UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA ŽIVOT LJUDI

jun 2018

UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA ŽIVOT LJUDI

U savremenim uslovima našeg privrednog i društvenog razvoja zaštita životne sredine i njeno dalje unapređivanje predstavljaju veoma značajno pitanje za koje je trajno zain-teresovano cijelo naše društvo. Tehnološki proces praćen razvojem i uvećanjem ekon-omskog potencijala zemlje, kao i razvoj društvenih odnosa, omogućuju šire promjene u pogledu materijalnog položaja i načina života čovjeka. Ali, taj razvoj je istovremeno stvorio i neke probleme, određene opasnosti i rizike, veći stepen ugroženosti čovjeka u radnoj i životnoj sredini.

Zagađivanje vazduha nastaje u prvom redu kao posljedica sve većeg razvoja tehnike i tehnologije, a posebno industrije i energetike. Razvoj industrijalizacije u svijetu i kod nas postiže sve veće rezultate, ali istim tempom nanosi i štetne posljedice sredini u kojoj čovjek živi. Zagađenost vazduha se javlja kao osnovni problem u oblastima gdje je razvijena industrija. Posebno se javlja u gradovima sa razvijenim saobraćajem, gdje je učešće produkata sagorijevanja od motornih vozila skoro 50%. Vazduh najčešće zagađuju štetne materije kao što su: sitne čestice prašine i čađi, ugl-jen-monoksid, sumpor-dioksid, izduvni gasovi iz automobila. Zagađenost vazduha prije svega utiče na stanovnike velikih gradova i industrijskih centara. Gradovi su često pokriveni sivim omotačem koji dostiže visinu blizu tri kilo-metra. Izračunato je da se u industrijskim gradovima količina sunčeve radijacije ljeti smanjuje za jednu petinu, a zimi za polovinu.

Hemijska industrija i razvoj proizvodnje plastičnih masa čine da se u atmosferu iz-bacuju nove štetne supstance čije dejstvo štetno utiče na ljudski organizam. Sumporni gas, ugljen-monoksid, pepeo koji se rastura, industrijska prašina, hlor, amonijak, fluor, arsen, olovo, mangan, kadmijum i drugi agresivni elementi i gasovi negativno djeluju na čovječji organizam i mogu da izazovu masovna oboljenja među stanovništvom.

U svijetu se na putevima nalaze milioni putničkih automobila, od kojih svaki izbacu-je u atmosferu oko 600 kg štetnih sastojaka godišnje. Poznato je da su automobili sa benzinskim motorom izraziti zagađivači sredine, jer ispuštaju plav dim neprijatnog mirisa. Proizvođači vozila nastoje da se uklope u evropske norme u pogledu suzbijanja zagađivanja vazduha. S obzirom na broj vozila koji se nalazi na svjetskim putevima, jasno je koliku odgovornost imaju proizvođači automobila u doprinosu boljoj zaštiti čovjekove sredine.

Zemlju okružuje ogromni okean čistog vazduha – po 2,5 miliona tona na svakog čov-jeka. Ali je isto tako utvrđeno da jedan mlazni avion sagori oko 50 do 120 tona atmos-ferskog kiseonika pri preletu okeana. Čist vazduh je osnovni preduslov zdravlja i blagostanja ljudi. Savremeni način života je doveo do povećanja zagađenosti vazduha. U Evropi više od dvije trećine stanovnika živi u gradovima što podrazumijeva konsantnu izloženost zagađenju koje je često izvan granica koje se preporučuje zakonima ali i onih dozvoljenih granica koje preporučuju-nadležne institucije poput Svjetske zdravstvene organizacije.

U decembru 1952. godine, gusti smog u Londonu prouzrokovao je veliku smrtnost. Ra-zlika umrlih u odnosu na isto razdoblje u 1951. godini iznosila je 4.500, odnosno za-belježeno je povećanje mortaliteta od 80%, a mortalitet se nije smanjio niti u sjledećih nekoliko mjeseci, nakon inicijalne epizode zagađenosti vazduha smogom.

