-s d ameḥbus amek i teḍra yid-i, yessuter anemhal a s-d-yefk isalan anda lliɣ, d acu yeḍran yid-i.

Yusa-d unemhal ɣur termest igennayen, yessawel-iyi-d, ruḥeɣ ɣur-s yefka-yi-d tabrat i d as-d-yura gma Smaɛil yakk d Ɛumar, (Smaɛil yemmut a t-yerḥem Rebbi, ma d Ɛumar mazal-it yedder ar ass-a) anemhal n lḥebs yerfa fell-i, yenna-yi-d: “Ad as-taruḍ tabrat i gma-k tura, a tt-tazneḍ ma yella teggummaḍ atan a k-awiɣ ɣer ssilul, tessawḍeḍ gma-k alammi i yi-d-yura i nekkini!?”

Imiren i ddmeɣ imru uriɣ-as-d i gma, tabrat-nni mazal-itt deg “les archives”ar ass-a, membeɛd sliɣ s lexbar-is d acu yeḍran yid-s, yakk tawacult n ttesɛa yergazen di lḥebs.

Yeqqim-d wis-ɛecra di Wehran, ala netta i d argaz ger tulawin d warrac imeẓyanen, yerna deg wussan-nni ideg temmut tmeṭṭut-is, teǧǧa-yas-d xemsa igujilen, wagi d dadda Lmulud a fell-as yeɛfu Rebbi, la yekkat agejdur, la yeqqar: “Ufiɣ ṣṣber i tmeṭṭut-iw yemmuten yakk d xemsa igujilen i d-teǧǧa, ur ufiɣ ṣṣber i warraw n ɛemmi di ttesɛa yid-sen, wissen anda i ten-tenɣa Fransa? Ur ẓriɣ ma meṭlen niɣ ala? D acu ara fkeɣ i igujilen-nsen yakk d igujilen-inu?! Dda Lmulud meskin, yeḍyeq wul-is, teẓmek fell-as ddunit ur yufi aziḍer (ṣṣber) xerṣum a d-yefk cwiṭ n tebɣest i tulawin, d netta i yezwaren s agejdur d usuɣu!!”

Lexbarat i d iyi-n-yewwḍen ɣer Lambis ɣef gma Smaɛil yakk d wiyaḍ, mi d-yeffeɣ gma Ferḥat si leḥṣin iruḥ-d ɣer Batna akken ad iẓer yelli-s yellan dinna, yusa-d ɣer Lambis yeẓra-yi, d netta i d iyi-d-yennan d acu yeḍran d At Ḥaman s ujemmal.Kra yeḍran yid-i mi ttwaṭṭfeɣ ur d iyi-d-ɣlin imeṭṭawen alammi d ass ideg ẓriɣ gma Ferḥat ad fell-as yeɛfu Rebbi.

Page 126: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 125 -

A d-nuɣal alamma d Smɛil At Mangellat, aɛessas-nni afuḥan yeḥqed fell-as mi xedmen anadi di tzeqqa uṭṭun “12”, neggan di xemsa yid-neɣ. Yewwi-d uɛessas-agi uzzal n tqabsiwt n ssardin yeqḍeɛ yemsed amzun d lmus,yuqem-as-t di tsumta, ufan-t imeḥbas imkerḍen yellan yid-s, dɣa aɛessas yewwi uṭṭun-ines yefka-t i iɛessasen, uṭṭun-agi d “7377” d uṭṭun n Smaɛil akken a t-yawi ɣer ssilul, qbel a t-awin yekcem-d unemhal n lḥebs ssutreɣ ad mmeslayeɣ yid-s, ruḥeɣ nniɣ-as“ Ameḥbus uṭṭun “7377” yeɛni Smaɛil atan uqmen-as uzzal di tsumta, tasumta mačči-ines ibeddel-itt i Utunsi yeffɣen, nekkni dagi di termest n tegnayt ɣur-neɣ lemqus, lemwas, les lames Gillettes”, d acu ara nexdem s wuzzal n ssardin, a mass anemhal atan yettwaḍlem, nekk ẓriɣ ur ixeddem ara ṭṭrafik, di leɛnaya-k ur t-ttawi ara ɣer ssilul”.

Yenna-yi-d unemhal: “Atan a t-awin, d lqanun maca, mi ara iɛeddi zdat-i di “prétoire” (ccreɛ n lḥebs), ad as-d-ḍelqeɣ, ur t-ttawin ara ɣer ssilul”. Nniɣ-as: “A mass anemhal a k-snemmreɣ tanemmirt ur nettfuku!!” Yenna-yi-d: “Tettalaseḍ-iyi lemziyya atan rriɣ-ak-tt”.Smaɛil meskin yeslek si ssilul, wwin-t ɣer “prétoire”.

Tarmest ideg nxeddem tgenni imelsa i imeḥbas n Lezzayer s umata, asmi sslemdeɣ azal n 50 imeḥbas uɣalen d igennayen, la d aɣ-d-ttawin ad negni imelsa i iɛessasen n lḥebs yakk d yemsulta, yal yiwen ad as-nexdem ɛlaḥsab teɣzi niɣ tewzel, niɣ tehri, niɣ terqeq-ines, nettfeṣṣil di tlata yid-neɣ, nekk, Baba Sliman, Smaɛil, tiswiɛin nrennu-d yid-neɣ Belxir Acawi.

Aṭas imeḥbas i sslemdeɣ ula deg ufeṣṣel: Ḥeffaf Ɛumar si Tlemsan, mi d-yeffeɣ si Lambis lawan n tlelli yuqem tarmest n tegni imelsa di Wehran, yessexdam aṭas ixeddamen, yeznuzuy ikustimen i iɛessasen n lḥebs yakk d yemsulta, tura yemmut a fell-as yeɛfu Rebbi.

Ayen yeḍran d twaculin-nneɣ f lǧal-nneɣ, imi neffeɣ s adrar d ayen ur iqebbel wekti, lemmer ad as-ṭṭfeɣ imru a t-aruɣ!

Page 127: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 126 -

At Ḥaman-nneɣ, d Uday Awehrani i yellan d amḥaddi fell-asen, yesɛa yiwen yettili-yas, d ccaf n leḥṣin iserdasen n Fransa, yesnagi fell-aneɣ tanagit n lxir, d ayen iɣef sen-d-ḍelqen.

Ttuɣaleɣ alammi d Lambis, asmi d aɣ-fkan isuḍaf (leqwanen) imeḥbas isertiyen deffir 11 wussan usunded n laẓ, fkan-aɣ azref n weltaɣ ɣer yeɣmisen, tisɣunin, ɣer rradyu d ccna yakk d isalan.

Yal tazeqqa n lḥebs uqmen-d asawaḍ usimɣer n ṣṣut, nsell isalan d ccnawi, win i t-yesselḥuyen d Musawi Buɛlam netta si Lezzayer tamaneɣt, yettaṭṭaf-d rradyu n taɛrabt d tefransist yakk d ccna n taɛrabt yakk d tefransist, isalan daɣen, ma d taqbaylit ulaḥedd, Musawi Buɛlam yugi a tt-id-yeṭṭef, dɣa di tzeqqa uṭṭun “16” imiren dinna i nella myegrawen Leqbayel iɣaḍ-iten lḥal ayɣer rradyu n teqbaylit ur d as-fkin ara lawan am taɛrabt yakk d tefransist? Leqabyel uznen-iyi ɣur Musawi Buɛlam akken ad as-iniɣ ad aɣ-yuqem rradyu s teqbaylit.

Ufiɣ-n ɣur-s ccix Lbuzidi, d netta i yi-d-yennan : “ A Ssi Ɛebdella tebɣiḍ ad aɣ-tuqmeḍ tutlayt tis-snat di Lezzayer, ayagi d ayen ur nettwaqbal, rradyu-yagi n teqbaylit yuqem-it listiɛmar akken ad yebḍu ger Yezzayriyen, nekkni yakk d aɛraben, u taɛrabt weḥd-s ara tili, ulaḥedd ayen ara s-d-yezgen d ugur, ixemmimen-ik kečč yettarun s teqbaylit irkell d asugen yakk d lewhayem; ayagi d ayen ur nelli, d ayen ur nettili! Lluɣa n taɛrabt ala nettat ara yilin weḥd-s, ma d kečč la tesserwateḍ aḍu d wayen ur iqebbel wekti”.

Mtafaqen ɣef wayagi di tlata yid-sen, Lbuzidi, Ḥmed Ḥamani d Buqruc Yusef rnan ɣur-sen ula d aṭas n Leqbayel, seg-sen Musawi Buɛlam si tmaneɣt n Lezzayer.

Mi d iyi-d-nnan ayagi uɣaleɣ-d ɣer Leqbayel i d iyi-yuznen ɣur-sen, nniɣ-asen ayen i d iyi-d-nnan, iɣaḍ-iten lḥal aṭas. Smɛil, Lmulud, Ssaɛid, Ḥmed, Ameẓyan, Nnaqus, Usmir, Ǧender, Ɛli, Yusef, Meqqran, mačči d yiwen a d-bedreɣ isem-is tura, la tettuɣ, llan di terbaɛt-nneɣ kra Icawiyen.

Nemyegraw, nemmeslay nemtafaq gar-aneɣ a d-uqmen rradyu n teqbaylit am taɛrabt d tefransist, ma yella ggumman ad

Page 128: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 127 -

nessuter anemhal n lḥebs ad aɣ-yuqem di tzeɣwin weḥd-neɣ nekkni s Leqbayel, u ad aɣ-uqmen rradyu s teqbaylit weḥd-neɣ.

Nemsefham ɣef yiwen rray, dɣa uɣaleɣ ɣer Musawi Buɛlam nniɣ-as“ Teddiḍ yid-sen ula d kečč, a win inekren tajaddit-is, a win yessarexsen iman-is, kunwi s Leqbayel izedɣen di Lezzayer tessetḥam s yiman-nwen, nekkni welleh ma neḥseb-iken d imdanen imi tessemẓim ccan-nwen kunwi d imezwura, anwi i tebɣam ad awen-yuqem leqder acku tdullem iman-nwen, kunwi d imdanen war tanekkit, war tanettit, war tajaddit; tettabaɛem wiyaḍ am izerman, ssenharen-ken wid iḥellan tamurt-nwen am zzwayel, ruḥ a k-yexzu Rebbi yexzu imegda-inek, aya “ḥebbi qul” afuḥan, ay aɣerrus yeǧǧa ukerrus!”

Tebɣam si tura, qbel ad naweḍ ɣer tlelli ad txedmem fell-aneɣ tasnareft (la dictature) qbel ad teffeɣ Fransa, ihi ur k-neḥsib ara la kečč wala timital-ik la k-yesselḥuyen s tikta n Lezzayer d lɛuruba”.

Atan listiɛmar mazal-it, ssneɣ tafransist, tura ad ruḥeɣ ɣur unemhal n lḥebs ad as-iniɣ ad aɣ-yeɛzel, ad aɣ-yuqem di tzeɣwa weḥd-neɣ, ad aɣ-d-uqmen rradyu n teqbaylit weḥd-neɣ,teqqimeḍ kečč d yemseɛraben-inek ssyadi-k ur nebɣi ara taqbaylit, walan-tt tesseḍyeq fell-asen ddunit, imi d nettat i ken-iḥebsen deg webrid n tɣerma yakk d ttaqeddum.Ma d kečč a Buɛlam cfu fell-as, ay aɛdaw n yiman-is yakk d tnaṣlit-is, ahat yiwen wass ad nemlil mi ara nawi tilelli”. Yenna-yi-d : “Lemmer berra i telliḍ ɣef tikti-yagi-inek ad temmezleḍ, ad ssizlen idammen-ik!” Nniɣ-as : “Ahat d kečč ara d-yezwiren ɣur-i a yi-tezluḍ a mmi-s n leḥram, ay aqruc n yemnakcamen, ruḥ ad tesqizzbeḍ yes-i i ssyadi-k imnakcamen la k-yessenharen am zzayla mgal iman-ik”.

Dɣa ffɣeɣ rfiɣ, ruḥeɣ ǧǧiɣ-t, netta la yi-d-yessawal nekk ggummaɣ ad as-rreɣ awal, yuzzel-d deffir-i yeṭṭef-iyi seg ufus, yenna-yi-d : “ Atan yeḥma yixef-ik la yettraggwat!” Nniɣ-as : “Ixef-iw yeḥma ma d ixef-ik d asemmaḍ, mi ara temlil tesmeḍ d wezɣal a d-neṭgen ifeṭṭiwjen n ttrisiti”. Yenna-yi-d : “Sani la tettazzaleḍ, d acu tebɣiḍ a t-txedmeḍ tura?”

Page 129: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 128 -

Nniɣ-as : “Ad ruḥeɣ ɣur unemhal ad as-iniɣ ad aɣ-yuqem di tzeɣwin weḥd-neɣ, ad nsell i wayen i nebɣa deg yedles n tjaddit-nneɣ d ccnawi, d isalan n tutlayt-nneɣ”. Yenna-yi-d: “Ur ttagad, d ayen isehlen, atan ad ak-d-nuqem rradyu n teqbaylit-ik”. Nniɣ-as : “ Mačči inu weḥd-i, inek ula d kečč a yiwen rrxis!Taqbaylit n Lezzayer, n Tmazɣa, n uɣref d nettat i d tanettit, d nettat i d amezruy amezwaru i d udem n tmurt ». Yenna-yi-d : “Ṣaḥḥa d tidet, maca, ɣurk anda tettruḥuḍ ɣur unemhal ad as-tiniḍ a ken-yuqem weḥd-wen di tzeɣwa, ma ulac listiɛmar a tt-id-yaf d ssebba akken ad yefreq Lezzayer!”

Zeḥleɣ imiren, zziɣ-as s weɛrur, ṭṭfeɣ abrid-iw ɣer tzeqqa uṭṭun “16” nniɣ-asen i yeḥbiben-iw ayen yeḍran gar-i d Buɛlam, d acu i d as-nniɣ d acu i d iyi-d-yenna.

Ayagi yella ɣef lɛecra d wezgen, mi tewweḍ ssaɛa d leṭnac dɣa yuqem-d rradyu n teqbaylit, nesla i nnuba iḍebbalen, kra yellan din n Leqbayel d Icawiyen kkren la ceṭṭḥen, sakin fkan-d isalan s teqbaylit, s teɣzi n wass ala taqbaylit ulac taɛrabt, ulac tafransist. Buɛlam yebɣa a d-yesker imseɛraben, bdan la d-ttazzalen ɣur-i, la steqsayen-iyi-d“wac rah igull (d acu d-yeqqar)?” Nniɣ-asen nekkini : “Mi d-yuqem ala taɛrabt, ur d awen-d-nniɣ ara d acu d-yeqqar, ihi fehmet weḥd-wen niɣ ruḥet nadit win ara ken-yessḥefḍen! »

Musawi Buɛlam ur d-yuqim ara taqbaylit ar almi icawer ssyadi-s Buzidi, Ḥamani, Buqruc, Benɛella, alammi d as-d-fkan ttesriḥ i d-yuqem taqbaylit.

Buqruc-agi si Ǧiǧel d amaziɣ inekren tajaddit-ines acku yeɣra taɛrabt, yessen tafransist, ad as-tiniḍ yeɣra tidderɣelt! Yečča meqqen-iẓri s cwiṭ n taɛrabt yessen.

Tiggwti n wayen yeḍran yid-i nekk d amaziɣ, sɣur-s i d-yekka, d netta i yessxedmen wiyaḍ, ula d netta yella d agennay yid-neɣ, d nekk i t-yesslemden, nella deg yiwen ssilul di tzeqqa uṭṭun “12”, yal ass d awal gar-i d yid-s, netta yeḥseb iman-is d aɛrab, nekk d amaziɣ ṭṭfeɣ di tnaṣlit, qqareɣ-as yal ass kunwi s Iǧiǧliyen d

Page 130: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 129 -

Imaziɣen, tessnem kan taɛrabt, mazal-iken alammi d ass-a teqqarem : “Ddaynin, tazbuyt,taɛrict, tasilt, ɣenǧaya, tayerfa, lewtula, lǧeqdur”.

Zuxx s yisem-ik, d mmi-s n tmurt i telliḍ mačči si lǧazira lɛarabiyya i d-tusiḍ, amezruy i sɛan lejdud-ik yewwten Ifniqen d Rruman, d Bizunṭa, d Lwandal, d yenselmen, d Banuhilal, d Ṣṣbanya, d Ṭṭerk ar tura la kkaten Fransa, yugar amezruy n ddunit merra d waɛraben s umata”. Yenna-yi-d“Ulaḥedd amezruy Imaziɣen, Imaziɣen d aɛraben, amezruy n ccamal Ifriqya d aɛraben, d inselmen”. Nniɣ-as : “Amezruy mačči akken i tebɣiḍ kečč niɣ nekk ara yili, amezruy d amaḍalan yettwassen di ddunit ur yezmir ula yiwen a t-yeffer niɣ a t-ibeddel!”

Ikemmel yenna-d : “Ma yella kra umezruy Imaziɣen zik, tura dayen yemḥa, yemmut yettwasfeḍ si tudert ur d-yeqqim ara, ala amezruy n Lumma Lɛarabiyya i yellan di ccamal Lifriqiyya, amezruy d win tiggwti mačči d win n tdersi”.

Nniɣ-as :“Taɣerma d yedles n leǧnas mačči s lketra d waṭas n uɣref yakk d imezdaɣ i yettwaḥsab, maca, s tussna d tezmert, d wesnulfu d tyetti (intelligence), d ṣṣehd yellan di tikta n wemdan, mačči s lketra n lɣaci, kečč d amaziɣ, d argaz n tsertit, ul-ik iḥebbken s leḥmala n tmurt-ik, twerteḍ-t-id si tjaddit-inek, ma d aɛrab werǧin ixemmem ɣef liser n uɣref-ines, yettxemmim ala ɣef yiman-is akken ad yečč u ad yeḥweṣ, ad ifareṣ akken ad yerwu, ma yella d Amaziɣ ad isebbel tidi-s d imeṭṭawen-is , d idammen-is d kra yesɛa yakk, ula d rruḥ-is akken a d-yaɣ yes-s tilelli i uɣref-is yakk d tmurt-is, kečč d mmi-s Umaziɣ, hder taɛrabt niɣ tutlayt i k-yehwan, yiwen urgaz am kečč ur ilaq ara ad tnekreḍ tajaddit”. Yenna-yi-d “Nekk isem-iw Buqruc, yusa-d si Quric, isem n Quric ɣur-i ɛziz aṭas, d win i s ara zuxxeɣ”. Nniɣ-as : “Imi kečč d Aǧiǧli ara ass-a tella ɣur-wen Tamaziɣt,ɣur-k tleṭṭac leqrun di tmurt Imaziɣen, ad nmuqel ɣer yisem n Buqruc,d acu i yebɣa a t-id-yini s Tmaziɣt ;“Aqruc” d mmi-s n leḥram, d win ur nesɛi ara baba-s,“Buqruc” d win d-yettarwen iqrac, lemmer i

Page 131: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 130 -

telliḍ d aɣelnaẓri (awaṭani) n tidet ma yella gran-d tlata Imaziɣen di ccamal ifriqyya ad asen-tessalim ccan, u ad asen-tesmeɣrem leqder, u ad tessuddrem amezruy-nsen.

Tura ccix Buqruc yerwel-iyi ɣer lislam, yenna-d : “Nekk ɣur-i ala amezruy n lislam i yellan, ayen nniḍen ɣur-i ulaḥedd-it, ula ɣur uɣref ulaḥedd-it, imseɛreb ma tekkseḍ-as lislam ur ikeccem ara ɣer tsertit amzun tekkseḍ-as lmiṭrayuz niɣ amzun tefsiḍ-as aserwal. Nniɣ-as : « Lislam yusa-d d tamella d rreḥma i iɣerfan n ddunit s umata, mačči d ayla n waɛraben weḥd-sen, mačči d netta i d aɣlan, mačči d netta i d tanettit, mačči d netta i d tasertit, yeddukel deg-s u Irani, Afɣani, Aṭerki, Akerdi, Aɛrab, Ahendi, Acinwi, Afilipini, Arusi, Almani, Andunisi, Amaziɣ, Ayuɣuslav, Asinigal... yakk d txelqit n Rebbi jemla, Muḥemmed fell-as taẓallit n Rebbi d wazul, yuzen-it-id Rebbi d amḥaddi, d asellak n txelqit seg wemnakcam n Rruman d Legrig, d Yefniqen, d Iwandalen, ur d-yusi ara ad yemḥeq taxelqit n Rebbi zdat n lqewmiyya d listiɛmar n waɛraben, ur d-yusi ara ad yemḥu amezruy yakk d tutlayin d yedles, d iɣerfan n ddunit, ulamek i ten-yemḥu u ad yeǧǧ ala ayen yellan d Aɛrab, ur yelli ara d amqazem n tutlayin, yenna-d netta “Ssutret tussna ula di Ccinwa”.»

Mi la d as-heddreɣ yessusem, la yettḥessis, fehmeɣ-t la yettnadi di tikta-s ayen i yes-s ara yi-d-iwaǧeb, ur yufi ara, yeqqim iɛekkel, mi d as-nniɣ “aqruc” d mmi-s n leḥram di tmeslayt n Tmaziɣt, “Buqruc” d bu yeqrac, yuɣal wudem-is d awraɣ, yenna-yi-d : “Winna zik, maca tura d taɛrabt, d tutlayt tuɣrist (timqeddest) yers-d yes-s leqran, d tutlayt umazan (nnbi) yakk d imeddukal-is, iɣures-itt leqran lɛaḍim, d tutlayt n temsunt (lǧennet)”. Nniɣ-as : “ Tutlayt n temsunt ala Yillu i tt-yeẓran, leqran lɛaḍim s timmad-is d awal n Rebbi uɣris, ma yella d taɛrabt mačči d tuɣrist, tella zdat n leqran, u deffir n leqran, d tutlayt n talsa am nettat am tiyaḍ, ɣas d tutlayt umazan yakk d imeddukal-is, daɣen d tutlayt n Abujehl d Abulaheb, d Abusufyan, d Lwalid mmi-s n Ɛuqba, d Musaylama akeddab, ula d wigi d aɛraben si Quric, heddren taɛrabt,

Page 132: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 131 -

d tutlayt n yenselmen yakk d lkeffar, ulamek a tili d tuɣrist, ḥaca leqran kan i d uɣris”. Yuɣal yenna-yi-d: “Yers-d yes-s wedlis, iɣures-itt wedlis n Yillu”. Nniɣ-as: “Ihi ula d tutlayt Taɛebranit d tuɣrist, yers-d yes-s wedlis”.

