JANSEN’DEN BUGÜNE TARİHSEL ÇEVRE KORUMA SÜRECİ ve

POLİTİKALARI

ULUS PANELİ Doç. Dr. Mehmet TUNÇER

Ancyra, Angora, Ankara,

Ve ULUS, BİR ULUS’UN SİMGESİ

“ Ankara, uzun tarihinin şaşırtıcı terkipleriyle doludur. Asırlar içinde uğradığı istilalar, üst üste

yangınlar ve yağmalar, şehirde geçmiş zamanların pek az eserini bırakmıştır. Acayip

bir karışıklık içinde bu tarih daima insanın gözü önündedir. Türk kültürünün kendinden evvel

gelmiş medeniyetlerden kalan şeylerle bu kadar canlı surette rastgele karıştığı, haşır neşir

olduğu pek az yer vardır... “

TANPINAR, A. H. , “Beş Şehir”, 1946.

1711 Tarihli P. Tourneford Gravürü

Amsterdam Rijkmuseum’daki Ankara Tablosu

19.yy.sonu

“Şehirler yaşanılan zamanın in’ikaslarıdır. Bunlar kuvvetli, vücut vermek arzusu ile yaratılmışlarsa taştan olan ifadeleri ebedi bir kıymeti kazanırlar. Şehirler aynı zamanda gelecek zamanlara maziyi tanıtan birer varlıktır. Hatta harabeleri bile büyük bir zamana şehadet edebilirler.”

Jansen, 1932

1839 Von VINCKE HARİTASI

“ Yeni şehircilikte yeni şehir kısımlarının kurulmasını eski kısmın yayılışından tamamen

ayırmak lazımdır. Hatta nazari olarak eski şehir üzerine hatti zatında bir cam levhası

kapamalıdır.

• Bu suretle kolaylıkla bütün gidişat takip edilerek şehri fenalıklardan korumak kabul olur. Eski şehre mümkün olduğu kadar fazla el sürmemek gerekir.

Jansen, 1932

ATATÜRK BULVARI

• Cumhuriyet’in ilanı ve Ankara’nın başkent oluşu ile, Eski Ankara’yı etkileyecek pek çok uygulama yapılmıştır.

• EN ÖNEMLİ KARARLARDAN BİRİ :

Eskişehir korunacak, eskisinin üstüne değil,

yanına yeni bir kent kurulacaktır.

YENİŞEHİR / KIZILAY

• Eskişehir:• kendi kaderine terk edilmiş, • yenileme, işlev değiştirme, kullanım

yoğunluğu arttırma,• onarmadan kullanma gibi süreçlerle

değişikliğe uğramıştır

• Eski Ankara’da; • Belediye ve merkezi idare tarafından

kentsel yenileme çalışmaları, yol açılması vb uygulamalar olmuş,

• ancak, tarihi anıt değeri olan yapıları onarma ve çevre ölçeğinde koruma çabaları çok yetersiz kalmıştır.

• Yeni Ankara’nın eskisi üzerine değil, onun yanında bir yere kurulması” kararı , geleneksel dokuyu bir açıdan koruyucu olmuş, ama bir başka açıdan da onun tahrip edilmesine olanak hazırlamıştır.

“Eğer tabiat ve araziye bağlı kalarak, ve tarihi kıymetleri nazarı itibara alarak serbest ve gayet tabii olarak bu vazifeyi hallediyorsa şehrin manzarası da insanı ikna edici bir

mana kazanır. Ve bu sebepten tarihi şehirler önünde hayran kalmaktayız.

Bilhassa en mühim şartlar olan manzara, iklim, iktisadi ve tarihi kıymetler yeni

şehirciliğin hususiyetlerini teşkil ederler... Jansen, 1937

Yeni kısmın imarının tekemmül ve terakkisinden sonra eski kısma münasip bir şekilde dikkatle

bağlamak kabul olur. Yeni ihtiyaçlara göre mesela seyrüseferin, hissi bakımların icabatıına göre

uydurulur. En mühim nokta eski kısmın karakterinin bozulmamasıdır. Bizim vazifemiz onun hususiyetini istikbal için saklamaktır. Bunda da, ufak tefek mevcut hataları nazarı

itibara almayarak bir eski şehre ait nizamname tanzimile muvaffak olunur. Bu nizamnamede tasavvur edilen değişikliklerin hudut ve cinsleri

kararlaştırılarak tesbit edilir.. . Jansen

• “Eski şehri muhafazası, eğer yeni şehir mevki verilişi itibarı ile ayrılırsa, kendinden kabil olur. Bu suretle bu iki kısmın karışması tatbikat bakımından kat’iyyen hatıra gelmez. ......Diğer cihetten bütün eski şehrin cazibe ve güzelliği, hususiyeti kat kat yükselen canlılık gösteren eski evlerde, hakim olan taç, kalededir. Düz bir ovada aynı tesirle bir şehir manzarası vücude getirmek imkan dahilinde olmazdı. Jansen, 1932 [