• Svaki litar potrošenog benzina emituje 2,6 kilograma ugljen dioksida. Prosječan automobil sa rezervoarom zapremine od 45 litara emituje 117 kilograma CO2.• Budući da je danas saobraćaj jedna industrijska grana koja proizvodi ogromne ko-ličine opasnih supstanci, budući da tehnologija napreduje iz dana u dan, u budućno-sti se očekuje da će 80% stanovništva voziti električni automobil, što će itekako uticati na smanjenje opasnih materija u vazduhu i poboljšanje kvaliteta života.• Jedan povratni let na relaciji Tivat – Beograd: godišnje se proizvede 117kg ugljen – dioksida.• Jedna godina korištenja plastičnih kesa: godišnja proizvodnja ugljen dioksida 146kg. • Jedna godina korištenja tri standardne sijalice: godišnja proizvodnja ugljen dioksi-da 135 kg. • Godinu dana smeća iz domaćinstva: godišnja proizvodnja ugljen dioksida 1400 kg.

ZAGAĐIVAČI

Pored industrijskog sektora i uglja, posebno treba istaći i transportni sektor, odnos-no saobraćaj, stambeno grijanje i vremenske neprilike, kao velike prijetnje kvalitetu vazduha, a samim tim i zdravlju ljudi, budući da loše utiču na respiratorni, kardiova-skularni, nervni sistem, reproduktivni sistem i zdravlje djece.

UTICAJ UGLJA

Proizvodnja energije iz uglja narušava kvalitet vazduha u Evropi i u Crnoj Gori, koji je ionako na niskom nivou. Termoelektrane na ugalj oslobađaju znatne količine suspen-dovanih čestica, sumpor-dioksida i azotnih oksida koji doprinose formiranju ozona. Takođe, iz dimnjaka termoelektrana na ugalj se emituju teški metali, koji se emituju u atmosferu, na primjer, živa ili olovo, ostaju u vazduhu dok se ne vrate u zemlju kišom, a poznato je da su izuzetno neurotoksični za ljudsko tijelo, posebno za djecu. Izlaganje olovu u djetinjstvu može da rezultira sniženim kognitivnim funkcionisanjem (da utiče na govornu memoriju i tečnost govora, da podstiče agresivnost i depresiju. Živa je jak neurotoksin koji može da izazove teška oštećenja mozga i nervnog sistema u razvoju. Jedna veća termoelektrana na ugalj emituje nekoliko hiljada tona opasnih zagađivača vazduha svake godine i ima prosječan radni vijek od najmanje 40 godina. Izgradnja novih termoelektrana na ugalj značila bi da će opasne emisije trajajati još dugi niz go-dina. Emisije iz termoelektrana na ugalj u Evropi znatno doprinose bolesti ljudi zbog ekološkog zagađenja.

Najnoviji podaci, objavljeni u izveštaju HEAL -a (Alijansa za zdravlje i životnu sredinu) pokazuju da uticaj širom Evropske Unije iznosi preko 18.200 slučajeva prijevremene smr-ti, oko 8.500 slučajeva hroničnog bronhitisa i preko 4 miliona dana odsustvovanja s posla. Ekonomski troškovi od uticaja sagorijevanja uglja na zdravlje u Evropi se procjenjuju do 428 milijarde eura godišnje.

UTICAJ SAOBRAĆAJA NA ZAGAĐENOST VAZDUHA

Drumski sabraćaj predstavlja jedan od najvećih izvora zagađenja vazduha zbog emisije zagađujućih supstanci koje nastaju tokom procesa sagorjevanja pogonskg goriva(ben-zin, dizel, tečni naftni gas). Između 80 i 90% ukupne emisije CO2 koja dolazi iz sao-braćaja potiče iz ove saobraćajne grane. Upotrebom motornih vozila dolazi do sagori-jevanja benzina i drugih naftnih derivata u motornim vozilima i na taj način u vazduh dospijevaju brojne i štetne supstance među kojima su ćađ, azotni oksidi, ugljen mo-noksid, itd. Zagađenje koje nastaje zavisi od broja vozila, brzine i gustine saobraćaja, strukture vozila i njihove prosječne starosti. Kvalitet i tip goriva je vrlo bitan parametar koji se odražava na potrošnju goriva, emisuju gasova i performans motora.