Dɣa yessusem, la yettxemmim d acu ara d-yini, ad as-yili d amḥaddi i wayen yebɣa, nekk kemmleɣ-as awal, nniɣ-as: “Rebbi ṣebḥan-it di leqran lɛaḍim yenna-d: “Nuzen-n di yal aɣref amazan”, tayeḍ Rebbi yenna-d: “Kra umazan i d-nuzen ala s yiles n uɣref-is akken ad asen-d-yesban”. Kra i d-yesseɣnew (i d-yexleq) Yillu di leǧnas, yefka-yasen-d imazanen, yal yiwen s tutlayt i tfehhem lumma-s!” Yuɣal yenna-yi-d: “Aɛraben ǧuhden, xedmen i lislam, sselḥan ddin n Rebbi di ddunit mačči am Bani Israyil”. Nniɣ-as: “Rebbi yenna-d di leqran lɛaḍim “Msenɣet akk d widak yettemsenɣan yid-wen, ur ttawḍet ara, Rebbi ur iḥemmel ara wid yettawḍen”. Tayeḍ “Lemmer yebɣi bab-ik ad yuqem s umata imdanen d yiwen uɣref”.Tayeḍ daɣen “Ṣebḥan win yessemgarrden isɣanen (ledyan)”. Tella tayeḍ “Atan ɣur-wen wesɣan-nwen, ata ɣur-i wesɣan-iw”.Tayeḍ “Ulaḥedd abeddel i useɣnew n Yillu”. Ihi nekkni d Imaziɣen, kunwi tebɣam ad aɣ-terrem d aɛraben!! Tamurt-nneɣ terram-tt d tamurt n waɛraben, amezruy-nneɣ temḥam-t, mel-iyi-d ma twalaḍ Rebbi yessexṣer ayen i d-yexleq d Amaziɣ, kunwi tebɣam a t-terrem d aɛrab?!”

Dagi, ccix Buqruc iḥar, yewhem, ur yufi lewǧab s wayes ara d-yerr ɣef wayen la d-yeqqar!

Kemmleɣ-as nekkini, nniɣ-as: “Mi ruḥen waɛraben si lǧazira n waɛraben 7000 n lkilumitr akken ad awin ddin n lislam ɣer Ṣṣbanya, niɣ Ṣbenyul d imasiḥen, ddin n lmasiḥ yesteɛref yes-s leqran lɛaḍim, d Rebbi i yebɣan ad yessemgirred ledyan, niɣ Iṣbenyulen ur ruḥen ara ɣur Mekka i wakken ad wwten Inselmen, ur ttɛeddan ara ɣef yenselmen, i waɛraben-agi mačči d ḍḍellam?!” Yenna-d: “Walakin akken ad ijuǧǧeg lislam!!”

Wuǧbeɣ-t s llaya n leqran: “Msenɣet akk d widak yettemsenɣan yid-wen, ur ttawḍet ara, Rebbi ur iḥemmel ara wid

Page 133: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 132 -

yettawḍen”. Rniɣ nniɣ-as: “ A ccix Buqruc, berka azewweq n lehdur, mačči d lislam i ten-yewwin, ruḥen ad awin lɣanima, lǧizya, lfeyy-u, lxaraǧ, zzakat, ruḥen ɣer tgelda d wagla, ɣer listiɛmar, lǧawari, el amat, lmemlukat, lɣilman, zzina u liɛtida-u, win ur nesɛi ara ayen ara sen-yefk, ad as-kksen yessi-s, tameṭṭut-is d warraw-is!!” Kemmleɣ-as nekkini, nniɣ-as: “I nekkni di Tafrikt ugafa ur ten-newwiḍ, ur nettɛedda fell-asen, ur nessexreb ddin-nsen, d acu i d asen-nexdem n wayen n dir, ini-t-id?” Yenna-d: “Tusam-d ad tesselḥum lislam”.

Nniɣ-as: “Numen s lislam, i tgelda-nneɣ ayɣer i tt-terẓam? I tutlayt-nneɣ, ayɣer i tt-temḥam? U mazal-ik ara ass-a tebɣiḍ a tt-temḥuḍ!! Sderɣlen-ak allen-ik widak i k-iḥekmen! I uɣref-nneɣ, ayɣer i t-ssulin s idurar d iḥecruraf?! I umezruy-nneɣ, ayɣef i t-kksen? I Numidya, ayɣef i d as-tgam isem Lǧazayer lɛarabiyya? I nekk, ayɣef i d iyi-tḥesbeḍ d lkafer?!! Ayagi d tidet, ur skiddibeɣ ara fell-awen, umneɣ s ddin n Rebbi, kefreɣ s waɛraben, i kečč tḥesbeḍ iman-ik ɣef lḥeqq i telliḍ a yiwen ḍḍalem?! Muḥemmed, amazan n Rebbi fell-as taẓallit d wazul, werǧin i d-yessawel ula yiwen wass akken ad yuqem lumma n waɛraben, yakk d tnettit taɛrabt, niɣ ad yerr d aɛrab win ur d-nettwaxleq d aɛrab, leqran lɛaḍim yenna-d “Ulaḥedd abeddel i useɣnew n Yillu”. Kunwi tebɣam ad tbeddlem taxelqit n Rebbi! Kunwi s waɛraben d amnakcam iweɛren, yettḍurrun imdanen, imeḥḥun laṣel n uɣref ugar n listiɛmar afransawi!! Fransa tenna-yaɣ-d: “Kunwi d les berbères”.

Yenna-d: “Rak thaǧem, rak tettṣelleb, lemmer i telliḍ berra ur d-teqqareḍ ara akka! Seg wass-a ur ttɛawad ara ad iyi-d-tlaɛiḍ”. Nniɣ-as: “I d aẓidan uɣunzu-k!”

Nekk yid-s deg yiwet texxamt, yeggan ɣer tama-w, ur t-ttlaɛiɣ ur d iyi-yettlaɛi, yella yid-neɣ Muḥend Acawi a fell-as yeɛfu Rebbi, iḥemmel tikta-inu, ula d netta iɣunza-t, yella yid-neɣ Smaɛil At Mangellat ula d netta iɣunza-t, yella yid-neɣ Ssi Lhacmi d aqbayli si tbaburt, ala netta i d-yeqqimen yettlaɛi ccix Yusef Buqruc. Kra n lweqt iɛedda beddlen-aɣ tazeqqa, si tzeqqa uṭṭun “12” ɣer tzeqqa

Page 134: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 133 -

uṭṭun “16”, dinna nella azal n 200 imeḥbas yid-neɣ, tiggwti d Icawiyen yakk d Leqbayel.

Dinna ttẓallan imeḥbas, rebɛa leṣfuf n 50, 50 d Buqruc i yellan d limam, nekk ur ttẓallaɣ ara deffir-s acku d ḍḍalem i yella, imdanen s umata qqaren-iyi-d: “Ayɣef ur tettẓallaḍ ara?” Qqareɣ-asen: “Ḍebber ɣef lqemmeǧa-k xiḍ-itt d aserwal, ur yelli wayen i k-id-yesskecmen gar-i d bab-i, mačči d kečč ara ikecmen s aẓekka-w.”

Yuɣal Buqruc tḍaq ddunit deg wudem-is acku ur ttẓallaɣ ara si deffir-s, ad yettales i usefru-yagi s taɛrabt acḥal n tikkwal i wass: “Ala ayyuha llaylu ṭṭawilu alanǧali…Bi ṣubḥin wama el iṣbaḥu ɛennka bi amtali”

D nekk i d as-d-yettbanen d iḍ!! La yettmuqul amek ara yifsus yiḍ s tafat ad yali wass, ass yeggumma a d-yali! La d asen-yeqqar i imeḥbas: “Ssi Ɛebdella la d-yessawal ɣer beṭṭu ger yenselmen!”

Yusa-d ɣur-i yiwen imekreḍ, yesɛa ɛecra lǧuǧmat ɣef tukerḍiwin, yeḥfeḍ ttuba yilef-agi, yusa-d ɣur-i akken a yi-d-imel iberdan, wagi isem-is Mexluf Ccinwa, d Aqbayli, d imweccem n Lqeṣba, di taggara-s yexdem i lǧebha, wwin-t-id ɣer Lambis s 20 iseggasen, yuɣal dinna d lmurcid.

Taseqqamut taɛlayant imeḥbas aqerru-ines d ccix Buqruc, yehder netta d imednasen yakk d iɣerwas am netta, yenna-yasen fell-“Lemmer yelli berra a t-tneɣ lǧebha, Ɛebdella Ḥaman s lhedra-s yakk d tiḥerci-ines iḍurr tewra lǧazayriyya, lemmer yelli berra ad yessexreb ijirriḍen n tewra, atan d aɛunṣuri.

Hedren gar-asen akken ad iyi-nɣen deg yiḍ, ad dewwren fell-i di ɛecra ad iyi-ṭṭfen seg ifassen yakk d iḍarren, ad qeflen imi-w yakk d wanzaren-iw alamma yuɣal deg-i nnefs, mi mmuteɣ ad iyi-ǧǧen, ula d ṭṭbib ur d-yettaf amek i mmuteɣ!

Wagi d rray n yiwen ufuḥan isem-is Qessis yakk d Buqruc, lexbar-a yesla-t Muḥend Acawi, yenna-t i Smaɛil At Mangellat, aneggaru-yagi yura-d tawerqet s teqbaylit, yessefhem-iyi-d deg-s d

Page 135: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 134 -

acu i la ixeddem Buqruc yakk d Qessis, yakk d terbaɛt-nsen, yewwi-d Smaɛil tabrat-agi yessers-itt zdaxel usebbaḍ-iw. Qbel ayagi nnejmaɛen fell-i, atan yeggumma ad yeẓẓall yid-neɣ, atan mačči d ineslem, atan yeffeɣ si lewfeq n watmaten-is, atnin lecyax Ḥamani, Lbuzidi, Buqruc, Qessis ḥekmen-as a t-nɣunzu 40 wussan.

Nutni, ayɣer xedmen ayagi lecyax yewwi wesyax yakk d Musawi Buɛlam, ɣef lǧal n rradyu i d aɣ-kksen, asmi d as-nniɣ: “Tebdam-d ddikṭaturiyya-nwen si tura qbel ad naweḍ ɣer tlelli, ihi ad ruḥeɣ ɣur unemhal ad as-iniɣ ad aɣ-yuqem weḥd-neɣ”. Ɣran-d tawerqet uɣunzu di tzeqqa, kkreɣ-d nniɣ-asen: “I ssebba ayɣef aɣunzu?”Nnan-d: “D ayen yellan d lbaḍna gar-ak d tseqqamut tunnigt”. Nniɣ-asen“Init-d ssebba!» Nnan-d:“Ala, ur d-neqqar ara”. Nniɣ-asen: “Ihi nekk a d-iniɣ”. Mi d-bdiɣ awal nnan-iyi-d:“Memnuɛ lkalam”.Nniɣ-asen: “ Mi ara ɛeddiɣ di ccreɛ ɣur-i lḥeqq a d-hedreɣ akken ad ḥuddeɣ iman-iw”.Nnan-iyi-d: “Ala, lbaḍna tefra”!

Imdanen kra yellan din la ttɛggiḍen, tiggwti d Leqbayel yakk d Icawiyen, ula d imseɛraben ddan-d yakk yid-i, la yi-d-qqaren“Hder-d! Hder-d!”Bdan la ttsibbin ccix Buqruc, la d-qqaren:“Lleǧnya-yagi d lleǧna n lbaṭel ilaq ad tettwikkes”.

Beddeɣ deg wemkan-iw, mmeslayeɣ-d teṭṭerḍeq taɣect-iw s ṣṣut ɛlayen, yugaren imseǧhedd n ṣṣut, 200 yimdanen merra slan-d i wawal-iw, ssusmen yakk, rran-d lbal-nsen ɣur-i,ḥkiɣ-asen-d ayen yeḍran gar-i d ccix Buqruc ɣef rradyu yesselḥuy Buɛlam,imdanen merra fkan-iyi lḥeqq, nnan-d: “Lleǧna-yagi d lbaṭel, a tt-nekkes, Ssi Ɛebdella Ḥaman ur yexdim ara ayen iɣef ara t-nɣunzu 40 wussan!!”. Nniɣ-asen:“Ay ayetma ad yessimɣer Rebbi ccan-nwen, yernu-yawen di leqder”. Uɣalen lecyax-agi d widak i ten-yesselḥuyen banen-d am ccwaṭen.

Ruḥeɣ ɣer terbaɛt Imaziɣen, ḥkiɣ-asen d acu i la iḍerrun d wamek i bɣan ad iyi-nɣen, mi ten-ssfehmeɣ d acu la iḍerrun, nniɣ-asen: “Ad iyi-testenyim akken ad nɣeɣ sin yimdanen “Buqruc”

Page 136: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 135 -

yakk d “Qessis” ad tilim d inagen yid-i ɣef wayen bɣan ad iyi-t-xedmen”.

Yella din Ǧender Mḥiddin yakk d Usmir Muḥemmed, nnan-iyi-d: “ Timenɣiwt ala, atan ad ak-nuqem iɛessasen, tmanya ad ttɛassan fell-ak deg yiḍ alamma yuli wass”. Nniɣ-asen: “Timenɣiwt teshel,weḥd-i ara tt-xedmeɣ, yella di termest uḍar ukersi yerrẓen, ɣur-s rebɛa yiran n wesɣar yeqqur amzun d uzzal, a t-id-awiɣ zdat“la douche” ad wwteɣ yes-s Qessis, yiwet tyita ad awiɣ leɛmer-is, u ad uɣaleɣ ɣer termest, imiren ad as-kemmleɣ i Bu yeqrac, mi ara ɛeddiɣ di ccreɛ ad asen-iniɣ:“Nɣiɣ-ten s yisem n tejmeɛt Imaziɣen, d amḥaddi ɣef tudert-iw”.

Imaziɣen ggumman ad qeblen timenɣiwt, dɣa sabbeɣ-ten, nniɣ-asen: “Briɣ-awen, briɣ i tirrugza-nwen, ffɣeɣ si leɛnaya-nwen, d kunwi i d iyi-yessawḍen alammi i d asen-nniɣ ayen i nniɣ i Buɛlam. Nniɣ-asen:“Bran iɛeggalen-nwen ma tellam d irgazen, ihi nutni ad iyi-nɣen,nekk ur ten-neqqeɣ ara!» Dɣa ṭṭaxxreɣ fell-asen uɣaleɣ s amkan-iw.

Seg wassen ur ṭṭiseɣ ara, iḥbiben-iw uqmen-iyi lɛessa deg yiḍ, nekk ur d asen-fkiɣ ara lqima, la ttɛassaɣ iman-iw, nutni ur d iyi-zzimen ara ɣef ssebbat i ten-sabbeɣ, lameɛna ruḥ keččini ssers-d fell-i iḍes, kra yekka yiḍ ad ttxemmimeɣ gar-i d yiman-iw akken ad ggaǧiɣ d aḥerki, anda ara ṭṭfeɣ ccix niɣ ṭṭaleb niɣ win yeɣran taɛrabt, ɣas ma d Aqbayli a t-zluɣ yerna deg leɛmer ur zliɣ amdan, membeɛd ad xzuɣ leɛqel-iw, u a d-iniɣ i yiman-iw amek a Ssi Ɛebdella ad tessxeṣreḍ lǧihad-inek, ad tebbehdaleḍ tawacult-inek, Lezzayer ad tawi tilelli, kečč ma yella tessegra-k-id lmut ad tidireḍ d aɣrib si ddaw leɛnaya n Fransa.

Membeɛd ad as-iniɣ:“ Win yebɣan lmut-iw ilaq a t-nɣeɣ”, ccix Buqruc yebɣa a d-yesnulfu “la grève” di termest igennayen acku d nekk i d imḍebber, d nekk i d amezwaru ara awin ɣer “Sanglier” ma ur iyi-iḍurr ara abrid amezwaru, isellek-iyi Wuday i d as-yettaken ddexxan, abrid wis-sin ad yeḥgedd fell-i Wuday, ad as-yini i “Sanglier” : “Atan ɣur-k neɣ-it!”

Page 137: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 136 -

Mi d-nekcem tameddit ɣer tzeqqa uṭṭun “16” yekker-d Buqruc a d-yehder, yebɣa ad yuɣal d ccexṣiyya lbariza membeɛd mi t-ḥeqren yimdanen, yessawel-d i 50 ixeddamen akken ad uqmen asunded.

Ǧǧiɣ-t alammi yessuli awal, kkreɣ-d hedreɣ-d: “Kunwi la txeddmem, la ken-ttxelliṣen, tarmest-agi n tegnayt tuɣal-awen d aɣerbaz i uselmed n lḥirfa, d nekk i d amezwaru ɣer din, d nekk i ken-yesslemden akken ma tellam, Uday-agi d acu i wen-yexdem n diri, atan la yettqeṣṣir yid-neɣ amzun d ameḥbus am nekkni”.

Lemmer lḥebs n Lambis s umata ad yuqem asunded ad nili am watmaten-nneɣ, ma yella ala igennayen, ihi ur tesɛi la azal, la lmeɛna! Dɣa wwteɣ Buqruc s wawal-agi, nniɣ-d: “Yella dagi gar-wen yiwen yeḥseb iman-is yefhem, yebɣa a ken-yuqem d ssellum ad yali ɣef tuyat-nwen d asawen, wagi ẓriɣ-t, netta d axṣim-iw, nekk d axṣim-is, yebɣa ad yeɛfes ɣef yixef-iw akken ad yali s igenni, a d-yerr leqder-is yeɣlin gar-awen”.

Buqruc yeẓra iman-is yid-s i d-dhiɣ, yekker ihaj, yeffeɣ-it leɛqel, imuqel-d ɣur-i yenna-yi-d: “Llah yenɛel-k ya xabit!“ Nniɣ-as: “Makanc xabit kima nta ya ḥelluf, ya li ddayer ruḥ-k imam lmuslimin, ya qettal, ya ɛadew Llah!” Kemmleɣ nniɣ-as: “Ma telliḍ keččini d argaz, yya-d ad tennaɣeḍ yid-i aqerru s aqerru, udem s udem, a ccmata n yergazen”. Semmḍeɣ deg-s aǧenniw-iw, kra yellan din fkan-iyi lḥeqq, wwten-t s ukerfi, ad iseyyeq tazeqqa 20 wussan.

Ma d nekk uɣeɣ-tent di ṣṣeḥḥa-w, taguni ulac, tlata wagguren ur mdileɣ allen, mi ara ruḥeɣ ɣer termest gganeɣ 10 ddqayeq s iɣimi ɣer ṭṭabla n lefṣala, alammi d ass ideg d-tusa rreḥma n sidi Rebbi. Qrib sin wagguren yal iḍ ad qqimeɣ deg wusu, ad ttekkiɣ aɛrur-iw ɣer lḥiḍ, ad ṭṭfeɣ attaftar ad ttaruɣ lweswas yeffren deg wul-iw, iḥbiben-iw uqmen-iyi tmanya iɛessasen ttɛassan fell-i deg yiḍ, maca d acu ara d-yessersen fell-i iḍes?! Anaqal ffɣeɣ si leɛqel-iw!

Lemmer d i rniɣ aṭas di Lambis yalfi asmi ara d-ffɣeɣ ad ǧǧeɣ leɛqel-iw dinna, ula d iɛessasen n lḥebs gren-iyi tamawt, nnan-iyi-d: “ I kečč ayɣef ur tegganeḍ ara am wiyaḍ?!”

Page 138: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 137 -

Asmi d-tusa rreḥma n Rebbi seg ufus n Fransa, Ljiniral “Ddigul” yesmussen s weɣnes aɣelnaẓri n lemḥella n tlelli, yessufeɣ-d asaḍuf (lqanun) i kra n win yettwaṭṭfen deg wedrar s leslaḥ ad as-kksen lmudda n lḥebs, a t-ssufɣen si lḥebs aɣerman (civil) a t-rren ɣer leḥṣin n lɛeṣek i uqmen i imeḥbas n lgirra, ad asen-tettwikkes lmudda n lḥebs, ad ttwiṭṭfen d imeḥbas umenɣi alamma tefra lgirra, ma terna lgirra sin wagguren, niɣ sin iseggasen ad qqimen d imeḥbas, mi tefra lgirra ad ffɣen.Ssgerwen (jemɛen)-d 100 imeḥbas yettwaṭṭfen deg idurar s leslaḥ, nekk d yiwen seg-sen iḥuza-yi usaḍuf n ddigul.

Ssawlen-aɣ-d ɣer tzeɣwin s yismawen-nneɣ yakk d wuṭṭunen, nnan-d ad nawi tigamilin yakk d llebsa-nneɣ, d wusu ɣer tzeqqa n wid yettruḥun, niɣ wid iteffɣen, ssawlen-aɣ merra lɛeṣker, nella di 100 yid-neɣ, yenna-yaɣ-d ccaf iɛessasen (adjudant chef): “ Ass-a ad teffɣem si leɛnaya-w yakk d leɛnaya uneɣlaf n temḥaddit, d uneɣlaf n teɣdemt (justice), tuɣalem ɣer leɛnaya n lɛeṣker acku kunwi tettwaṭṭfem d lɛeṣker, lɛeṣker a ken-rren i imawlan-nwen, lkuraj d tebɣest ay imeḥbas-iw, yiwwas lḥebs ad ifak, hennaɣ seg-wen, ur ken-ttɛassaɣ,ur d iyi-tregglem”.

Ameɣnas ameqqran itewlen Ɛebdelḥamid Benzin nemlal di Lambis, yessen-iyi ttaruɣ s teqbaylit,ḥkiɣ-as ayen yeḍran yid-i d lecyax di Lambis, Ɛebdelḥamid Benzin ula d netta d Aqbayli seg Wat Wartiran, ula d netta yella deg ukabar azdukli (Communiste), lemmer ur t-teṭṭif ara Fransa yalfi t-nɣan akken nɣan imeddukal-is “Henri Maillot”, “Inal”, “Dduktur Muḥend Ṣṣaɛid Ṣaleḥ”, “Ṭubul”, “Imsalam” yakk d wiyaḍ...

