türk ordusunun tarihsel kaynakları

8/6/2019 trk ordusunun tarihsel kaynaklar

1/214


2/214


3/214

A.. SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 489100. DOUM Y ILIND A ATAT RK'E AR M A AN DZS : 32

1IRKoklusununTDRHSaKBVnnKLHRI

Dr. MEVLT BOZDEMR

Ankara -1982


4/214

Kapaktaki minyatr: Gazi Oku, XV . yy . (Topkap Saray M sesi)Kapak dzeni: Ayegl Karacaer

ANKARAS.B.F. BASIN VE YAYIN YKSEK OKULU BASIMEV1982


5/214

O'na ve Onlar'a;Okuyup yazamada "yaayan" analara


6/214

!


7/214

N S ZBalang noktalarn 1972-1978 yllarnda Paris'teyaptm almalardan alan ve sonra Trkiye'de geli-tirdiim bu yaptn belki bir tek erdemi savunulabilir:niversite'nin imdiye kadar gerektii gibi ilgilenmedi-i fakat Trk toplumunun tarihsel geliiminde anahtarrol oynayan kurumlardan birini bilimsel ura konu-su yapmas.Gerekten de Trkiye'de Ordu konusunda bilimselaratrmalar, zellikle toplumsal ve siyasal nitelikli olan-lar yok denecek kadar azdr. Oysa Bat bilim evrelerin-de 1960'lardan bu yana retim programlaryla, yayn-laryla, bilimsel toplantlaryla, aratrma merkezleriy-

le... ulusal ve uluslararas dzeyde Ordu konusu younbir ilgi toplamtr. Bunun sonucu olarak bir yandankonuyla ilgili geni bir literatr1 ortaya karken teyandan pek ok yan ve alt bilim dallan olumaya ba-lamtr. Ordu Sosyolojisi, Asker Mdahaleler Sosyolo-jisi, Asker Politika, Savunma Politikalar, Sava Sos-yolojisi, Sava ve Bar Aratrmalar, Silahlanma, Si-lahszlanma, Silah Teknolojisi, Strateji, jeo-strateji, jeo-politik... gibi.1 Szkonusu literatrn ilk aamas iin bkz. LANG , Kurt,Military Sociology (A Trend Report and Bibliography) So-oiologie Militaire (Tendances actuelles de la Recherche etBibliographie), Current Sociology -Sociologie Contemporains,Volume XIII, No I, O.vford, Basil Blackwell, 1965; Volum eXVI, No 3, La Haye, 1968.

V


8/214

Bu niin byledir? Trkiye'de Ordu incelenmeyedeer ilginlikte bulunmadndan m? Herhalde deil.Trk bilim evrelerinin bu gelimelere yabanc kal-malar genellikle konunun aratrmaclarda hakl yada haksz olarak uyandrd bir korku deilse bile bireit ekinmeyle aklanmaktadr. Bunda bir gerek pa-y olmakla birlikte biz bunun abartld kansndayz.Bu engelleyici ekinme duygusu yamsra baka bir en-gel ise Ordu aratrmalar iin kanlmaz bilgi kaynak-larnn son lde snrl ya da aratrclara kapal tu-

tulmasdr. Devlet srr!Konunun ierii bakmndan gizlilik bir lde ev-rensel bir sorun. Ordular genel olarak hem olaan za-manlarda hem de bizim zellikle ilgilendiimiz siyasalyaama mdahale zamanlarnda, sava ve benzeri za-manlarda olduu gibi kilitli bir az olmak isterler. Bu-nun doal karlanmas gerekir. Bir toplumun savunul-

mas ya da asker mdahale gibi yaamsal nemdekidurumlarda bilgi = iktidar denklemi gndeme girer.Bylesi durumlarda da can alc nitelikte baz grevlerher toplumda ayrcalkl zellikler gsterir. Hangi fel-sef balamdan bakarsak bakalm bu anlarda gizliliksava ve savunmann vazgeilmez kurallarndan biriolur.Ne var ki pek ok lkede ve Trkiye'de asker ko-

nularda gizlilik grevin gerektirdii ly ok amak-ta ve psikolojik bir olguya dnmektedir. Oysa hi birtabu baarnn gvencesi olamaz. Ayrmsz ve lszbir yasak koyma eilimi her eyden nce ilgili kurumayarar getirmez. Hatta o kurumun sorunlarn gerekenaklkla ortaya koymaya engel olacandan byle birgizlilik anlay ciddi zararlara bile yol aabilir.VI


9/214

Trkiye'de Ordu konusu, bir zamanlardaki D Po-litika konusu gibi, kamuoyunun bilgisi dnda tutul-makla ne yarar umulabilir? Herkesin her eyi tarttbir dnyada bu gizlilik gelenei, bu devlet srr anlay- Trkiye'yi kurumlarn tanyamaz, sorunlarn tart-amaz bir lke durumuna sokar ki bu da byk bir top-luma yakr bir anlay saylamaz.ada toplumlarda belirli kurumsal ilke ve titiz-liklere yine sayg gstererek kurumlarn ilev ve sorun-lar tartlabilir ve bu ncelikle o kurumlara yarar ge-

tirir. Bu bakmdan Trk toplumunun da Ordusunu ta-nyabilmesi, tartabilmesi gerekir.Ne tuhaftr ki, bu tanma ve tartma eksikliindenolacak, Trk Ordusu zerine yaplm en ayrntl ara-trmalar da yabanclarndr. Burada sormadan edemiyo-ruz. Bu nasl "devlet srr" anlaydr ki kendi yurtta-larndan saknd bilgileri yabanclara cmerte sergi-ler? Yoksa Profesr Duverger'in dedii gibi "Devlet sr-r devletin karlarn savunmaktan ok devleti kendizel karlar iin kullananlarn karlarn (m?) sa-vunmaktadr."2Ayrca niin korkulsun? Orduyu incelemek isteyen-ler nce mutlaka onu ortadan kaldrmakla m ie ba-layacaklardr? Safdil bir ordu dmanlyla nasl birbilimsel alma yaplabilir ki? Kald ki anti-militarist

bile olunsa en basit bilimsellik ilkesi kiisel nyarg vedeerlendirmeleri aratrma d tutmamz emretmezmi? Niin gndelik politikalardan, kat militanlklar-dan, sloganc banazlklardan syrlabilmi kiiler Orduve Savunma konularn bilimsel bir ciddiyetle inceleye-2 DUVERGER, M., Methodes des Sciences Sociales, s. 94.

VII


10/214

meinler? stelik byle bir yaklam ncelikle Orduyave topluma yarar getirecektir.Ordu konusunda ucuz ve kolay politikalar peindekomak yerine konuyla dorudan ilgili olanlar; asker,diplomat ve bilim adamlar, bilgi ve deneyimlerini bir-letirerek bu gibi konularda ortaklaa dnmenin biryolunu bulmak durumundadrlar. Bunun zaman ok-tan gelmi ve gemitir bile.Asker, sivil ve aydnlarn eski cunta armlarm

bir yana brakp bilgi ve deneyimlerini yeni bir misyon-da, ulusal savunma sorunlarnn somut olarak ele aln-masnda birletirebilmeleri gerekir. Yoksa arada bir, birka emekli generalin strateji konularnda gazetelere ya-z yazmalar ya da sivil tarihilerin uzak kald bir"resm tarih" anlayyla iyi niyetli de olsa gsterilenabalar yeterli olmaktan ok uzak kalr. "Sava gene-rallere braklamayacak kadar ciddi bir itir" dendiiiin deil; fakat sava gibi, savunma gibi, askerin po-litikaya mdahalesi gibi son derece karmak olgularancak birden ok ura ve bilim dalnn ortaklaa yak-lamyla geerli biimde incelenebilecei iin bu ko-nular yalnzca askerlerin konusu olarak kalmamaldr.Tarih, Toplum ve Siyasal bilim, ekonomi, diplomasi veasker bilimler egdml bir yaklamla belirli birmerkez evresinde sistematik abalar gsterilirse an-cak ada toplumlarn dzeyinde bir sonu alnabi-lir. Bir gn balatlmasn dilediimiz bu abalara birbalang olmas umuduyla elinizdeki almayla TrkOrdusunun tarihsel gelimesi verilmeye allacaktr.

Ana izgileriyle de olsa ulalabilecek en eski za-manlardan balayarak Ordunun siyasal tarihesi ka-V I I T


11/214

rldktan sonra gnmz Ordusunun toplumsal ve siya-sal zmlemesi gndeme getirilecektir.Dileimiz bu ikinci aamann Trk Demokrasisininyeniden kurulduu gnlere rastlamasdr.

ankaya, Ocak 1982

IX


12/214


13/214

NDEKLER

NSZ VNDEKLER XIGR 1

I. BLMAS YA GEBE ORDULARI 31 Balang Noktalan 42 Zaman 53 Yer 94 Yaam ya da "Kahramanlk Emperyalizmi" 125 Orta Asya'dan "Ka ltmlar" 23

II. BLMYERLEK ASKERLK 291 Osmanl ncesi Trk Ordular 292 Osmanl Trkleri 323 "Trk Tehlikesi" 344 Osmanl ktidar Yaps 405 Osmanl Ordu rgt 506 Ykselen Bat ve Gerileyen Osmanl mparator-luu 607 Orduda Yeniletirme Giriimleri 658 Geriye Tepen Reformizm 689 ki Osmanl Devrimi 7110 Osmanl Askeriliinin k 75

II. BLMKEMALST ORDU1 Ulusal Askerliin Douu 772 Osmanl Topraklarnda Asker Durum 79

XI


14/214

i Anadolu'da Toplumsal Savunma gdsnnOrtaya k 834 Kemalist Ordunun Kuruluu 935 Kemalist Ordu, Boleviklik, ve Gerilla 1056 Kemalist Ordu/Gerilla atmas 1307 rnek Olay : Yeil Ordu 1338 Kemalist Ordunun Duyarllklar 154

IV. BLMA DA TRK ORDUSUNA DORU 162SONU 175KAYNAKA 133ZELGELER 1 9 4ZAMANDZN 195DZN 187

XII


15/214

"Yaplan her ey yazlmaya demez"VOLTAREG R Bu ne gerek bir tarih almas ne de bir tarihfelsefesidir. Tarihsel olaylara toplumbilimsel bir bak-tr. Gnmz doru yorumlamak iin gemie bir ba-vurudur. Bu yzden dorudan doruya belgeler, ariv-

ler ve zgn kaynaklardan ok tarihilerin ortaya koy-duu verilerden kalkarak yaplan bir tarih yorumudur.Bu nedenle kolaylkla "tarihinin yapt zerinde la-fazanlk" yapmakla sulanabilir. Bu durumda iki eyileri srlebilir : Birincisi tarihilerin bir eksiiyle ilgi-lidir. Bu bir yorum eksikliidir. Ortaya karlan tarih-sel somut gerekler genel bir erevede yorumlanmadk-a ve bylece toplumsal geliim zaman iinde kesintisizizlenemedike Toplumbilimcilerin Tarihilerin ilerinekarr grnmeleri srp gidecektir. kincisi ise bilim-ler aras bir al veri sorunudur. Tarihiler belki dierToplumbilimcilerin ada bulgu ve yarglarndan ya-rarlanmak istemeyebilirler. Buna karlk Toplumbilim-ciler tarihsiz edemezler. nk her toplumsal olgununbir tarihsel boyutu vardr ve bunu tarihiler yerine ge-tirmezlerse Toplumbilimciler bunu kendileri yapmayaalrlar.Bu almadaki son amacmz, bir bakma ard niye-timiz gnmz Trk Ordusunun toplumsal kkenlerini,siyasal kiiliini, ada Trk toplumundaki yeri ve i-levini kavramaktr. Bunun iin her konuda olduu gibi

1


16/214

tarihsel birikimi irdelemek ilk yaplmas gereken iler-den biri olarak karmza kmaktadr.Oysa yaplm tarih almalar ya ou kez zamaniinde dilimlere ayrlm durumdadr, dolaysiyle Ordu-nun tarih iindeki kesintisiz varln izlemek zordurya da Ordu tarihi bir savalar, zaferler, kahramanlk-lar ya da sava teknoloji tarihi olarak ele alnp Ordu-larn ilerinden kt toplumlarna nasl eklemletii,nasl btnletii ya da elikilendii boyutu gzardedilmektedir. Baka bir deyile Ordu; toplum, retimve iktidar gibi temel yaplardan soyutlanm bir kurumolarak ele alnmaktadr.te bizim giriimimiz bu yetersizlikleri bir ldegidermek amacyla Ordu tarihini ilk gnlerinden ba-layarak yeniden okumak ve buhu kesintisiz bir izgi ze-

rinde yapmaktr, ve tutarl bilgiler derleyip yorumla-maktan teye zamandizinsel ve ayrntl bir Ordu tari-hi iddias tamaktan uzaktr.Bunun iin, rnein Orta Asya tarihi sz konusuiken birden bire gnmzden baz saptamalara sran-d grlecektir.Bugnk Trk Ordusunu anlayabilmek iin bu ku-rumun tarih iinde toplumuyla olan youn ilikileriniana izglieriyle gzden geirmek kanlmaz bir aama-dr. nk greceimiz gibi bu gn bile gzlenen bazanlay ve davranlar aslnda kklerini tarihin bek-lenmedik derinliklerinden almaktadrlar. Bu yzden builk aama gerei gibi kavrandktan sonradr ki adaTrk Ordusu anlalabilecektir.