U Crnoj Gori je prisutan veliki broj starih vozila proizvedenih u periodu od 1980. do 1989. godine i od 1990. do 1994. Godine. Uočava se da se taj broj znatno smanjuje, dok se broj novijih vozila koja emituju manje štetnih supstanci povećava, ali emisija iz drumskog saobraćaja i dalje raste, što je posljedica povećanja prevoza tereta, starenja voznog parka, ali i povećanja kilometraže. Treba naglasiti da 60% od ukupne količine svih zagađujućih supstanci vazduha u urbanim sredinama potiče od motora sa un-utrašnjim sagorijevanjem. Motorna vozila su odgovorna za 6 od 10 slučajeva kancero-genih oboljenja izazvanim zagađenjem životne sredine.

UTICAJ VREMENSKIH NEPRILIKA I NEPOGODA

Kvalitet vazduha je značajno lošiji kada se poveća prisustvo suspendovanih čestica, što mogu izazvati vremenske neprilike i nepogode, kao npr. veliki broj požara tokom ljetnjih mjeseci, ili poplava tokom jesenjih i zimskih mjeseci. Takođe, do značajnog povećanja koncentracije zagađujućih materija u prizemnom sloju atmosfere dolazi usl-jed loših meteoroloških prilika sa aspekta kvaliteta vazduha kakve su temperaturne inverzije1, tišine, visok atmosferski pritisak i odsustvo padavina.

PRIRODNI ZAGAĐIVAČI

Mada se, kada se govori o zagađivanju životne sredine, obično misli na unošenje štet-nih supstanci u životnu sredinu putem ljudske djelatnosti, i priroda može da bude sop-stveni zagađivač, ponekad i više nego čovjek.

Na primjer, pored sumpornih jednjenja, značajne količine i praškastih materija em-ituju vulkani. (Erupcija vulkana „Hekla“ na Isladnu prije nekoliko godina poremetila je vazdušni saobraćaj između Evrope i SAD zbog velikih oblaka prašine na avio-kori-dorima) Pri velikim vulkanskim erupcijama, direktno u stratosferu (sloj između 10 i 55km vis-ine) se emituju velike količine prašine što može imati globalne posljedice ograničenog trajanja jer značajno utiču na količinu toplote koja sa Sunca dospjeva na našu planetu.

Šumski požari takođe stvaraju znatne količine azotovih oksida i čestica koje emituju u atmosferu. Nastajanje CO (ugljen-monoksid) je vezano za raspadanje organskih materija, sagori-jevanje uglja, šumske požare, vulkane, oksidaciju metana, izdvajanje iz okeana.

1. Temperaturna inverzija je pojava u atmosferi kada temperatura, umjesto da pada raste s visinom iznad tla. Kada je hladniji i teži vazduh dolje, ne postoji tendecija oblikovanja struja prema gore i dolazi do tzv. potiskivanja turbulencije. Inverzije se često formiraju u kasno poslijepodne, kada je zračenje emitirano sa tla veće od zračenja primljenog od sunca na zalazu. Inverzije uzrokuju i, hladni vjetrovi koji duvaju niz padinu u dolinu, te anticiklone.

KVALITET VAZDUHA U CRNOJ GORI

U Crnoj Gori, na loš kvalitet vazduha najviše utiču prekoračenja koncentracije praškas-tih materija PM10 i PM2,5.

Ovaj problem najizraženiji je u Pljevljima i Nikšiću gdje su, osim velikog broja pre-koračenja, evidentirane i visoke koncentracije na dnevnom nivou, kao i prekoračenje dozvoljene srednje godišnje koncentracije.