Tameddit-nni Ɛebdelḥamid Benzin yeṭṭef inaw (lxeṭba) gar-aneɣ, ger wayen d-yenna:“Ay atmaten ɣurwet ad tɣilem teffɣem si lḥebs, ad truḥem ɣer lǧennet! Atan ad truḥem ɣer ǧǧahennama tameqqrant ugar tagi iseg ara teffɣem, ad tuɣalem s afus n lɛeṣker ɣef tɣawsa n wulac ad sbedden ameḥbus ɣer lḥiḍ a t-wwten s ilizeq n waldun a t-nɣen, dinna ulaḥedd iɛessasen, ulaḥedd leṣwar ala igeḍman isennanen i yellan, niɣ igeḍman n ttrisiti yakk d yeqjan i yettdewwiren di tlemmast igeḍman. Ḥadret iman-nwen di leḥṣin n

Page 139: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 138 -

lɛeṣker, rruḥ n urgaz ameḥbus amzun d rruḥ ujaxdiw niɣ uɣerda! Atan wid yettwaṭṭfen di lɣerb a ten-awin ɣer Birdu tama n Ttyaret, wid yettwaṭṭfen di tlemmast a ten-awin ɣer Buɣar di tama n Lemdiyya, wid yettwaṭṭfen di ccerq mazal i d asen-d-ssawlen, la d-qqaren a ten-awin ɣer Lḥemma”.

Nekk wwiɣ yid-i idlisen i uriɣ di Lambis, kksen-iyi-ten iǧadarmiyen, ur ẓriɣ amek i d asen-xedmen? Azekka-nni ṣṣbeḥ ferqen-aɣ ɣef sin, xemsin ɣer Buɣar, xemsin ɣer Birdu, Leqbayel yakk wwin-ten ɣer Buɣar, ala nekk i wwin ɣer Birdu, wwin-aɣ ikamyunen n lɛeṣker tameddit yeɣli-d ṭṭlam, sskecmen-aɣ ɣer leḥṣin n Bni Messus, xemsin n Buɣar weḥd-sen di texxamin, xemsin n Birdu weḥd-sen daɣen di texxamin-nniḍen, fkan-aɣ imensi, dinna učči yelha mačči am Lambis, mi yuli wass di Bni Messus, ɣef tmanya n ṣṣbeḥ wwin-aɣ deg ikamyunen i daɣ-d-yewwin si Lambis ɣer Birdu, mi newweḍ ɣer Birdu tlata ikamyunen kecmen ɣer leḥṣin, sbedden-aɣ i yiṭij uzal snat sswayeɛ, mi d-yenṭeq yiwen seg-neɣ nekkni zzin-aɣ lɛeṣker ssya d ssya s lmiṭrayuzat, ifassen-nsen ɣef zznad, yiwen seg-neɣ yenna-yasen: “ Aql-aɣ neɛya ma nezmer ad neqqim?” Yiwen uǧudan yewwet-it s tarkast n tmekḥelt, yenna-yas: “Mdel imi-k!”

Amecwar akka, yiwen ssarǧan ccaf d aɣezfan, d imzenneq zelgent wallen-is yezwar zdat-neɣ, yenna-d: “Azzlet-d deffir-i!” Nebda tazzla deffir-s, la t-neṭṭafar yuzzel ahat 100 lmitrat, alammi zdat n tḥanut qqaren-as “Le magasin” yekcem ɣer daxel, si ṭṭaq n tḥanut la ɣ-d-yettak llebsa n lɛeṣker yakk d tcucay tizeggaɣin, yumer-aɣ-d ad nekkes ayen i nelsa, u ad nels d lɛeṣker.

Nelsa d lɛeṣker, wwin-aɣ ɣer snat texxamin yebnan s wakal d weẓru, seqqfent s wuzzal (zzangl), deg-sent isaddariyen n wesɣar i tguni, d snat ẓẓawrat i yiwen yakk d tsumta n walim, tagi d taxxamt “A” deg-s 25 imeḥbas, taxxamt “B” deg-s “25”-nniḍen, nufa-n din imeḥbas n lgirra i d-ṭṭfen seg idurar yakk d sswaḥel, newweḍ dinna 200 imeḥbas (imeḥbas n ṭṭrad).

Page 140: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 139 -

Dinna ssexdamen-aɣ bessif, d asekfel n weẓru, d taɣuzi n tesrafin,d lxedma iberdan, d lebni s wakal tixxamin n lḥebs, d tɣuzi d wesɣerbel n wakal agrawan, afraḍ n leɣbar i yilfan yakk d zzwayel, lxedma iqudas n yebduzen, uẓu n ttjur d tebḥirin, taɣuzi n lebyur n waman, imeḥbas yakk yellan din xeddmen, yal yiwen d lxedma-s, win ixeddmen asɣar d wuzzal, d lebni d lmikanik, d ttrisiti d “le tour”, tizeɣwin-agi “A”, “B”, “C”, “D”, “E”, “F”, “G”, “H”.

Llan imeḥbas i wumi uqmen tadewwirt tazeggaɣt, wiyaḍ d tadewwirt tazegzawt, wiyaḍ d tadewwirt tamellalt, wiyaḍ d tadewwirt tawraɣt, ayɣef, nekk ur ẓriɣ ar ayɣef?! Ferqen-aɣ nuɣal wa ur yettamen wa!

Učči fkan-aɣ tiḍebsiyin n wuzzal d lkar n lqahwa, d tjeɣlin n wesɣar bla afus ala taqerrut n tejɣelt s wayes ara trefdeḍ učči. Učči d nekkni ara t-id-yawin si tsewwit (takuzint), aqessul deg-s ayen ara ččen 25 imeḥbas, d nekkni ara yebḍun gar-aneɣ, lqahwa d nekkni ara tt-id-yawin di ṣṣbeḥ. Yusa-d ɣur-neɣ“Capitaine Blow” yenna-yaɣ-d: “Ad awen-d-fkeɣ tisigert i tetten lɛeṣker, yella weɣyul d weksum userdun, d weksum n yilef, tiswiɛin d aksum n wezger, teẓram nekkni ur nzellu ara ayen i ntett n lmal, nekkat-it s tefḍist s aqerru u a t-nečč, ma yella tebɣam tasewwit-nwen weḥd-wen awit-d wid ara wen-yessewwen, ad awen-nuqem tasewwit-nwen weḥd-wen”.

Nessufeɣ-d si gar-aneɣ, azal n 20 imeḥbas yessnen ad ssewwen, llant aṭas n texxamin i nebna nuqem-itent d tasewwit.

Yewweḍ-d waggur n Remḍan, le commandant n leḥṣin n Birdu yessegrew-d imeḥbas, yenna-yaɣ-d: “Fket-aɣ-d ismawen n wid yebɣan ad uẓumen, d widak ur nettuẓum ara”. Di yal tazeqqa la heddren akken ur ttuẓumen ara, llan wid yebɣan ad uẓumen, di cwiṭ yid-sen ṭṭfen di ddin n yenselmen.

Wiyaḍ ftan-d i yiman-nsen belli d imeḥbas i llan, di ccreɛ n lɛeqliyya-nsen ad yettwikkes fell-asen Remḍan, acku d imeḥbas yerna d imjuhad, wigi d imawlan n tikti n lqewmiyya lɛarabiyya. Neṭqeɣ-d nekk di tlemmast imeqqranen-nsen, nniɣ-d: “Mačči d lǧihadd i tellam, niɣ trefdem lemkaḥel s amenɣi, atan d imeḥbas i

Page 141: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 140 -

tellam, lxedma n 20 la ttxeddmen 80 n yimdanen, ulamek ara teǧǧem ddin-nwen, ad as-d-tafem ssebba n lǧihadd yakk d lḥebs. Si tama-w nekk sɛiɣ irgazen yebɣan ad uẓumen, kra n win ara yeččen di Remḍan atan ad as-nefk amxix alamma nessaweḍ-it ɣer lmut!”

Mi walan akka yemseɛraben, ugaden tarbaɛt-inu uɣalen nnan-d ad uẓumen merra, ulaḥedd win ur nettuẓum ara.

Le commandant, di lumur-agi d aḥeqqi, iquder inselmen, yefka-yaɣ učči deg waggur n Remḍan xir n zik, mi d aɣ-d-yehder yenna-d: “Nekk ḥemmleɣ widak yettaṭṭafen di ddin-nsen, widak yexḍan ddin nekk ɣur-i msawan nutni d yeqjan”.

I tikkelt tamenzut di tudert-iw fkiɣ-d lamer i yemseɛraben, ssagdeɣ-ten s yisem n ddin, xedmeɣ deg-sen lebɣi-w s tugdi.

Le commandant yefka-yaɣ rraḥa n sin wussan n lɛid ameẓyan, mi d-yusa lɛid ameqqran fkan-aɣ izamaren a ten-nezlu nekkni, a ten-nuqem d lmecwi akken nebɣa. Nniɣ-asen nekkini: “Ur nzellu ara izamaren, ad nesɛeddi ussan n lɛid ameqqran am wussan-nniḍen, acku ccreɛ n yenselmen ur d-yefriḍ ara fell-aneɣ timezla n wakraren u nekkni d imeḥbas”. Dagi zgan-d yakk mgal ayen d-nniɣ, nnan-iyi-d: “Kečč tebɣiḍ ad tcuḥeḍ i lǧib n listiɛmar akken a d-yessiger u ad yeḥrez idrimen!”

Nekk ẓriɣ d acu ara yeḍrun, nniɣ-asen: “Atan le commandant ihegga-d iṣewwaren, yakk d ineɣmasen ad aɣ-ṣewwren deg yeɣmisen, ad aɣ-d-sɛeddin di ssinima, leǧnas n ddunit s umata ad aɣ-walin, i wakken Fransa a d-tesban iman-is d ddula n tugdut yakk d izerfan n wemdan, a d-tesban iman-is amek tettmagar icenga d yeɛdawen yettmenɣan yid-s s izerfan yakk d talsa, d leqder. Ur d asen-nettak ara tasuleft i ddiɛaya-yagi”.

Leqbayel yellan yid-i s umata qeblen ayen d-nniɣ yakk d kra n yemseɛraben, maca iban webrid amek nekkni d cwiṭ yid-neɣ, nutni deg waṭas yid-sen, tiggwti n yemseɛraben ttxemmimen ala ɣef iɛebbaḍ-nsen d acu ara segḍen, nekkni bessif fell-aneɣ ad neddu di llem-nsen, acku wid ifehhmen timsal mačči deg waṭas yid-sen.

Yefra lamer i wakken yal taxxamt ideg ara ilin 30 imeḥbas ad asen-yefk le commandant yiwen izimer. Fkan-aɣ izamaren i d-

Page 142: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 141 -

yettwakksen i uɣref-nneɣ, bexxren-aɣ s tamart-nneɣ, si rrezq n watmaten-nneɣ!!

Fkan-aɣ isɣaren d lefḥem n weẓru, u di ṣṣehra nezla izamaren, nuza-ten, mi nessared taseṭṭa izimer a tt-ncudd s ugeṭṭum, a tt-nger s abidun n wudi, axerfi-nni ad nessentu tassara n wesɣar deg yimi-s alamma nessufeɣ-itt-id si ger iḍarren-is, a t-nɛelleq sufella n snat tfurka, a t-nesseww d lmecwi yellexsen s wudi. Imraḥen n lḥebs ččuren d ijdi (rrmel) di yal amraḥ ɛecra yebduzen qeflen, reglen, ččuren d ibeccan yakk d ttafḥin, win ikecmen s abduz a d-yawi isebbaḍen-is ččuren d ibeccan yakk d ttafḥin, ad yelḥu ad yeɛfes s ufella n yejdi, a t-yeskiw yiṭij, tiggwti imeḥbas uḍnen tusut, win yettusun a d-yessusef seg yimi-s aḥedruc inexxim am tassemt sufella n rrmel a t-yeskiw yiṭij, ad yuɣal d tawrent deg yejdi, rnu-yas izuffan n waḍu n ṣṣeḥra a d-yeddem ijdi yakk d yiɣed a t-id-iḍegger ɣef lmecwi-nni, ad yernu a d-yeddem taseṭṭa a t-yesselxes s wudi, nekk lliɣ membiɛd ur zliɣ, ur uziɣ, ur walaɣ, ur ssewweɣ, lameɛna la d-tt-muquleɣ.

Neǧǧa ccɣel-agi i yemseɛraben, izamaren n lmecwi-nni mi d-isuḍ waḍu a d-yawi rrmel n ttafḥin yakk d yiɣed ad yenṭeḍ sufella n lmecwi, u a d-yernu uzuffu si deffir wayeḍ, la ḍellun i yimesluxen-nni udi...

Imṣeɛraben i d-yelhan d lmecwi la ssewwayen win yegren taseṭṭa izimer i yuqem d ccita ɣer tlemmast ubidun n wudi, ad yesselxes u ad yeslef yes-s i umeslux n lmecwi. Ur xemmmen ara yemɣendfen-agi belli ad čcen ttafḥin (iẓẓan), d lexmaǧ yakk d ibeccan, d iḍergan, yakk d inexximen yekkawen di rrmel.

Nekkini yakk d imeddukal-iw Ayet Ɛli, Nukar Belɛid, Nayet Sidi Ḥmed, Ɛebdelqader Ddexxux, Ɛemrun Meqqran d waṭas nnniḍen..., nniɣ-asen nekkini“ Ur ntett ara ttafḥin-agi!” Nnan-iyi-d Leqbayel: “Ma ur nečči ara yettusemma neffeɣ si tdukli n watmaten-nneɣ”. Nniɣ-asen: “Ad asen-iniɣ a ɣ-fken iqerra n buzelluf, a ten-negzem s tmencart n wuzzal, buzelluf iles-is d azedgan, lmuxx-is ur t-keccment ara ttafḥin, ad nfet-asen i izukar ad ččen ayen ara ten-

Page 143: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 142 -

yeččen”. Akken i teḍra taluft, imseɛraben ččan aksum, nekkni nečča buzelluf.

Lliɣ xeddmeɣ am nekk am imeḥbas, kra n ccɣel iɣer ad iyi-awin a t-xedmeɣ, yiwen wass ufiɣ-d yiwen wemjahed si Mɛeṣker deg webrid n leḥṣin, la yettru alammi uɣalent wallen-is d tizeggaɣin seg imeṭṭawen, netta d azeggaɣ imeṭṭawen kemmlen-as tezweɣ! Allen-is d tizerqaqin yecbeḥ xir Irumyen, ḥercent wallen-is berrqent,ad as-tiniḍ truḥ-as tɣawsa la yettnadi fell-as, meskin iḥuss, aqerruy-is d aferḍas yenneslax, mi la yesnexfat la d-yeggar nnhati iɣaḍ-iyi, nniɣ-as“D acu i k-yuɣen imi la tettruḍ?” Yenna-yi-d: “A Ssi Ɛebdella, yakk lǧunud ḥeqren-iyi, ǧǧan-iyi ala weḥd-i, nekk d weɛṣekriw n Fransa di tesraft n ttif, ad ttakeɣ tuččit i yilfan, u ad ferrḍeɣ leɣbar-nsen, lǧunud la ttaḍsan fell-i, la yi-d-ssawalen “Ya lḥelluf” ulaḥedd yakk win ad iyi-ireyyḥen si tkessawt n yilfan kra n wussan i wudem n Rebbi”. Ikemmel yanna-d meskin: “Aɛraben-agi d ilfan, ur ttcehhiden, ur ttagaden Rebbi, ayɣer i nekkini mačči d gma-tsen? Ɛni ala nekkini ara yesseččayen ilfan, u ad ferrḍeɣ leɣbar-nsen, u ad rnun taḍsa fell-i, ad iyi-d-ssawalen “Ya lḥelluf”! Ugin ad uqmen nnuba, ad nettembiddal gar-aneɣ, yal tlata niɣ rebɛa wussan yiwen ad yelhu d yilfan”.

Iɣaḍ-iyi meskin, ḥunneɣ fell-as mi la yettru, nniɣ-as: “Ur ttagad a gma, d nekk ara k-ireyyḥen kra n wussan seg yilfan, d nekk ara sen-yettaken ad ččen, d nekk ara sen-iferrḍen leɣbar deg wemkan-ik”.

Yefreḥ meskin, kkseɣ-as lḥif d weɣbel, azekka-nni mi d-iruḥ weɛṣekriw yettrebbin ilfan, netta d tin i d lḥerfa-ines qbel ad yekcem ɣer lɛeṣker, ufan-t d afellaḥ yettrebbin ilfan, uqmen-as tajlibt n yilfan imi d tin i d tawuri-ines.Mi d-yusa weɛṣekriw di ṣṣbeḥ, yessawel-d: “Axeddam n yilfan!” Nniɣ-as:“Aḥbib-iw atan yuḍen, d nekk ara ixedmen deg wemkan-is”. Yenna-d “Tbeɛ-iyi-d!“

Tebɛeɣ-t si deffir alammi yewweḍ sandi yuqem tajlibt, deg yiwen yefri ɣer tama n ttif, yeǧǧa-yi din, yewwi-d taberwiṭ teččur d icelman n lbaṭaṭa, ẓẓrudiyya, lleft, llebṣel, taxsayt, yefka-yi-d ttnejra yenna-yi-d: “Sseww-iten!”

Page 144: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 143 -

Iruḥ netta, yeččur-d takamyunt icelman n lebṣel yerkan, llubya, ajilban, lleft yerkan, ṭṭumaṭic tasemmamt, llubya d lḥemmeṣ yewwan i d-ssagren lɛeṣker akken ad fkeɣ i yilfan ad ččen, dinna ad tesleḍ ala i wecxar!!

Rebbi yefka ṣṣber d uziḍer, yakk d listeɛ n lxaṭer, mi walaɣ ilfan ad as-tiniḍ wissen anwa i ten-icuffen, yal yiwen annect ukufi, aqadum d yinzer-is amzun d tamaddazt, lemnaxer-ines ad as-tiniḍ flan s useffud, imeẓẓuɣen ad as-tiniḍ d ikurnicen n lkawkaw, taseṭṭa-s amzun d afus n tdima, seg uqerru alamma d aɛebbuḍ d tamgerṭ yemsel amzun d akufi! Taṭṭucin amzun d tid n isegni, ḍeyyqent d timecṭuḥin, učči ayen i d asen-tefkiḍ a t-letḥen, ma yella ur yufi ara ayen ara yečč, mi d-yeḍleq i ufertit n leɣbar deg-s xemsa kilu ad yezzi fell-as a t-yesxuxxet s uqerruy-is deg waluḍ yakk d ibezzḍan-is, u ad as-yales a t-yečč, ma ulaḥedd aman akken ad isew, mi yebẓeḍ a sen-yessendi imi-s a ten-yelteḥ, iḥemmel ibezzḍan xir n waman acku d izeqqalen d imerɣenen.

Yakk d wecxar,yal yiwen taɣect i d-yettawi, deg wayen itetten yilfan, ayen i d asen-tefkiḍ a t-ččen, iḍumman, lkaɣeḍ uǧernan sselxes-it s waman a t-ččen, acifun d ibeḥnaq yerkan, yeqqerṣen a ten-ččen, asebbaḍ aqdim a t-tgezmeḍ s temqestin a t-ččen, abiṣar, leɣbar-nsen, ula d iẓẓan a ten-ččen, a ten-sseḥlulin deg uzuliɣ a ten-ččen, ma tefkiḍ-asen ula d ibidunen n yiẓẓan a ten-letḥen, ma lluẓen ma yeɣli ulufan gar-asen a t-sxanzaqen a t-ččen.

Nekk mi ara waliɣ ṣṣifa yakk d tfekka-nsen tesseḍsay, acxar yakk d wesxuxxed-nsen ad ttaḍsaɣ alamma yuɣal deg-i nnefs! Aɛṣekriw Afransawi yeqqar-iyi-d: “Acimi i la tettaḍsaḍ?!” A s-iniɣ:“Acku meslen am ikufa!”

Mi ara tessers tileft ɛecra niɣ xemseṭṭac warraw-is, annect n yewtal imecṭuḥen yeǧǧan tuṭṭḍa, niɣ annect n ṭṭubbat, tagnit la tleɣɣu seg-sen amzun d iɣerdayen, ilfan imeqqranen kkateɣ-ten, mi ddmeɣ akerray n wakal n ttif a t-wwteɣ s aqerru, nekk ad ɣileɣ nɣiɣ-t niɣ ṣerɛeɣ-t, ma d netta yetteɛǧab-as lḥal amzun d akmaz i la skemmzeɣ!

Page 145: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 144 -

Ilfan isefraraxen, mi d-ṭṭfeɣ yiwen ad as-qefleɣ tiṭṭuṭac n tanzarin-ines, u ad as-zemmmeɣ imi-s alamma yuɣal deg-s nnefs, mi yeḍleq iman-is sellaw, ḥṣiɣ belli yemmut, imiren a t-ḍeggreɣ, mkull ass ad nɣeɣ sin yilfan isefraraxen.

Mi iwala akken weɛṣekriw yewwi-yasen-d ṭṭbib a ten-iẓer d acu i ten-yenɣan, ur yufi ara ssebba, yefka-yasen ddwa deg uyefki, nekk mazal yal ass ad nɣeɣ yiwen, mi ara s-ssḥebseɣ asnuffes.Tikkelt tis-tlata ideg d-yuɣal umejjay, iwala-ten yenna-d: “Amkan-agi ulaḥedd deg-s abeḥri, beddlet-asen amḍiq-nniḍen”. Yufa-tt-id wemcum, ugadeɣ ad faqen yes-i!

Aɛṣekri yenna-yas:” Tajlibt-agi merra tlul dagi, amek ulaḥedd abeḥri? Abeḥri yella, mačči d tagi i d ssebba i ten-yenɣen!”

Nekk yuɣ lḥal sɛeddaɣ yakan sin wagguren di tkessawt n yilfan, ɛyiɣ deg-sen, rwiɣ taḍsa fell-asen, aṭas i nɣiɣ seg isefraraxen-nsen, bɣiɣ ad ṭṭixxreɣ ssyenna, di tzeqqa tameddit nniɣ-asen i imeḥbas:”A d-tefkem win ara yeksen ilfan nnuba-s, aǧundi-yagi Amɛeṣṣekri i wumi tgam isem “Aḥelluf”, netta ur yettruḥu ara ɣer din, yesɛedda tlata wagguren n tkessawt n yilfan, netta berka-t”.