• Bu yüzden şehrin ve yeni kısımların inşası tepeyi, alt yamaçları da doldurarak kabili kıyas olmayacak bir manzara verecektir. Eski ve yeni Ankara’nın birbirinden tamamen ayrılmış olması ile de buna kat’iyyen muvaffak olunamazdı”.

• Jansen, 1937

• Milli varlığımızı ve medeniyetimizi bugün ve gelecek asırlarda dünyaya tanıtan ve tanıtacak olan kıymetli abidelerin manalı manasız bahanelerle yıktırılması değil, bilakis beşerin ve tabiatın tahribatına karşı titiz bir itina ile korunulması mültezimdir; yalnız kanuni bir vazife değil milli bir borçtur.

• 31.08.1938 Başvekil İsmet İNÖNÜ

Jansen’in Ankara İmar Planı (1932)

HERMANN JANSEN’İN KORUMACI YAKLAŞIMI:

• Daha önce bilinen plan ilkelerinin Ankara Planı’nda yansıması ve Ankara Planı’na özgü ilkeler:

• Eski dokunun sanatsal değerlerinin dikkate alınması,

• Eski ve Yeni Kent’in birbirinden ayrılıp, birincil bir bağlantı ile bütünleştirilerek dengenin sağlanması,

• Tarihsel Çevre’nin yeni gelişmeyi simgesel bir güçle yönlendirmesi,

• SONUÇLAR :

• Jansen Eski Ankara’yı korumak istemekte, bunun için Yeni Şehir’i eskisinden uzakta kurmak gerektiğini söylemektedir.

• Eski şehir’in çekim gücü olduğunu öne sürerek eski ile yeniyi yanyana koymakta ve geleneksel dokunun korunmasını güçleştirecek kararlar vermiştir.

Belediye ise Eski Ankara’yı korumak değil ona pek dokunmamak istemektedir. Amaç “koruma”

değil, “kısıtlı, yavaş ve parça parça imar”dır. Çünkü Belediye ne eski Ankara’yı ihmal, ne de

onu imar edecek bir durumdadır.

Jansen ’in geleneksel dokuya karşı gösterdiği duyarlılık, bir tarihi çevre koruma endişesinden

değil, daha çok geleneksel dokuda uygulanabilir gerçekçi bir imar yaklaşımı getirebilmek kaygısından ileri gelmiştir.

• Geleneksel dokunun korunmasını savunan “Eski Şehir Talimatnamesi” daha sonraki planlarda “Protokol Sahası” olarak belirlenen alanda uygulanmış ve bu alan o günden 1980’lere kadar, koruma geliştirme çalışmaları bir yana, imarı engelleyici, bozulmaya bırakılmış bir doku haline dönüşmüştür

• Protokol Sahası’nda koruma - geliştirme yönünde bilinçli herhangi bir çalışma yapılmamıştır.

• Plan uygulamasının bu bölgelere ulaşamaması, kendi başına ve düzensiz gelişmelere neden olmuştur. Yenilenmesi gerekli alanlar yenilenmediği için bu kesimler konut dışı kullanımlara açılmıştır

• Eski şehrin çevresinde gecekondulaşma artarak sürmüş,

• bu kesim düşük gelir gruplarına terk edilmiş,

1920-1940. Taşhan Yıkılıp Sümerbank inşa

edildi,Suluhan çevresi

Tahtakale Yangını ile yokoldu,

. Anafartalar Çarşısı, Ulus işhanı inşa

edilerek geleneksel doku yok edildi..

1920-1940

Bedesten Anadolu

Medeniyetleri Müzesi olarak restore edildi.

Kale önü açıldı..