17/214

BLM I ASYA GEBE ORDULARI

"Yetmi yama erdim,yetmi er ldrdm, doyamadm..."Eski bir Trk Yaztndan :SSCB Minusinsfc Mzesi

Bu ilk blmde, tarihsel olaylarn sonsuz eitliliiiinde kaybolmamaya alarak ilk Trk toplumlarnntarih sahnesine kmaya balad zamanlardan gn-mze dek; bu toplumlarda, Trklemi ya da Trklerinynetimine gemi dier toplumlarda neredeyse "kal-tmsal'' diyebileceimiz, en azndan zamansal ve yerselbir sreklilik gsteren bir olguyu; Askerlik* olgusunuizlemeye alacaz.* Askerlik (ordusallk: military, militarite) kavram iin bililk tanmlama gerekirse; bir toplumdaki savunma igds-n, bu gdden kalkarak ok ileri noktalara varan ve saldr-ganlk, savakanlk, kavgaseverlik, iddetseverllk... gibi bi-imler alan ve somut g kullanm kalplarn ieren zgnbir toplumsal davran tr olarak tanmlayabiliriz. Askerlikgl bir ordu rgtleniini iermekle birlikte salt bu kurumiindeki toplumsal b iimlenmeyi deil fakat aym zamandabu kurumsallam askerlii, yani orduyu aarak toplumuneitli katlarna taan, yaylan, benimsenen, zmsenen vebylece genel bir toplum olgusu olarak karmza kan birbir gerekliktir. Bylece askerlik deyimini askerlii de ii-ne alan fakat ondan te bir kapsam tayan bir anlamdakullamyoruz. Askerlik ve Ordu belirli bir kurum evresinde

3


18/214

Konuya girmezden nce bu almann, tarihi, sa-valarn bir eit tutana ya da dkm olarak tanm-layan anlaytan syrlm da olsa bir asker tarih a-lmas olmad belirtilmelidir. Daha ok, siyasal ya dasiyasallam bir askerliin tarihsel olarak gzlenmesiszkonusudur. Aslnda bu almann asl amac gn-mz Trk toplumundaki asker mdahalelerin aklana-bilmesine yardmc olacak tarihsel eleri ortaya kar-mak olacaktr. Bu nedenle tarihinin nemle zerindeduraca zamandizinsel (kronolojik), olaydizinsel ve yer-dizinsel ltlere bakmakszn gnmzde ortaya kansiyasal ierikli asker eylemleri aklayabilecek her bul-guya bu yaptta yer verilmeye allmtr. Dolaysy-la geleneksel bir tarih almasndan ok tarihilerin or-taya koyduu veriler zerinde baka bir adan ve ye-niden dnme abas szkonusudur. Bylece tarihle ya-ayan toplum arasnda alak gnll bir kpr kurul-mak istenmitir.1. BALANGI NOKT ALAR I

Tarihiler ilk Trk toplumlarnda (n-trk=proto-turque) asker enin birincil bir yer tuttuunda bir-lemektedirler.3 Zaten savatan domu, fetih iin r-gtlenmi grnen bu toplumlar ordularndan zor ayrd-edilebilir. Toplumsal gelimenin balangcnda herkeskavralarken askerilik bu zg kavram dndaki ordu-benzeri (para-militaire) yaay ve rgtleni biimlerini daiine alr. Bu yaklamla rnein eski Trklerde lnn me-zarna ldrd dman says kadar ta (balbal) dikerekkahramanlatnlmas ya da ldrlen dmanlarn lmdensonra ldrenlerin hizmetine gireceklerine olan inan gioigelenek ve inanlar askerlik ya da ordu gibi belirli kurum-lardan ok askerilik kavram iinde dnlebilir.3 CAH EN, C Pre-ottoman Turkey, Introduction.

4


19/214

askerdir. Toplum ordusuyla btnlemitir. Askerliktoplumun genel ve bireysel zelliidir. Ordu-Toplum bi-leiminin bylesine iielik kazand bir aamada buikilemden birinin incelenmesinin dierinin de anlal-masna yardmc olaca aktr. Bu nedenle tarihilerineski Trk toplumlar konusunda gn na kardk-lar verilerden kalkarak bu toplumlarn asker grnm-lerini saptamaya almak yerinde olacaktr. Bylecedaha sonraki aamalarda yeniden karmza kacakasker izgilerin balang noktalar belirlenmi ve ka-lc elerin ilk oluumlar yakalanm olacaktr.2. ZAMAN

Trk halklar4 uzunca bir gemie karn yakn de-nebilecek bir tarihe kadar (VI., VII. yy.) tarihlerini ken-dileri yazmamlardr. VI. yy.'dan nce, bugne kadarsaptanm hi bir yazl belge brakmayan Trklerintarihlerini komular yazmlardr.5 Yerleik ve yazlbir kltr olan inliler, kendilerini srekli rahatszeden sava ve gebe komularnn dolayl tarihilii-ni yapmlardr. Bu nedenle eski Trklerin tarihini yaz-mak daha zordur. nk bunun iin, baka eyler ya-msra ince bilmek, in kltr ve tarihini bilmek gere-kir. Bu durumda bile Trkler zerine tarihsel bilgininbaz smrlklar olacaktr. nk in kaynaklar, yal-

4 Gnmz Trkiye'sinde tartmal bir siyasal anlam kaza-nan halk szcnn oulu bu almada tarihsel bir du-rumu anlatan olaan bir anlamda kullanlmtr,s Sava bir uygarln tarihleebilmesi iin hi olmazsa ta-rih yazma gelenei olan bir komuya gereksinmesi vardr.Bu askeri uygarlklarn kanlmaz yazgsdr. Nitekim birksm Hunlar (Batl Hiong-Nou'lar) tarihlerini yazacak kom-ular olmadndan hi bir iz brakmam grnyorlar, bkz.R. GROUSSET, L'Empire des Steppes, s. 115.5


20/214

nzca bunlarla karlaan askerlerin, diplomatlarn vehara istemeye geldiklerinde Sarayn bu halklar hak-knda aydnlatlmasyla snrldr. Deilse inliler ard-niyetsiz ve bilimsel merakla bir Trk tarihi yazm de-illerdir.

in kaynaklarnn belirttii ilk Trk atalar M.. bin yllarna kadar kmaktadr.7 Trklerin ilk ad-landrl ise HIONG-NAU olarak M.. iki bin yllar-na rastlyor. Zaten bu adlandrma da salt Trkleri de-il ayn zamanda Moollar, Tunguzlar8 ve baz Hind-Avrupa topluluklarn kapsamaktadr.9 Demek ki halk-larn tarihe gemeye balad zamanlarda salt bir tr-delikten sz etmek zordur. Ayrca bu soysal (etnik)iielik, ilk halklarn bu karkl btn tarihsel d-nemler boyunca sregidecektir.Bu yzden olacak baz yazarlar Trklerin dil birli-ini tartmasz benimsemekle birlikte soybirlii konu-

sunda tereddtler ileri srmlerdir.10 Bununla birlikte3 EBERHARD, D .W inin imal Komular, s. 5.7 CZAPLICKA, M.A., The Turcs of Central Asia, s. 16, 31, 82.s Genellikle at yetitiren Trklerin yansra domuz yetitirenTunguzlarm adlandrlnn da bu hayvandan kaynaklandsanlmaktadr.9 O gnk soysal yapnn karkln in tarihisi EBERHARD'm bu blgede 85'i Trk olmak zere 1000'den ok kavim, ka-bile, aile ad saptadn belirterek sergileyebiliriz, bkz. y.k.

Ayr ca birbirinin dillerini alp kendi kltrlerini koruyantoplulukla!', Trkleen Moollar, ranllaan Trkler, Trkle-en ranllar... srekli bir soylararas gei olduunu gster-mektedir : Peoples of Central Asia (ortak), s. 81-84.Pek ok rnekten biri Mool mparatoru Babiir Han Moolsoyundan olmasna karlk ana dili Trkedir, dini slmdr,o gnk toplumdaki edeb dil ise ran dilidir. Bkz. Le Livrede Babur, Franszca eviri (Babrname).10 BARTHOLD, W., H istoire des Turcs, s. 3, 17, 36.6


21/214

soysal karklk durumunda dahi "halk federasyonla-r "1 1 denebilecek bu ok-soylu topluluklar iinde Trkesinin genellikle baat ve etkin bir yer tutuklar ku-kusuzdur.Hunlar bu topluluklar iinde gnmze kadar ta-nnan bir halktr.12 nl komutanlar ATTLA'nm 13 y-netiminde ve Moollarn basksyla nce M.. III, yy.'dadaha sonra da M.S. V. yy.'da Urallar aarak Batyaakm etmiler ve yol boyunca karlatklar Alain, Ost-rogot, Vizigotlar da srkleyerek Avrupa ilerine kadaraknlar yapmlardr. 451 ylnda Dou Roma mpara-torluunu igal edip geerek kuzeyde bugnk Fransa'nm Orleans blgesine, gneyde de talya'nn Milanokentine kadar ulamlardr. (454)14 Galo-Romen top-raklarndaki bu ksa egemenlii sresince Attila'nm k-msenmeyecek bir rol oynad anlalmaktadr. Pa-ris'in kurulu yeri olan Lutece ve dier kentleri tehditeden Attila'nm Azize Genevieve'in ricas sonucu Paris'in zerine yrmekten vazgetii ve bylece o gnk11 CZAPLICKA, M.A., Yukardaki kaynak (yk ) s. 17.1 2 C. CAHEN'e gre ilk Trkler, bu adla adlandrlmam da ol-salar, Hunlardr: y.k., s. 1.K. MENGES ise dillerinin Trke olduundan kuku duyma-sa da Hunlarn Trkl konusunda daha ekingen grn-mektedir. : The Turkic Languages and Peoples, s. 17.Fransz Trkolog L. BAZIN de Attila'nm jermanik kkenini(Etzel) benimsemekle birlikte hangi soydan geldiini tart-

makszm ayn zamanda Trk ATA szcyle ATTLA adarasnda belli bir ses ve anlam yaknl olduunu kabul et-mektedir. Bkz: SBFD, Atatrk zel Says, c. XXXVI, s. 89.13 Trke A TA szcnden tretilmi o labilecei akla gelenAttila'nm "kiilik zelliklerinin aka Trk olduunu" d-nen J.P. ROUX szcn jermanik bir kkeni olabileceinine srmektedir: Histoire des Turcs, c. I, s. 9. GROUSSET, R L'Empire des Steppes, s. 136.7


22/214

gler dengesi zerinde Kilisenin prestijini arttrc biretkide bulunduu bilinmektedir.15 Attila 451 ylndaChlons-sur-Marne yaknnda yenildikten sonra 453 y-lnda lmtr.

Trklerin ve onlarn gdmndeki dier halklarnAsya d aknlar salt Batya ynelik deildir. Sibirya'mn kuzeylerinden Hindistan'n gneylerine, bat Asya'dan kuzey Afrika'ya kadar ok geni bir ktalararasalanda aknlar ve g hareketlerine girimilerdir.Bu ktalararas yer deitirmeler yansra Trklerinsrekli bir Asya yaants da vardr, ve bu yaant g-nmze dek sregelecektir. Bu yaantnn balca ola-y savatr. Trkler bitmez tkenmez savakanlklarylabtn komularn zellikle inlileri srekli tedirginedeceklerdir. Bu nedenle TSN Hanedanl zamannda(M.. 214-204) uzunluu 6000 km.'yi bulan nl insettinin yaplmasna neden olacaklardr. Bu engel bileTrk saldrlarn durduramayacak ve in settinde a-tklar deliklerden aknlarn srdreceklerdir.13 Bu d-nemin bilinen Trk gc de METE KAAN ynetimin-deki Hunlardr. (M.. 209-179).Milad tarihin balarnda Trkler ksa sren dev-letler kurmaktadrlar. Bunlarn en tamnan yine Hunsoyundan olan ve TOUKIOU 17 adyla bilinen, 551 ylm-

15 ATA BNEN , R.S., Les Turcs Occidentaux, s. 37.16 CA HUN , L Introduction l'Histoire de l'Asie, s. 120.T J.P. ROUX Tou-kiou szcnn Trk ya da Trke'nin o-ulu olan ince Trkt'n yazl olduunu ve Gller an-lamna geldiini belirtiyor. Barthold ve Thomson'a gre deTrk sznn g ve sertlik karl olduunu aktaryor-y.k., s. 14. L. Cahun de yakn bir anlam veriyor; eylem ve ce-sa'ret. Gryoruz ki askerilik bu halkn adna bile damgasnvurmutur.8


23/214

da Jouan-Jouan (n-Mool) devletinden ayrlarak ba-mszlaan GKTRKLER'dir. Bakentleri ORHUNolan Gktrkler Trk tarihinde zel bir yer tutacaklar-dr. nk ilk yazl tarih rneklerinden birini onlarvermilerdir. zellikle Orhun yaztlar (732-735) olarakbilinen bu yazl belgeler Trklerin tarihsel, dilsel vekltrel kimlikleri konusunda nemli ipular vermek-tedirler.18

745 ylnda Gktrk mparatorluu, Osmanllarnatalar olan Uygur Trkleri tarafndan yklmtr. Bunaamamak gerekir nk Trklerin saldrganl yalnz-ca Trk olmayanlara kar deil fakat ayn zamandakendi soyundan olan devletlere kar da sk sk gzlene-cektir. rnein Dokuz Ouzlarn Gktrklerin azck"yrmesini = ilerlemesini" ekemeyerek inlilerin g-neyden, Ktaylarm doudan, kendilerinin de kuzeydensaldrp onlar yok etme planlarn renince Gktrkler cephede savaa tutuuyorlar. Yine On Oklar, inli-ler, Krgzlar ve Trgiler de benzer bir ittifakla saldr-y planlarken Gktrkler yine erken davranyorlar.19Oysa kendi Hakanlarnn deyimiyle "Dokuz Ouz kavmikendi kavmim idi. Gk ve yer kart iin dman ol-du." gereini reniyoruz ve fakat bu kardelik "Birylda be defa harb etmelerine" engel olmuyor.203. YER

Eski Trk toplumlar insan trnn yer yzndekien eski izlerine rastlanan bir blgede ortaya kmlar-18 Bu belgeleri bugnk dile evirerek bir szlkle ve fotoraf-larla tantan: H.N. ORKUN, Eski Trk Yaztlar...yJc., c. I, s. 104.2 0 yJc., c. I, s. 48.

d


24/214

dr.21 Tarihiler arasnda genel kabul gren gre g-re Trklerin ana yurdu Orta Asyadr.22 Daha belirginolarak Trklere in'in kuzeyinde, bugnk Moolistan,ya da Altn ve Altay dalar gibi yksek dalarn ev-reledii Gobi ve Lob-Nor gibi llerden oluan yksekAsya'da rastlanmaktadr. Bununla birlikte Tarihlerininbir ok annda "anayurt"larmm ok telerinde; ineddinden balayarak Tuna kylarna kadar Asya veAvrupa ktalarnda hatr saylr genilikte bir alanaegemen olmulardr. in settini sk sk aarak, bazanbir yzyl aan bir sre orada devletler kurduklar g-rlmtr. Geri saldrgan Trk aznlklar byk indnyasnda ou kez kendilerini yitirip zmseniyorlar-d. Ama asker adan yine de bu apta bir imparator-luun, Trk komular karsnda aresiz kal anlam-l olsa gerek.