Ssufɣeɣ-d yiwen umeḥbus si gar-asen, nniɣ-as: “D kečč ara iruḥen ɣer yilfan azekka”. Yenna-d: “Ṣaḥḥa”. Azekka-nni mi d-yusa weɛṣekri yessawel-d: “Ilfan!”, yeffeɣ-d wayeḍ, aɛṣekriw yenna-yas:” Mačči d kečč, nekk bɣiɣ Ḥaman!” Acku ssneɣ tafransist, ttqeṣṣireɣ yid-s! Ffɣeɣ-d nekkini, nniɣ-as: “Semmeḥ-iyi, aql-i ɛyiɣ ad reyyḥeɣ kra n wussan, membeɛd a n-uɣaleɣ”.Yenna-yi-d“Ih!»

Qqimeɣ di tzeqqa, yal mi ara sɛuɣ lweqt ttaruɣ, uriɣ tasuqqelt n “Rumyu d Julyat” s teqbaylit, mi ɛyiɣ seg usuqqel ddmeɣ-d tagamilt n wuzzal jerḍeɣ deg-s s umeṣmar , uriɣ deg-s s tefransist“ Idammen-iw i tmurt-iw, iseɣ-inu i yiman-iw, tudert-iw i uɣref-iw, imru-inu i tutlayt-iw, rruḥ-iw ad yuɣal i bab-iw”.Tira-yagi qqiment akken recment ɣef tgamilt,yusa-d ɣur-neɣ yiwen “L‟adjudant chef” yekcem-d ɣer tzeqqa la yettnadi ẓẓawrat, lkiran, tigamilin-nneɣ, yal yiwen yessers-d lqecc-is zdat-s, yeddem-d tagamilt-inu yufa ayen yuran fell-as, yenṭeq-d: “ Anwa i yuran ayagi?”

Page 146: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 145 -

Yeẓra ttembiddalent tgamilin yakk d lkiran mi ara iriden, imeḥbas merra ssusmen, yules-as-d taɣuri i tikkelt tis-snat i wayen i uriɣ, ulaḥedd anwa i d-iwuǧben seg-neɣ, yuɣal yenna-d: “A d-tinim anwa i yuran ayagi, niɣ a ken-awiɣ merra ɣer ssilul!”

Mi walaɣ nekk a tt-yexdem, ad aɣ-yawi, acku ssilul a t-kecmeɣ ayɣef ara awiɣ yid-i wiyaḍ ɣef lbaṭel?! Ffɣeɣ-d si tlemmast n ṣṣef nniɣ-as : “D nekk a mon adjudant chef”. Imuqel-d ɣur-i aṭas, yezlem-iyi-d yenna-d: “Ad nwali ayagi!”

Dɣa yeffeɣ, netta d tlata lɛeṣker i d-yeddan yid-s, iruḥ ad iẓer tizeɣwa-nniḍen. Ayagi deg wass n lḥedd, azal n ssaɛa d wezgen, yessawel-iyi-d deg usemɣer n ṣṣut ɣer tzeqqa: “Ḥaman Ɛebdella yettwasuter-d ɣer lbiru n adjudant chef! “ Mi wwḍeɣ ɣur-s, yenna-yi-d s tefransist: “Kečč d aqbayli?” Nniɣ-as: “Ih! “ Yenna-yi-d: “Nekk mačči d afransawi, d Alẓasyan, tameslayt-iw d tantala n talmanit, tezga Fransa yakk d Lalman ttnaɣen fell-aneɣ anwa ara ɣ-yuqmen d aɣref-ines, ad yernu tamurt-nneɣ a tt-iḥelli ɣer tmurt-ines, nekkni s Alẓasyan nettnadi ɣef lfayda-nneɣ, ma wwin-aɣ Lalman ad asen-nini“ Mi nella ɣer Fransa nerwa axir, mi d aɣ-tewwi Fransa ad as-nini:“Nerwa ɣer Lalman axir n Fransa”. Kunwi s Leqbayel d Aɛraben i wen-yekksen tamurt-nwen mačči d Fransa, qbel a d-tas Fransa ur tezmirem ara a d-teffɣem seg idurar n Leqbayel, alammi d-tekcem Fransa i d awen-tefka izerfan akken a d-teffɣem seg idurar,truḥem ula ɣer Fransa, txeddmem ɣur-neɣ, tufam iman-nwen, teddrem akken tebɣam, ayɣer i tuqmem Fransa d taɛdawt?! A d-iniɣ tidet Fransa d tamnakcamt, ayɣef ur tettxemmimem ara ad tessufɣem amnakcam amezwaru (Aɛraben)? D kunwi i yuqmen lgirra-yagi tafuḥant, la tettqazamem Fransa!!” Nniɣ-as: “Ala, lgirra tella di Lezzayer merra”. Yenna-yi-d: “D kunwi i tt-yessekren, i tt-yebdan di yal tama n Lezzayer, tessawḍem-tt ar yal amḍiq n tmurt!” Nniɣ-as: “Tella di yal tama, mačči ɣur Leqbayel kan!!”

Yenna-yi-d: “Ayɣef ihi imenɣan ideg yella yidim d imettan aṭas di tmurt n Leqbayel i llan, mačči anida nniḍen? Kunwi “les berberes” d aɣref yennumen lgirra, d aqdim deg imenɣan mgal

Page 147: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 146 -

imnakcamen, Ifniqen, Rruman, Bizunṣ, Iwandalen, Aɛraben, Ṣṣbenyul, Ṭṭerk, Fransa, tessufɣem yakk iɣerfan i d-yusan ad ḥellin tamurt-nwen, ayɣef Aɛraben ur tebɣim ara a ten-tessufɣem?! ” Nniɣ-as: “Wigi mačči d Aɛraben, d Imaziɣen am nekkni, ttutlayen kan taɛrabt, ma d Aɛraben i d-yusan nutni d Ɛuqba nessufeɣ-iten, ma d Ɛuqba nenɣa-t, Lezzayer d tamurt n warraw-is”.Yenna-d: “Tura Lezzayer d tamurt n Waɛraben, irgazen n tsertit la d-qqaren d taɛrabt!” Nniɣ-as: “Winna d awal kan, i wakken leǧnas n Waɛraben ad aɣ-ɛiwnen deg umenɣi n tlelli-nneɣ, ma d Lezzayer n warraw-is i Yezzayriyen”.Yenna-d: “Ihi Izzayriyen d Aɛraben mačči d Imaziɣen”.Nniɣ-as “D Imaziɣen imseɛraben”.Yenna-yi-d “Ala, d Aɛraben!!” Nemɣanan nekk yid-s, netta la d-yeqqar: “D aɛraben”, nekk la s-qqareɣ: “D Imaziɣen!” Nniɣ-as: “Kečč d amnakcam, tebɣiḍ ad tgezmeḍ u ad tebḍuḍ gar-aneɣ, akken ad aɣ-ternuḍ, u ad tɣeḍlem tagrawla-nneɣ, imiren kečč yakk d uɣref-inek ad tafeḍ lebɣi-k”. Yenna-d: “Nniɣ-ak ttif-awen amnakcam Afransawi wala amnakcam Aɛrab yerẓan amezruy yakk d ddula-nwen”. Ikemmel yenna-d: “Acḥal n leqrun ayagi Lezzayer si ddaw n yemnakcamen Aɛraben!” Nniɣ-as:“D Izzayriyen yakk, tebɣiḍ ad aɣ-tuqmeḍ lexṣem gar-aneɣ, akken ad nuɣal d icenga gar-aneɣ, kunwi teqqarem“ Bḍu i wakken ad tgelldeḍ! (ad tḥekmeḍ)” Ihi si tama-w beṭṭu ulac, ma tɣileḍ-aɣ d Aɛraben, ula d nekk aql-i d Aɛrab, ḥseb-iyi akken i k-yehwa, ala beṭṭu i ulaḥedd, ihi nekk d Aɛrab am wiyaḍ! “

Dɣa yerfa, yekker-d seg wemkan-is, yenna-yi-d: “Ffeɣ ssya, a mmi-s n lǧens afuḥan (espèce d‟une sale race! “

Ffɣeɣ, yewwet-iyi-d s uqeddam, anaqal ɣliɣ ɣef wudem, aɛṣekriw yellan zdat-I, yerna-yi-d tiyita s wummeẓ ɣer tamart, ɣliɣ d timendeffirt.Yenna-yi-d: “Kečč d aɛdaw-iw, maca, kečč d aruɣi n uɣref-ik ur k-ttawiɣ ara ɣer ssilul, nekk ḥemmleɣ irgazen, maca, ssya d afella ad teẓreḍ mi ara teffeɣ Fransa ad tnedmem fell-as, a tt-tettnadim ur tt-tettafem!”

Page 148: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 147 -

Uɣaleɣ-d ɣer tzeqqa, mi yi-d-walan imeḥbas, ferḥen imi ur d iyi-yewwi ara ɣer ssilul, steqsan-iyi-d:“D acu d ak-d-nnan?!”, nekk ur bɣiɣ ara ad asen-d-iniɣ, nniɣ-asen: “Wwten-iyi, d aya!!”.

Tezri ddurt, myegrawen imeqqranen yessnen tasertit di tzeqqa-nneɣ yakk d tzeɣwin-nniḍen, 35 i d-yusan, kra n win yeṭṭfen awal ala ɣef lamir Ɛebdlqader i la d-heddren, am wakken ulaḥedd argaz di Lezzayer ala netta! Mi d iyi-d-iṣaḥ wawal, nekk mmeslayeɣ-d ɣef Lmeqqrani, Bumeɛza,Bubeɣla, Faḍma n Sumer, Ccix Aḥeddad, Muḥend Uleḥluḥ, Bublik, Mesɛud Uzelmaḍ, Areẓqi Lbacir, Ḥmed Umerri, Sidi Leɛla, Ccix Buɛmama, Muḥa Uḥemmu di Merruk, Ɛebdlekrim Lxeṭṭabi, irkell iruɣiyen Imaziɣen di Tmazɣa bedreɣ-ten-id; ad yerḥem Rebbi kra n win yeɣlin d ccahid, d win i wumi uddamen idammen-is ɣef tlelli n tmurt Imaziɣen, si lawan n Yefniqen alamma d ass-a, zdat ddin n lislam u deffir-s, ǧgan-d amezruy yettwassnen ger iɣerfan n ddunit s umata, yiwen ur yezmir a t-yemḥu, ɣas ur t-nuri s ifassen-nneɣ, icenga i d-yudfen tamurt-nneɣ uran-d fell-aneɣ.

Kra yellan din, ur d asen-yeɛǧib ara yinaw-inu, bdan sbecbucen gar-asen, ur ẓriɣ d acu la qqaren? Mi ssuliɣ awal-iw, yenṭeq-d yiwen yenna-d: “Lemxiyyer n lmujahidin d lamir Ɛebdelqader”. Nniɣ-asen: “Lamir Ɛebdelqader meskin yettwarna, yefka mayna i yemnakcamen, ur d as-ttaket ara iseɣ si nnig wayen yuklal, ur nettreggim ara yes-s, a t-neǧǧ i umezruy a d-yini awawl-is, nekkni ad nefk iseɣ ameqqran i wid yernan mačči i wid yettwarnan, niɣ wid yefkan mayna, ad nefk iseɣ i ccuhada yellan zdat lislam, u deffir-s, ameslay-iw yezga-d ẓẓay, d taɛekkemt ɣef yemseɛraben ur nessin amezruy-nsen, yerna llan din aṭas n wid yeɣran snat tutlayin,taɛrabt d tefransist” .Nnan-d: “Amezruy, ala amezruy n yinselmen d win n waɛraben i yebdan si lamir Ɛebdelqader ɣer da, amezruy-nniḍen ur t-nqebbel ara”. Nniɣ-asen: “I 11 Imaziɣen yennuɣen Fransa seg wasmi d-tekcem alammi d ass-a, u nutni yakk d inselmen, ɣlin yakk d ccuhada, yiwen ur d-yemmeslay fell-asen, ala nekk gar-awen, wigi yeɣlin d ccuhada ma tefkam-asen iseɣ niɣ ala?! Tura ma yella d win

Page 149: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 148 -

yettwarnan yefkan mayna, yerfed ifassen-is i yuklalen iseɣ ɣur-wen, ihi a tawaɣit n Lezzayer seg-wen!”

Uɣalen yemseɛraben la heddren fell-i, la d iyi-ttuqimen taṣleṭ yakk d netqada i wayen i d-nniɣ, la d-qqaren: “Yebɣa a d-yeḥyu ttarix n lǧahiliyya n Lezzayer yakk d umezruy n lezzayer asmi tella d lkeffar, yebɣa a d-yesban Leqbayel-ines ifen Aɛraben, atan yettuqam lxilaf ger yenselmen,atan yebɣa ad yebḍu Lezzayer, atan la yettaru tiktabin s Teqbaylit, listiɛmar n Fransa yefka-yasen rradyu di Lezzayer, mi ara d-yaweḍ listiqlal a t-nekkes!”

La sen-d-ttbaneɣ i Yimaziɣen imseɛraben amzun d cciṭan ara sen-igezmen tiyersi, Leqbayel yellan dinna azal n 20 yid-sen, llan seg wiyaḍ wid i d-yernan ɣer tikta-inu, llan widak yettagaden imseɛraben. Heddreɣ yid-sen, ttɣimiɣ nekk d Ɛemrun Meqqran, Nukar Belɛid, Ayet Siɛmer, Ayet Ɛli Ḥasan, Dekkuc Ɛebdelqader, Siɛamer Ḥmed.

Yiwen wass, yuɣal-d “L‟adjudant chef” Alẓasyan ɣer ɣur-neɣ, yufa-yi-d la ttaruɣ, yenna-yi-d: “D acu i d lḥerfa-k di ssivil?!” Nekk yuɣ lḥal la xeddmeɣ d igezzaren ineqqen iɣyal, ad gezmen aksum-nsen, ad ssewwen deg weccuy ameqqran, ttaken-t i yeqjan n lɛeṣker, llan ɣur-sen azal n 50 yeqjan di leḥṣin n Birdu!

Di ṣṣbeḥ, mi ara nruḥ ɣer udaynin ad yeddu yid-neɣ « le caporal chef” , a d-yawi yid-s aqjun“ Chien berger allemand) mi newweḍ s adaynin n zzwayel a d-nawi yiwet n zzayla si tidak i tekksen i uɣref, niɣ tidak i ttafen di lexlawi,d aɣyul niɣ d aserdun niɣ d aɛudiw, mi d-neẓẓuɣer zzayla-nni aqjun a d-yekk si deffir-s,a tt-yettmuqul ɣer taɣmiwin, u ad imecceḥ icenfiren-is, yeẓra belli a tt-id-nawi a tt-nenɣ akken a tt-nefk i yeqjan a tt-ččen, ad as-d-yekk i zzayla-nni si zdat,si deffir, seg idisan ad yetthuzzu taseṭṭa-s, yefreḥ yes-s, u ad imecceḥ icenfiren-is, ala awal i t-ixuṣṣen akken a d-yenṭeq amzun d amdan!

Ttaken-aɣ yiwet tmeẓyant n wuzzal annect-ila-tt, mi ara nqerreṣ yes-s a d-yeffeɣ seg-s yiwen imesfed yeqḍeɛ yixef-is yemsed, mi d as-nessers i weɣyul tameẓyant-nni ɣef tewwurt n yixef-is a d-yeffeɣ imesfed-nni ad yentu deg uqerruy-is si tama

Page 150: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 149 -

tazelmaṭ, a d-yeffeɣ si tama tayeffust.Aɣyul amcum ad yeɣli ɣer lqaɛa, imiren nesɛa tijenwiyin n wuzzal a t-neflu seg uḍar, ad as-nebdu acuffu di tmenya yid-neɣ ad nettembiddal fell-as, ad yeqqerbaz, ad yebzeg,ad yeṭṭenbal alamma yuɣal annect n lfil, a t-nessneqlab d tinnegnit, a t-nazu, ad ncerreg aɛebbuḍ, ad as-d-nekkes Akerciw d iẓerman, a ten-nemṭel di rrmel, ula d taberwiṭ ulac, yessefk a ten-nḥebbi s idmaren-nneɣ, ad nettemɛawan gar-aneɣ, rriḥa n leɣbar, idammen, ibezzḍan, zzbel, ttafḥin, tiswiɛin ula d aman ulaḥedd akken ad nessired!

Imiren ad negzem aɣyul-nni d iftaten, ɣur-neɣ timencarin i yeɣsan, ad nuqem aksum-is di ttnejra tameqqrant, a t-nesseww, sakin yal aqjun ad as-nawi ayla-s di tgamilt a tt-nessers zdat-s.

Aɣyul-nni i nenɣa a t-nebḍu ɣef sin wussan niɣ tlata, ayen d-yegran a t-nerr s asasmaḍ i wussan-nniḍen, ttruḥun-d ɣur-neɣ lɛeṣker ttemyeḥwaṣen gar-asen tasa n weɣyul d wul-is, yakk d tgeẓẓal, yakk d yiles d lemuxx akken a t-ččen, uɣaleɣ ula d nekk sslemden-iyi tetteɣ ayen i tetten, rwiɣ ulawen, taswin, tigeẓẓal yakk d ufessugan n yeɣyal, lliɣ ḍeɛfeɣ, ẓẓmeɣ, uɣaleɣ cuffeɣ ṣeḥḥaɣ, zeggaɣeɣ si tawant ikesman n zzwayel.

Llan sɛan yiwen weɛṣekriw igenni-yasen i ifesyanen, yettḥeddid-asen imelsa-nsen, asmi yeffeɣ si lɛeṣker yusa-d ɣur-i “L‟adjudant chef”, yecfa fell-i mi d as-nniɣ nekk d agennay, dɣa yuqem-iyi deg wemkan n weɛṣekriw-nni yeffɣen ifuk sin iseggasen-ines, lḥerfa n tegnayt anda ddiɣ tewwi-yi-d lɛezz d lḥerma, tura zeddigeɣ, reyyḥeɣ si zzbel d lfert d yidim n yeɣyal, ɣas ulaḥedd aman yal ass ttruḥuɣ ɣer “la douche” n lɛeṣker, ttextiriɣ llebsa zeddigen acku di lmexzen imelsa i uqmen tamacint n tegni yakk d mekkesakmac (aḥeddad).

Mi ara d-awḍen imeḥbas d nekk i d asen-d-yettaken imelsa, ayen ttlusun, ttasen-d ɣur-i ifesyanen a d-awin ibulṭa-nsen iɣezfanen a yi-d-inin gzem-iten si tlemmast, err-iten d ibluzuten (ikebbḍan), kra n wayen ara d-inin a t-xedmeɣ akken yessefk.

Page 151: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 150 -

Ferḥen yes-i ifesyanen, ma ruḥen s igennayen berra ur ttafen ara win ara sen-d-ixedmen am nekkini, yern ad xellṣen 20 niɣ 30 alef i tɣawsa, nekk xeddmeɣ-asen baṭel.

Llan widak i yi-d-yettaken ddexxan n Marikan, llan widak ara yi-d-yawin takertuct n 20 tbakiyin n ddexxan, nekk ur ttneffireɣ ara, ttakeɣ-t i imeḥbas.

Yiwen wass nekk lliɣ di lmexzen imelsa, armi walaɣ imeḥbas i d-wwin si Wlad Lmimun , gar-asen Dekkuc Ɛebdelqader, netta d Aqbayli seg Yiɣil-Bbwammas, nemyussan di Wehran, walaɣ-t yeẓẓem, yeḍɛef, udem-is yekmec, ibeddel fell-i aṭas, cukkeɣ mačči d netta, ssawleɣ-as “ Wa Ɛebdelqader”, yenneqlab-d ɣur-i, dɣa mmeslayeɣ yid-s, mi d iyi-d-iwala zeggaɣeɣ ṣeḥḥaɣ, iɣil-iyi d aḥerki niɣ d aɛṣekri acku imelsa-w zeddigit, abrid amezwaru yella yugad-iyi, almi mmeslayeɣ yid-s tekkes-as tigdi, yettwennes yes-i.

Llan dinna kra n Leqbayel usan-d si Fransa ɣer lǧic tteḥrir, ɣef webrid n Ṣṣbanya kecmen-d ɣer Lmerruk, asmi ruḥen si Lezzayer ɣer Fransa akken a d-ḥellin aɣrum i warraw-nsen anezlaluf-nni yellan deg-sen akken a d-awin tilelli i tmurt-nsen yessettu-ten aɣrum n warraw-nsen, bɣan ad ǧahden, aṭas deg-sen i iruḥen ɣer ukunsil n Lmerruk ad yerr iman-is d Amerruki, akunsil n Lmerruk yeẓra-t mačči d Amerruki, d amjahed Azzayri ad as-d-yuqem lekwaɣeḍ d Amerruki akken a d-yekcem si Ṣṣbanya ɣer Lmerruk, dinna a d-yekcem ɣer lǧic tteḥrir.

Leqbayel-nniḍen yellan di Fransa, ǧǧan aɣrum n tarwa-nsen yakk d imawlan-nsen. Caḍen wulawen-nsen akken a d-ḥellin tilelli n Lezzayer. Ttruḥun-d ɣer ukunsil n Tunes, ttarran iman-nsen d Itunsiyen, netta yeẓra d Izzayriyen, yettuqim-asen lekwaɣeḍ d Itunsiyen akken a d-kecmen ɣer Tunes ɣef webrid n Ṭṭelyan, mi d-wwḍen ɣer Tunes ad ddmen leslaḥ ad kecmen di lǧicc tteḥrir.

Lgirra-yagi n tlelli tebna ɣef yixef n Leqbayel, di tlisa n Lmerruk tečča-ten, di tlisa n Tunes tečča-ten! Di tmurt n Leqbayel ur d asen-tcuḥ ara tessenger-iten.

Di tmurt n Lezzayer merra, ulaḥedd tamdint, niɣ afilaj, niɣ taddart… ideg ulaḥedd Leqbayel, llan di yal tama n tmurt, d nutni i

Page 152: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 151 -

yezwaren di yal tama s amenɣi yakk d lǧihad d imezwura. D nutni i d aɣref yetturebban di tsertit mgal Fransa deg ukabar aɣelnaẓri “P.P.A” iɣef yella d amendad Lḥaǧ Meṣṣali, llan deg-s 12000 imeɣnasen d imaltaɣen , 9000 deg-sen di tmurt n Leqbayel, 3000-nniḍen di tmurt n Lezzayer s umata, di 3000-agi daɣen llan Leqbayel di yal tama n tmurt, Meṣṣali Lḥaǧ deg yiwen wawal-ines yenna-d: “ Ugadeɣ Imaziɣen, ala nutni i d-yukin bedden s akabar aɣelnaẓri “P.P.A” ulaḥedd deg-sen aɛraben,la sen-d-ttbanen waɛraben i Leqbayel d nutni i d tiggwti n uɣref acku mi ara ruḥen ɣer temdinin timeqqranin am Wehran, Tlemsan, Belɛebbas, Ttyaret, ttbanen-asen-d waɛraben d nutni i d aɣref am wakken Imaziɣen ur d asen-d-ttbanen ara”.