Na kvalitet vazduha najviše utiču emisije koje su rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim ložištima i u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem, emisije iz industrije, kao i nepovoljni meteorološki uslovi i veoma česta pojava temperaturnih inverzija uz visoki atmosferski pritisak.Najveći izvori PM 2,5 čestica su saobraćaj i industrija. PM 2,5 čestice mogu nastati sagorijevanjem goriva u motornim vozilima (saobraćaj), termoelektranama, industri-jskim postrojenjima, pri sagorijevanju drveta i slično. PM2,5 imaju vrlo bitan uticaj na ljudsko zdravlje. Posljedice velikog unošenja ovih čestica u pluća obično završavaju sa hospitalizacijom a mogu da izazove negativne efekte po zdravlje i pri kratkim izlagan-jima, na primjer samo jedan dan, a pogotovo pri dugim izlaganjima.

NASA je objavila kartu svijeta na kojoj se nalaze podaci o zagađenosti vazduha. Crna Gora se na toj karti nalazi u kategoriji zemalja sa izrazito zagađenim vazduhom, pa su samim tim Pljevlja jedan od najzagađenijih gradova u Evropi.Pljevlja nose epitet najcrnje tačke crnogorske ekologije sa pet deponija. Prisustvo štet-nih čestica u vazduhu, skoro 200 dana u godini prelazi sve dozvoljene vrijednosti. Nivo raznih metala u zemlji je povišen, a analize rijeke Ćehotine pokazuju da je voda neupo-trebljiva za piće. Loš kvalitet vazduha u ovom gradu dodatno uslovljen kumulativnim uticajem ložišta, difuzionih emitera (deponije, kopovi), saobraćaja i nepovoljnih vre-menskih prilika.

Kontrolom potencijalnih industrijskih zagađivača ekološka inspekcija je utvrdila da je TE Pljevlja krivac za visok sadržaj sumpor(IV)oksida SO2. Osim TE Pljevlja, na kvalitet vazduha u Pljevljima utiču i eksploatacija uglja, površinski kopovi Rudnika uglja, deponija pepela i šljake Maljevac i td.

Prirodni uslovi dovode do slabog provjetravanja pljevaljske kotline zbog čega se po-javljuje dugo zadržavanje magle koja u Pljevljima traje i do 200 dana godišnje. Osim prirodnih uslova koji dovode do slabog provjetravanja, značajan uticaj ima i deponija laporca Rudnika uglja koji se odlaže na brdo iznad grada čime je grad zatvoren za provjetravanje.

Na kvalitet vazduha u Podgorici najviše utiču emisije koje su rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim ložištima koja služe za grijanje i u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem. Tokom grejne sezone vazduh je često veoma zagađen zbog korišćenja čvrstih goriva(drvo i ugalj) pa svake godine postoji prekoračenje dozvoljenih emisija PM čestica. Van grejne sezone veliki uticaj na kvalitet vazduha imaju učestali požari.Emisije iz drumskog saobraćaja takođe imaju veliki i kontinuirani uticaj na stanje vazduha u Podgorici, imajući u vidu činjenicu velikog broja registrovanih motornih vozila u Podgorici, prosječnu starost automobila od oko 15 godina, kao i tip goriva koje se koristi u vozilima.

Na teritoriji opštine Nikšić zastupljeni su srazmjerno svi karakteristični izvori za-gađivanja: industrija, saobraćaj, grijanje domaćinstava i dr.

Dugotrajno izlaganje suspendovanim česticama PM 2,5 čije koncentracije prelaze vri-jednosti preporučene od strane Svjetske zdravstvene organizacije ima negativan uticaj po zdravlje, uključujući i povećanje opšte smrtnosti. Dobijeni podaci pokazuju da se skoro 6% smrtnih slucajeva u Podgorici, 12% u Nikšicu i 22% u Pljevljima mogu dovesti u vezu sa postojećim zagađenjem vazduha. Više od polovine ovih efekata u sva tri grada su povezani sa veoma povišenim nivoom zagađenja u zimskom periodu, koje se javlja zbog korišćenja čvrstih goriva za potrebe grijanja. Uz Pljevlja, Nikšić i Podgoricu, Bar je takođe opština u Crnoj Gori koja zaslužuje veću pažnju kada je kvalitet vazduha u pitanju, kao i Berane i Bijelo Polje.Prema ovogodišnjim podacima Agencije za zaštitu životne sredine(2017.), PM 10 čes-tice su tokom prošle godine u Pljevljima bile iznad graničnih vrijednosti 181 dan, u Podgorici 81, u Nikšiću 72, a u Baru 37 dana.