• 1930 - 1950 “ Yeni Ankara ” ’nın eskisi yanında

kurulmasıyla kent bütününün tek ana merkezi durumuna giren Ulus ve çevresinde “ Eski Şehir - Yeni Şehir ” bağlantıları boyunca spekülatif baskılar yoğunlaşmış, çeşitli yenilemeler yapılmıştır

YÜCEL - UYBADİN PLANI (1957) BÖLGE KAT NİZAMI PLANI (1961)

Yücel-Uybadin Ankara Planı (1959)

• 2006 yılı nüfusu 750 000,

• Kızılay yeni merkez B

• “Protokol Alanı”nın bir kısmı (Hacı Bayram çevresi dahil) planlanmış,

• kısmen yollar önerilmiştir.

• Aşırı nüfus artışları ve plan uygulama araçlarındaki yetersizliklere bağlı olarak, kentin sağlıklı gelişimi bu planla da denetlenememiştir.

• Bölge Kat Nizamı Planı (1961-2)

• yoğunluklar arttırılmış,

• tarihi çevreye uygun olmayan gabariler (yer yer 6-8 kat) verilerek,

• küçük tapulama parselleri birleştirilmiş ve taban alanları arttırılmıştır.

• TalatPaşa Bulvarı, Ulucanlar, Denizciler ve Anafartalar Caddeleri boyunca bu planlar uygulanmış,

• cadde arkalarında topografyanın çok eğimli olması,

• planın tarihi doku ile uyum sağlamaması, mülkiyetin aşırı parçalanmış oluşu,

• kişi ve kamunun uygulama için maddi yeterli güce sahip bulunmayışı ve benzeri nedenlerle çok katlı yapılaşmaya gidilememiştir.

• Eski Ankara: ÇÖKÜNTÜ BÖLGESİ

• cadde boyunca yapılaşan 6 - 8 katlı bloklar ardında sıkışıp kalmış,

• kullanım değişikliği, çevre kalitesinde düşüş,

sosyal dönüşüm, doğal yıpranma,

bölüntü ve eklentilerle çöküntü bölgesi niteliği kazanarak

günümüze kadar ulaşabilmiştir

• Bu bölgelerde günümüze kadar yapılan imar uygulamaları da planla öngörülen gelişme yönünde koruma ya da ıslah amaçlı olmayıp, tamamen yıkıp yenilemeye yönelik olmuştur.

YENİLEME ÖRNEKLERİ :

• Hacı Bayram çevresindeki yapıların yıkılarak, bugünkü açık alanın oluşturulması ( 1937),

• Çok sayıda konutun kamulaştırılarak yıkılmasını gerektiren Ulucanlar Caddesi’nin açılması (1955),

• Kurtuluş ve Kırgız gibi pek çok nitelikli eski Ankara Evi ile anıtsal yapıların oluşturduğu iki mahalleyi yok ederek oluşturulan Hacettepe Hastane Kompleksi (1967-70).

KÜLTÜR BAKANLIĞI ÇALIŞMALARI :• eski eser saptama ve belgeleme (tespit ve

tescil) çalışmaları ilk olarak 1964 yılında yapılmıştır.

• 1972 yılında tekrarlanmış, • bazı yapılar tescilden düşürülerek yeni bir

tescil listesi hazırlanmıştır

• 1972-1979 G.E.E.A.Y.K. kararları incelendiğinde,

1. birkaç anıtsal yapı onarım izni dışında, doğal sit ve tek yapı tescil kararları ile

2. tescilden düşme ve yıkım taleplerine karşı çıkan kararlar alındığı görülmektedir.

• Her tesbit çalışmasında bir öncekinde var olan bazı yapılar yok olmakta ve tescilden düşülmektedir.

• Tescilli yapıların tahrip edilerek ortadan kaldırılmasının sebebi:

1. arsa spekülasyonu, 2. kamunun bu yapılara teknik ve maddi

yardımda bulunmaması, 3. sadece yasaklayıcı tedbirlerle kamu

yararı için özel mülkiyetin kısıtlanması

• Yeni yapılan tescil listelerinde bu yapıların tescilden düşülmesi, yapılan kanunsuzluğu yasallaştırmaktadır. Aynı zamanda çevredeki diğer tescilli yapı sahiplerine de kötü örnek olmaktadır.

• Tescilli yapıların özel kişiler eliyle tahribatının yanı sıra kamunun yaptığı yıkımlar da Ankara tarihi kent dokusu’ nun zaman içinde yok olmasına sebep olmaktadır.