Ayagi imi netta di tegzi-ines d aɛraben i d lislam, ɣas ma yella aɛraben wwin-d lislam, ula d Ruma tewwi asɣan n lmasiḥ ɣer Fransa, Ṣṣbanya, Purtugal, Lalman d Legliz, imi Ruma tewwi asɣan n lmasiḥ ɣer Turuft ur d-tenni ara Fransa d tarumanit, niɣ Ṣṣbanya d tarumanit, niɣ Purtugal d tarumanit, niɣ Lalman yakk d Legliz d Irumanen!

Ruma tewwi asɣan n lmasiḥ i wiyaḍ di Turuft, tuɣal-d ɣer yiman-is. Ma d aɛraben wwin lislam ɣer Lɛiraq, yuɣal d Lɛiraq Lɛarabi, ɣer Surya, tuɣal d Lɛarabiyya, ɣer Maṣer tuɣal d lɛarabiyya, Libya tuɣal d lɛarabiyya, Tunes tuɣal d lɛarabiyya, Lezzayer tuɣal d lɛarabiyya, Lmerruk yuɣal d lɛarabi, ttawin-d yid-sen lislam i wakken ad ɣmun leǧnas-nniḍen s ɣemmu-nsen, akken ad sefḍen tinettiyin iɣerfan-nniḍen, u ad ssalin tanettit-nsen, u ad nekren, u ad ɣeḍlen tutlayin-nniḍen, u ad snernin, u ad ẓẓun tutlay-nsen.

Nekkni s Imaziɣen, aṭas leǧnas i d-ikecmen Tamazɣa, neqqim d Imaziɣen. Negra-d nekkni, d leǧnas iqeblen iɣman yakk d tnettit-nneɣ, yakk d tutlayt-nneɣ, uɣalen seg-neɣ. Ma d wid yebɣan ad ifriren fell-aneɣ, u ad aɣ-ɣmun s ɣemmu-nsen nessufeɣ-iten, tamurt d ayla n Rebbi, win ara ikecmen s axxam n wayeḍ yessefk ad yili am bab n wexxam.

Ma yella yettnadi ad yifrir, niɣ ad yeɣmu imawlan n wexxam s ɣemmu-ines, di taggara ala affuɣ i la t-yettraǧun, la d as-neqqar i

Page 153: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 152 -

Meṣṣali ma yella tugadeḍ ad akin Imaziɣen, i kečč d acu-k? D acu la txeddmeḍ ɣur-neɣ?

Meṣṣali Lḥaǧ, deg yiwen yinaw yenna-d: ” Ugadeɣ tikin-agi Imaziɣen di Lezzayer, atan akabar n “P.P.A”aɣelnaẓri ala nutni i t-yeččuren”.

Bennay Weɛli d Ɛemmar At Ḥemmuda mi d as-nnan: “I kečč a zzaɛim sban-d iman-ik d acu-k, neẓra-k d Amaziɣ”. Yenna-d: “Nekk xḍiɣ, mačči d Amaziɣ, idammen d wehni la itennḍen di tfekka-w d Aɛrab”.

Yenna-yas Ɛemmar: “La d-teqqareḍ s yiles kečč d Aɛrab, ma yella d isem-ik “Meṣṣali” la ɣ-d-yeqqar kečč d Amaziɣ. Isem n Meṣṣali am yisem n “Masstanbel” d Massnsen”, xtaren-k Leqbayel d aselway ukabar ɣas theddreḍ s taɛrabt, ɣas ur tessineḍ ara tamaziɣt, beṣṣeḥ d Amaziɣ,nekkni nuqem-ik d aselway i wakken ad aɣ-d-tawiḍ yid-k imseɛraben, tamdint n Tlemsan d tamaneɣt n Kusayla, llan Yetlemsaniyen Imaziɣen am Benzaɣu, Bennacenhu, Barbar, Meẓyan, Ḥeffar, Wernid, Ttaḥlayti, Taḥidusti, Bnisnus, Bnibusɛid, Lexmis, Msirda, arg... Wigi irkell d Imaziɣen, yella wanda ssawalen Tamaziɣt, ar almi d ass-a d uzekka. Llan Yetlemsaniyen n Ṭṭerk ismawen-nsen banen: Qalayǧi, Buǧeqǧi, Briksi, Kahya, Sṭembuli, Zmerli, wigi ḥeqren-aɣ akken i d aɣ-yeḥqer Ṭṭerk, maca, di teswiɛt n wass-a atan uɣalen d Izzayriyen am nekkni”.

Meṣṣali Lḥaǧ, yeggumma ad yeqbel Tamaziɣt, imiren i yebḍa ukabar n “P.P.A”, imseɛraben ruḥen weḥd-sen, Imaziɣen ruḥen weḥd-sen.

D lɛulama n tineslemt yakk d yemseɛraben, i yebdan ddeɛwessu ger uɣref Azzayri, acku ṭṭfen tamurt n Wehran wessiɛen,ɣilen iman-nsen d nutni i d tiggwti deg uɣref n Lezzayer, ma yella d Imaziɣen ma dduklen: Icawiyen, Leqbayel, Icenwiyen, At Matta, At Mẓab, Isemɣunen, Waregla, Ttwareg, At Snus, At Beccar, Adrar, Tamenṭiṭ, Timimun...Aɣref yettutlayen Tamaziɣt yugar imseɛraben.

Page 154: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 153 -

Nekkni ur nesɛi ara tigdi si taɛrabt akken ad tesseɣli Tamaziɣt! Nutni sɛan tigdi si Tmaziɣt, uggaden ad tesseɣli taɛrabt! Di lawan ideg nella ass-a, ɣilen-aɣ, ḥesben-aɣ d tadersi, d ulac!! Ma yella, ala nekkni s Leqbayel i yellan deg waɣul n tsertit, ssya ɣer zdat, la netthuccu Imaziɣen-nniḍen akken a d-akin, u ad cciṭṭwen, u ad zwin ɣef yiman-nsen iɣiɣden yakk d lḥenni n wabbu, d ujenǧer n wakud. Ass-a mačči d Taqbaylit i la d-nessutur, la d-nessutur kra yellan di Tmaziɣt ɣur wiyaḍ a d-ternu s amawal.

Amaziɣ imseɛreb ma yella terniḍ-t s tmubyint n wezref niɣ s umezruy, niɣ s tmetti, niɣ s tsertit, kra n tmubyint ara s-d-tawiḍ di lqaɛa netta ad ak-yerwel s igenni.

Ɣer wesɣan, ɣer leqran, ɣer tutlayt yettwaqeddsen, ass-a, kra yellan deg wekti-ines i s i nettwarna zik yeǧǧa-t wakud. Nekk di leḥṣin n Birdu, imseɛraben la d-qqaren fell-i“Reǧɛi, mgal lɛuruba d lislam, ur sellet ara i wayen i la wen-d-qqaren”! Nekk si tama-w ur fkiɣ ara azal i uɣref imɣendef. Di Birdu asmi bɣan ad uqmen asunded n laẓ, bdan s tebratin ur ttarun ara i imawlan-nsen, nekk ttiliɣ di termest n wegni ur ẓriɣ d acu yeḍran ger imeḥbas, mi d-usiɣ tameddit ɣer tzeqqa anda gganeɣ ufiɣ-d awal la ileḥḥu ger imeḥbas: “ur ttarut ara tibratin i imawlan-nwen”, steqsaɣ nekk anwa i d-yennan awal-agi? Nnan-d : “Le capitaine”.Nniɣ-asen : “Ayɣef?” Nnan-d : “Akka i la d-qqaren! ” Nniɣ-asen : “Ma yella wi iheddren d “le capitaine” a t-yesteqsi ayɣef?” Nnan-d“Ala”. Nniɣ-asen : “Ayɣef ur theddrem ara ɣef lḥeqq-nwen?” Nnan-d “ Ur nessin ara tafransist”. Nniɣ-asen : “Llan gar-awen wid yessnen tafransist, ayɣer ur hdiren ara ɣef lḥeqq-nsen?!” Nnan-d : “Ruḥen yakk ɣer lxedma, yal yiwen sani i t-wwin”.

Nekk i wakken ad ruḥeɣ ɣer “le capitaine” ad as-iniɣ d acu i d ssebba i d aɣ-tugiḍ ad naru tibratin i twaculin-nneɣ, ur zmireɣ ara acku imeḥbas ur iyi-wekklen ara ad hedreɣ fell-asen, lliɣ ttaruɣ yiwet tebrat di 15 wussan.

Ass-nni uriɣ 8 tebratin i imawlan-iw, wwiɣ-tent i u « vagmestre » (aɛṣekriw i yettaṭṭafen tibratin), ma yella ugin a tent-

Page 155: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 154 -

ṭṭfen dinna ad hedreɣ ɣef yiman-iw, u ad ssutreɣ ameslay i “le capitaine” ayɣef yeggumma ad naru tibratin i twaculin-nneɣ, wagi d azref imeḥbas n lgirra.

Fkiɣ tibratin i weɛṣekri yeṭṭef-itent, yenna-yi-d “ D lewhayem ayɣef ur tettarum ara tibratin am zik”?! Ala kečč i d-yewwin tibratin-inek!”

Dɣa fehmeɣ mačči d “le capitaine” i d-yennan ur ttarut ara tibratin, d imeḥbas i d-yeskaddben ɣef “le capitaine”.

Lemziyya-k a sidi Rebbi faqeɣ s lexruq d lkekdubat imeḥbas, i lemmer i d as-hedreɣ i “le capitaine”, a yi-d-yini anwa i d-yessufɣen lexbar-agi? Bessif a t-id-awiɣ ɣer tzeqqa ad as-mleɣ wid i d-yennan fell-as lekdeb, a ten-yeṭṭef, a ten-yewwet, u a ten-yawi ɣer ssilul, imiren nekk ad uɣaleɣ amzun d axeddaɛ niɣ d imzenzi n watmaten-iw i listiɛmar!

Bdiɣ la ttabaɛeɣ lxiḍ alammi ufiɣ ansi d-yeffeɣ wawal, ufiɣ-ten di tlata yid-sen, wwḍeɣ ɣur-sen steqsaɣ ayɣef i la txeddmem ayagi? Nnan-d : “Nebɣa ad neg asunded n laẓ, alamma nwala atmaten-nneɣ mtafaqen ɣef tira n tebratin d uceyyeɛ-nsent imiren ad nuqem asunded n laẓ”. Nniɣ-asen: “Ayɣef ur d iyi-d-tennim ara i nekk?” Nnan-d: “Mi nemyegraw kečč telliḍ d lɣayeb di termest n wegni”. - “Ayɣef ur n-tceyyɛem ara albeɛḍ ɣur-i akken ad iyi-d-ixebber s wayen i txedmem?” Nnan-iyi-d: “Nettu, d ayen semmeḥ-aɣ ayen i nexdem imi neffer fell-ak”. Nniɣ-asen: “I lemmer i ruḥeɣ ɣer “le capitaine” a t-zzmeɣ u ad as-ccetkiɣ ɣef wayen ur yexdim, ad iyi-sqirren alamma mliɣ-asen-d wid d-yeskaddben fell-as, alamma wwḍen-d ɣur-wen a ken-ṭṭfen, ad xedmen deg-wen lmenker, imiren nekk ad iyi-terrem d axabit, d abayuɛ!”

La heddreɣ s wurfan: “D kunwi i d irgazen?! D kunwi i d imjuhad?! D kunwi i d lǧunud?! Kunwi d leǧlud, d igelman, d iɣerwas a yir imdanen, a ken-yexzu Rebbi yenɛel-iken yiwen yiwen! Ma d nekk seg wass-a d asawen atan ffɣeɣ lewfeq-nwen, ur ken-hessbeɣ ara di ddunit i tellam, ifen-ken yeqjan, tebɣam ad tilim d iqerra, ur tessawḍem ara ad tilim ula d iḍarren!”

Page 156: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 155 -

Ɛeddaɣ di tzeɣwin n leḥṣin, xebbreɣ yakk widak i ẓriɣ n “At

iniɣman”, fehmen-iyi yakk d imawlan n rray, nnan-iyi-d“Yelha wayen i xedmen i wakken imeḥbas ad mtafaqen, ma slan d “le capitaine” i d-yennan i wakken ad uqmen asunded ɣef tebratin d lḥeqq-nsen, d lḥeqq-nsen akken ad yili usunded 100/100!

Nniɣ gar-i d yiman-iw: “Wigi d imdanen i d-ferzeɣ seg uɣref imɣendef, allaɣ-nsen yeqqur, yekkaw yuɣal d aɣbir, la ttemcqirriwen, la ttemsagen gar-asen s tigdi n “le capitaine”, ala icenga-nsen i s i ttcehhiden, d awal-is kan i wumi sellen, ulaḥedd gar-asen win izemren a ten-yesselḥu s tafat n wekti d wemteddu ideg yettmekti, d win izemren a ten-yawi ɣer trennawt d yiseɣ, ɛezlen-t, ugaden-t la teffren fell-as leryuy i la ten-yetthuddun alammi la ssagaden atmaten-nsen s lexyal d usugen n “le capitaine” acengu-nsen!

Win izemren a ten-yesselḥu ugaden-t, la t-ttwalin s uɣendef i ten-yesderɣlen amzun mačči d gma-tsen, am wakken mačči seg-sen, asmi iwala iman-is rran-t di ṭṭerf, ula d netta yefka deg-sen afus, yeǧǧa-ten ad ɣerqen deg ugelmim n twaɣit. Yeɣli-d ger ifassen n Yefransawiyen yiwen ṭṭerf ujernan ideg ufan Benbella d yerfiqen-is yellan di lḥebs, uqmen asunded acku Benbella yebɣa ad yemmeslay netta d Fransa ɣef tlelli n Lezzayer.

Fransa teggumma ad temmeslay yid-s, tenna-d: “Wagi yakk d imeddukal-is d imeḥbas, atni di xemsa iseggasen aya”, adabu n Fransa yebɣa ad yutlay netta d yergazen i la yesselḥuyen lgirra ass-a”.

Benyusef Benxedda aselway n tegduda n leɛḍil n lǧebha, yuzen xemsa yergazen ad mmeslayen nutni d Fransa, wigi d Krim Belqasem, Muḥemmed Ṣeddiq Benyeḥya, Ssaɛad Deḥleb, Muḥemmed Yazid, Riḍa Malek, aselway-nsen n wemtawi gar-asen d Fransa d Krim Belqasem.

Benbella yebɣa d netta ara yemtawin d Fransa ɣef tlelli u ɣef wayen i yuqem asunded n laẓ, imeḥbas yakk bɣan ad allen Benbella deg usunded-ines, maca, isuḍaf n Junav yellan ger leǧnas, imeḥbas

Page 157: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 156 -

n lgirra ur sɛin ara azref akken ad uqmen asunded n laẓ. Nniɣ-asen nekkini“Ulamek i nuqem asunded, wagi d azref imeḥbas iɣermanen yellan deg ufus uneɣlaf n teɣdemt, ma d nekkni d imjuhad, d lɛeṣker n lgirra, aql-aɣ di leḥṣin deg ufus-nniḍen, d lɛeṣek n weɛdaw-nneɣ, yerna asunded ur nesɛi ara deg-s azref acku d imeḥbas n lgirra i nella.

Ggumman ad fehmen ayen i d asen-nniɣ, qeflen yixfawen-nsen, teggumma tegzi a ten-tekcem, ṭṭfen deg wawal-nsen d asunded! Nniɣ-asen: “Ɛinani mačči di tuffra, nekk xḍiɣ asunded, ur t-ttuqimeɣ ara, nekk ad ččeɣ”.Nutni yella lewfeq gar-asen ɣer twaɣit, azekka-nni d nnuba-w ukerfi, ad ruḥeɣ a sen-d-awiɣ lqahwa i imeḥbas, nnan-iyi-d “Ur tt-id-ttawi ara, ur tt-ntess ara”. Nniɣ-asen: “Nekk a tt-id-awiɣ, kunwi swet niɣ qqimet!” Dɣa kksen-iyi si nnuba ukerfi, nutni ur ruḥen ara ɣer lqahwa, nekk ddmeɣ tagamilt-iw ruḥeɣ wwiɣ-d lqahwa i yiman-iw swiɣ-tt.

Yusa-d lawan imekli, imeḥbas ur d-wwin ara učči-nsen. Yusa-d “le commandant Blew” yenna-yasen “Ayɣef teggummam ad teččem?” Ula yiwen seg-sen ur d-yeffiɣ a t-iwaǧeb!

Le commandant “L a heddreɣ yid-wen! Anwa ara d-iwaǧben? Ulac?! Ihi qqimet! La d-ttalseɣ seg isuḍaf gar leǧnas ur tesɛim ara azref i usended, kunwi d imeḥbas n lgirra, tebɣam ad tuqmem asunded am Benbella, ihi uqmet-t!” Yuɣal yenna-d le commandant:“Anwa i yebɣan ad yečč?

Ffɣeɣ-d nekk d amezwaru si ger leṣfuf, yetbeɛ-iyi-d Nukar Belɛid d Ɛebdelɛaziz, d Reḥmun Leḥbib, d wiyaḍ... alammi newweḍ di ɛecra yid-neɣ. Yenna-yaɣ-d le commandant: “Ruḥet ɣer tsewwit, ad tawim učči-nwen, ma d wid yebɣan ad uẓumen anfet-asen”.

Nruḥ a d-nawi učči-nneɣ, imeḥbas yellan di tsewwit smaren-asen azgen n lyitra n tissent (lemleḥ) i wakken ur ntett ara am nutni! Ɛerḍeɣ taɣenǧayt n leɛdes tejreḥ tasa-w si lemleḥ, ur tt-ččiɣ ara. Ssarǧan yellan yid-neɣ di tkuzint, yenna-d: “Ayɣer ula d kunwi

Page 158: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 157 -

teggummam ad teččem?! Nniɣ-as: “Ɛreḍ-itt! Ɛreḍ tijɣelt si lmerqa-yagi a ssarǧan-iw! ” Yeɛreḍ tijɣelt yejreḥ wul-is si lemleḥ.

Nečča aɣrum s lqahwa n ṣṣbeḥ. Seg yimiren, ḥebsen tasewwit acku imeḥbas ggumman ad ččen. Negra-d ala nekkni, di ɛecra yid-neɣ, ttaken-aɣ-d tisigert n wučči n lɛeṣker-nsen, d ayen i ttarran s ibidunen akken a t-ččen yilfan.

Tameddit ssawlen-d seg usiǧhed n ṣṣut i wid yeččan ad ruḥen a d-aɣen si “le foyer” ayen bɣan: ayefki, ṭṭumaṭic, udi, agisi (afermaǧ), ddexxan, ccemma, ssker, ccakula, kunfitur...

Ma d widak isundden ur sɛin ara lḥeqq a d-aɣen ayen ḥwaǧen si tḥanut. Ruḥeɣ nekk d yerfiqen-iw yeččan yid-i,ɛeddaɣ d amezwaru ɣur weɛṣekriw yeznuzuyen uɣeɣ-d ɛecra tebbaḍin n ssker, ɛecra uyefki, ɛecra n ṭṭumaṭic, udi, ccakula, afermaǧ, d kunfitur, irkell ɛecra ɛecra seg-sen, yemmarki-ten fell-i, a d-neɣsen seg wayen sɛiɣ d idrimen rsen ɣur-sen.Nuɣal-d ɣer tzeqqa, yusa-d “le capitaine”ɣer tḥanut imuqel tawerqet n wayen i qḍiɣ,dɣa yessawel-iyi-d deg usimɣer n ṣṣut: “ Ḥaman Ɛebdella a d-yas ɣer lbiru n le capitaine”.

Mi wwḍeɣ ɣur-s buyɛeɣ zdat-s.Yenna-yi-d: “Amek, zik tettaɣeḍ yiwen yiwen si yal taɣawsa n wučči, ass-agi tuɣeḍ ɛecra ɛecra si kullci? Tebɣiḍ ad asen-tefkeḍ učči i widak ara yenṭerren seg usunded, a ten-talleḍ akken ad qqimen aṭas n wussan, d kečč i d ccaf-nsen, d kečč i d asen-yefkan lamer akken ad uqmen asunded, zdat-neɣ tesbaneḍ-d iman-ik teččiḍ, mačči d yiwen am kečč ara ikelxen ɣef “le capitaine” n lemḥella n Fransa?!” Nniɣ-as: “Ala a mon capitaine, mačči d nekk”. Yenna-d: “Ayɣef i tuɣeḍ annect-agi n wučči?! Bessif, tuɣeḍ akken ad tefkeḍ i wiyaḍ ad ččen!” Nniɣ-as: “A mon capitaine, ẓriɣ ad tqefleḍ taḥanut ɣef imeḥbas usunded i wakken ur ttaɣen ara ayen i ḥwaǧen, ma d nekk furṣeɣ tagnit i wakken ad ssxezneɣ ayen ara ččeɣ ssya ɣer zdat mi ara tqeflem taḥanut”. Yenna-yi-d: “Tḥerceḍ, aṭas i teccaṭṭweḍ, tura kra i tuɣeḍ a t-id-terreḍ, bɣiɣ a t-waliɣ tura zdat-i!”

Page 159: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 158 -

Uɣaleɣ-d ɣer tzeqqa, ddmeɣ ayen i d-uɣeɣ n wučči merra deg ucekkar, wwiɣ-t zdat le capitaine iwala-t ur yenɣis deg-s ula d kra, yeṭṭef anyir-is di lbiru la yettxemmim, amecwar, yenna-yi-d: “I wakken ayen i tuɣem n tuččit ur tettakem ara seg-s i wiyaḍ, yessefk ad aken-uqmeɣ di texxamt weḥd-wen, kunwi s widak yeččan”. Yessawel-d deg useǧhed n ṣṣut i widak yeččan ad ddmen lqecc-nsen si tzeɣwa anda llan, ad uɣalen ɣer tzeɣwa-nniḍen.

