uygur tÜrkÇesİ

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2433AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1413

UYGUR TRKES

YazarlarProf.Dr. Aysu ATA (nite 1-3, 6)

Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM (nite 4, 5)

EditrlerProf.Dr. Grer GLSEVN

Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. F. ennur Arslan

Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Uygur Trkesi

ISBN 978-975-06-1103-2

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmtr.ESKEHR, Ocak 2013

iiiindekiler

indekilernsz .................................................................................................................... v

Uygurlar ve Uygur Yazs.................................................................. 2UYGUR KAANLIKLARI ....................................................................................... 3tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840) ............................... 3Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi .............................................................. 5Debdebe ve Ykm ...................................................................................................... 5Koo Uygur Kaanl (840-1250) ........................................................................... 6UYGUR ALFABES .................................................................................................... 7Uygurlarn Kulland Alfabeler ............................................................................... 7Uygur Alfabesinin Kullanm .................................................................................... 9UYGUR YAZI SSTEM ............................................................................................. 10Uygur Alfabesinin zm ...................................................................................... 11lk Uygurca almalar ............................................................................................... 11zet ............................................................................................................................... 13Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 15Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 16Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 16Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 16

Uygurca . ........................................................................................ 18UYGURCADA y VE n AZI ............................................................................... 19UYGURCA YAZILI METNLER ............................................................................. 19Uygurca Yazmalarn Kefi ......................................................................................... 20UYGUR EDEBYATI ................................................................................................. 21Budist Uygur Edebiyat .............................................................................................. 21Maniheist Uygur Edebiyat ...................................................................................... 24Baka Metinler ............................................................................................................ 25ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR ...................... 26zet ............................................................................................................................... 28Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 30Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 31Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 31Yararlanlan Kaynaklar .............................................................................................. 31

Uygur Trkesi Metin-I ................................................................... 32KALYANAMKARA ET PAPAMKARA (Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS) ................................. 33 Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 44Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 45Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 45Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 45

Uygur Trkesi Metin-II................................................................. 46KALYANAMKARA ET PAPAMKARA (Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS) ................................. 47 Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 58

1. NTE

3. NTE

4. NTE

2. NTE

indekiler iv

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 59Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 59Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 59

Uygur Trkesi Metin-III............................................................... 60KALYANAMKARA ET PAPAMKARA (Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS) ................................. 61 Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 72Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 73Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 73Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 73

Uygur Trkesi Metin-IV ................................................................. 74UYGURCA HUKUK VESKALARINDAN ........................................................... 75Vasiyetname ................................................................................................................ 75Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri .......................................................... 77LK TRK LRK R .............................................................................................. 77Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri .......................................................... 79an teg orunlarta REDFL BR BUDST R ...................................................... 80Kendimizi Snayalm ................................................................................................... 82Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................ 83Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................ 83Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................................... 83 Szlk .......................................................................................... 85

5. NTE

6. NTE

nsz v

nszSevgili renciler, Trk dilinin Orhun Trkesinden sonraki dnemi Uygur Trkesidir. Eski Uygur me-

tinleri, kendi dnemlerindeki bata Budizm ve Maniheizm olmak zere yeni inan yolla-rn benimsemi olan Trklerin yeni rendikleri dinlere ait kltr ve edebiyat birikim-lerini dilimize kazandrd eserlerdir. Sz konusu dnemde, tpk Orhun Trkesi dne-minde olduu gibi ant niteliinde mezar talar da yazlmtr.

Farkl dinlerle ve kltrlerle tanp ilikiye geildii bu dnemde, temsil edilen din veya kltrlerin alfabeleri de kullanlm ve yazlan eserler daha sonra dnyann birok farkl ktphanesine dalmtr. Uygur Trkesini tantmak iin hazrlanan bu kitapta dnemin yazl metinlerini, ede-biyatn, yaz sistemini, kendi iindeki az farkllklarn ve dil zelliklerini rencilere ve aratrmaclara belletmek ama edinilmitir. Bunun iin de dnemin nemli eserlerinden alnan paralar nce transkripsiyon alfabesi ile verilmi; hemen ardndan Trkiye Trk-esine aktarlm ve daha sonra da rnek szck zmlemeleri yaplmtr. rnek para-larda geen szcklerin anlamlar da Szlk ksmnda gsterilmitir. Dier ders kitapla-rnda olduu gibi, nitelerin iine yerletirilen Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm gibi blmlerle renciler uygulamaya ynlendirilmitir.

nsanln 21. yzyldaki farkllklarla zenginlemek ideali iin gerekli hogr kltrn bundan 1300 yl nce yaam ve zmsemi olan Uygurlarn zengin edebiyat-n izleyebilmek her Trk Dili ve Edebiyat Blm rencisinin hakk; rendiklerini ge-lecek kuaklara ve evresindekilere aktarmas ise grevidir.