Bu ktalararas hareketlilik ister istemez halklarve kltrler aras bir al veri ve iletiime yol amak-tadr.23. Bylece Trkler gmenlikleri dolaysyla hemhalktan halka dinler, dnceler, deerler tamaktahem de bu tadklarndan etkilenmektedirler. Belki elegmenliin kararsz, deiken ve uarlndan olacakAsya Trklerinin komularnn din, dnce ve gelenek-21 V. M ASSO N ve V . SARIANID I Orta Asya'daki eski uygarlk-lar Djeitun adl bir kyn kazlarna dayanarak M.. 6000

yllarna kadar karmaktadr: Central Asia...22 Bu genel kanya karn Vecihe HATPOLU baz dilsel ben-zerliklere dayanarak Trk tarihinin balangcn Smerlere(Mezopotamya'ya) gtrm ektedir: Trkoloji, c. VII I, s. 29.23 "Onlarsz ve onlarn y rtc eylem dehalar, asker uarlk-lar olmasa usuz bucaksz Asya'daki ne in, ne ran ne deArap dncesi siyasal snrlar hi bir zaman aamayacak-t" : L. Cahun, y.k., s. 33.10


25/214

lerine ak bir halk olduu dikkati ekiyor. Daha sonrada grlecei gibi din, abc, hatta dil deitirmek Trk-ler iin olaan eylerdir.

Bu her an kmldayan, yerinde duramayan, canlinsanlarn; doadan, topraktan, iklimden esinlenmedik-leri dnlebilir mi?Asya yaamnn bir ka verisi hatrlatldnda do-a ve tarihin nasl acmasz bir evre oluturduklar ve

insanlarn bu evreden olsa olsa askerlik gibi canlkalmay yaamn ilk ve son ilkesi yapan bir yaklamlaayakta kalabilecekleri anlalabilir. Burada szkonusuolan doal ayklanmay sonradan hakl karma abasdeildir. Yaanm gerei ncelikle anlamaya almak-tr. Bir defa gerein kendisi acmaszdr. Km kavuru-cu souun (40) yazn boucu scan (+40) ege-men olduu, otlaklarn ksa srd dolaysyla bal-ca geim kaynaklarndan olan hayvancln bile naslinsanlar otlak savandan yaam savama ve en sonun-da dorudan doruya savaa srkleyiinin anahtarla-rndan birini oluturduu kolayca anlalr. nsana d-manca kar duran bu iklim, bu toprak yetmiyormugibi bir de lleme ve kuraklk derdi vardr. Bu dnem-de doa tarihinin sonu ile insan tarihinin ba drama-tik bir biimde balanmaktadr. Thetys okyanusu eki-lip yok olmaktadr. Boz kum yeil bitkinin, gr ormannzerine yrmektedir. Av hayvanlar bile yok olmak-tadr. Bu etin doal evre asya insanm ya yerindenyurdundan kamaya zorlamaktadr ya da birbirleriniyok etmeye yneltmektedir. Acmasz bir insan ve doaseimi ancak en gllerin yaamasna izin vermekte-dir. Bu ortamda askerlik yaam kavgasnn en yalnve en plak biimini rnekletirecektir.

i l


26/214

4. YAAM YA DA "KAHRAM ANLIK EMPERYALM"Btn doubilimciler gebe toplumun azgelimi-liini vurgularlar. Gebe toplumun kltrel, sanatsal,entellektel... varl yok denecek dzeydedir.24 nkbu halklarn yaam biimi bu zellikleri gelitirecek ya-pda deildir. Zaten varlk sava iinde bulunan insan-larn bu sava baarmaktan baka iler yapabilmeleridnlemez. Kald ki bu sava salt glln kant-lanmas iin deil yaamn srdrlmesi iin de nemlibir geim kayna oluturur. Bu nedenle gebe Trk

topluluklar iin savan ekonomik boyutu iyi vurgulan-maldr. Gebe retim biimi gvenli ve yeterli bir ge-im dzeyi salamaktan uzaktr. Balklk, avck vetoplayclk iklim koullarnn elverisizliiyle ilk d-nemlerdeki nemini yitirmitir. Hayvanclk ise otlakgereksinmesi yznden hem ayn soydan halklar iin-de hem de komular arasnda srekli bir sava kayna-dr.Bu saptamalar gsteriyor ki halkn kendi z re-timi "en dk geim dzeyi"nin ok altndadr. Var-ln srdrebilmesi iin nemli ek gelirlere gereksin-mesi vardr. te sava bu z retim an kapamakiin yeni bir ilevle ortaya kmaktadr .Aka savabir retim kayna, bir gelir genilemesi olarak yenibir boyut kazanmaktadr. Karlksz ve snrsz mal(yama, hara, armaan, vergi...) ve hizmet (tutsak)

salayan kmsenemeyecek bir sektrdr.2 4 "Trk ve M ool toplumlar ne bir doktrin ne bir felsefe nede bir sanat ya da edebiyat yapt ortaya koymulardr.": L.Cahun, y.k., s. VII. Bu ac iddia biraz abartlm olarak ger-ei yanstyorsa da bu gerein askeri uygarlklarn ancakbir yzn oluturduu unutulmamaldr. Daha ll birgr iin bkz. R. Grousset, y.k., s. 10.12


27/214

Bu yzden gebe saldrganln anlalmaz birbarbarlk gdsyle, ilkel bir ldrme eilimiyle ak-lamak yerine somut ve anlalabilir koullarn gdm-ledii ekonomik bir toplum davran olarak yorum-lamak daha makul grnmektedir.

Savan bir eit "retim biimi", en azmdan re-tim aklarn kapayan bir eylem biimi olarak grl-mesine pek ok rnekler sralanabilir. Bunlarn bal-cas son derece zengin ve gvenilir bilgilerle dolu olaneski Trk yaztlardr. Bu belgelerin dikkatle incelen-mesi bize eski Trk toplumlar zerine gvenilir yo-rum yapma olana salamaktadr.

Eski Trk yaztlar gzden geirilirken ilk dikkatieken olgu ngrlebilecei gibi yine sava olgusu-dur. yle ki ou zaman mezar ta olan bu yaztlarnneredeyse bir eit sava tutanan andrdklar syle-nebilir. Salt iki yaztta (Kltekin ve Bilge Han) yap-tmz bir saymda (15 sayfa) 150'ye yakn (148) sa-va olayna rastlamamz bunun kantlarndan biri ola-bilir.25Eski Trk yaztlarnda geen asker szck, deyimve dier anlatmlarla askerlik d szcklerin dk-m zerinden yaptmz bir alma da ilk deerlen-dirmede askerliin Trk dilindeki baat yerini akagstermektedir.43 Orhun ve Yenisey yaztnda geen toplam 1300'eyakn (1299) szckten oluan bu yaztlar szl ze-rinde yaptmz ierik zmlemesi gsteriyor kibalca ekonomik etkinliklerle ilgili szck says (nemsrasma gre hayvanclk: 38, avclk: 22, tarm: 12) top-

25 H.N. ORKUN. y.k., c s....13


28/214

lan... ken askerlikle ilgili szck says:... olarak bu-lunmutur.2''3 Bu da gsteriyor ki askerlik ana etkin-lik dallar iinde tartlmaz bir arlk tamaktadr.26 Orhun ve Yenisey yaztlar olarak adlandrlan ve ilk Trkyazl tarih belgeleri saylan Gktrk ve Uygur yaztlar (VI.,VII. yy.) bu toplumlar zerine zengin ve gvenilir balca bil-gi kaynaklarn olutururlar. Bu nedenle eski Trklerdeki as-kerlik olgusunu ilk elden saptamada deer biilmez belgelersaylmaldr.

Szkonusu yaztlarda geen szckler zerine yaptmz birierik zmlemesi ilk deerlendirmede konumuz bakmndanilgin sonular vermektedir:ESK TRK YAZITLARINDA ASKERLKLE VE BALICAETKNLK ALANLARIYLA LGL SZCK BEKLERNNKARILATIRMALI DAILIMI;Toplam yazt says 43 %Toplam szck says 1290 100Szck bekleri: (nem srasyla)1 Askerlikle ilgili szckler 142 11,012 Gebelik 44 3,413 Hayvanclk 38 2,954 Sivil dev let ynetimi 36 2,795 Din 32 2,486 Avclk 22 1,717 Yerleiklik 20 1,558 Tarm 12 0,939 Ticaret 11 0,8510 Gzel sanatlar 5 0,39Dier szckler* 918 71,S

* Her ne kadar istatistiksel bir izelgede % 71'lik bir bein "Di-e'r, baka, vesaire..." gibi bir kalemle gsterilmesi ilk bak-ta yadrganabilirse de buradaki "Dier" szc ilgi alan-mza girmeyen szckleri anlatmaktadr. Kald ki bizim ama-cmz szkonusu szln tmn kapsayan bir dilbilim a-lmas deil; bu szlk iinden belli bir lte ge ayrd-mz baz alt beklerin karlkl arlklarn saptayarak s-nrl bir anlamdrmaya gitmektir.14


29/214

Yukardaki izelgede ilk dikkati eken beklemekukusuz askerlikle ilgili szckler olmaktadr. Buszckler hem toplam szck iindeki oran olarak(% 11,01) hem de her bir szck bei karsnda ke-sin bir arlk oluturmaktadr. Askerlikle ilgili sz-ckler dier btn szck beklerinden byk farklabata gelmektedir.

Szck bekleri arasnda yaplacak karlatrma-lar da gsteriyor ki szedilen askerlikle iie olduuiin gebelikle ilgili olanlar, daha ok Trklerin d-ndaki bir yaam biimini anlatt iin yerleiklikle il-gili olanlar ve din, gzel sanatlar, ve sivil devlet yne-timi gibi st yap kurumlarn anlatan szckleri kar-latrma d tutarsak; baka bir deyile askerlikleilgili szckler an retim biimini oluturan hay-vanclk, avclk, tarm, ticaret ve sanayi gibi toplu-mun ana geim kaynaklarn anlatan szcklerle kar-latrlra askerliin dier bekler toplamndan be-lirgin bir stnlk gsterdiini gzlemekteyiz. (38 +22 + 12 + 11 + 5 = 88 < 142) yzde olarak askerlik :% 11 > dier bekler : % 6,83.

Geim kaynaklarna ilikin szckleri ayr tuta-rak st yap kurumlaryla yapacamz bir karla-trma da benzer bir dalm verecektir : Sivil devletynetimi + Din + Gzel Sanatlar = 36 + 32 + 10


30/214

Btn bu belirlemelerden sonra sonu olarak g-venlikle diyebiliriz ki eski Trk toplumlarnda, en azn-dan dil dzeyine yansd oranda askerlik olgusu (sa-vakanlk, kavgaseverlik, saldrganlk, erkekelik, kah-ramanlk, iddet fetiizmi...) dier btn ekonomik et-kinliklerden hem ayr ayr hem de toplam olarak dahastn ve arlkl bir yer tutmaktadr.

Bu tarihsel veri giderek, uzun yzyllar boyuncakimbilir belki de kuaktan kuaa aktarlarak gn-mze dek srecek olan bir dil, kltr ve toplum "kal-tm"na dnecektir.Bu srekli sava dnyasnda Trk dilinin yeri vegeliimi konumuz bakmndan ilgin ip ular vermek-tedir. Toplumun yaants kukusuz en iyi diline yansr.Trk dili de Asya Trklnn savakan izlerini gzearpan bir biimde tamaktadr. O kadar ki savakan-lm Trk abc'lerine bile girdiini saptamak konuyayabanclar artabilir.* Gerekten de Orhun ve Yeni-sey yaztlarnda kullanlan Gktrk abesinin harfibuna gzel birer rnektir: = K (ok ), D = Y (yay) ,I = S (sng)27 toplum yaantsndan en keskin izgi-leri abe'ye tayan birer ideogram olarak anlmayadeer. Ayrca saylarda da benzer gstergeler buluna-bilir : Onba, Elliba, Yzba, Binba, Tmen (10.000)... Yine Gktrklerin bir yaz tr, aa sopalarzerine kertilmi, oyulmu bir biimi ok atyla ilgi-si bakmndan askerlikten yansma olarak dnebili-riz. Ok atnn baka bir simgesi retim ve mal var-* 1500 yllk gemii olan AT A szcnn bile ataerk il biraile yapsn artrd kadar askeri nitelikler tayan n-der kiileri de kapsad da anlalmaktadr: L. BAZN "Ata"dans la Tradition Turque des Titulatures. SBFD, c. XXXVI.27 ORKUN, H.N., y.k., c. I, s. 16-17.16


31/214

lyla ilgili grlebilir. yle ki: Bir av ve sava aracolan okun eski Trklerde mal blmnde bir yntemolarak kullanld anlalmaktadr.28Kendi dillerine sadk kalmakla birlikte Trklerbaka alanlarda da olduu gibi egemenlikleri altna al-dklar halklarn dillerini de benimsedikleri olmutur29yle ki yenenlerin yenilenlerin dil ve kltrn ren-mek gibi tersliklere de rastlanmtr. Hatta Trklerinkurduu baz devletlerin resm dili Trke bile olma-mtr.30

ORKUN, H N y.k., c. II, s. 22 ve c. IV, s. XVI. Bugn bile ky-lerde rastlanan bu yntem eskiden, rnein topran (ok at-larak) paralara ayrlmas iin kullanlrm. Bugn ok at-mak yerine yoldan geen birinden pay sahiplerinin vereceiyumurta, mendil v.b. eyay paylar zerine datmas iste-nir ve bylece paylama gereklemi olur.2 9 Yalnz dillerini deil pek ok kltrel elerini de benimse-mektedirler. Bizim saptadmz bir rnek giysi sorunuyla il-gili : Hi olmazsa ksmen Trk olan To-ba'lar lkesinde "430

yl civarnda bir gn imparator sokakta apkal ve ksa cep-kenli bir kadn grm (Ve-u 19b: s. 1948a), 495 yl civarrnda dar yakal ve ksa kollu bir kadn grm (Ve-u 21a:s. 1954c). Her iki defa da (eski yerli g iyim dek i) bu hallerekzm, yani kadnlarn resm yani in libas giymemi olma-larna hiddet etm i.": EBERHARD, D.W y.k., s. 82.Grlyor ki klk-kyafet konusunun devlet katnda ele aln-mas salt XX. yy.'n kyafet devrimi olayyla balamamtr.Aslnda yalnz klk-kyafet deil kiinin btn yaamn herynyle belli kurallara balayarak denetim altna almak vebylece btn topluma tek bir kiilik damgalamak eilimidevletin yzyllardr izlemeye alt toptanc (communaut-ariste) bir gelenektir. artc olan byle bir gelenein 1500yl sonra gnmzde bile devlet katnda yaatlyor olmas-dr.