• MAKRO PLANLAMA ÇALIŞMALARI VE 1990 ANKARA NAZIM PLANI

• İmar ve İskan Bakanlığı (1967), il ölçeğinde bir çalışma başlatılmıştır. “Ankara Metropoliten Alan Nazım Plan Bürosu” (1973) çalışmaları ile kentin 1990 “Ankara Nazım Planı”

• 1982 yılında onaylanarak yürürlüğe girmiştir

• ANA PLAN KARARI • Eski Ankara üzerindeki baskıları azaltmak

ve Ulus’u koruyarak gelişmesini sağlamak amacıyla

• MİA’ nın “ Kazıkiçi Bostanları ” na gelişmesi

• Ancak, 1957 Planı ile Bölge Kat Rejimi planlarının halen yürürlükte olmaları nedeniyle korumaya ilişkin herhangi bir gelişme 1980‘ lere gelinceye dek gündeme gelememiştir

• Ankara Belediyesi (1979-1982)

1. Hasırcılar - Denizciler Caddesi bağlantısı

2. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi gelişme alanı kamulaştırılarak tamamen yıkılmıştır

• 1957 plan kararı: Sulu Han ile Ulus Hali üzerinden geçen kısmı Sulu Han’ ın restore edilmesinden sonra iptal edilmiştir.

• Hasırcılar yolunun batısında kalan alan yok edilmiştir.

• Hasırcılar - Osmanlı Kavşağı Planı Yüksek Kurul görüşü alınmadan uygulanmıştır.

• 1979-80 : Kültür Bakanlığı ile Belediye saptama ve belgeleme çalışmaları

Eski Ankara Evleri ve anıtsal nitelikteki tek yapılar saptanmış,

“Geçit Dönemi Koruma Geliştirme Planı” onaylanmıştır

I. , II. ve III. Derece Kentsel ve ArkeolojikSit Alan Sınırları, Tarihi Ticari Bölge • (150 Hektar) imar planları uygulaması

durdurulması • ve tarihi kent dokusunu koruyacak şekilde

koruma amaçlı imar planlarının yapılması öngörülmüştür

• 2863 SAYILI K.T.V.Koruma Yasası :

Sit alanlarında “Koruma Amaçlı İmar Planlarının” yapılması yükümlülüğüBelediyelere verildi..

geniş bir alanda 1957 Planı ile Kat Rejimi Planlarının uygulaması durdurulmuştur.

• Talatpaşa, Ulucanlar, Hasırcılar, Anafartalar, Denizciler, Hükümet Caddeleri boyunca uygulama sürmüştür

• Yönlendirici bir makro planın olmayışı, sit alanlarında:

• alan daraltılması, • sit alanından çıkarılma, • tescilden düşülme, • Kurul Kararları alarak cadde üzerlerinde çok katlı

yapılaşmaların sürmesi • Rant beklentisi: yapıların bakımsız

bırakılmalarına, terk edilmelerine, yakılarak yok edilmelerine ve bu alanların çöküntü alanı niteliği kazanmasına neden olmuştur.

BELEDİYELERİN TARİHSEL ÇEVREYİ

KORUMAYA İLİŞKİN ÇABALARI

(1980 SONRASI)

• Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma ve Geliştirme Projesini hazırlamak amacı ile, Ankara Şehri İmar Müdürlüğü “Kentsel Koruma Geliştirme Planlama Bürosu” oluşturulmuştur.

• “Ankara Tarihi Alanlar Koruma Birimi (ATAK)” ve Altındağ Belediyesinde de bir “Koruma Kurulu” oluşturulmuştur.

• “Kentsel Estetik Kurul” kurulmuştur.• Parçacı koruma planları, çevre düzenleme projeleri

hazırlanmıştır.

Ulus Tarihi Kent Merkezi (1986) ve Kaleiçi’ne (1987) ilişkin Koruma amaçlı ulusal Planlama ve Projelendirme

yarışmaları açılmıştır.

Korumanın planlı ve programlı uygulanmasına yönelik önemli bir adım atılmıştır.

ULUS KORUMA-ISLAH İMAR PLANI

• “Ulus Tarihi Kent Merkezi Çevre Düzenleme Yarışması” (1986) ile yarışmada birinciliği kazanan Prof. Dr. Raci BADEMLİ başkanlığındaki ODTÜ Proje Ekibi ile yapılan sözleşme gereğince “Ulus Koruma Islah İmar Planı” hazırlanmıştır.