Nerfed yakk lqecc-nneɣ, ɛezlen-aɣ di tzeqqa weḥd-neɣ, maca, nettruḥu s imraḥen ideg ttemlilin imeḥbas, tameddit-nni ɣef zzuǧ, yiwen umeḥbus yenna-yi-d s taɛrabt: “Awer d aɣ-yesneḥcam Rebbi am kunwi, ay icenga n watmaten-nwen, teččam ur tessetḥam!” Nniɣ-as: “Cfu-yas i wawal-agi, ar d iɛeddi usunded ad nemsefham fell-as, ma wwteɣ-k tura imeḥbas-nniḍen a ten-yawi nnif fell-ak, ma tusam-d ad iyi-tewwtem a d-asen lɛeṣker ad aɣ-ḥudden seg-wen, a d-nban zdat-wen d iḥbiben n lɛeṣker, nekk yid-k leḥsab a t-id-awin ineggura, cfu fell-as ma telliḍ d argaz, ar d ifak usunded”.

Imeḥbas yakk uqmen asunded ssetta wussan, yusa-d ɣur-sen le capitaine yenna-yasen: “Anwi i yebɣan ad ččen, a d-ffɣen si leṣfuf?”

Yiwen ur d-iwuǧeb, ur d-yeffiɣ si ṣṣef. Le capitaine: “Tugim ad teččem?! A ken-cekkreɣ aṭas, atan tḥerzem lǧib n ddula Tafransawit, maca, ad awen-d-iniɣ kra, slet-d mliḥ i wayen ara wen-d-iniɣ, atan azekka ṣṣbeḥ ma yella ur teččim ara, s wawal-iw n lḥerma d yiseɣ n le capitaine afransawi, kunwi tuẓamem ssetta wussan, nekk a wen-rnuɣ sebɛa wussan-nniḍen, ad awen-kkseɣ učči s lamer-inu i wakken ad terwum laẓ yakk d usunded n sebɛa wussan-nniḍen, ihi ad nwali! ”

Iruḥ yeǧǧa-ten. Azekka-nni ṣṣbeḥ, yakk imeḥbas la ttazzalen ɣer tsewwit akken a d-awin lqahwa, yiwen ssarǧan ccaf yenna-yasen: “Ihi ilit d irgazen, kemmlet asunded ad twalim!”

Swan yakk lqahwa, fkan yakk mayna, terreẓ tɣennant-nsen, ugaden ad asen-yernu sebɛa wussan n laẓ. Lawan imekli d tazzla ɣer tsewwit a d-awin ad ččen, nekk beddeɣ zdat-sen la d asen-qqareɣ: “Tebbhedlem yes-neɣ, ad yebbehdel

Page 160: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 159 -

Rebbi yes-wen!” Tameddit-nni newwi-d lqecc-nneɣ nekkni s wid ur nuẓam ara, nuɣul-d ɣer tzeɣwin iseg nruḥ, yal yiwen s amḍiq-is. Seldazekka-nni nemlal di tcucaft (douche) nekk d win i iyi-d-yennan: “Awer d aɣ-yesneḥcam Rebbi!” ḥuzaɣ-t weḥd-s zelmeɣ-t, ixuṣṣ kan a t-ssusfeɣ s udem, nniɣ-as“Awer d aɣ-yesneḥcem Rebbi!” Rriɣ-d ttar-iw seg-s akken i yi-d-yenna netta d amezwaru, nniɣ-as: “Nekk weḥd-i ifeɣ-ken tirrugza, akken ma tellam da tefkam mayna, yerreẓ wawal-nwen”. Ur d-yenṭiq yiwen seg-sen, dɣa winna wwteɣ-t s ubeqqa s tmendeffirt ufus, ur d-yerri ɣef yiman-is.

Zdat usunded-agi teḍra yiwet taluft n trewla si leḥṣin imeḥbas, rewlen di ssetta yid-sen. Ttawin-ten lɛeṣker deg ukamyun beɛden ɣef leḥṣin akken ad sskeflen aẓru, lɛeṣker di tlata yid-sen, ma d imeḥbas di ssetta, yal aɛṣekriw s lmiṭrayuz ad iɛass sin imeḥbas, yiwen deg-sen d Aqbayli si Ttyaret. Yella yiwen umeḥbus yehlek, ur yuksan ara, ma teskakkḍeḍ-t ad iceṭṭeḥ, ad yetteḥlilis am wakken yella deg wusu netta d tmeṭṭut, ur yemlik ara iman-is am wakken tusa-t-id..! Zgan lɛeṣker yakk d imeḥbas la ttmesxiren fell-as, skikkiḍen-t. Asmi wwin imeḥbas i usekfel n weẓru, wwin yid-sen wagi yeskikkiḍen deg wemkan anda ssekfalen aẓru, uqmen amḥbus-agi gar-asen la t-sskikkiḍen, la dessen ttmsxiren fell-as.

Xemsa imeḥbas-nniḍen i la yessekfalen aẓru, yal yiwen yeddem-d aẓru aɣezfan deg ufus-is, s lexmata yal yiwen yekka-d si deffir i weɛṣekriw ɣef yiwet tikkelt wwten-ten ɣer tmelɣiɣt, deg yiwet ddqiqa ɣeḍlen-ten, ddzen-asen iqerra-nsen s weẓru, nɣan-ten. Kksen-asen lmiṭrayuzat yakk d imelsa-nsen, rekben deg ukamyun n lɛeṣker i nɣan ruḥen s adrar, akamyun sserɣen-t, ǧǧan-t deg webrid.

Mi d-tewweḍ ssaɛa d ssebɛa n tmeddit, lɛeṣker ur d-uɣalen ara ɣer leḥṣin, ffɣen lɛeṣker-nniḍen s ukamyun ruḥen s amkan usekfel n weẓru, ufan-ten i tlata ttwanɣan s yeẓra. Wwin-d lmeyytin-nsen uɣalen-d ɣer leḥṣin, yeqqim-asen wazemz-nni ideg ttwanɣan yeɛṣekriwen-nsen s yeẓra. Yal aseggas ttmektin-d aneḍruy-nni, deg wass-is kkaten imeḥbas, ttawin-ten ɣer ssilul, ttruḥun-d ibuksuren, ijiduten, ikaratiyen kkaten imeḥbas.

Page 161: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 160 -

Wwin-d yiwen wemjahed d Aqbayli n Bgayet, yettwaṭṭef ger tlisa n Lmerruk d Lezzayer, argaz-agi isem-is “Ulǧi Maǧid” mazal-it yedder ar ass-a, lɛeṣker bɣan a t-wwten, netta daɣen d abuksur, akken iqerreb ɣur-s yiwen weɛṣekriw a t-yewwet, Maǧid yewwet-it-id s sin wummaẓen yeǧǧa-t yexsef, ur d-yekkir ara alammi t-sluttecxen s ubidun n waman. Yeɣbubez am uyaẓiḍ d wamek i d-yuki!

Yiwen wass-nniḍen, di tɣuzi n ttif yiwen ssarǧan yewwet s ubeqqa Ɛezzuz, Ɛezzuz-agi si Ttyaret, yewwet-d ssarǧan amcum s wummeẓ yexsef, ffɣent-d tkuffta seg yimi-s anaqal yemmut! Ddmen-t lɛeṣker-nniḍen wwin-t s afremli, yella din “l‟adjudant chef” Alẓasyan mi yesteqsa lɛeṣker fell-as, nnan-as-d ayen yexdem yakk d yisem n win i t-yewwten.

Azekka-nni, “l‟adjudant chef” Alẓasyan yewwi-d yakk inaddalen, widak i yekkaten imeḥbas ɣer zdat-neɣ yenna-yasen: “Ayɣef i la tekkatem imeḥbas, ur tellim ara d irgazen, ay iḥeqqaren, nutni nɣan-ken s yeẓra, d ayen i tuklalem, sɛan rrṣaṣ, ula d tarṣaṣt ur tt-xṣiren fell-awen i wakken a ken-nɣen s leqder d lḥerma am yergazen n lgirra, ɣef ddemma n temḥeqranit-nni yellan deg-wen, nɣan-ken s lmut tamcumt! Sfelqẓen iqerra-nwen s yeẓra, ur tellim ara d irgazen, tesbehdalem Fransa, seg wass-a d asawen, win ara yewwten ameḥbus d nekk ara t-iḥasben!”

Dɣa zdat imeḥbas, yewwet tlata lɛeṣker-ines, yessebzeg-asen allen-nsen s lbunyat, yewwi seg-sen ɛecra ɣer ssilul. Ɛezzuz yakk d Maǧid n Bgayet mazal-iten ar ass-a ddren, Maǧid yuɣal d afesyan iǧadarmiyen, tura atan yeqqim d amestaɣ (retraité), ma d Ɛezzuz aṭas aya ur t-mlaleɣ, ur ẓriɣ amek i teḍra yid-s. Deffir asunded s ɛecra wussan, xtaren seg-neɣ azal n 25 imeḥbas, nekkini yid-sen bɣan a ten-awin ɣer leḥṣin n Ḥemmam Buḥǧer, yessufeɣ-iyi-d lkapitan axaṭer ttxiḍiɣ-as lkeswa-s, ur yettaf ara win ara t-yesselsen am nekk! Yella yid-neɣ Xentac Muḥemmed, Cercali Ɛebdelmaǧid, Qara Ṭurki Meḥmud, Settuti Ɛebderraḥim, Buxatem Dris, d wiyaḍ, mačči d ayen ara d-bedreɣ.

Page 162: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 161 -

Nerna azal n waggur, ssawlen-d deg usimɣer n ṣṣut i xemsin imeḥbas, lɛada-nsen mi ara d-ssiwlen i terbaɛt ad asen-inin: “Heggit iman-nwen azekka ad teffɣem”, a ten-ssufɣen, a ten-fken i lḥerka a ten-awin a ten-nɣen.

Tikkwal, a d-ssiwlen i terbaɛt-nniḍen ad asen-inin “ad teffɣem”,a ten-ssufɣen ad ruḥen ɣur imawlan-nsen, ttarun-aɣ-d tibratin nettaɛqal tira-nsen.

Tiswiɛin a d-ssiwlen i wid ara yeffɣen ad ruḥen ad bedden ad ttraǧun zdat lbiru si tmanya n ṣṣbeḥ alamma d tmanya n tmeddit, a ten-id-rren ɣer leḥṣin, a ten-wwten s iqaddamen, a ten-regmen u a ten-ssusfen, u ad asen-inin “ Kecmet ɣer daxel ay arraw ifellusen, ay arraw n F.L.N”!

Llan widak i wumi xeddmen akka rebɛa xemsa tikkwal alamma yexxerxer, mi d-yeffeɣ a n-yeǧǧ leɛqel-is di leḥṣin n Birdu, seg-sen Budisa, Mumni Muḥemmed d wiyaḍ... Mazal iruḥ leɛqel-nsen ar ass-a, ur ẓriɣ mmuten niɣ ddren.

Yiwen wass ssawlen-d i wazal n xemsin imeḥbas, amezwaru d nekk, Nukar Belɛid, Siɛamer Ḥmed, Nayet Sidiḥmed Ɛmer, Ayet Ɛli, yakk d Mirar... nhegga iman-nneɣ, ur neẓri ɣer tmettant niɣ ɣer tudert, niɣ ad aɣ-beddlen leḥṣin-nniḍen, yiwen weḥbib-iw Ɛemrun Meqqran yenna-yi-d: “Efk-iyi-d leḥwayeǧ-ik yakk d tsumta-k”. Ur d as-tent-fkiɣ ara, ugadeɣ a yi-beddlen lḥebs.

Nruḥ-d di xemsin yid-neɣ, newwi-d yid-neɣ lqecc-nneɣ, nebded zdat n lpust n temsulta, ssawlen-iyi-d d amezwaru ɣer lbiru n lkapitan, wagi d uḥdiq, werǧin yergim niɣ yewwit ameḥbus, ihedder s leɛqel, yessimɣur ccan i win ara ihedren yid-s, yeqqar-as “Vous” mačči“tu”.

Mi beddeɣ zdat-s, buyɛeɣ-as, yenna-yi-d: “Sgunfu! Qqim!” Qqimeɣ, yenna-yi-d: “Atan a wen-neḍleq, tikkelt-a mačči d asqecmeɛ, atan yella wemsefhem ger ddula n Fransa yakk d widak-nwen“F.L.N” seg wass-a ad nbdu ad nessufuɣ imeḥbas si leḥṣin-agi n Birdu, F.L.N yenna-d: Ɣur-s 400 imeḥbas n lɛeṣker n Fransa, nekkni ad neṭṭef seg-wen 400 d imerhan, alamma ḍelqen-d i 400-nneɣ ara neḍleq i 400-nsen. Kečč a Ḥaman, ufiɣ isem-ik a k-ṭṭfen d

Page 163: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 162 -

amerhun, a k-ǧǧen d aneggaru. Nekk, kkseɣ isem-ik seg imerhan, ṭṭfeɣ wayeḍ deg wemkan-ik, kečč ad ak-ḍelqeɣ, maca, ɣurk ansa tettuɣaleḍ s adrar, ad ak-fkeɣ rray n talsa”.

Nniɣ-as: “A lkapitan-inu, acimi i textareḍ a yi-tḍelqeḍ u ad teṭṭfeḍ wayeḍ deg wamkan-iw?” Yenna-yi-d: “Acku txaḍeḍ-iyi lkeswa, i nekk yakk d ifesyanen-nniḍen, tuklaleḍ a k-ḍelqeɣ d amezwaru”. Nniɣ-as daɣen: “A lkapitan-inu, niɣ kečč d nekk d iɛdawen, amek i la yid-teqqareḍ a yi-d-tefkeḍ rray n talsa?” -“Nniɣ-ak-d ayagi acku tɣaḍeḍ-iyi, teɣriḍ, tḥedqeḍ, tfehmeḍ, yerna meẓẓiyeḍ, tura kan i d-tbaneḍ ɣer ddunit, widak-nwen a k-nɣen s tin n tismin acku tifeḍ-ten”. Nniɣ-as: “A lkapitan-inu, atan testenyaḍ leɛqed n lmut-iw, ma ur d iyi-tenɣiḍ kečč, ad iyi-nɣen watmaten-iw, acku tessawleḍ-iyi-d weḥd-i, la theddreḍ yid-i udem s udem, iḥbiben-iw ad cukken wissen d acu yellan gar-aneɣ! Niɣ zzenzeɣ-ten i weɛdaw, acuɣef ara thedreḍ yid-i weḥd-i? Tebɣiḍ a yi-d-tiniḍ ayagi yessefk a yi-t-id-tiniḍ zdat-sen!” Yenna-yi-d s lḥir: “Annect-a yakk i tḥerceḍ, i tukiḍ, awal-iw n lḥerma ufesyan n lɛeṣker afransawi, ma xemmmeɣ ayen i txemmmeḍ keččini, semmeḥ-iyi! ”

Dɣa yekker si lbiru-ines, yenna-yi-d : “ Tbeɛ-iyi-d! ” Lḥiɣ deffir-s, neffeɣ-d ɣer berra zdat imeḥbas s umata yenna-yasen : “Ssawleɣ-awen-d, ass-a ad teffɣem, ad truḥem s imawlan-nwen, tura kra n win i d aɣ-ixedmen kra yessefk a t-nxelleṣ, bu ttrisiti d wemzil, ibennayen, amikanisyan, acarpuntyi, agennay, d mass Ḥaman yegni-yaɣ aṭas imelsa, yal win i d aɣ-ixedmen yettayal lexlaṣ, ad yawi tis-ɛecra n wayen i teswa lxedma-s di ssivil”.

Yejbed-d yakk lekwaɣeḍ n imelsa i d asen-xaḍeɣ, yuqem-asen leḥsab ad awiɣ tis-ɛecra n ssuma-nsen, tezga-d 65 alef, yefka-yi-tent-id, yerna wiyaḍ yakk ixelleṣ-iten, yal yiwen yefka-yas idrimen-is.

Mi ṭṭfeɣ idrimen seg ufus-is, imiren sraḥeɣ cwiṭ n waḍu n tudert, nniɣ i yiman-iw ur d aɣ-neqqen ara, acku fkan-aɣ idrimen, membeɛd yenna-d : “Ma llan gar-awen imenharen ikamyunen? ”

Page 164: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 163 -

Ffɣen-d tlata, llan rebɛa ikamyunen, uqmen 13 niɣ 14 di yal akamyun yakk d sin lɛeṣker si deffir. Ikamyunen tlata imezwura d imeḥbas i ten-yessnehren, yal yiwen ɣer tama-s aɛṣekriw s lmiṭrayuz. Mi nruḥ ad neffeɣ si leḥṣin, lkapitan yenna-yaɣ-d : “Atan yiwen webrid di lexla d abrid uḍar (la piste), ifellagen-nwen uqmen deg-s lbumbat, kunwi ad tɛeddim dinna, ma yella ṭṭreḍqent i tent-yundin d ifellagen-nwen, ad ṭṭreḍqent deg-wen kunwi d imezwura, ma yella ulaḥedd lbumbat atan ɣur-wen ẓẓher, tselkem ad tawḍem ɣur imawlan-nwen”.

Ikamyunen la leḥḥun, nekk deg ukamyun amezwaru la ttḥessiseɣ i lbumba mi ara teṭṭerḍeq deg-neɣ ad tfelleq ! Tekcem-iyi tergigit ɣer wul, yal mi ara waliɣ abrid yeṭṭuṭec niɣ yeɣz, yal mi ara waliɣ leḥcic yeqleɛ niɣ sellaw a d-iniɣ attan din lbumba !

Nelḥa azal n 15 ikilumitren, ulaḥedd aṭerḍeq, dɣa neffeɣ-d s abrid n zzeft (ugudrun), nezger neslem, neṭṭef abrid yettawin ɣer Ttyaret alammi i ɣ-d-ssawḍen ɣer lagar ners-d seg ikamyunen, nekcem ɣer lagar, neqqim di tzeqqa. Lɛeṣker nnan-aɣ-d : “Rǧut!” Ruḥen wwin-aɣ-d itikiten, yal yiwen seg-neɣ fkan-as tasekra(atiki)-ines sani ara iruḥ. Nekk fkan-iyi-d tasekra-inu ɣer Wehran, tamacint ad truḥ ɣef 11, lɛeṣker ruḥen, uɣalen deg ikamyunen-nsen, ǧǧan-aɣ di lagar n Ttyaret.

Si lagar n Ttyaret, neffeɣ nekk d Nukar Belɛid, netta seg Ugemmun Izem. La nleḥḥu di temdint n Ttyaret nebɣa a d-nuqem ttilifun i imawlan-nneɣ, ad asen-d-nefk isali belli neffeɣ si lḥebs, aql-aɣ d abrid ɣur-sen, u aql-aɣ di temdint n Ttyaret.

Uqmeɣ ttilifun ɣer “Boulevard Joffre” (tura isem-is Meɛṭa), i gma Ferḥat, ttilifun la yekkat leǧwab ulac, alammi uyseɣ! Nuɣal-d alammi d lagar neqqim, nhedder amecwar, ssawlen-d tamacint ad truḥ ɣer Wehran. Nekcem ɣer tmacint, tebda yes-neɣ tikli, ulaḥedd deg-s ula yiwen ineslem, a t-neɛqel deg wudem-is d aqbayli niɣ d imseɛreb, llan di tmacint ala ibulisen d lɛeṣker n Ẓẓwav (zouaves), les gardes mobiles, yakk d iǧadarmiyen. Am wakken aɣref n Lezzayer s umata yenger, ulaḥedd ula yiwen di tmacint, imeḥbas i d-iruḥen yid-neɣ, yella win d-yelsan aqendur d uqeccabi, d win d-

Page 165: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 164 -

yelsan aserwal bu tkumma, yakk d win yuqmen agennur annect n lɛecc ibellireǧ!

Yal yiwen d ayen i s-d-wwin imawlan-is ɣer leḥṣin n Birdu. Nukar Belɛid fkiɣ-as-d imelsa yelhan si termest n Birdu, xtareɣ-as-d ayen bɣiɣ, ma d nekk iruḥ-n gma Smaɛil yewwi-yi-d imelsa yelhan: tajakit, d sin iserwula,d leqmayeǧ, itrikuyen, abluzun, ibiri (béret), takrabaṭ yakk d tbalizt yelhan. Nekk lsiɣ imelsa igerrzen, ad as-tiniḍ d arumi, imiren meẓẓiyeɣ, zeggaɣeɣ, tecbeḥ ṣṣifa-w, ur ttwaɛqaleɣ ara d ameḥbus niɣ di lmizirya n yenselmen.

Nukar Belɛid aṭṭucen-is d izerqaqen, berrɛen, ffɣen-d cwiṭ, maca yettban kra amzun d ineslem; udem-is yessabrek-it yiṭij, netta ixeddem berra di Birdu, ma d nekk xeddmeɣ zdaxel di tili. Imeḥbas i d-yeddan yid-neɣ, bdan la ttrusun deg ifilajen imecṭuḥen, iqerben tuddar d idewwaren-nsen. Nekkni nkemmel-d di tmacint, newweḍ-d s Iɣilizan anda ara tbeddel abrid ɣer Wehran, anda yessers Nukar Belɛid ad iruḥ ɣer Lezzayer. Deg Yiɣilizan, rsen azal n 20 i d-yeddan yid-neɣ, wiyaḍ rsen di Sig ara ibeddlen iberdan sani ara ruḥen.

Deg Yiɣilizan, ulin-d ɣer tmacint tlata irumyen d iɣermanen mačči d lɛeṣker, di Barigu yuli-d yiwen wemɣar yakk d temɣart-is, lqedd-nsen yekna ula d tikli ur zmiren ara ad lḥun. Deg Yiɣilizan irumyen la heddren gar-asen fell-i, ala nekk yakk d nutni i yellan d iɣermanen, mi la heddren fell-i yiwen la d asen-yeqqar belli “nekk d aɛrab”, wa d asen yeqqar: “D aɛṣekriw n la légion, atan yelsa d aɣerman”; wayeḍ la sen-yeqqar: “Cubaɣ-t d Uday”.

Nekk ttuɣ tabalizt-iw uriɣ fell-as isem-iw s llun azeggaɣ ɣef lkaɣeḍ yelseq fell-as. Dɣa, ugadeɣ ad walin isem-iw, berneɣ tira yellan sufella-s ɣer taɣma-w, ɣummeɣ-tt, kecmeɣ s abduz, sslexseɣ lkaɣeḍ-nni iɣef yura yisem-iw, xebceɣ-t alammi yefsi sefḍeɣ-t. Kkseɣ aserwal d aberkan, lsiɣ wayeḍ d arṣayṣi, kkseɣ leqmeǧǧa tazegzawt lsiɣ tayeḍ d tamellalt, kkseɣ abluzun d aqahwi lsiɣ atriku d azegzaw, kkseɣ nnwader-iw, lsiɣ ibiri (béret) uqmeɣ takrabaṭ i temgerṭ-iw, beddleɣ taxxamt-nniḍen, sserseɣ tabalizt-iw anda

Page 166: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 165 -

nniḍen, uɣaleɣ ɛeddaɣ ɣef tlata-nni i la yettnadin d acu-yi, la leḥḥuɣ amzun mačči d nekkini!!