3 0 Dillerine kar bu zensiz tutuma karn bugn bile Trkeok eitli blnmelere karn Orta Asya'da en yaygn bi-imde konuulan dillerin banda gelmektedir, bkz. Peoplssof Central Asia... y.k., s. 33 ve sonras.17


32/214

Trkler egemenlik kurduklar topraklarda salt si-yasal ve ynetsel stnlkle yetinmiler, kurduklar ik-tidarlarn st yaplar altndaki ekonomik, toplumsalve kltrel tabanlar nemsememilerdir.

Alt yaplarla ilgili tasarruflar kalc olmaktanuzak yama, hara, vergi gibi elkoymalardan te gide-memektedir. Mut laik bir Trk "emperyalizminden szedilecekse bu byle bir kalp tar. Buna bir eit"Kahramanlk emperyalizmi"de diyebiliriz. Bu yzdende kim iin ne iin yapld pek belli olmayan sava-lar ,aknlar, igaller... sonu gelmez maceralar gibi g-rnmektedir.31 Ne bir toprak parasn, ne bir halkuzun sre kendine balamak, srekli, kalc ve derinbir etki salamak szkonusudur.

Burada Montaigne'nin "silah sever halklar/sanatsever halklar" ayrmna varmadan Trk savakanl-nm mahiyeti zerinde bir para durmak istiyoruz. K-l kadar kalem de kullanarak dier halklar egemen-lii altna alm ve ynetmi bir Roma mparatorluuok ynl bir emperyalizmi gerekletirirken baat ka-rakteri askerlik olan Trkler niin ok ynl bir yayl-ma gsterememilerdir? Baka emperyalist deneylerintersine niin bir ekonomik btnleme, eitsiz bir mer-kez-evre ilikisi ve trkletirmeye gidilmemitir? Saltasker "deha" bunlar baarmaya yetmediinden mi?lk aamada askerlik sayesinde elde edilen egemenlikgrnts toplumlarn derin katmanlarna ulaama-d iin geici ve silik izler brakmaktan teye gee-31 Bir Fransz tarihisi bu insan savurganln yle dile geti-riyor: "...bu, savata cesur, inat ve soylanyla gurur duyaninsanlar btn enerjilerini, btn glerini macerann, tesa-dfn, daha olmazsa yabanclarn hizmetinde arur etmi-lerdir." : L. Cahun, y.k., s. 120.18


33/214

memekte midir? Sonunda basite indirgeyici bir barbar-sava halklar/uygar-entellektel halklar ikilemine ta-klp kalmadan irdelenmesi gereken bu sorulara veri-lecek karlklar Trk toplumlarnn tarihsel varlk so-runlarn anlamamza nemli katklarda bulunabilir.Bu katklar tarihilerden beklemek hakkmzdr.

Trk toplumlarnda askerlik hem bir gllkhem de bir zayflk deilse bile bir eit zafiyet kaynagrnmndedir. Ordunun toplum katnda ruh ve be-den olarak tuttuu yer ylesine yksektir ki her zamantoplum yarar gzetilmeksizin her hangi bir ama iingiriilebilecek bir eylem kolaylkla benimsenebilmekte-dir. Bu yzden bu esiz askerliin ayn soydan karde-lere kar ynelebildii gibi ayr soydan ve hatta d-man bilinen devletlerin hizmetine sunulduu da grl-mektedir. rnein V. yy.'da T'O-PA adnda bir Trkkomutan Moollara kar in mparatorluunu canlabala savunabilmektedir.32 Yine ASHI-NA SHE-SHE-ERH adl bir Trk inlilerin hizmetinde 10.000 atl veon kabileye komuta etmektedir.33

Hi bir ideolojiye srekli balanmam, hi bir di-ne zelliklerini yitirecek lde kaplmam bu sava-lar salt ordu mevkilerine ve kahramanlk onuruna du-yarlk gstermiler ve bu yzden birbirleriyle elikilive tutarsz davalarn savunucusu olmulardr. zgr-lklerini, enerjilerini ve hatta varlklarn hangi amauruna olduuna bakmakszn arur etmilerdir. Vebir zaman gelmitir ki kat dinler ve ideolojiler kar-snda gsterdikleri alayl uarl son dinleri slmkarsnda gsterememiler ve Fatm ve Abbasi Hali-32 GROUSSET, R y.k., s. 52.33 SAMOLIN , W., East Trkistan..., s. 59.

19


34/214

felerinin hizmetine, stelik gnll tutsak ya da pa-ral asker olarak dn olmayan bir yola girmiler-dir.34 Bu da Trklerin Milddan sonraki ikinci bin yl-lk maceralar olacaktr.

Trklerde din ve askerlik konusu da ilgin birikilem oluturur. Bilindii gibi Trkler tarihleri boyun-ca birden ok din benimsemi ve deitirmilerdir. Ms-lmanlkla noktalanan bu sre kendi ilk dinleri olanamanlktan balayarak Budizm, Manikeizm ve Hris-tiyanlk gibi neredeyse ilikiye getikleri dost dmanbtn halklarn dinlerini benimsemek gibi banazlk-tan uzak bir tutum izlemilerdir. Fakat slmla ka-dar deimeyen bir tutumlar da var ki dikkat ekici-dir. Eski Trk toplumlarnda askerlik ruhu (Espritmilitaire) o denli gldr ki ona dier btn gelenekve deerlerin stnde bir yer verilmekte; atma duru-munda ise askerlik mutlaka egemen olmaktadr. By-lece benimsenen dinler baka toplumlarda olduu gibisava gelenekleri ve deerleri zayflatamamaktadr-lar.35 Tam tersine nl Rus Trkolou Barthold'a g-re "Trkler gibi sava halklar bir bar ve sevgi di-nini bile sava dinine dntrebilmededirler."33

Din ve askerlik ilikisi hep ikincisinin lehine y-rmektedir. zellikle amanlkta grlen pek ok ina-n ve gelenein; sava, kahramanl, lmeyi, ldr-meyi ycelttii bilinmektedir. amanizme gre her sa-vann ldrd dman o sava ldkten sonraonun hizmetine girmektedir. Bu yzden Trklerin me-zar lan (Tu-cue) evresine ldrd dman says34 Yerleiklik le birlikte koyu dindarlk ve banazlk da gelecek-ti r : Peoples of Central Asia, y.k., s. 125.35 CAHEN, C., Pre-Ottoman Turkey, s. 10.36 BARTHOLD, D. W ., Histoire des Turcs, s. 43.20


35/214

kadar ta (Balbal) dikildii ve savalarn ne kadar d-man ldrmlerse o kadar kahramanlatrldklarsaptanmtr.37 Bylece lme ve ldrme olgusu, ki, sa-van kanlmaz yasas, olaanlam, nemsizlemisanki doallamtr. Trklerde lm nerede ise gn-delik bir olay gibi iletirilmektedir. Saysz rnekler-den u ikisi bu grleri pekitirecek niteliktedir :

"Kiiolu lmek iin tremi"38"Yetmi yama erdim, yetmi er ldrdm. Doya-madm"39Byle bir halk iin in tarihilerinin saptad gi-bi "Savata lmeyi onur, hasta lmeyi utanlacak birey" saymalarndan daha doal ne olabilir?40

ada gzle bile Trklerin Orta Asya askerlik sa-natnda dikkat ekici zellikler saptanabilir. nce r-gtsel dzeyde Trk ordulan esas olarak atl ordular-dr. At yetitirmesini, semesini, bakmasn ve kullan-masn ok iyi bilen bu asker-gmen adamlar savatr olarak da atn nemli rol ald srekli saldr,baskn ve ksa (yldrm) sava yntemleri uygularlar.Hi beklenmedik bir anda, tam rn alman zamandasrler, rnler ve zenginlikleri yama edip kar ta-rafn kendini toplamasna frsat vermeden kaarlar.Eer izlenirlerse dmanlarn Gbi llerinin ya dasonsuz steplerin yalnzlnda yorup hrpaladktan son-ra ldrc ok ya da mzrak darbelerini indirirler.37 EBERHARD, D.W y.k., s. 80.38 ORKUN, H.N., y.k., s. 52.39 ORKUN , H.N., y.k., c. III, s. 96. (Minusinsk Mzesindeki biryazttan, SSCB). CA HUN , L y.k., s. 60.

21


36/214

Yer yer bugnk gerilla savalarnn taktikleriniandran bu yntemler aslnda salt blk prk ekiyagruplar dzeyinde kalsalar ilgimizi ekmeyebilirlerdi.Ama b kk sava birliklerinin btn kopuk ve anar-ik grntlerine karn akl almaz bir merkezlik vergtllk rnei verdikleri de olmaktadr. yle ki ba-zan mevcutlar yzbinleri bulan bir ordulama olgusuy-la karlamaktayz.41

Srekli kafamzda dolaan soruyu burada bir dahasorabiliriz : Bu saysz ordular, btn bu bitmez tken-mez savalar, "su gibi akan kan, da gibi ylan ke-mik" niyedir? Antlarn, yaztlarn, kaanlarn dilinebaklacak olursa "n iin, onur iin savalmaktadr.""Trk ulusunun ad, san yok olmasn diye" saval-maktadr. n salmak, ba olmak, egemen olmak isteiaka bir sava nedeni olarak sk sk belirtilmektedir:"Ellileri elsiz kldk, hakanllar hakansz kldk, dizli-lere diz ktrdk, ballara ba edirdik."42

Bu onur ve n iin her maddesel amatan uzak g-rn aslnda yine grkemli, donanml bir toplum ya-ayyla sonulanmaktadr. nk ulusun mutlulukls de hakanlarn baar ls de sk sk somut4 1 rnein Gktrklerin stn zamanlarnda (705-710) ordumevcutlarnn 200.000'e ulat ileri srlebilmitir: GIRAUD,R., Les Regnes d'Elterich, Qapgahn et Bilg, s. 93.Btn bu nfusu ile, mal varl ve hayvan srleriyle l-keden lkeye g eden bu apta topluluklarn yer deitir-meleri de gvenlikleri de her halde daha kk ordularlasalanamazd. Nitekim Bahaeddin EL'e gre de "Bykgler, uzak blgelerde yeni yurtlar aramak ve yurt edin-mek mnsna gelirdi ki bu da ou zaman devlet eliyle, hiolmazsa devletin ve ordunun himayesinde olurdu.": TrkKltr Tarihi, c. I, s. 5.4 2 ORKUN, H.N., y.k., c. I. s. 38.22


37/214

yarar gzeten (pragmatist) bir anlayla dile getiril-mektedir : "Trk ulusunu yceltti, dorulttu. Fakirizengin etti, az ok eyledi.", Sava sonralar "ulusunkarn tok, srt pek, n yksek" olurdu nk savave "Elteri Hakan Bilgelii ,sar altn, beyaz gm, kz,kzan... defineler saysz ge tirdi ."43 Bylece bir yandansavan ekonomik ilevi te yandan hakanlarn baanls vurgulanm oluyor: Ganimet!

Szkonusu lye uygun saysz sava giriimle-rinden bir rnek daha verelim : 698 ylnda inlilerinMe-ue dedikleri Kapagan Han ynetiminde inin i-lerine giren Gktrkler ganimet olarak 300.000 kilo da-r, 50.000 top ipek, 3000 tarm arac alyorlar.44 O gn-k llerle pekala die dokunur bir "dalm", ste-lik tam bir "bedelsiz ithalat"!5. ORTA ASYA'DAN "K ALIT IML AR "

Gebe Trkln gnmze kadar uzanabilecekkalntlarn, "kaltmlar"n dnecek olursak iki top-lumsal zelliin vurgulanmas doru olacaktr. Bunlar-dan ilki toplumun benliinde silinmez bir biimde yeretmi olan Askerlik olgusudur. eitli rneklerle gz-lediimiz gibi; savakanlk, kavgaseverlik, saldrganlkv.b. nitelikler karmza bir ordulam toplum tr -karmaktadr. Toplumun derinliklerine kadar ilemiolan bu ordulama olgusu acaba zaman iinde yeni or-tam ve koullara gre yeniden retilerek bir eit "kl-tre! kaltmlama"ya dnebilir mi?

Askerlerin de belirttikleri gibi Trk insan slmlasabrl, tevekkll, hatta kaderci bir grntye brn-*3 ORKUN, H.N., y.k c. I, s. 37 ve 116.4 4 ORKUN, H.N., c. I. s. 10.

2 3


38/214

mse de yz yllar sonra bile bilin altnda sava vekahramanlk deerlerini tayor olabilir mi?45Bugnk Trk toplumunda bile izlerini, anarnkolaylkla grebileceimiz bu askerlik gerei tarihselbir tortunun yere ve zamana gre yeni biim ve grn-tler alarak sregitmesi saylabilir mi? Sonu a d,bim d yarglara da varabilecek sakncal eilimle-rin bilincinde olarak soruturmakta yarar gryoruz.ada Trk toplumunda yaanan bunalmlarn geri-sinde tarihsel bilinaltnn kalntlar, depremeleri debulunabilir mi? Siyasal iddet olgusunun, ataerkil ik-tidar yaplarnn, toptanc ve otoriter eilimlerin teme-linde uzun zaman "asker toplum" olmann tarihselmirasnn izleri bulunabilir mi?46 Kendi kendimize y- Trk Tarihi... Genel Kurmay Bk. s. 35.46 Bu ilk blm tarihsel kaltm zerine yorumlarla bitirirkentarihin ne lde kalc izler brakabileceine bir gstergoolarak iki ayr toplumda askerlik olgusunun nasl algland-na ilikin iki aratrmay anmakta yarar gryoruz. Ola-bildiince yaklak bir zaman ve benzer denekler zerinleTrkiye ve Fransa'da yaplm olan bu iki aratrmann aa-ya aldmz sonular hi olmazsa Trkler iin tarihi a-rtrmas bamndan ilgintir.Dr. Mahmut TEZCAN'm 1972-1973 ders ylnda A.. EitimFakltesinin 200 rencisi zerinde yapt "Stereotipler vedeerler" zerine bir aratrma askerlik hizmetinin niteliikonusundaki sorulara aadaki karlklar elde etmitir:TRK GENLER VE ASKERLKAskerlik Hizmetinin Nitelii

Nitelik Say YzdeKutsal bir grevdir 89 44.5Yasal bir zorunluluktur 102 51Stat elde etme aracdr 2 1lke iin gereklidir 6 3Baka Cevapsz 1 0.5Toplam 200 1002 4


39/214

nelttiimiz bu soruturmalar hi kukusuz gemii has-talkl bir nostaljiyle anan ven tutumlara, kar u-tan ayn lde salksz bir gemii ktleme getir-mek deildir. Bu ama olsa olsa tarihsel gerei hi birkopmlekse kaplmadan olduu gibi saptama istei ola-bilir.