• Hükümet Meydanı • Hacı Bayram Meydanlarını “KENT MEYDANI” olarak düzenlemek

amacıyla, Bentderesi Caddesi üzerinde bulunan alan“Dolmuş Durakları ve Otopark” olarak

düzenlenmiştir .

• Hacı Bayram Çevresinde Korumaya Yönelik Planlama Çalışmaları

• Hacı Bayram Camii ve Ogüst Mabedi’ nin bulunduğu meydan ve çevresinin 1/ 500 Ölçekli Çevre Düzenleme Projeleri Ulus Koruma Islah İmar Planı kapsamında elde edilmiş ve uygulamıştır.

• Hacı Bayram Projesi’nde bu çevrede yaşamakta olan insanlar, burayla ilgili tüm kararlara katılmışlardır. Bu alanda yaratılan değerin nasıl paylaşılacağına ilişkin bir mekanizma, “Hacı Bayram Karar Kurulu” denilen bir örgütlenme oluşturulmuştur.

• Proje‘ nin uygulanmasında, Ankara Büyük Şehir Belediyesi “Proje Demokrasisi” adı verilen bir sistem uygulamaya koymuştur.

• Bu sistemde; Hacı Bayram Projesi ile ilgili olarak alınan her türlü karar, mekan düzenlemesinde, kaynakların kullanılmasına kadar, mutlaka o projenin muhatabı olan insanların da katıldığı bir kurul tarafından alınmış ve bu kurulun gözetimi ve denetiminde uygulanmıştır.

• Bu projelendirme ve uygulama yaklaşımı günümüzde yapılmak istenilen çalışmalar için bir örnek oluşturmalıdır.

• (Modern Çarşı ve Hal çevresindeki planlama ve projelendirme çalışmaları için)

Samanpazarı Keklik Sokak Ve Çevresi Koruma Geliştirme Projesi

Ulus Projesi kapsamında ODTÜ tarafından 1/200 ölçekte yapılan bir projedir ve kısmen uygulanmıştır.

Disiplinlerarası bir ekip tarafından hazırlanmıştır.

Anafartalar, Koyunpazarı Caddesi, pirinç ve Saksı Sokakları arasında kalan 5 yapı adası bir bütün olarak

ele alınmış ve alan için 1/2000 ölçekli koruma, sağlıklaştırma ve geliştirme amaçlı avan proje

hazırlanmıştır.

İki yapı adasında da onarım, sağlıklaştırma ve geliştirme amaçlı 1/50 ölçekli uygulama projeleri

hazırlanmıştır. Bu proje de büyük oranda uygulanmıştır.

Ahi Şerafettin Camisi ve Çevresinin Sağlıklaştırılması

Projesi

1990 sonrasında Geleneksel dokunun korunmasına yönelik 12 adet yeni proje alanı tanımlanmıştır. 54.5 hektar alanı kapsayan alan çalışmaları, 1021 ev ve

yapının fişlenmesi yapılmıştır.

Bu çalışmalarda mevcut 118 tescilli yapı yanısıra 106 yapı için tescil önerisi yapılmıştır. 217 yapı için de “varolan

değerleri ve cephe özellikleri korunacak yenilecek” yapı tanımlaması getirilmiştir.

Erzurum Sokak ile Kesikbaş türbesini birleştiren kuzey-güney dolaşım aksı çevresinde “Geleneksel Doku

Geliştirme Bölgeleri” (13 adet) ve bütünüyle dönüşecek Yeni Proje Alanları’nı oluşturmaktadır.

Kültür Bakanlığı tarafından “Sokak Sağlıklaştırması” başlığı altında alınmasına karar verilen İNCİ ve DUTLU SOKAK’lar

Altındağ Belediyesi tarafından düzenlenmesi önerilen Aslanhane Çarşısı ve Çevresi Projeleri kısa vadede

uygulanması düşünülen pilot projelerdir.

Bu proje ile Ahi Şerafettin Türbesi, Ahi Şerafettin Camii (Aslanhane) ve Kesik baş Türbesi’nin çevreleri ile birlikte

ele alınması öngörülmüştür.

2005 Yılında Ankara Büyükşehir Belediyesi tasarıları:

• Ulus Çarşı Projesi yapmak üzere, tümü yarışma ile elde edilmiş yapıların oluşturduğu Ulus Meydanı’nı da içeren ada yok edilmek isteniyor.