Yenṭeq-d yiwen seg-sen yenna-yas i wayeḍ: “Atan yesseɛreq iman-is, ibeddel llebsa, tura d tidet iban-d d aɛrab, a t-newwet s lmus u a t-nḍegger ɣer berra”.

Nekk fehmeɣ belli d lɛeṣker i yi-d-itebɛen akken ad iyi-nɣen, maca, d imdanen ur ssineɣ, ur llin ara di leḥṣin n Birdu!! Dɣa ruḥeɣ ɣer tewwurt n tmacint lliɣ-tt-id, beddeɣ ɣer tama-s, akken ma yella win d-iruḥen ɣer ɣur-i ad iyi-yenɣ a t-awiɣ yid-i, ad neɣli d aksar a ɣ-teẓẓeḍ tmacint di sin yid-neɣ, ur ttmettateɣ ara weḥd-i bla ma wwiɣ xerṣum yiwen yid-i.

Mazal-iten gar-asen la heddren di tlata, yal wa yeqqar i wayeḍ ruḥ ɣur-s keččini, ur d-iruḥ ɣur-i ula d yiwen. Akken bɣiɣ ad smeɛrqeɣ, ad beddleɣ amkan-nniḍen, ɛeddaɣ zdat wemɣar yakk d temɣart sliɣ-asen mi la heddren, la yeqqar wemɣar i temɣart-is: “Wehran tuɣal d tamṭelt, ma yuli-d urumi ɣer temdint n yenselmen a t-sserɣen netta d amuddur,ad smiren fell-as abidun n liṣuns, ma yella yuder ineslem ɣer temdint irumyen ad ssentun deg-s 20 lemwas”. Qerrbeɣ ɣur-s nniɣ-as: “D acu la d-teqqareḍ a ɛemmi?”

Yerfa-d fell-i, yenṭeq-d s leɛyaḍ: “Beɛɛed-iyi! Besmellah rreḥman rraḥim, ansi d-teffɣeḍ kečč?! Anda k-ssneɣ?! D acu tettiliḍ?! Wi d ak-yennan hder-d yid-i?!?! ”

Ziɣemma yiwen urumi yetbeɛ-iyi-d, la d-yettḥessis mi la heddreɣ s teɛrabt nekk d wemɣar, yuɣal ɣer yeḥbiben-is, yenna-yasen: “D tidet, d aɛrab, sliɣ-as la ihedder netta d wemɣar s taɛrabt”.

Rriɣ iman-iw am wakken ur d as-sliɣ ara, uɣaleɣ ɣer tewwurt n tmacint beddeɣ azal n xemsa ddqayeq, sliɣ i rradyu sanda nniḍen la icennu s teqbaylit ( yid-m yid-m lemḥibba tuɣ tnewwer),ferḥeɣ uɣaleɣ tebɛeɣ ṣṣut, la qqareɣ gar-i d yiman-iw, atni dagi Leqbayel, ad qqimeɣ yid-sen, muqleɣ ɣer texxamt anda sliɣ i ccna, walaɣ aɛṣekriw deg ufus-is rradyu la icennu s teqbaylit, nniɣ-as:“Kečč d aqbayli”? Yenna-d: “Ih, kcem-d!”

Page 167: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 166 -

Kecmeɣ ɣur-s, yenna-yi-d: “Lɛeslama”. Yessenṣef yes-i, yenna-yi-d: “Ansa d-truḥeḍ?” Nniɣ-as: “Lliɣ d ameḥbus xemsa iseggasen, ata ḍelqen-iyi-d, ad uɣaleɣ s axxam-iw, maca, aql-i ugadeɣ, icuba-yi Rebbi liḥala diri-tt. Atnan dahi tlata irumyen d iɣermanen la heddren fell-i, bɣan ad iyi-nɣen, alammi d-sliɣ i rradyu-inek la icennu s teqbaylit i d-usiɣ ɣur-k ad nemwanas, d leqbayel irkell”. Yenna-yi-d: “Seldiḍelli kan i d-usiɣ si tmurt, atan lkeɛk n tmurt ax ad teččeḍ cwiṭ i lbaraka”. Yesmar-d si tqerɛet afenǧal n lqahwa, yerna-yi-d lkeɛk, ččiɣ, neqqim la nhedder, hedreɣ-as-d ɣef wemɣar i ufiɣ di texxamt-nniḍen, d acu n wawal yellan gar-i d yid-s, yakk d irumyen d acu qqaren fell-i gar-asen. Yenna-yi-d: “D tigdin kan i tugadeḍ,d tigdi i d ak-d-yesbanen asugen n lexyal-agi,sɛu cwiṭ n tebɣest,kra la d-teqqareḍ yakk ulaḥedd-it, henni lxaṭer-ik, ad tawḍeḍ ɣer Wehran, zdat lagar ad tafeḍ iṭaksiyen, d inselmen a k-ssiwḍen alamma d Tamdint tajdiṭ, ur ttuqim ara i yiman-ik aɣbel n tigdi,ɛecra wussan nekk di Wehran, ur tesɛiḍ d acu yellan, nekk mazal-iyi aggur ad ffɣeɣ,ad uɣaleɣ s axxam-iw, ssuliɣ sservis n lɛeṣker”.

Newweḍ-d ɣer Tlilat, llan imeḥbas i yersen dinna, ma d nekk la sseḥsabeɣ amek ara selkeɣ si tlata irumyen yellan di tmacint, ddmeɣ tabalizt-inu uzzleɣ ɣer zdat, beddeleɣ afagu, ldiɣ tawwurt n tmacint ma yella win d-yusan ɣur-i ad gluɣ yes-s d aksar,s abrid ad nemmet i sin.

Tamacint teḥbes di Ssinya, rsen sin imeḥbas-nniḍen alammi d-negra di xemsa yid-neɣ, nekk ṭṭaxxreɣ fell-asen acku nutni d iqahwiyen, yerna s iqendiyyar akk d iɛumam i d-lsan. Akken teḥbes tmacint di lagar n Wehran, ufiɣ-d lagar yeččur d lɛeṣker d ibulisen, “Liẓwav”, les gardes mobiles, yakk d wid i d-yersen si tmacint n Ttyaret.

Kecmeɣ ger lɛeṣker, la leḥḥuɣ tikli n win iḥaren, d ttqelleq mačči d tarewla, alammi walaɣ ɣer deffir la d-ttazzalen tlata-nni isivilen.Kecmen-d ger lɛeṣker alammi sliɣ si deffir-i yiwen la yeqqar i wayeḍ: “Aha ɣiwel qerreṣ fell-as!” Wayeḍ yenna-yas: “Atta tmeẓyant-iw d tilemt”. Wayeḍ yenna-yas: “Ax asarǧur”.

Page 168: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 167 -

Nekk ur muqleɣ ara ɣer deffir,i wakken ur d-sbanayeɣ ara iman-iw ugadeɣ,sliɣ i usarǧur mi yeṭṭerḍeq yerra-t bab-is, yessekcem-it ɣer tmeẓyant, yeffeɣ-iyi leɛqel cwiṭ. Ruḥeɣ a d-ffɣeɣ ansi d-ssekcamen lqecc, uɣaleɣ beddleɣ abrid-iw, ruḥeɣ-d sani i d-teffɣen yemsebriden. Ffɣeɣ-d si lagar, deg wemraḥ zdat lagar la ttmuquleɣ s iṭaksiyen anda ara waliɣ yiwen ad iyi-d-iban d Azzayri. Sukkeɣ tiṭ yakk fell-asen walaɣ-ten d Ṣṣbenyul. Kemmleɣ abrid-iw ɣef uḍar, bdan iṭaksiyen la yi-d-ssawalen s tefransist: “Ah, awahi, yya-d ad teṭṭfeḍ aṭaksi!”

Rriɣ iman-iw ur d asen-sliɣ ara,u nekk la tedduɣ ɣer zdat,tikli n win izerben, mačči d tarewla akken ur ttuqimeɣ ara ccek deg yiman-iw. Gezmeɣ abrid n wemraḥ yellan zdat lagar, qublen-iyi-d sin irumyen si zdat-i la d-leḥḥun ɣer lagar ansi d-ffɣeɣ. Neṭqen-d ɣur-sen imenharen iṭaksiyen i n-ǧǧiɣ ɣer deffir la d asen-qqaren: “Ahaw ɣiwlet, qerrṣet fell-as, winna d aɛrab!” Yenṭeq-d yiwen yenna-yasen: “Ur sɛiɣ ara leslaḥ”. Nnan-as: “Wwtet-t s lemwas!” Nnan-asen-d: “Ur nesɛi ara lemwas”.

Bdan imenharen iṭaksiyen la ten-ttsibbin: “kunwi d iqjan ifuḥanen, tḥemmlem aɛraben, mačči d “OAS” i tellam!” Nekk la leḥḥuɣ ɣer zdat ǧǧiɣ-ten.

Uliɣ d asawen s abrid ameqqran“ Poli Djiro ” di Plateau, ɣef teɣmert tella ssinima “Rokcy”, yiwen ad as-tiniḍ iɛuss-iyi zdat n ssinima, yessers-iyi-d tameẓyant ɣef timiṭ, muqleɣ ɣur-s cwiṭ kan, zmummgeɣ wexxreɣ-as tameẓyant-is s leḥder, walaɣ d acu yesɛa,d 9 milimètre taɣezfant n tjeɛbubt, kemmleɣ abrid-iw ɣer zdat, cehhdeɣ, la smeḥsiseɣ i terṣaṣt mi ara d-teṭṭerḍeq ger tuyat-iw, ur d-muqleɣ ara ɣer deffir-i.Kemmleɣ deg webrid-iw alammi sliɣ i isuɣan, muqleɣ-d ɣer deffir walaɣ sin yeḥbiben-iw s iqenddiyar-nsen ɣlin ɣer lqaɛa, walaɣ irumyen la ssentuyen deg-sen ijenwiyen.

Nekk ger irumyen smammḍeɣ ixef-iw, zmummgeɣ cwiṭ amzun d azmumeg n win turǧa lmut, amzun ferḥeɣ s wayen i walaɣ yeḍra, am wakken nekk d arumi ferḥeɣ s wayenni!

Page 169: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 168 -

Kemmleɣ abrid-iw ɣer zdat, sliɣ la d-qqaren “OAS” nɣan sin waɛraben, banen-iyi-d irumyen la d-ttḍillin seg lemci (balcon) ffɣen-d yakk ttmuqulen,la ttnezzihen ferḥen s wayen yeḍran!

Kemmleɣ di tikli-w ɣer zdat,la ttraǧuɣ nnuba-w akk d lajel-iw.Di lefraq iberdan akken ad ṭṭfeɣ abrid yettawin ɣer Temdint tajdiṭ, tuli-d yiwet ṭṭumubil “404” taɣezfant,d tarṣaṣit si leḍwaq-is rebɛa yergazen,d iɣermanen s lmiṭrayat amenhar yeffeɣ-d si ṭṭumubil-nni zdat-i mi yeḥbes di lefraq iberdan, yeẓẓa-d allen-is deg-i, iwehha-d azabuq n lmiṭrayat ɣur-i,yezlem-iyi-d alammi bɣant wallen-is a d-ǧellbent s tmuɣli n leḥged d usiged! Ma rewleɣ ad iyi-yenɣ, ma uɣaleɣ ɣer deffir ad iyi-yenɣ netta niɣ wiyaḍ, ma yella udreɣ d aksar winna d adrum irumyen,ulaḥedd din leslak.

Nekk ur rwileɣ ara, muqleɣ ɣur-s s wezmummeg cwiṭ kan, muqleɣ ɣer leslaḥ d acu yellan ger ifassen-is, u nekk cehhdeɣ deg wul-iw,la ttraǧuɣ ilizeq n rrṣaṣ mi ara d-yeṭṭerḍeq deg yedmaren-iw, a ten-yegzem!

La d-leḥḥuɣ ɣur-s, sserseɣ allen-iw ɣer lqaɛa am wakken ulaḥedd-it zdat-i alammi wwḍeɣ s idis-is, musseɣ tayet-is tayeffust s tayet-inu tayeffust gezmeɣ abrid,cehhdeɣ deg wul-iw nniɣ tura ad iyi-yemger s ilizeq n waldun ɣer ger tuyat! Uliɣ s ameṣraf (trottoire) n webrid dinna llan aṭas irumyen, wa yuder, wa yuli. Ẓriɣ ur iyi-d-yekkat ara, sliɣ i lheffa-ines mi d-yebren ɣer deffir-i. Beddeɣ zdat n lkuca,walaɣ udem-iw di lemri zuni ad seggmeɣ takrabaṭ-inu, sekkdeɣ tasekdayt(la vitrine) n lkuca, walaɣ winna di lemri yerra-d azabuq n lmiṭrayat s azagur-iw. Imiren, bab n tḥanut anda tella tsekdayt yuzzel-d ɣur-i s tmeẓyant iwehha-tt-id s idmaren-iw, daɣen muqleɣ-t cwiṭ kan, zmummgeɣ-as, kemmleɣ tikli-w deg wezniq yettawin ɣer Temdint tajdiṭ, anda llan isellaken n tmes (les pompiers), daɣen zdat-i ufiɣ-d wayeḍ, la yesmimmiḍ tagert (la culasse) n tmeẓyant, la d-yesseɣlay tirṣaṣin ɣer tegnit, muqleɣ-t ɛeddaɣ, tirṣaṣin yeɣlin ɣer tegnit si tmeẓyant-is, qerrbeɣ-as-tent s uḍar-iw ɣer zdat-s, kemmleɣ deg webrid-iw ɛeddaɣ ɣer zdat.

Azniq-agi azgen-ines d ilem, rewlen-d seg-s imezdaɣ irumyen, tafat dinna texsi, ṣubben d aksar acku tikkwal kkaten-ten-id

Page 170: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 169 -

yenselmen si temraḥt (place Roux) i d-yezgan ger Temdint tajdiṛ yakk d Plateau, d webrid yettawin ɣer Lḥemri d webrid yettawin ɣer ssbiṭar, d win yettawin ɣer temṭelt n Wudayen, qbel ad awḍeɣ sanda yella ṭṭlam, qbel ad awḍeɣ ɣer les pompiers.Yeffeɣ-d yiwen urumi si tezniqt tamecṭuḥt yegzem-iyi-d abrid s tmeẓyant tamecṭuḥt deg ufus-is, yerra-d tazabuqt ɣur-i, muqleɣ ɣur-s cmummḥeɣ wwteɣ ɛeddaɣ.

Akken kecmeɣ di ṭṭlam anda imezdaɣ irumyen ulaḥedd, tafat texsi, isuɣ urumi-nni yerreɣreɣ la yeqqar: “Tebɛet-t, atan ad yekcem ɣer Temdint tajdiṭ! ”

Yewwet-iyi-d, iqerreṣ-d fell-i s terṣaṣin, tameẓyant ur tessegmaḍ ara, yerna di tazzla la ttuqimeɣ izagzagen, ffɣent yakk terṣaṣin, netta mazal-it yettɛeggiḍ: “Ɣiwlet! Ad yemneɛ ma yekcem ɣer Temdint tajdiṭ”.

Ɛeddaɣ-d zdat les pompiers, yiwen yebɣa ad iyi-yeṭṭef, iqusem-iyi-d zdat-i, wwteɣ-t s tbalizt s aqerru yeɣli, kemmleɣ abrid-iw d tarewla alammi kecmeɣ ɣer temraḥt Roux, berneɣ, ufrareɣ ɣef rrṣaṣ-nsen, acku aṭas n terṣaṣin i d-ssustin si deffir-iw!

Walaɣ-d lɛeṣker ɣer tewwurt n Temdint tajdiṭ, ugadeɣ ad iyi-d-walin la ttazzaleɣ ad iyi-d-wwten s ilizeq n waldun. La d-leḥḥuɣ ɣur-sen s leɛqel d leḥder, wwḍeɣ-d zdat-sen nniɣ-asen s tefransist: “Mselxir ay imassaten (messieurs)! Nnan-iyi-d: “Mselxir!” Ldin-iyi tawwurt n ẓẓerb ugeṭṭum isennanen kecmeɣ.

Ur d iyi-d-nnin ansi d-tekkiḍ?! Niɣ sani ara truḥeḍ?! Niɣ awi-d nnekwa-k! La d-leḥḥuɣ deg wezniq (Boulevard Joseph Andrieu, tura isem-is“Ccariɛ ccuhada”.

Akken lḥiɣ azal n tlatin lmitrat,ḥewṣen-iyi yenselmen seg wezniq, sskecmen-iyi ɣer lḥucc-nsen,ssersen-iyi tameẓyant ɣef yedmaren,ɣilen-iyi d arumi, la d-qqaren: “Neṭṭef arumi, d aplastikur, neṭṭef arumi win yettuqimen lbumbat n plastik! ” La d asen-qqareɣ:“Nekk mačči d arumi, d Azzayri, d ineslem!!” La qqaren gar-asen: “D aṣpenyuli aḥelluf yessen taɛrabt am waman, am nekkni!” La d asen-qqareɣ: “Nekk mačči d Aṣpenyuli, d Ḥaman

Page 171: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 170 -

Ɛebdella, atta tḥanut-iw dagi kan, deg wuṭṭun 35 dinna kan deg wezniq-nni”. Nnan-iyi-d : “ Awi-d lekwaɣeḍ-ik, tregleḍ imi-k! ” - “Nekk ur sɛiɣ ara lekwaɣeḍ, ɣur-i tawerqet i s i yi-d-ḍelqen si leḥṣin n Birdu”. Tawerqet-agi mazal-itt ɣur-i alamma d ass-a!!

Inselmen, ur uminen ara tiwerqet-nni, la d-qqaren gar-asen: “Irumyen uqmen-as lekwaɣeḍ d ameḥbus akken ma neṭṭef-it ur t-nneqq ara”. Mi d asen-sliɣ nnan-d akka, nniɣ-asen: “Ssneɣ Bendimrad afarmasyan, ssneɣ Weldsliman Ameẓyan, ssneɣ Ccix Ɛumar Lbessekri, ssneɣ Weldɛmer Musa”. Nnan-iyi-d: “Ihi tura a k-d-nawi albeɛḍ i tessneḍ, ldin-d tabalizt-iw, ufan leḥwayeǧ-inu, d kra n yedlisen i uriɣ di Birdu s teqbaylit s isekkilen n taɛrabt, ssawlen i yiwen yeɣra taɛrabt, yusa-d la d-yeqqar ur yefhim ula d awal! Dɣa d winna i d ccek ameqqran, belli nekk d aplastikur!

Ruḥen ɣer tḥuna n widak i ssneɣ, ssnen-ten ula d nutni, ufan-ten ulaḥedd-iten, medlen yakk tiḥuna-nsen, Rebbi isellek-iyi ufan ccix Ɛumar akken i d-yeffeɣ si taẓallit n lmeɣreb, wwin-t-id ɣur-i, akken i t-walaɣ uzzleɣ ɣur-s a t-ssudneɣ: “Amek i telliḍ a ccix “ i d as-nniɣ. Nekk beddleɣ fell-as ur d iyi-yeɛqil ara, ssetta iseggasen ur t-ẓriɣ, lliɣ meẓẓiyeɣ, uɣaleɣ meqqreɣ s tamart d cclaɣem. Yenna-yi-d s taɛrabt: “Anwa kečč?!” Yenṭeq-d yiwen ufidayi: “Twalam-t la yeskiddib! Ur t-yessin ara!!” Nniɣ-as: “A ccix,d nekk i d Ɛebdella Ḥaman, anelmad-inek di lmadersa n Lfalaḥ”. Dɣa yeɛqel-iyi, yekna-d fell-i yemsalam yid-i, yesteqsa-yi:“Anida lliɣ” ,nniɣ-as: “Lliɣ nekk d mmi-k Kamal di lḥebs n Lambis”.

Imiren ifidayen n Wehran ḍelqen-iyi, ruḥeɣ-d ɣer tḥanut n gma Smaɛil,ufiɣ-tt temdel, ruḥeɣ ɣer tḥanut n Lḥaǧ Mḥend walaɣ-t yeqqim ɣef ukursi deffir ukuneṭwar, kecmeɣ ɣer daxel mmeslayeɣ yid-s,nniɣ-as: “ Lɛeslama-k a dda Lḥaǧ”.Yenna-yi-d: “ Anwa keččini? ” Nniɣ-as: “D Ɛebdella”. Yenna-yi-d: “Anwa Ɛebdella? Wi k-ilan?!” Nniɣ-as: “D Ɛebdella At Ḥaman”. Yules yemsalam yid-i i tikkelt-nniḍen, yeɛqel-iyi yenna-yi-d: “Ansi d-tekkiḍ tura?!” Nniɣ-as: “Kkiɣ-d si lagar”.

Page 172: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 171 -

Tqubel-iyi-d tḥanut n mmi-s n ɛemmti Aɛrab Uciɣa, ata yelḥeq-d ula d netta, atni la d-ttemlaḥaqen At Ḥaman, yakk d At Dawed yiwen yiwen, la ttemsalamen yid-i alammi ɛyiɣ, ur zmireɣ ara a d-neṭqeɣ.

Ruḥeɣ s axxam n gma Ferḥat dinna kan yeqreb, msalameɣ yid-s, ččiɣ imensi, nsiɣ ɣur-s. Ma yella d gma Smaɛil netta yezdeɣ di Salaniz, netta yakk d yemma alammi d azekka-nni i slan s lexbar-iw ffɣeɣ-d si lḥebs.

Mi yuli wass, Smɛil gma yusa-d ɣer tḥanut-is, deg webrid i t-xebbren belli ffɣeɣ-d si lḥebs. Mi d-ffɣeɣ seg wexxam n gma Ferḥat, mlaleɣ-d Smaɛil zdat n tewwurt n Ferḥat, yewweḍ-it lexbar ffɣeɣ-d si lḥebs, yusa-d ɣer din nemsalam, nefreḥ yakk! Yella Muḥemmed, mmi-s n ɛemmi s ṭṭumubil, dɣa yewwi-yaɣ ɣer Ṣalaniz anda i tella yemma, Smaɛil yenna-yi-d: “Rǧu ur keccem ara s axxam alamma zwareɣ nekk ad xebbreɣ yemma belli tusiḍ-d acku ugadeɣ ad texciwet ma twala-k”.