Grld gibi askerlik zerine sorulan cevapsz brakan 1kiidir. Olumsuz bir soru bile sorulmad gib i ak ulu''Baka" sorusuna da hi bir karlk verilmemitir. Bu durumgenlerin askerlik konusunda tereddtsz, kesin yarglarasahip olduklarn dnmemize izin verir. Bunlarn % 50'yeyakn (47.5) "askerlik hizmetini lke iin gerekli, kutsal birgrev sayarken, % 51'i hi de olumsuz sayamayacamz "Ya-sal bir zorunluluktur" karln vermitir. Daha ilgin ola-n kentleme ile zayflayaca dnlebilecek olan askerliklehindeki yarglar tam tersine glenir grnmektedir. Bkz.izelge: 135 (Askerlik grevini kutsal bir grev olarak nite-leyenler kyden gelen rencilerde % 23.6 iken kent kken-lilerde % 37.1'dir. Ky ocuklarnn kendi aralarnda (% 60)askerlii kutsal bir grev saymalar kadar kent ocuklarnnda nemli bir ounlukla (% 50.7-53.8) ayn yargy payla-malar ilgintir. Bu konuda tek deiik veri Metropoliten'dsngelen ocuklarla ilgilidir: byk ounluu (% 73) askerli-i yasal bir zorunluluk olarak gryor.Bu saylar pekitiren bir baka saptamada "En ok takdiredilen kii"lerle ilgilidir: Birinci derecede benimsenen nder-ler % 76.5'lik bir ounlukla "Mill-Asker nderler"dir. Bueilim ikinci derece beenilen nderlerde de saptanmaktadr.-% 25. Bkz: TEZCAN, M., Trklerle ilgili Stereotipler ve Trk

Deerleri, s. 341-343. izelge: 134, 135, 136.imdi de tarihsel olarak anti-militarist, anti-otoriter gelenek-leri gl olan ve dinsel ya da felsefesel nedenlerle askeregitmeyi reddetmenin (objection de conscience) yasal bir hakolarak tannd bir lke olan Fransa'dan bir rnek verelim.skandinav lkelerindeki asker sendikacln tanyacak ka-dar da liberal olmayan Fransa'da askerlik hizmetinin gen-ler tarafndan alglan ise aadaki gib idi r:25


40/214

Kukusuz toplum konusunda yaplan btn genel-lemeler gibi eski Trk toplumlarna "asker toplumlar"dediimiz zaman bu toplumlarn askerlik dnda hibir zellik ve erdem tamadklarn ileri sremeyiz. Bu-

1971 ylnda "Comission Arm6e-Jeunesse"in 1378 askerliiniyapmam ve 648 yapm gen zerinde yapt bir aratr-maya gre: (N o : 545/DN/CAB./A.JC.H. :330/238-5).Bir askeri savunma yapmak durumunda kalrsanz bunu ni-in yaparsnz sorusuna verilen karlklar yledir:FRANSIZ GENLER VE ASKERLKAskerlikten Askerliktennce Sonra% %

zgrlklerini savunmak iin 37,5 28 Aile lerin i sav. iin 19 37 Fransa'y sav. iin 13,5 17,5 Kendilerini sav. iin 10,5 15,5 Halk sav. iin 8 4,2 Hkmeti sav. iin 1 1,8 Malvar lklarn sav. iin 0,2 1,5Daha ilginci "Askerlikte zamanm yitirdim" szyle ayn g-rte olanlar ile olmayanlarn yzdeleridir:

Askerlikten Askerliktennce Sonra% %

"ASKER'likte zamanm yitirdim"szn doru bulanlar 62 65Yukardaki sz doru bulmayanlar 28 30Askerliin gnmze kadar srdn belgeleyen olaylar daanlamldr. zellikle Kore savandaki Trk askerinin perfor-mans Amerikal aratrclara konu olacak kadar dikkat ek-mitir. Bkz. Why They Collaborated (eviri: Neden ibirlii

26


41/214

rada belirtilmek istenen egemen genelliin askerlikolduudur. Ayn biimde Trk toplumlar gebedir de-diimiz zaman da bu toplumlarn hi bir yerleiklik de-neyimi olmadklarm ileri sremeyeceimiz gibi. Btntipleme yaklamlarmdaki "idealletirme"nin sorunlarburada da szkonusudur.

Ordulama eilimine kout olarak ve yine gn-mze kadar uzantlarn gzleyebileceimiz ikinci zel-lik merkez devlet geleneidir. Gerek devletin banda-ki Han, Hakan, Sultan v.b. bakanlara ilikin deer,kalp ve gelenekler; gerekse toplumun tek odakl biriktidar yapsna ball eski Trklerden balayarakgnmze kadar izleyebiliriz. Btn Trk toplumlarn-da, devletlerinde merkez devlet geleneinin sreklilikkazandn gzlemekteyiz. Devletin de, asker kurumun

yaptlar? Genel Kurmay Bk. 1967) Kore'den bir rnek: Salgnhastalk grlen Amerikan askerlerini arkadalar kou d-na atarken Trkler hasta askeri iki salam erin arasna ya-trarak stp iyiletirmeye ahrlarm: Aktaran S. Koa,Atatrk 'ten 12 Mart'a, c. II, s. 573.En yakn rnek ise 1974 Kbrs kartmalarnda Gnll sava-a gitmek isteyenlerin Genel Kurmay, Askerlik ubesi, Vilayetgibi makamlara bavurmalardr. 22 Temmuz 1974 tarihli Mil-liyet Gazetesi 85.C00 kiinin gnll olarak Askerlik ubele-rine bavurduklarn haber veriyor.Bu saysal ve olaysal rneklere bir de deyimsel karlatrmaeklersek askerliin Trklerdeki yerini bir lde saptad-mz umudedebiliriz: Bir Trk subaynn saptamasna gre birAmerikan askeri savata ''nce kendim, sonra ailem en sonun-da da vatanm" ilkesiyle davranrken bir Trk askeri tahminedilebilecei gibi "nce vatanm, sonra ailem en sonunda dakendim" diyerek davranr, bkz : O. ERKANLI, An lar... s. 394.Bireycilikle toplulukuluk kategorilerine olduu kadar aske-rilie de bundan arpc rnekleri baka toplumlarda bulmakpek kolay olmasa gerek.

27


42/214

da ba olan kii yar tanrsal, karizmatik ve mutlakbir ynetim anlayn yanstmaktadr. Kiisel g veyeteneiyle halk canl tutan, ona klavuzluk eden Ka-an tek yaptrm sava baars olan kutsallatrlmstnletirilmi (fetiize) bir gtr. Bylesine glen-dirilmi bir liderliin egemenliini, topran kskan-lkla korumak isteyecei aktr. Buradan da devlet vetoprak btnl gebelik yaants iinde henz er-ken bir kavram grlebilirse de devlet btnlnn,zellikle toplum zerindeki egemenliin blnmezliidncesi gl filizlerini daha gebe aamasnda ikenvermi grnmektedir. Hareketli bir toplumun srekligleri boyunca btn retim aralaryla, srleriyletek szckle varln srdrd tm olanaklarylatanabilmesi ister istemez piramidal ve hiyerarik birrgtlenmeyle gerekletirilebilecei aktr.* Sonu ola-rak gebe Trk toplumlarnda gzlediimiz iki zel-lik; gl bir askerlik ve merkez bir devlet eilimi gi-derek glenerek uzun yzyllar srecek, hatta gn-mze kadar etkiler brakacak ynetim gelenekleri ola-rak saptanabilirler.

28

B. GEL, Ordu sznn balangcn, Mete ama (M.O. 210)kadar gtryor: y.k c. I, s. 265. Yazara gre Orta kelimeside Ordu'dan geliyor, (s. 259, 437).


43/214

BLM IIYERLEK ASKERLK

"Comment peut-on etre Turc?"XVII. yy. Fransz halk sz1 OSMANLI NCES TRK ORDULARIX. yy.'dan balayarak Trklerde belirli ve sreklibir yerde yerleme eilimi gzlenir. Bu yerleiklik yenibir dinin benimsenmesiyle birlikte olacaktr: slm.Ama her iki nemli olay da Trklerin sava gelenekle-rini zayflatmayacaktr. Zaten slamlama da askerliksayesinde deilse de onun araclyla olacaktr.: Ba-kenti Buhara olan ran-Saman devleti islamlamayahazr Orta Asya'dan gelen Trkleri ya "paral asker"olarak ya da sava tutsa olarak kullanmaya balar.Bylece kart iki gelime grlecektir: Bir yandan i-ten ie Trkleen ran ordusu, dier yandan islmlaanTrk askerleri.

Nitekim bu ortamdan ALP TEKN gibi bir Trk tut-sa nce Horasan valiliine kadar ykselebilecek; da-ha sonra da kendi bana bamsz bir devlet kurabile-cektir : Gazneliler (962).

Fakat asl ilk Mslman-Trk devleti KARAHAN-LILAR'm kuraca devlet olacaktr. Bakenti KAGAR29


44/214

olan ve X. yy. banda kurulan KARAHANLILAR dev-leti de eski yaantlarnn izlerini, zellikle asker olan-lar tamaktan geri kalmayacaklardr.Gerek yerleik dzene gei gerekse islmlamaGazneliler ve Karahanllar gibi gei dnemi devletleriaraclyla olmutur. Bu gei dnemi devletlerinin ennemlilerini Seluk Trkleri kuracaktr. Bilindii gibiilki Byk SELUKLULAR adyla bakent SFAHAN ol-mak zere X. yy. sonu ile XII. yy. sonu arasnda kuru-lup yaam ikincisi ise ANADOLU SELUKLULARIadyla (RUM), bakent KO NYA olarak X I. yy. orta-snda kurulup XIV. yy. bana kadar srmtr.

Bu gei dnemi devletlerinin konumuz bakmndannemi iki adandr. lk olarak devlet ve ordunun top-lum zerindeki tartmasz egemenliidir. Bu zaten b-tn Trk tarihinin genel izgisini oluturur. Fakat budevletlerle grlmeye balayan yeni bir olgu; daha son-ra Osmanl toplumunun temellerini oluturacak olanKTA dikkatimizi ekmektedir. Daha sonra Osmanllar-da en geligin halini alacak olan bu kurum toprak ba- olmayan savalar topraa balamas bakmndanyeni ve nemlidir. Bylelikle yurtsuz ve balantsz sa-valk belirli bir yurda ballk evresinde srmeyebalayacaktr. Artk kahramanlklar uar bir babo-lukla deil belirli bir toprak parasna ballk ve onungeniletilmesi iin srekli savama dnecektir.

Yerleiklik asker kurumsallamaya yol aacaktr.Daha nceki gebe toplumda ordu toplumdan kesin ola-rak ayrlamazken ve btn orduyu olutururken1 yer-1 "giderek ne ordudan ne de sava profesyonellerinden" szedi-lemeyecek kadar ordu ve toplum iie girmilerdi" ; V. MARAC,"La Question d'Orient", s. 551.30


45/214

leiklikle birlikte ordu bamsz bir kurum olarak olu-maya balayacaktr. Bylece baz yazarlarn tersine pro-fesyonel ordunun olumas iin X IX . yy. Bat toplum-larn beklemeye gerek kalmayacaktr.2 Merkez devletkonusunda gzlediimiz gibi profesyonel ordu konusun-da da Trkler Bat toplumlarna gre bir ka yz yl-lk ncelie sahip. Bu gzlemi pek ok Batl tarihi detereddtsz bir biimde yapmaktadr : Konuya ilerdeyeniden dnmek zere bir rnekle yetinelim :

"MELK AH zamanndan (1072-1092) bu yana Or-dunun nemli ksm tutsaklardan kurulmu profesyonelbir ordu idi."3

* * *

Trkler bilindii gibi Anadolu'ya Seluklular zama-nnda ve X I. yy. sonlarna doru gireceklerdir. ok ksabir srede btn Anadolu'ya egemen olan bu halk by-lece belkide gerek anlamda ilk ve son yurtlar olarakburaya yerlemeye balamlardr. Bugn olduu kadaro gn iin de nemli bir ktalararas konuma sahip olanAnadolu'ya giren Trkler aslnda birden ok yerli hal-k yerinden ettii iin uzun yzyllar iyi gzle grlme-yeceklerdir. Trklerin yerlerinden ettii halklar Rum,Ermeni, Arap, ranl gibi blge yerlileri olduu gibi yeryer Franklar, Bavyerallar gibi Batllar da vardr. B-tn bu halklar hi kukusuz Trklerin itelemesiyle Bat-ya doru kaarken Trkler hakknda olduka korkutu-cu ilk izlenimleri de gtryorlard.4

2 HUNTINGTON, S.P., The Soldier and The State, s. 19.3 CAHEN, C y.k., s. 38.4 KAKARLI, M.A., Trklerin Anadolu'ya giriini ncil'in de be-lirttiini ileri sryor. Herhalde bu ''korkun halk" M..'kintrklerdir. Bkz : Introduction la Civilisation Turque, s. 2.31


46/214

Fakat asl korkutucu Trk imajn "slmn klc"olarak tarih sahnesine giren Osmanllar yayacaklardr.Osmanllarn adn duyurmasndan sonradr ki uzunyzyllar srecek olan ha/ay atmas ve adna "Ques-tion d'Orient" denecek olan Trklerin Anadolu'nun ger-ek sahibi tannp tannmamasn znde tayan birsorunla uralacaktr. O kadar ki bin yl sonra bileTrklerin Anadolu'ya sahiplikleri ciddi tartma konu-su yaplabilecektir. Trklerin Batyla btnleme soru-nunun gerisinde X I. yy.'a kadar gtrlebilecek tarih-sel davalarn izi var mdr? Bu davalarda askerliin pa-y nedir? Dnmek gerekir.2 OSMANLI TRKLER

XIII. yy. sonunda Anadolu etkin bir siyasal gtenyoksundur. Seluklular paralanmtr ve yerlerine oksayda Beylikler tremitir. Osmanllar da bu Beylikler-den biridir. Anadolu Beylikleri Bat'ya, Bizans'a doruilerlemek iin birbirleri ile yarrken Osmanl Beyliide hem Bat'ya yakn konumuyla hem de U Beylii ol-mas dolaysyla bu yarta ksa srede kendini gstere-cektir. Zaten U ordusu Trklerde her zaman merkezingenileme mekanizmasn oluturmutur. Bunun bilin-cinde olan Hakanlar da otoritelerini tehlikeye drecekbir merkez-evre atmasna yol amamak iin U bir-liklerini srekli denetim altnda tutmak istemilerdir.