• Yıkılması düşünülen yapıların arasında 1937 tarihli Robert Oerley tasarımı Hal Binası, 1947 yılında Nezih Eldem tarafından tasarlanmış olan Belediye Binası ve 50 yıldır Ulus Meydanı’nın kimliğini oluşturan Ulus Meydanı İşhanı da bulunuyor.

GEÇMİŞTEN GELECEĞE BAKIŞ

Ankara’da Tarihsel / Kültürel Çevre Koruması Görüş ve Öneriler

1. Ulus Tarihi Kent Merkezi Koruma-Islah Planı’nda yer alan, “özel proje paketleri” (kentsel tasarım

alanları) belirli bir program dahilinde ele alınmalı ve katılımcı bir süreçle uygulamaya konmalıdır.

1/500, 1/200, 1/50...1/1 ölçeklere kadar inen projelendirme çalışmaları yapılmalıdır.

2. Yerel ve merkezi yönetim birimleri (belediyeler- bakanlık-vakıflar) eşgüdüm içinde ve birbirine destek

verecek şekilde çalışmalıdırlar. Günümüze kadar hazırlanmış plan ve projeler derlenerek, uygulama

durumları incelenmeli ve uygulamaya sokulmalıdır.

3. Korunması gerekli değerler üzerinde artık tam bir mutabakat sağlanmalı ve en önemlilerinden

başlanılarak restorasyon, bakım, cephe düzenleme, sağlıklaştırma uygulamaları yapılmalıdır.

4. Ulus Meydanı ve çevresinde, yeni bir “Cumhuriyet Dönemi Sit Alanı” belirlenmeli ve tescilli olmayan

korunması gerekli yapılan tescillenerek koruma altına alınmalıdır.

YEREL YÖNETİMLER5. Belediyeler bünyesindeki koruma-geliştirme birimleri

parasal ve teknik bakımdan desteklenerek geliştirilmelidir.

Koruma konusunda sivil toplum kuruluşlarının görüşleri alınmalı ve destekleri sağlanmalıdır.

SÜRDÜRÜLEBİLİR KORUMA 6. Sivil mimarlık örnekleri bir yapı stoku olarak

görülmeli ve korunması için bu yapı sahiplerine teknik ve parasal destek sağlanmalıdır.

• “....eski şehirden ve onun hatıralarından birdenbire ayrılmak,...kimse tarafından arzu edilemezdi ve edilmedi. Böylece Ankara kalenin altında yayılacak, ebediyete kadar mavi, daima parlıyan gök altında haşmet saçacaktır.”

HERMANN JANSEN, 1932

• “.. eski şehrin zamanla tazyik görmesinden kendimizi korumalıyız, kale ve etrafındaki mozaik gibi olan ahşap iskeletli dolma duvarlı Türk evleri, daima hükümet merkezinin göz bebeği olarak kalmalıdırlar..”

HERMANN JANSEN, 1932

Ankara'nın taşına bakGözlerimin yaşına bakAnkara'nın dardır yoluYunan almış sağı-solu

Gelsin Kemal Paşa KoluKorku nedir içimizde bilinmezKanlı yazı alnımızda silinmez

Biz var iken, Ankara'ya girilmez."

KAYNAKLAR

• TUNÇER, M., Sürdürülebilir Kalkınma İçin Tarihsel Çevreyi Koruma Politikası : Ankara, Bergama ve Şanlıurfa Örnekleri, Doktora Tezi, AÜ, SBF.

• TANKUT, G., “JANSEN PLANI: Uygulama Sorunları ve Cumhuriyet Bürokrasisinin Kent Planına Yaklaşımı”, Tarih İçinde Ankara Semineri, 1981., ODTÜ, Ankaralılar Vakfı. Ank. 2000.

• ANKARA İMAR PLANI, 1937, S.5, Alaeddin Kıral Basımevi, İstanbul. (Hermann Jansen’in Ankara İmar Plan Raporu, Türkçe Çevirisi)

• Ankara Kalesi Koruma Geliştirme İmar Planı, Projesi, Yarışma Şartnamesi, Ank. 1987.

• Mehmed Kemal, 1983, Türkiye’nin Kalbi Ankara• ÖNEN, R., Ahi Şefafettin Camisi ve Çevresinin Sağlıklaştırılması

Projesi, TMMOB. MO Ank. Şb. “Kültürel Miras Sayısı”.• http://www.ergir.com/Ankara.htm