Yezwar Smaɛil s axxam, nekk qqimeɣ berra, yenna-yas: “Atan Ɛebdella mmi-m yeffeɣ-d si lḥebs, yuqem-aɣ-d ttilifun si Ttyaret, gar-aneɣ d kra n tsaɛtin a d-yaweḍ ɣer Wehran, atan deg webrid la d-ileḥḥu”. Yemma tefreḥ teslalew, dɣa yeffeɣ-d Smaɛil ɣer Berra, nekcem s axxam nekk yid-s, twala-yi-d yemma teɛqel-iyi-d mi d as-ssawleɣ: “A yemma”, tqerreb-d ɣur-i, teɣli ɣer lqaɛa texcawet.

Refdeɣ-tt-id si lqaɛa, tuki-d, ul-is la iḥebbek, ẓemḍeɣ-tt s idmaren-iw, ḥulfaɣ d wul-is la yesserbak, aserbek-nni la d-yekkat s idmaren-iw, nettat la d-teqqar: “Ma d targit niɣ d tidet?! ” Nekk la d as-qqareɣ: “A yemma, ur ttagad,tagi d tidet mačči d targit!”

Qqimeɣ deg wexxam ur d-ffiɣeɣ ara assen,At Ḥaman s umata mi slan yes-i, bdan la d-ttawḍen ɣur-i, argaz tameṭṭut, tullas d warrac imeẓyanen ufiɣ-ten-id meqqrit, d ilmeẓyen ɛeqleɣ-ten,wwiɣ arwes ɣer ṣṣifa-nsen, la d asen-qqareɣ“Kečč d leflani, kemm d leflana yelli-s n flan”.Wehmen deg-i nutni ur d iyi-ssinen ara, azekka-nni udreɣ-d ɣer Temdint tajdiṭ ɣer tḥanut, la d-ttasen ɣur-i yeḥbiben i ḥemmleɣ,la d iyi-steqsayen amek i d-selkeɣ si lagar

Page 173: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 172 -

n tmacint, ur d iyi-nɣin ara“OAS?» La d-ttalseɣ tamacahut-inu alammi nekkini ɛyiɣ, widak la d as-isellen ur ɛyin ara.

Tlata wussan membeɛd, yusa-d weḥbas imenɣi ger FLN d Fransa,aɣref yefreḥ yiwen lferḥ i d as-yuɣalen amzun d tiselbi, mi slan s weḥbas imenɣi,lɛeṣker yakk d OAS ur bɣin ara,la ttkemmilen timenɣiwt n yenselmen, bɣan ad ssxerben aḥbas imenɣi i wakken ad yexṣer wemsefhem yellan ger Lezzayer d ddula n Fransa.

Tuddsa n « OAS » kemmlen deg umenɣi, rnan la srusuyen deg yiḍ lbumbat n plastik, la tthuddun ixammen, inselmen llan widak la yettarran tiyita ɣef yiman-nsen acku mačči deg waṭas yid-sen, rebɛa niɣ xemsa ifidayen n Wehran nutni la kkaten « OAS ».

Azekka-nni, ffɣeɣ-d beddeɣ zdat wexxam, nekk la d-ttbaneɣ deg wudem-iw amzun d Afransawi ! Lɣaci n wedrum-nni ur d iyi-ssinen ara. Ata yusa-d ɣur-i yiwen ufidayi, yesteqsa-yi-d acḥal ssaɛa s taɛrabt, Rebbi yeṣter-iyi ur d-wuǧbeɣ ara s tefransist, yalfi i d iyi-d-yewwet s terṣaṣt s idmaren, yuzzel-d ɣur-s gma, netta yessen-it, yenna-yas : “Wagi d gma”. Yuɣal iruḥ ufidayi-nni yeǧǧa-yi. Ussan-nni i nɣan yiwen Weqbayli d anemhal n lbanka, ɣilen-t d Afransawi, nuɣal nettlusu ticucay tizeggaɣin.

Uɣaleɣ la steqsayeɣ ɣef yeḥbiben-iw imezwura yellan yid-i di Wehran, d Leqbayel i wumi rɣan wulawen-nsen d imezwura i wakken a d-awin tilelli i uɣref, ufiɣ isalan-nsen, Lewnis d ccahid, Lmulud At Mɛemmer d ccahid, Ɛemmar At Ciɣa d ccahid, Ḥsen d Arezqi d ccuhada, Ceɛban At Wesliman d ccahid, Welḥaǧ, Ɛumar, Maǧid, Sid Ḥmed, Ḥmida Benɛmer, Ḥamidi Ḥmed... wigi yakk d ccuhada.

Sebɛa wussan membeɛd, bdiɣ lxedma ɣef yiman-iw, uɣaleɣ ɣer lḥerfa n baba d jeddi!!

Yiwen wass, tewweḍ-iyi-d tebrat si lwilaya n Wehran, necden-iyi ad ruḥeɣ ɣer lwilaya, di tebrat-nni ufiɣ tura sufella s ṭṭamba s taɛrabt: “Lǧemhuriyya el Ɛarabiyya el Ǧazayriyya (tigduda taɛrabt n Lezzayer)” mi ṭṭfeɣ tabrat-nni wehmeɣ, ḥareɣ di rray-iw, kra xedmeɣ d kra ttumerrteɣ d kra yeḍran yid-i mgal amnakcam Afransawi, di taggara n kra yeḍran, yezri am izuffan n waḍu!! Ffɣeɣ

Page 174: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tudert-iw di tegrawla

- 173 -

seg wemnakcam ufiɣ iman-iw wwiɣ-d amnakcam-nniḍen!! D ayen iɣef d-nniɣ di tazwara n wesnagi n wedlis-agi: “Ffɣent-iyi tirga mxalfa, tanettit Tamaziɣt ur tt-nufi!!”

Ulsen-iyi-d tabrat tis-snat si lwilaya, ur ruḥeɣ ara acku ḥeqreɣ-ten. Nekk ur ǧuhdeɣ ara ɣef uɛeddis-inu i wakken ad ččeɣ, u ad rwuɣ. Tagrawla fkiɣ-as idrimen-iw d tudert-iw, nessufeɣ amnakcam aneggaru, teqqim-d tekti n wemnakcam amezwaru, d win n Yezzayriyen imseɛraben, wid inekren tajaddit yakk d tnaṣlit, d tnettit, d nnekwa d umezruy imarawen-nsen..!

Page 175: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 176: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

ANNEXES

Page 177: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 178: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 179: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية
Page 180: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Abdellah Hamane di Lambis 1959

Page 181: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Abdellah Hamane di Lambis 1959

Page 182: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Smaïl Ait Menguellet, di Lambis 1959

Page 183: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Mohamed Ousmer, Lambis 1959

Page 184: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

« Dr Slimane » akka i as-sawalen di Lmabis, 1959

Page 185: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Smaïl Ait Menguellet, di Lambis 1959

Page 186: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Lḥebs n Birdu (Burdeau) -Mehdiya 1961 Abdellah Hamane ibedd d amezwaru si tama tayeffust

Allaoua Iheddaden (Yella yid-i di Lambis)

Page 187: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Ali Addaci (yella yid-i di Lmabis), deg Wehran, 2008

Page 188: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Tiẓrigin n Usqamu Unnig n Timmuzɣa

Editions du Haut Commissariat à l'Amazighité

-o-O-o-

Collection “Idlisen-nneɣ”

01- Khalfa MAMRI, Abane Ramdane, ar taggara d netta i d bab n timmunent, 2003.

(Tasuqelt : Abdenour HADJ-SAID d Youcef MERAHI)

02- Slimane ZAMOUCHE, Uḍan n tegrest, 2003.

03- Omar DAHMOUNE, Bu tqulhatin, 2003.

04- Mohand Akli HADDADOU, Lexique du corps humain, 2003.

05- Hocine ARBAOUI, Idurar ireqmanen (Sophonisbe), 2004.

06- Slimane ZAMOUCHE, Inigan, 2004.

07- S. HACID & K. FERHOUH, Laṣel ittabaɛ laṣel akk d : Tafunast igujilen, 2004.

08- Y. AHMED ZAYED & R. KAHLOUCHE, Lexique des sciences de la terre et lexique animal, 2004.

09- Lhadi BELLA, Lunǧa, 2004.

10- Antoine de St EXUPERY, Le Petit Prince, 2004.

(Tasuqelt : Habib Allah MANSOURI, Ageldun amecṭuḥ)

11- Djamel HAMRI, Agerruj n teqbaylit, 2004.

12- Ramdane OUSLIMANI, Akli ungif, 2004.

13- Habib Allah MANSOURI, Amawal n tmaziɣt tatrart, édition revue et augmentée,

2004.

14- Ali KHALFA, Angal n webrid, 2004.

15- Halima AIT ALI TOUDERT, Ayen i ɣ-d-nnan gar yetran, 2004.

16- Mouloud FERAOUN, Le fils du pauvre, 2004.

(Tasuqelt : Moussa OULD TALEB, Mmi-s n yigellil, Tazwart : Youcef MERAHI)

17- Mohand Akli HADDADOU, Recueil des prénoms amazighs, 2004.

18- Nadia BENMOUHOUB, Tamacahut n Basɣar, 2004.

19- Youcef MERAHI, Taqbaylit ass s wass, 2004.

20- Abdelhafidh KERROUCHE, Teɣzi n yiles, 2004.

21- Ahmed HAMADOUCHE, Tiɣri n umsedrar, 2004.

22- Slimane BELHARET, Awal ɣef wawal, 2005.

23- Madjid SI MOHAMEDI, Afus seg-m, 2005.

24- Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij - aḥric I, 2005.

25- Collectif, Tibḥirt n yimedyazen, 2005.

26- Mourad ZIMU, Tikli, tullisin nniḍen, 2005.

27- Tayeb DJELLAL, Si tinfusin n umaḍal, 2005.

28- Yahia AIT YAHIATENE, Faḍma n Summer, 2006.

29- Abdellah HAMANE, Merwas di lberj n yiṭij - aḥric II, 2006.

30- Lounes BENREJDAL, Tamacahut n bu yedmim, 2006.

31- Mezyan OU MOH, Tamacahut n umeksa, 2006.

32- Abdellah ARKOUB, Nnig wurfan, 2006.

Page 189: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

33- Ali MAKOUR, Ḥmed n ugellid, 2006.

34- Y. BOULMA & S. ABDENBI, Am tmeqqunt n tjeǧǧigin, 2006.

35- Ali EL-HADJEN, Tudert d usirem, 2006.

36- Hadjira OUBACHIR, Uzzu n tayri, 2007.

37- Djamel BENAOUF, Di tmurt uɛekki, 2007.

38- Said IAMRACHE, Timenna n Saɛid Iɛemrac, 2007.

39- Mohamed MEDJDOUB, Baba Carlu, 2007.

40- Nadia BENMOUHOUB, Tafunast igujilen, 2007.

41- Ali MOKRANI, Agama s tugniwin, 2007.

42- Fatma ELKOUCHA, Tamedyazt n Yasmin, 2007.

43- Naima HADJOU, Amennuɣ n tudert-iw, 2007.

44- Hocine LAOUES, Gar umqadmu d umnelti, 2007.

45- Omar KHAYAM, Rubaɛiyyat, 2007 (Tasuqelt : Abdellah HAMANE)

46- Ferdinand DUCHENE, Tamilla, 2007(Tasuqelt : Habib Allah MANSOURI)

47- Slimane ZAMOUCHE, Agellil akk d ineffuten yelhan, 2007.

48- Djamel HAMRI, Anadi di tmedyazt, 2007.

49- Khaled FERHOUH, Ḥku-yaɣ-d tamacahut, 2007.

50- Lhadi BELLA, Awal d usefru, 2007.

51- Omar DAHMOUNE, Agu, 2007.

52- SOPHOCLE, Untigun, 2007 (Tasuqelt : Yahia AIT YAHIATENE)

53- Ahmed HAMADOUCHE, Inzan tiqsiḍin, 2007.

54- Ouiza GRAINE, Isefra n tmaziɣt, 2007.

55- Lounès BENREJDAL, Inzan n teqbaylit, 2007.

56- Akli OUTAMAZIRT, Targit, 2008.

57- Mohamed Salah OUNISSI, Tametna n umenzu, 2008.

58- Ramdane ABDENBI, Anagi, 2008.

59- Ramdane LASHEB, Ccna n tlawin ɣef ṭṭrad 54/62, 2008.

60- Said CHEMAKH, Ger zik d tura, 2008.

61- Tiddukla Yusef U Qasi - Si Muḥend U Mḥend, Tafaska n tmedyazt_1, 2008.

62- Sadi DOURMANE, Abrid n tudert-iw, 2008.

63- Dahbia AMOUR, Tudert s tmedyazt, 2009.

64- TANASLIT, Akli n tayri, 2009.

65- Djaffar CHIBANI, Ddeqs-nneɣ, 2009.

66- Belkacem IHIDJATEN, Iṭij asemmaḍ, 2009.

67- Abdellah HAMANE, Tisri n tayri, 2009.

68- Said ABDELLI, Tidwirin, 2009.

69- Said ZANOUN, Bururu yeḥya-d, 2009.

70- U LAMARA, Tullianum, taggara n Yugurten, 2009.

71- Tiddukla Yusef U Qasi - Si Muḥend U Mḥend, Tafaska n tmedyazt_2, 2009.

72- Chabane OULAMARA, Azamul n tmusni, 2010.

73- Mehenna SEHRANE, Awal ɣef yiɣersiwen, 2010. 74- Mohand Ouali KEZZAR, Tibratin, 2010.

75- R. OULHA, M. BOURIDANE, K. HOCINE, Tamellaḥt n Belɛeggal, 2010.

76- Mohamed Zakaria BENRAMDANE, Iɣsan s teqbaylit, 2010.

Page 190: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

77- M. DJEGHALI, S. SELLAH, Amawal n yiɣersiwen n yilel, 2010.

78- Abdellah HAMANE, Tawaɣit n tayri, 2011.

79- Rosa CHELLI, Itran, leḥzen, tirga, asirem, 2011.

80- Collectif, Amezgun s tmaziɣt, 2011.

81- Islam BESSACI, Azal n tayri, 2011.

82- Dahbia AMOUR, Tiɣri n wul, 2011. 83- Said DEBIANE, Ay irfiqen, 2011.

84- Youcef ACHOURI, Aklan n tayri, 2012.

85- Rabah BETTAHAR, Teffeɣ Fransa, 2012.

86- Hamou AMARENE, Ula deg wawal, 2012.

87- Med-Zakaria BENRAMDANE, Amawal n waṭṭanen, 2012.

Actes de colloques

01- Actes des journées d'étude sur La connaissance de l'histoire de l'Algérie, mars

1998.

- Actes des journées d'étude sur L'enseignement de Tamazight, mai 1998.

- Actes des journées d'étude sur Tamazight dans le système de la communication, juin 1998.

02- Actes des journées d’étude sur La réhabilitation de l’environnement culturel amazigh et sur tamazight dans l’environnement juridique, 2000.

03- Actes des journées d'étude sur Approche et étude sur l'amazighité, 2000/2001.

04- Actes du colloque sur Le mouvement national et la revendication amazighe,

2002.

05- Actes du colloque international sur Tamazight face aux défis de la modernité,

2002.

06- Actes des séminaires sur la formation des enseignants de Tamazight et

l'enseignement de la langue et de l'histoire amazighe, 2003.

07- Actes du colloque : Identité, langue et Etat, 2003. - Actes du colloque : La permanence de l'architecture amazighe et l'évolution des

cités en Algérie, 2003.

08- Actes des stages de perfectionnement pour les enseignants de tamazight, mars

2004.

09- Actes du stage de perfectionnement des enseignants de la langue amazighe,

30/31 mars 2004.

10- Actes du Colloque : Le passage à l'écrit des langues et cultures de tradition orale, le cas de Tamazight, 2004. (Voir Timmuzgha N°13)

11- Actes du Colloque : La littérature amazighe : de l'oralité à l'écrit, 2005

(Voir Timmuzgha N°14)

12- Actes du Colloque : Tamazight dans les médias et à l'école : hypofonctionnalité et usages du lexique, 2006 (Voir Timmuzgha N°15)

13- Actes du colloque sur Le patrimoine culturel immatériel amazigh, 2006.

14- Actes du colloque sur Le libyco-berbère ou le Tifinagh ; de l'authenticité à l'usage pratique, 2007.

Page 191: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

15- Actes du colloque : L’apport des amazighs à la civilisation universelle, 2009.

16- Actes des Journées d'étude sur l’enseignement de Tamazight, Région Est, 2009.

- Actes de la Genèse de l’enseignement de Tamazight depuis le XIXème

siècle, 2009.

- Actes du Stage de perfectionnement pour les enseignants du primaire,

2009.

17- Actes du colloque sur La standardisation de l’écriture amazighe, 2011.

18- Actes du colloque sur Les Royaumes amazighs de la période musulmane, 2011.

- Actes du colloque sur Le Royaume de Koukou, 2011.

19- Actes du colloque sur Pierre Bourdieu et l’Algérie, 2012.

Revue « Timmuzgha »

Revue d'études amazighes du Haut Commissariat à l'Amazighité :

N° 1, avril 1999, ----- N°22, janvier 2011.

- N°10, octobre 2004, Spécial Mohya, Entretien.

- N°12, décembre 2006, Tajmilt i Si Muḥend U Mḥend.

- N° spécial en Tamazight :

. N°16, janvier 2008.

. N°17, avril 2008.

. N°19, août 2008.

Revue « Tamazight tura »

Revue en Tamazight du Haut Commissariat à l'Amazighité :

N° 1, janvier 2009, ----- N°10, janvier 2012.

Autres publications

01- Chafik MOHAMED, Aperçu sur trente trois siècles de l'histoire des imazighènes,

1997.

02- Annuaire des associations culturelles amazighes, 2000.

03- Idir El-Watani, L'Algérie libre vivra, 2001.

04- Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son harmonie. Tome1, Histoire et fondements d'un débat argumentaire, 2007.

05- Mohand Oulhadj LACEB, La phonologie générative du kabyle : l'emphase et son harmonie. Tome2, Analyse et représentation phonologique, 2007.

06- Collectif, Mouloud FERAOUN, Evocation, Actes du Colloque, 2008.

07- Catalogue des publications du HCA, 2008.

08- Catalogue des publications du HCA, 2009.

09- Boudjema AZIRI, Néologismes et calques dans les médias amazighs, 2009.

10- Mohand Idir AIT AMRANE, Kker a mmi-s umaziɣ, 2010.

Page 192: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Consultings

01- Kamel BOUAMARA, Nekni d wiyiḍ, 1998.

02- Mouloud FERAOUN, Jours de Kabylie, 1999.

(Tasuqelt : Kamel BOUAMARA, Ussan di tmurt) 03- Nora TIGZIRI - Amar NABTI, Etude sur « L'enseignement de la langue

amazighe : bilan et perspectives », 2004.

04- Mohand Akli HADDADOU, Dictionnaire des racines berbères communes,

2006/2007.

05- Abdellah NOUH, Glossaire du vocabulaire commun au Kabyle et au Mozabite,

2006/2007.

06- Sadaq BENDALI, Awfus amaynut n tutlayt tamaziɣt, 2007.

07- M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tesrit taqbaylit, 2007.

08- Kamel BOUAMARA, Amawal n tunuɣin n tesnukyest, 2007.

09- Moussa IMARAZENE, Manuel de syntaxe berbère, 2007.

10- M'hammed DJELLAOUI, Tiwsatin timensayin n tmedyazt taqbaylit, 2007.

11- Moussa IMARAZENE, Timɛayin n leqbayel, 2007.

12- Nora BELGASMIA, L'expression écrite en tamazight, 2007.

13- Mouloud LOUNAOUCI, Projet de création d’un Centre de terminologie amazighe, TERAMA, 2007.

14- Zahir MEKSEM, Isuraz n usezdi d tenmeẓla taḍrisant n tmaziɣt : Asnekwu d tesleḍt, 2008.

15- Mohammed Brahim SALHI, La tariqa Rahmaniya : De l’avènement à l’insurrection de 1871, 2008.

16- Fakihani TIBERMACINE, Tanast u kajjuf, 2009.

17- Mohand Akli HADDADOU, Introduction à la littérature berbère, 2009.

18- M'hammed DJELLAOUI, تطور الشعر القبائلي و خصائصه, Tome1, 2009.

19- M'hammed DJELLAOUI, تطور الشعر القبائلي و خصائصه, Tome2, 2010.

20- Zahir MEKSEM, Tisekkiwin n yiḍrisen, tagmert d tesleḍt, 2010.

Coédition

ANEP

01- Iddir AMARA, Les inscriptions alphabétiques amazighes d'Algérie, 2006.

02- Kemal STITI, Fascicule des inscriptions libyques gravées et peintes de la grande Kabylie, 2006.

03- Mohand Akli SALHI, Amawal n tsekla, 2006.

04- O. KERDJA & A. MEGHNEM, Amawal amecṭuḥ n ugama, 2006.

ENAG

01- Mohand Akli HADDADOU, Glossaire des termes employés dans la toponymie algérienne, 2011.

02- Mohand Akli HADDADOU, Précis de lexicologie amazighe, 2011. 03- Mohand Akli SALHI, Poésie traditionnelle féminine de Kabylie, 2011.

Page 193: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

04- Mohand Akli SALHI, Etudes de littérature Kabyle, 2011.

05- Habib-Allah MANSOURI, La Kabylie dans les écrits français du XIXe siècle, 2011.

06- Mohand MEHRAZI, Dictionnaire d’électrotechnique Français-Tamazight, 2011.

07- A. NOUH-MEFNOUNE & B. ABDESSALAM, Dictionnaire Mozabite-Français,

2011.

Page 194: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Cet ouvrage est publié dans le cadre de la collection

“Idlisen-nneɣ” Initiée par la Direction de la promotion culturelle du

Haut Commissariat à l'Amazighité

© Tous droits réservés

Conception et PAO :

Dépôt Légal : 3297-2012

ISBN : 978-9961-789-35-3

Page 195: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية

Achevé d'imprimer sur les presses de

Imprimerie Brise-marine

Villa N°18, Brise-marine, Bordj El-Bahri,Alger

Tel : 0771-11-10-18

Fax : 021-86-50-05

Page 196: Tudert-iw di tegrawla - الإذاعة الجزائرية