Ouz Trklerinden, Kay boyundan, Erturul Gazinderliinde St'e yerleen Osmanllar X III. yy. so-nunda Seluklu asker efi Osmanm adyla anlan ba-msz kk bir devlet kuracaklardr.5 Osmanl Beylii5 Ksa srede Trklk yerine Osmanllk yaylacaktr ama Batyine de uzun sre Osmanl adm kullanmayacaktr. Bkz. J.P. ROUX, y.k., s. 2-4.32


47/214

giderek geniledike yeni bir kimlik de gelitirmeye ba-layacaktr. Bu salt Trkl merkez alan ulusal bir kim-likten ok; ok-soylu, ok-dilli, ok-dinli... uluslararasbir kimlik olacaktr. Byle bir kimliin gstermelik de-il gerek bir siyasal varlk olduuna dier uluslar inan-drabilmek iin de mparatorluun kurucular olanTrkleri giderek ikinci plana iten bir devlet anlay y-rtlecektir. Fakat bu durumun sakncalar bir ka yz-yl sonra ortaya kmay bekleyedursun imdilik ok-ulusluluk ve bunun sonucu dier halklarn dil, din vegeleneklerine saygnn inandrcl mparatorluu pekok Bat toplumundan daha ekici klmaktadr.3 Bu yz-den macerac Batllardan, din basklarndan kaan e-itli Hristiyan mezhep mensuplarna, Yahudilere kadareitli insan gruplar akm edecek hatta bir "slmlamasalgn"ndan bile szedilecektir.7

Din konusunda Osmanllarn hogrs o lde-dir ki zaman zaman Bat'da grlen Yahudi dmanlsonucu spanya'dan, gney Fransa'dan, Sicilya ve Sar-dunya'dan kaan binlerce kii iin mparatorluk bir"Yahudi cenneti" saylacaktr.8

6 Osmanllarn dier dinlere kar hogrs pek ok Batl gez-gince saptanmtr. Bir rnekle yetiniyoruz : Jean THEVENOT,L'Empire du Grnd Turc, s. 258.' BRAUDEL, F La Mediterranee au temps de Philippe II.8 VE RN AN SK Y, On Some Parallel Trends in Russian andTurkish History, s. 27.33


48/214

3 _ "TRK TEHLKES""Trkler savaaDne arlm gibi giderler"Tractatus

XIV . yy.'dan balayarak Avrupa'nn gney-dou ka-plarnda yeni bir devlet kuran Trkler Bat'da giderekartan bir korku kayna olmaya balamtr. zelliklestanbul'un alnmasndan sonra9 byk ktadaki ka-zanmalar Avrupa'da ciddi bir Trk korkusunun yayl-masna aacaktr. Trk tehlikesi gerekten de ciddidir.nk aada da grlebilecei gibi kurulduunda3500 mil kareyi ancak bulan bu kk Beylik XVII. yy.bamda Avrupa'nn en byk devleti olmutur :Osmanl Devletinin Topraklan

Dorudan egemenlik altndaki topraklarYllar Asya Avrupa Afrika Toplam1300 3.500 3.5001606 423.400 232.400 195.550 895.2501

9 stanbul'un alnmas Hristiyan lar zerinde gerek bir panikhavas yaratma benziyor. Danimarka ve Norve Kra lCHRISTIAN I "Byk Trk Kyamet gn denizden kacabeklenen canavardr" demekte, o gnn bir Grc tarihisi"Trkler stanbul'u aldklar gn gnein karardn" ilerisrmektedir. Aktaran SCHVVOEBEL, The Shadovv of thoCrescent, s. 4.

34


49/214

Dolayl egemenlii altnda diyebileceimiz balBeylikler ile (1606'da 220.000 m il2) mparatorluun ko-rumas (protectorat) altndaki topraklar eklenirse top-lam 2.750.000 km 2 lik bir alan yapmaktadr ki o gnnde bu gnn de lleriyle en basit deyimle byk dev-let olgusunu karmza karr.

Bu byk ve srekli byyen devlet Avrupa Hristi-yanlnda srekli bir karabasan oluturmutur.11Osmanl yaylmas karsnda ilk aamada arala-rndaki anlamazlklar nedeniyle bir tepki gelitireme-yen Avrupa lkeleri ancak XVI. yy.'a doru yeni Halseferleri rgtlemeye girieceklerdir. Fakat artk okgetir. nk "Trk'n yenilmezlii" miti btn Avru-pa'ya yaylmtr.Osmanl Ordusunu mparatorluk iindeki yapsy-la incelemeye gemeden nce darda gelitirmi oldu-

u bu izlenimleri bir gzden geirmede yarar gryoruz.imdiye kadar yaptmz gibi gemiin asker baar-larn da yenilgilerini de ele alrken aratrma ilkelerinintesinde bir takm kiisel duygusallkla deerlendirme-nin sz konusu olmadn belirtmeyi gerekli bile gr-myoruz.Trklerin asker deerini dost dman btn a-

dalar teslim etmektedirler. Yalnz bu askerliin ak-lanmas ve yorumlanmas toplumdan topluma, zaman-dan zamana deimektedir. "Yenilmez Trk" miti bazano PITCER, E., A H istorical Geography of the Ottoman Empire,a. 134-135." GROUSSET, R L'Empire du Levant, s. 8, 21.

35


50/214

asker bir halkn kahramanl gibi yorumlanrken ba-zan barbar bir soyun zulm olarak tantlmaktadr.12Fakat gerek olan odur ki Osmanl Devletinin yk-selme dnemlerinde Bat dnyas Trklere geni bir yer12 Trklerin zellikle askeri niteliklerine deinen baz alntlaraada veriyoruz. Grlecei gibi deerlendirmeler bazan de-rin bir dmanlk bazan da merakla kark bir sempatininizlerini tamaktadr. Bizim iin nemli olan Trk askerlii-

nin dardan alglan biimleridir. Bu d dnya daha okFransa'dr. nk en yakn ilikiler Fransa ile kurulmutur.Bourgogne Dk Philippe Le Bon'un danman Bertrandon dela BROQUIRE 1432'de yaynlanan "Le Voyage d'Outre-mer"adl gezi notlarnda Trklerin disiplini konusunda yle de-mektedir: ''Yz Hristiyan askeri yle bir kalk kalkar ki onbin Trkten daha ok grlt yapar." s. 221. Baka bir yerde,Yrklerin otoriteye olan sayglarn yle dile getiriyor: okitaatkr adamlar, drst ve sadk adamlar..." s. 224.Yine b ir Fransz gezgini, Jean THEVENOT, XV II. yy.'da Trk-lerin deniz karsnda zayf kalmakla birlikte; yorgunluk, a-lk, korku, souk... nedir bilmeyen askerler olduunu ve s-telik iyi donatldklarn belirttikten sonra bu savakanlnnedenlerini; lm karsnda kaderci (ecel) bir inana bal-lklar, eflerine krkrne itaatkrlklar, din uruna l-mn (ehadet) lmden sonra vadedilen nimetlerle dllen-dirileceine olan inanlaryla aklamaktadr. L'Empire duGrand Turc, s. 197.Anarik ve dzensiz Avrupa'da Trklerin ilerlemesin*, hi dekt grmeyenler bile vardr. LA FONTAINE bir dizesinde"Champagne'mn araplarn Almanlar tketeceine, Trklerinkrlarmzda kamp kurmasn yelerim ." : CLERGET, M., LaTurquie, nsz.Jean BC'DIN nl "Cumhuriyetin Alt Kitab"nda, Trkleringrkeminden szederken M AK YA VE L Trk monarisini istik-rar rnei olarak vermektedir. MONTAIGNE ise Trkleri "si-lah sever, sanat sevmez" bir halk olarak tanmladktan son-ra '"'Bugn dnyada en gl devlet Trklerinkidir,' demek-tedir. Aktaran: J.P. ROUX, y.k., s III 68..

36


51/214

ayrmtr.13 Hatta, zellikle Fransa'da bir eit"Turquerie" (Trkler ve Trkiye ile ilgili eyler) diyezel bir merak alam gelimitir.14 Bunun sonucu olarakda 1480-1609 arasnda Fransa'da baslan Trkiye veTrklerle ilgili yaynlarn says yeni kefedilmi bir kta13 Kukusuz Bat'da grlen bu ilg i salt tek ynl deildir. Hay-ranlk ve sempati yannda dmanlk ve nefret de vard r. r-nein SCHWOEBEL'in Hristiyan kaynaklarna dayanarak be-timledii Trk tipi yledir: "ilkel, kana susam, susuz H-ristiyanlarn zerine saldrarak ayrm gzetmeksizin katle-

den..." Trk Hristiyanlarca eytann kiilemi biimi olarakalglanmaktadr, bkz. y.k., s. 220.nl tarihi HAMMER bile "Turan sznn Rumlarda biimdeitirerek "Tyran"a dntn ileri srmektedir: Histoirede L'Empire Ottoman, c. I, s. 5.Bu anti-Trk dmanl yalnz Orta ada kalmayp belkignmze kadar srecektir. Yzyln banda bir yazar Trk-ler hakknda"... Hristiyan Avrupa'nn yeminli dman, hereit ilerlemeye kar, fanatik za lim ler...": J. DENAIS, LaTurquie Nouvelle et l'Ancien Regime, s. 9. Baka birisi ise"Dou sorununu zmek iin en kestirme yolun Trkleri or-tadan kaldrmak" olduunu yazacak kadar ileri gidiyor: V.MAR AC , La Question d'Orient, s. 20.Burada yzyllar aan bu dmanlklarn halklarn bilinal-tnda ne gibi tortular brakm olduunu sormadan edemiyoruz.Bugnk Trkiye ve Trkleri dnk klie ve streotiplerle migryorlar? Trkler bakmndan ise geri kalmlk olgusunubir eit grkemli gemie snarak unutmaya almak ei-limi var mdr?Her iki yaklamn da yersiz ve ksr olduunu, bu gibi sa-lksz tutumlarn halklar birbirine yaklatrmakta birer engelolduunu belirtmeye gerek var m?

1 4 Fransz tarihinde ve edebiyatnda Trk konulu bir aratrmayapan C.D. ROUILLARD XVI. ve XVII. yy.'da Trk'n Fran-sa'da Dounun balca sembol olduunu belirtiyor. O kadarki Osmanllar hakknda her olaanst bir ey duyduka halkkendi kendine "Nasl Trk olunur?" diye sormaktadr. J.Th6venot, L'Empire du Grand Turc, nsz: F. BILLACOIS, s. 8.87


52/214

olan Amerika ile ilgili olanlardan iki kat daha oktur.15XV ve XV I. yy .'lardaki Bat'da grlen bu "Trk

modas" kukusuz o gnk g dengelerinin Osmanllarlehine deimekte olduunun bir gstergesi olarak an-lamldr. Ama bu konuda daha ok durmadan asker r-gtn incelenmesine gemek zere bir ka giri nokta-sna dikkat ekmek istiyoruz.Bu noktalar Osmanllarn dnya apnda stratejikyaklamlar olduuna ilikin baz gstergeler olduuiin zerinde durmaya deer.lk nokta uluslararas bir giriim ruhunu yanstma-s bakmndan dikkat ekicidir. XVI. yy. Osmanl dev-leti Avrupa'nn en byk gcdr. Bu gcn tek daya-na her zaman kaba g deildir. Bazan uyank ve ile-ri grl devlet adamlarnn izlerini de tar. nlTrk-Fransz ittifak bunun en gzel rneklerindendir.slmm klc olarak Avrupa ilerinde ilerleyen bir b-yk devletin geni grl bir politika izlemedike birHristiyan gcnn imdadna koaca dnlemez.Oysa Kanun Sultan Sleyman bu geni grllgsterebilmitir. Kral I. Franois'nin istei zerine Bar-baros Hayrettin Paa komutasnda bir filoyu Fransa'nnyardmna gndermitir1543 Austos'unda Marsilya'ya ulaan Trk filosuo gn iin de bugn iin de kmsenmeyecek bir mev-

cutla, 30.000 denizciyle bir y Toulon kentinde kalm-tr.16 Bu sre iinde Trkler Fransz kylarnn korun-masndan baka Franszlar iin Korsika adasm ele ge-15 CPOLLA , C. M., Guns and Sales. C.D. Rou illard ise 1481 ve1660 arasnda Trkiye ve Trk leri konu alan 300'e yakn kay-nak saptamtr, bkz. y.k.16 URSU, J., La Politique Or ientale de Franois le , s. 146-147.38


53/214

irmi ve yine Franszlarn ibirliiyle o gnk bam-sz Nice Kontluu'nu Fransa'ya katmlardr.17 Bunlarbilinli bir dnya politikas izlenmek istendiinin gster-geleri saylabilir kansndayz.

kinci bir nokta, daha dorusu ayn anlama gelenbenzer giriimlerin dndrd, bir dnya gc ol-ma gdleriyle ilgilidir.Nitekim, mparatorluk son derece genilemiken,mparatorluun deniz gc Akdeniz ve Karadeniz'e ege-men iken Sultan Hindistan' ve Hint Okyanusunu elegeirmeyi dnmektedir. Dedesi II. Mehmet de "YeniRoma'y fethettiim gibi eskisini de ele geireceim"dememi mi idi?18Bu sonsuz dnya egemenlii tasarlar iinde Ka-nun Sleyman'n Kaptan Deryas'nm Svey Kanalamak ya da Amerika'y fethetmek gibi dncelerineamamak gerekir.19 Bazan bu gibi hayl gc rnleri-

nin uygulamaya ald da grlecektir.Bu giriimlerden birini daha anarak asl konumu-za dnyoruz.1569 ylnda Don ve Volga nehirlerini birletirecekbir kanal tasarsn gerekletirmek zere bir grup as-ker birlik yola karlr. Astrahan'a kadar ilerleyen bubirlikler kanal yapmna da balarlar. Ancak Ruslarndirenci ve kendilerine gvenilen Krm Tatar Beyleri-

nin yetersiz yardmlar sonucu giriim baarszlkla so-nulanr." Eski Nice kentinin bir duvarnda gml b ir top mermisi vezerinde "Nice 'i bombalayan, Fransa mttefiki Trk Filosu-nun att mermi, 1543" yazldr: J.P. ROUX, y.k., s. 12.18 SCHWOEBEL, y.k., s. 11.w PETERS, R.F., Histoire des Turcs, s. 69.