UTICAJ ZAGAĐENOG VAZDUHA NA ZDRAVLJE LJUDI

Institut za javno zdravlje je u toku 2015. godine objavio studiju o zagađenju vazdu-ha u Podgorici, Nikšiću i Pljevljima. Praćen je uticaj na zdravlje ljudi, odnosno ko-liko zagađen vazduh utiče na prijevremeno umiranje, obolijevanje i hospitalizaciju od respiratornih i kardio-vaskularnih bolesti gdje je ukupno za ta tri grada na godišnjem niviou oko 250 prijevremenih smrti zbog izlaganja zagađenom vazduhu.

Kako evropski gradovi rješavaju problem zagađenja vazduha?

• U Briselu, koji biljleži vrhunac zagađenja, brzina kretanja vozila po gradu je ograničena na 50 kilometara na čas na svim saobraćajnicama, uključujući i one na kojima je u drugim gradovima obično dozvoljeno preći 70 kilometara za sat vreme-na. Ove mjere, praćene su besplatnim uslugama javnog prevoza.• Isti problem muči i London, koji je kao rješenje uveo “urbanu zamku” u centru grada, izuzev noću i vikendom, a koja je omogućila da se za 70.000 smanji broj automobila u britanskoj prijestonici. Tokom dana, ulazak u centar Londona košta desetak eura, a kamere kontrolišu poštovanje te mjere.• I drugi gradovi, poput Milana u Italiji, uveli su ovu mjeru, zahvaljujući kojoj se saobraćaj u centru grada redukuje u prosjeku za 14 do 22 %.

• Sistem vožnje “par-nepar” prva je uvela Atina, još 1982. godine, a on podrazumje-va da se tokom čitave godine, u prečniku od 23 kilometara kvadratnih, vozila čije se oznake na registracionim tablicama završavaju parnim brojem kreću samo parnim danima, dok ona sa neparnim brojem na kraju registracijskih oznaka mogu da cirkulišu isključivo neparnim danima.• Poput gotovo 200 evropskih gradova, Berlin je, u borbi protiv zagađenja, us-postavio “zone niske emisije” (LEZ), odnosno zona u kojima se mogu kretati samo vozila koja ispuštaju male količine štetnih gasova. Istu mjeru je 1996. godine uvela i Švedska, a površina na kojoj se ona primjenjuje varira u zavisnosti od gradova, kao i tipovi vozila kojima je dozvoljeno da ulaze u te zone. Generalno, ova mjera podra-zumjeva kazne za teretne kamione, autobuse, ali i stare automobile koji su najveći zagađivači.

Kako možemo uticati na smanjenje zagađenja vazduha?

• Smanji korišćenje fosilnih goriva! • Izbjegavaj korišćenje automobila!• Koristi gradski prevoz! • Vozi biciklo!• Štedi električnu energiju! Ne ostavljaj uključena svijetla! Ne drži kompjuter na stand – by režimu – isključi ga!• Odlaži otpad tamo gdje je predviđeno da se odlaže!• Recikliraj!• Čuvaj šume! • Ozeleni prostor!• Posadi drveće. Jedno drvo proizvede do 250 m3 kiseonika godišnje, neutrališe štetnu emisiju gasova i utiče na smanjenje buke!

NVO Green Home - Zeleni domDalmatinska 78, 81000 Podgorica, Crna Gora;

Tel: +382 20 609 375, Fax. +382 20 609 376;www.greenhome.co.me