39


54/214

Sokullu Mehmet Paa'mn bu tasars o gnk tek-nolojik olanaklarla gerekletirilebilir miydi gerekle-tirilemez miydi tartlabilir. Ancak bu gerekletirile-meyecek bir fantazi bile saylsa bizim iin yine de anlam-l bir giriimdir. nk bu ve benzeri abalar Osmanlynetiminin hi olmazsa gelime aamasnda, hi olmaz-sa baz ynetim kesimlerinde dnya g dengelerinde-ki deimeleri sezerek ona gre nlemler almay d-necek kadar ileri grllk gsteren devlet adamlar-nn varln gsterir. Bu Osmanl duyarlldr ki birtarihinin "Okyanus Devrimi" diye adlandrd yenig gelimelerini zamannda sezebilmitir.20 Fakat bugelimeler ylesine derin bir tarihsel birikimin sonucu^dur ki bin yllk askerilik bile engelleyemeyecek gte-dir. Bir zamanlar btn Avrupa'y titreten bu askeri-lik ada gelimelerle temellendirilemedii iin Avru-pa'nn hafife, hatta alaya almaya balayaca bir konuolacaktr.

4. OSMANLI KTDAR YAPISIOsmanl askerlii hangi siyasal yap iinde yer bul-mutur?Yapageldiimiz tarihsel inceleme gstermektedir kigebe Asya toplumlarndan beri Ordu ve merkez dev-let siyasal yapnn anahtarlarn oluturmaktadr. y-leyse Osmanl toplumuna hangi kuramsal ereve uy-

gulanrsa uygulansn bu iki veri her zmlemede tar-tlmaz yerlerini almak durumundadr. Merkez Orduve merkez devlet her yaklamm ortak noktasdr.Osmanl ordusunun rgtleniine ve ordu-devlet

20 ALLEN, W.E.D Problems of Turkish Power in the SixteenthCentury, s. 13.40


55/214

ilikilerine gemezden nce Osmanllarda siyasal ikti-darn toplumsal temelleri zerine baz aydnlatc tar-tmalar anmakta yarar gryoruz.1960'lardan beri Osmanl toplumu pek ok tart-maya yol amtr.21 Bir ok kez ortaya atlm ve bazanbu tezler birbiriyle eliir nitelikleriyle bile Osmanltoplumunun daha iyi anlalmasna yardm etmilerdir.Fakat bu abalarn en zayf yan belki de bylesi sorun-lar ilk kez allmadk bir adan yorumland iin Ba-t'da gelitirilmi kalplarn hi bir uyarlamaya bavu-rulmadan aynen Osmanl toplumuna aktrlmak is-tenmesidir. Bu yzden birbirinin tam tersi olmas gere-ken Feodalite ile Asya retim biimleri her ikisi de ay-n toplum iin savunulabilmitir. Bu objektiflikten deyaratclktan da uzak tutumlar sonucu tarihsel gerek-liin anlalmas gecikmi saylabilir. Yine de bu tar-tmalar sayesindedir ki Cumhuriyetin bandan berisrdrlen bir tarihsel kopukluk bir lde kapatlma-ya balanmtr.Acaba eitli model uygulamalarndan sonra bir dekendine zg yanlar klsik emalardan ayr tutulma-sn gerektirecek bir Osmanl olgusundan szedemez mi-yiz? Bylece Bat'daki gelimelerde grlmeyen bazgereklikler hakettikleri yeri zmlemede alm ola-maz m? Tartma henz kapanmadna gre belkibyle bir Osmanl "specificite"sinden (zgllnden)szetnek de yarar salayabilir.

Biz Osmanl dzeni zerine yaplan tartmalarnkesin sonularn beklemeden veri olarak herkesin be-2i Bu tartmalarn bir gzden geirilmesi iin bkz. SENCER, M.Osmanl Toplum Yaps.

41


56/214

nimseyebilecei iki gereklik zerinde durmak istiyo-ruz : Ordu ve merkez devlet.Bir bakma Avrupa feodalitesiyle Osmanl mpara-torluunu birbirinden ayran bu iki gereklik pek oktarihi ve dnrn ortak noktalardr.22Ve yalnz buzellikler bile Trkiye gelimelerini Bat'dan ayrr. a-da dnyada grlen merkez devlet ve meslek ordu as-lnda Bat'da X IX . yy .'da ortaya kmken Trk top-lumlar bu iki olguyu yzyllar nce tanm bulunu-yorlard.Trkler, kukusuz o gnn teknolojik olanaklarlsnde daha gebe aamada bile uygulamaya al-tklar toprak btnl, siyasal iktidarn blnmez vekart tanmazl gibi ilkeleri ok nceleri tanmkenki bu ilkeler sonralar ada devletin niteliklerini olu-turacaktr, Bat bu durumdan ok uzakt. Bat'da, T rk-lerin adalar ulusal bir birlie ulamak yle dursunfeodal paralanmalarla hem toprak btnl hem ik-

tidarn birlii ve blnmezlii X IX . yy .'a kadar birerhayal olarak kalacaktr.2322 Bir ka rnek vermek iin anyoruz; M . ERDOST: "Merkezi-yeti, feodal bir devlet", Trkiye zerine Notlar, s. 122. E.KONGAR: ''Gl bir merkez iktidar", Trkiye'nin Toplum-sal Yaps, s. 35. 1. CEM: "Siyasal bir merkeziyetilik, klt-rel bir yerinden ynetim", Trkiye'de Geri Kalmln Tari-hi, s. 88. S. DVlTOLU : "Yksek devlet otoritesi," Asyaretim Tarz vo Osmanl Toplumu, s. 140.23 Avrupa'da feodal ada iktidarn paralanml btn ta-rihilerin birletii bir olgudur. R. GROUSSET "kurumlar dev-leti felce uratan bir sistem"den szeder: L'Empire du Levant,s. 10.E. CARRIAS "Baronlarn birer egemen kral gibi davrandk-larm dolaysyla rgtl ve ulusal bir ordu yerine Derebeyi sa-ys kadar kk ordular" olduunu belirtmektedir: La PenseeMilitaire, s. 31. Ayn yazar Fransa'da X. yy.'dan ordunun te-42


57/214

Kukusuz Trkiye'de de bazan evre-merkez at-malarna rastlanmtr. Merkez iktidar bunalma d-tnde ya da zayfladnda bundan yararlanmak is-teyen "feodal" davranlar grlmtr. Fakat her se-ferinde de merkez stnln kurabilmitir. nkmerkezin konumu Bat krallklar gibi bana buyrukSenyrlerin isteklerine kalm, iktikrarsz dengeleme-lerle kurulmamtr. Osmanllnn cidd birlik nedenle-ri vardr.

Bu nedenlerin banda ordu gelmektedir. Ordu isetmyle bir savunma rgtnden ibaret deildir. zel-likle tara ordusu diyebileceimiz Sipahi rgt aynzamanda bir toprak politikas arac niteliindedir. Ya-ni ordu ve toprak ynetimi iie girmi durumdadr.Bylece ordu-toprak ikilemi araclyla asker eylemekonomik eylemden soyutlanmadan hatta onun bir b-tnleyicisi olarak gerekletirilmi olacaktr. Bu da ad-na IKTA denen bir toprak datm dzeni araclylayaplacaktr.Ikta Seluklular zamannda da uygulanmakla bir-likte asl, devletin toprak temelini oluturacak biimdeOsmanllarda uygulanacaktr. Iktann dayand ilke"topran zel mlk saylmamas"dr. mparatorluunbtn topraklar, zellikle en verimli olanlar kiilerarasnda alm, satm, miras ve benzeri zel hukuk ilem-lerine konu olamaz.

mellerini atld XVII. yy.'a kadar "Kral Loire nehrinin g-neyinde dorudan kendine bal bir derebeyi bulunmadm'saptyor: s. 15.P. CO NT AM I NE y ine Fransa'da Kraln ne kadar silik bir rololduunu, Kralln byk bir ksmnn denetimi dnda kal-dm saylarla gstermektedir: Guerre, Etat et Socite laFin du Moyen Age, Etde sur les Arrnes des Rois de France,s. 130.43


58/214

Demek ki toprak zerinde zel mlkiyet szkonusudeildir. Toprak, tanr adna, devleti kiiliinde temsileden Sultana aittir.24 Sultan bu topraklarn belirli s-reler iin ve belirli koullarla asker, sivil ve din sekin-lerine kullanm hakkm verir. Karlnda da belirlibir vergi alr. Kukusuz bu datmn lt zellikledzenin iyi iledii zamanlarda, yani X VI. yy. sonlar-na kadar, savata gsterilecek kahramanlk, devletegsterilecek hizmet gibi bir eit kamu yarar niteliin-de idi.

zet olarak, kaim izgisiyle verilen bu dzen Os-manl iktidar yapsnn bel kemiini oluturur. nkbir yandan merkez otoritesini tara glerinin gelime-sinden koruyucu, te yandan mparatorluun en nem-li esi olan orduyu balca retim arac olan toprakile kaynatrc olmaktadr. Bu temel ereve belirli birzenginlik snrn aan devlet grevlilerinin mallarnael konmas, (msadere) gittikleri yerlerde zamanla dev-lete kar bir g oluturacak lde glenmemeleriiin sk sk grev yerlerinin deitirilmesi v.b. nlem vepolitikalarla merkezin hem devlet kadrosu hem de halkzerindeki stnl pekitirilmektedir.25

MARX - ENGELS de ilk saptamalarnda buna deinmilerdir:"zel toprak mlkiyetinin yokluu" dikkate alnmadan Os-manl mparatorluu anlalamaz: Marx'tan Engels'e, Londra,2.4.1853. Engels de bu gr paylaarak "Zaten btn dinve siyasal tarih bunun zerine kurulmutur..." Manchester,6.4.1853, bkz. Correspondance.25 Bunun iin dirlik sahibi Sipahi atand yerde oturmak zo-rundadr. SCHWOEBEL, y.k., s. 252. Grevlendirmeler ise, ge-nellikle bir yllk tr: S.E. CREASY, History of the OttomanTurks, s. 446.F. LAJOS Macaristan'da 141 yl egemenlik kullanan TrklerinBudin kalesine bu sre iinde 70 Paa gnderdiklerini sapta-44


59/214

Devletin halk zerindeki egemenlii o ldedir kikiisel giriimlere, zenginlemelere, daha belirgin biranlatmla sermaye birikimlerine hemen hemen olanakyok gibidir. Kk sanayi ve zanaat kollar da ya do-rudan doruuya devletin, ya da devletin "ok ileri g iden"bireyi durdurma eilimine uygun anlayta loncalarndenetimleri sonucu nceden belirlenmi kstl bir ge-lime izgisi izlemek durumundadrlar. Ticaret ise san-ki gelimesini snrl tutmak iin ne kadar vergilendir-me varsa dnlmtr. Bir ilden dierine hem girenhem kan maldan vergi alacak kadar. Osmanllardaticaretin kmsenmesi anlamsz deildir.

Btn bu kstlayc, denetleyici eilimlerin anla-m nedir? Herhalde devlet hereyin ve herkesin stn-de olmak istemektedir. Ve ite burada da Bat'daki ge-limelerden farkl bir durumla karlayoruz. Feodali-te brakt kaaklar, szntlarla, birikimlerle kapita-lizme gebe kalrken Osmanl devleti deimez bir d-zen (nizam- kadim) kurmak iddiasyla sistemin her ya-nn sk skya tkayarak deien dnya iinde dei-meyen bir dnya olmaya almtr.

Kukusuz henz deimemi bir dnya ortamndabylesine istikrara ynelik bir devlet dzeni hem insanhem toprak zerinde adalarndan daha etkin ola-cakt. Nitekim zamannn en geni siyasal snrlarnaegemen olabilmek ve yine en kozmopolit bir nfuzu26alt yzyl boyunca ynetebilmek ister istemez kiilerinmtr: Macaristan'da Trklerin Mlk Sistemi, ..E.F., TarihDergisi, c. XII, say 16, s. 9.

26 Trklerin ynettii halklar ok byk eitlilik gsterir. oksoylu, ok dilli (lli Osmanl Meclisinde 16 deiik dil konu-ulurdu), ok dinli (11) ve ok mezhepli ve kukusuz ok kl-45


60/214

aleyhine ve devletin lehine bir otorite dzeniyle olabil-mitir.27 Bylece merkezde gl ve istikrarl, evresin-de ise saldrgan ve yaylgan bir dnya devleti ortayakmtr.28

te bu otoriter/totaliter devlet yaps yeryznnbyk dnmlerinden uzak kaldndan "BykTrk" duraan bir dnyann zenilen bir oyuncusuiken deien dnyann akn ve uyumsuz bir seyircisioluverecektir.Bir baka devlet gelenei, iktidar kiiselletirenbir gelenek de yine merkeziyetilii ve ordu - arlkltoplumu pekitirmitir. Osmanllarda iktidar "Tanrnnglgesi" Sultan kiiletirir. Sultan bylece hem gky-zn hem yeryzn yarglar. Onun iin din gcyledevlet gc atmas batan dlanmtr.29 Bu iktidarmutlakiyeti devletin paralanmas, bllmesi olas-

trl idiler. D .E. PITCHER, An Historical Geography of theOttoman Empire, s. 114. Nfusun halklara gre dalm iinbkz. II. Blmn Sonu.in en alacak yan da bu eitlilik iinde Trkler siyasalve ynetim egemenliini aan bir kltrel etki peine dme-milerdir. Hatta tersine bir etkileimden bile szedebiliriz. r-nein Kuzey A frika'daki bir ka yzyl sren bir Trk varl-na karn orann Trkletirilme6 ya da Trkenin yerli hal-kn dili olarak benimsetilmesi yoluna gidilmemitir. Oysa da-ha sonra ayn blgeye giren Franszlar, stelik dinleri de ayrolmasna karn, hem dillerini hem kltrlerini halka benim-setebilmilerdir. 132 yllk etkileme bugn bile Trklerin ya-pamad derinlikte iz brakmtr. Bu yrede Franszca halayaygn biimde konuulan bir dildir. Buradan Trk egemen-lik anlaynn biraz yzeysel kaldm ve yerli halklarn de-rin toplumsal, ekonomik ve kltrel katlarna inmeyen biregemenlik tr olduu sonucuna varabiliriz kansndayz.27 F. LAJOS, y.k., s. 14.28 COLES, P., La Lutte Contre les Turcs, s. 45.29 NALC IK, H Osmanl Padiah, s. 68-79.46


61/214

lklarn da ortadan kaldrmaktadr. Hatta bunu sala-mak iin Sultanlarn z kardelerini ldrmeyi bile g-ze aldklar ok sk olmutur.30Osmanl dzeni mutlak monarinin btn belirginzelliklerini tar. Sultan snrsz bir iktidar kullanr,denetilemez, grevden almamaz... Sultan bu snrszyetkilerle kendini toplum zerinde, bir Sultann deyi-miyle sr gibi ynetilmesi gereken halkn (Reaya) o-ban gibi grmektedir. Bu tepeden inen devlet anlay(providentialisme) toplumun hem tepesinde hem de ta-bannda ylesine derinden yerlemitir ki belki de a-da Trk toplumunun kendi kendini ynetme deneme-lerindeki zorluklar, baarszlklar en eski kaynaklarnburadan almaktadr.Sultann dzen iindeki yeri o denli nemlidir kibunu vurgulamak iin Osmanl dzenini baz dnr-ler kendi adyla adlandrmlardr : Sultanizm313 0 ktidar siyasal birlii bozmadan ele geirmek iin kardele-rin ldrlmesi II. Mehmet'ten nce de bavurulan bir yn-temdi. Fakat bu yntem Fatih'le Yasa haline dnmtr.1298-1808 aras 80 kadar Sultan kardei ya da yakn ldrl-mtr: A.D. ALDERSON, The Structure of the OttomanEmpire, s. 30, 31. Bu konuda bir "rekor"dan szedilecek olur"sa bu III. MEHMET'indir : 19 kardeini ldrtmtr.Yalmz Mslmanlarn bavurduu bir yntem olmayan kar-de ldrtme tfratricide ) (y.k., s. 26.) insanlk d olmaklabirlikte devletin birliini, blnmezliini gvence altna al-mas bakmndan son derece etkindi. Zaten slm'a gre deayn anda bir devletin iki Sultan olamazd. Belirli bir yne-tim deiiklii gelenei de yerlemedii iin eylemsel (de facto)olarak iktidar ele alan hukuksal (de jure) olarak da almsaylyordu. (y.k s. 75.)1617'de uygulanmaya balayan Osmanllarn en byk orkekyesinin tahta gemesi ilkesi ile mparatorluun duraklamave gerileme devirlerinin akmas dikkat ekicidir.3 1 Aktaran BERKES, N., Trkiye'de adalama, s. 26.

47


62/214

Burada bdrey-toplum-tarih ilikileri ve rol dalmanlarak toplum ve tarihte kiilerin nemini kmseyi-ci eilimlerin sakncalarna deinilebilir.Osmanllarda din kurumunun iktidar yaps ve as-kerlikle ilikileri orannda ele alnmasnda yarar vardr.Kukusuz din Osmanllarda son derece nemde bir yertutmaktadr. Ancak buradan, zellikle mparatorluunyaylma dnemlerinde, tipik bir teokratik devlet sonu-cuna varmak da doru deildir. rnein Katolik Roma'daki gibi kendi bana bamsz bir ruhan iktidar sz-konusu deildir. Yasama ve yarg dzeyinde bile dinkurallar ayrmsz bir uygulama alanna sahip deiller-dir. Dine kar diyemesek bile en azndan din d ba-z yasama uygulama kurallar bulunduu bilinmekte-dir. (rf hukuk) Din ve din adamlar siyasal iktidarnemrinde denemese bile gdmndedirler. Dinin devletyaamndaki en byk ilevi de sava iin bir moralkaynak oluturmasnda grlebilir. Bu arada lke iiuygulamalarn uyrua benimsetilmesi iin aklama vehakl gsterme ilevi saylmaldr.

Baz Batl tarihiler dinin Osmanl devletinin ge-nilemesinde ba etmen olduu biiminde grler ile-ri srlegelmitir.32 Osmanl genilemesini "slmm k-lc" sayarak tek nedene indirgeyen bu yorum ne kadargerek pay tarsa tasn tarihsel gerein ancak birboyutunu oluturur kansndayz. Snnliin egemenolduu bir toplumda Bektalik gibi bir tarikatm Ye-nierilik kurumunun iine kadar girebilmesi de bu ko-nuda kesin yarglar oluturmaktan ekinme gereinivurgulayan bir rnektir.3 2 ngiliz tarihi P. WITTEK bu gr ileri srenlerdendir ve''Gazi hareketi Osmanl mparatorluunun klavuz dnce-sidir ..." demektedir: The Rise of the Ottoman Empire, s. 48.48


63/214

Osmanl iktidar yapsyla ilgili gzlemlerimizi 'sonbir belirtmeyle noktalayalm: adalarndan ok ayrbir devlet-toplum ikilisi sunar. Bu yzden Osmanl dev-leti toplumuyla yabanclama ilikileri iinde bir siya-sal iktidar rnei oluturmaktadr.33 ncelikle kurucue Trklere kar yabanclam fakat dier btnhalklar karsnda da deiik llerde yabanclamaeilimleri tamtr.

stikrarl toplum kurma kaygsyla oluturulan ku-rumlar ve kurallar sonunda karmza halktan kopukbir devlet tr karmtr. Bu devlette geni toplum-sal kitleler hi bir biimde kendilerini iktidar katmaduyuramazlar. Devlet kadrolar olabildiince eitli top-lumsal kar ve zlemlerden arndrlm bir anlaylakurulmaya allr. Bunun en gzel rnei greceimizgibi Yenierilik kurumudur. Osmanllkta devlet nere-deyse a-sosyal, toplum-d bir olgudur. Toplum dn-dan oluan devlet, dnp topluma yol ve yn verir.

Bu durumda Bat'daki gelimelerden apayr bir yo-lun Osmanllar iin almasna tank oluyoruz. Bir yan-dan tepeden inmeci bir siyaset gelenei, te yandankendi doal gelimesine braklmam bar toplum. Buiki siyasal ve toplumsal gerektir ki Bat'daki kendiliin-den, organik gelime trne karlk, Bat gelimesive saldrganl karsnda uyarlm, savunmac geli-me trn yaratmtr34te Orta Asya'dan kskanlkla korunarak getiri-len askerlik byle bir siyasal yap iinde yeniden bi-imlenecektir.

33 BERKES, N y.k., s. 22, 27.3 4 D.A. RUSTOW 'un "Defensive modenization" dedii gelimetr budur. Bkz: K. KARPAT'n Social Change ad Pcliticsin Turkey, s 94.49


64/214

5 OSMANLI ORDU RGTSrekli bir toprak genilemesi politikas izleyen birdevletin asker varlnn her eyden nce gelmesi ola-andr. Osmanl devleti de ncelikle asker bir mpara-torluktu.35 Anadolu ncesi Trk toplumlarnda olduugibi sava hl bir geim kaynadr.33 Toplum bt-nyle savaa ynelmi, savaa gre rgtlenmi; asker-lemi, ordulamtr. mparatorluun alt yzyllk m-rnn yarsnn savalarla getiini anmak bu duru-mu kantlamaya yeterli olacaktr.mparatorluun bakentleri bile sk sk deierekBatya doru ilerlemeleriyle askerliin gzel bir rne-ini daha verirler.37Bu askerlik balca rgtte kurumsallamakta-dr : 1) Snr (u), 2) Tara ve 3) Merkez ordular.nce de deindiimiz gibi snr ordular mpara-

torluun ilerleyen kolunu oluturan u birliklerdir. Bunc gler zellikle gelime dnemlerinde nem ta-m ve devleti bir bakma peinden srklemi askerodaklardr. yle ki u birliklerini denetimi altnda tu-tabilmek kaygsyla devlet u noktalarna yakn olmakiin bakentlerini srekli olarak ulara doru tam-tr.M Bu yarg y yineleyen pek ok yazardan birini anmakla ye-tiniyoruz : DAVSO N, R.H., Reform in the Ottoman Empire,s. 00.38 Davison'a gre "Savamak Osmanllarda devletin ilk ii, y-netmek ise ikinci ii idi." bkz. y.k., s. 90.37 1455'de stanbul'da karar klncaya kadar Osm anllarn ba-kentleri yledir: Karacahisar, Yeniehir, Bursa, znik, Dime-toka, Edirne.50


65/214

Asl iki byk ordudan birini oluturan Tara or-dusu dorudan doruya tarmsal retimle iie bir r-gtlenmeyi rnekler. Daha ok atllardan oluan bir-likler olduu iin Sipahi adyla anlan bu ordu koluhem, tabandaki savas ayn zamanda reticilik yap-t iin hem, zerindeki Timar sahibi tarm vergileri-ni toplad iin uzun sre devletin en byk i gelirgetiricisi olacaktr. Sipahi ordusu retimle sava b-tnletiren bir ordudur. Bar zamannda tarm emek-isi olan Reaya Sultann her arsnda savaa koanbir Cebeli olur. Sipahi askerleri Trk kylsnden olu-ur. Savatanemli grevler stlense de devlet kar-sndaki varl geici nitelikte olduu iin, kurumsalbir sreklilik gstermedii iin Sipahi askerleri kylkkenli bir ordu olutursa da kyllk sorunlarn dev-lete yanstabilmekten uzaktr.Halk tabakalarnn kar ve zlemlerini devlet ka-tma iletebilecek bir toplumsal katman oluturmalarnakarn Sipahi askerleri doduklar topraa adeta dev-letin iviledii insanlar olarak bu ilevi gerekletire-memilerdir. nk Reaya olu Reayadr. Reaya doanReaya lr. Doduu ya da bal olduu topraktanuzakta yakalanan Reaya on yllar sonra bile takrar es-ki yerine gnderilir. Btn bu, insanlar topraa ba-lama kaygs istikrarl devlet araynn bir sonucu ol-sa gerekir. Herkesin yerini bildii ve kimsenin yerin-den kprdamad bir toplum herhalde dzenli olur di-ye dnlmtr. Ve uzun sre de byle olmutur.Sipahi ordusu yatay bir ordudur. mparatorluunher yerinde bulunan bir asker rgttr. Savalardanbaka tarada merkezin varln anmsatan bir g-tr. En azndan merkezin yerel vergi toplaycln st-lenmitir. Sultann kendilerine belirli kamu grevlerikarlnda verdii topraklarn mlkiyetine sahip ola-

51


66/214

mayarak iletilmesi ve vergilendirilmesiyle ykmldr-ler.Sipahiler bylece hem asker hem ekonomik olmakzere iki ilevi yerine getirmektedirler. Bir yandan ken-dilerine verilen topran byklne gre bu toprak-larda altrlan kyllerin "artk rn"n merkezeaktarmak te yandan da Sultann emri zerine savazamanlarnda says topraklarn byklne gre n-ceden saptanm askeri donatmak ve hazr etmek. Buhizmetler karlnda da yine toprak byklne g-

re yllk bir cret almak (Timar sahipleri 3.000 ile 20.000ake, Zeamet sahipleri 20.000 ile 100.000 ake ve Hassahipleri de 100.000 den yukar olmak zere cretlen-diriliyordu.) Gerek bu gelirleriyle gerekse toprak siste-minin giderek bozulmasyla Sipahiler kendi maalarnkendileri vergiler zerinden almaya balamalar sonu-cu belki de Osmanl toplumunda zel mlk ve sermayebiriktirebilecek konumdaki tek deilse bile balca top-lumsal kesimi oluturuyorlard. Vakflar ya da benze-ri kamu hizmeti amacyla balatlm baz giriimlerinzellemesi yoluyla bir sermaye birikimi yansra olasbir Osmanl Burjuvazisi herhalde tara asker yapsiinden kabilirdi. Fakat yer yer deindiimiz zel gi-riimleri, birikimleri ve kamuyu glgede brakan yk-selileri yakndan izleyip denetim altna almaya zelgayret gsteren devlet yaps bu gibi snfsal gelimele-re gz atrmayacakt. Ne zaman sistemde zlme ba-layacak o zaman da Batya gre ge kaimmi olacakt.Sipahiler Osmanl tarihinin balarnda ordunun te-melini olutururlarken Yenierilerin zamanla nem ka-zanmalar nedeniyle nemleri de saylar da giderekazalmtr.3838 UZUNARILI, .H., Kapkulu Ocaklar, s. 620. Bu saylan Ba-52


67/214

Saylarla Sipahiler ve YenierilerYllar 1500 1550 1560 1590 1600 1800Sipahiler 130.000 90 binYenieriler 30.00012.000 30 bin 50.000 100.000

Yenierilik Osmanl ordusunun merkez kolunu olu-turan ve Trk askerliini d dnyaya tantan rgt-tr.Yenierilik maal, srekli ve profesyonel bir ordu-dur. Bu niteliiyle daha nce de deindiimiz gibi a-da ordularn ncs ve habercisi saylabilir. NitekimYenierilik bir ok Avrupa ordusuna rnek olmutur.39Kuruluu XIV . yy. ortalarna kan (1362 ? )4 0 Ye-nieriliin balca zellikleri bilinmektedir: Trklerinegemenlii altndaki Hristiyan halklarn ocuklarndankurulan, mr boyu bekar, aile ve toplum balarndankoparlm, islamlatrlm, Sultann kaytsz artsz

emrinde olacak biimde yetitirilmi, sekin bir askerrgt.

8/6/2019 trk ordusunun tarihs

türk ordusunun tarihsel kaynakları

Documents