Elinizdeki bu kitap, Eski Uygurlarn dilini, edebiyatn ve kltrn renecekler iin bir temel kaynak olacaktr.

EditrlerProf.Dr. Grer GLSEVNDo.Dr. Mehmet Mahur TULUM

1Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;Uygurlar tanmlayabilecek, Uygur alfabesini aklayabilecek, Uygur yaz sistemini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

indekiler

Uygur Trkesi Uygurlar ve Uygur Yazs UYGURKAANLIKLARI UYGURALFABES UYGURYAZISSTEM

tkenUygurKaanl KooUygurKaanl Maniheizm

UygurAlfabesi UygurYazSistemi lkUygurcaalmalar

UYGUR TRKES

UYGUR KAANLIKLARI

tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840) 744 ylnda Moolistandaki II. Kktrk Devleti, Uygurlar bata olmak zere Karluk ve Basmllarn ittifakyla yklr. Yklan devletin yerine Uygur Kaanl (tken Uygur Ka-anl, 744-840) adl baka bir Trk devleti kurulur. Bu Kaanln merkezi Orhun nehri zerinde yer alan Karabalgasundur.

Uygur etnik ad, ilk olarak Bilge Kaan yaztnn dou yz 37. satrnda yle gemektedir: uygur elteber yze erin ilger tezip bardUygurlarn ilteberi yz kadar adamla douya doru kap gitti.(Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 8-9 ve 36-37).Kl Tiginin lmnden yani 731 ylndan sonra gelien olaylar, Bilge Kaana bu

cmleyi syletmitir. Uygurlar bu sralarda byk olaslkla, bir boy olarak yer ald Kktrk Devletinde, Kktrk hakimiyetini tanmayarak lkenin dousuna yani ine doru kamlardr.

kinci Kktrk devleti yklmadan nce Uygurlar douda Selenga rma ve batda Kobdo ehri ile snrlandrlm olan yerlerde oturuyorlard. Bulunduklar yer, kutsal say-lan tken dana, yani mukaddes devlet merkezine yakn olduundan, Uygurlar buras-n kolaylkla ele geirebilmiler ve mttefikleri olan Basml ve Karluklara oranla daha b-yk itibar ve nfuz salamlard. Bu arada, Basmllar Be-Balk civarnda, Karluklar ise Balka glnn dousunda oturuyorlard.

Ancak Karluklarn 751 ylnda yaplan Talas savanda stlendikleri rol de son dere-ce nemlidir. Doudan batya ilerleyen inliler ile n-Asyadan douya ilerleyen Arap-lar, Talas rma kylarnda savatlar. Bu savata, Orta Asyann in egemenliine gir-mesini istemeyen Karluk ve Yama Trkleri, Araplarn yanna gemiler ve sava Arap-larn kazanmasn salamlard. slmiyeti henz kabul etmeyen Trklerin Orta Asyada slm dinini tantp yayan Araplarla birlikte inlilere kar Talasta yaptklar bu sava, sebep ve sonular bakmndan ok nemlidir. Talas Savanda inin malup olma-s, Trk, in, slm ve dnya tarihiyle medeniyetinde ok nemli etkiler brakt. inli-ler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla kadar, Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna ge-emediler. Bat Trkistan, bylece in tehlikesinden kurtuldu. Karluklar, Talas zaferin-den on be yl sonra 766 tarihinde, Tanr Dalar batsnda ve u Irma boylarnda Ka-rahanl Devleti adnda mstakil bir Trk devleti kurdular. Trkistandaki Kamlk (aman-lk), Buda ve Mani dinlerine mensup yerli ve gebe Trklerle Mslmanlar arasnda ser-

Uygurlar ve Uygur Yazs

Uygur Trkesi4

best ticaret, dostluk ve iyi ilikiler balad. Trkler Mslmanlarla tanp slm dinini yakndan tanma imknna kavutular. Orta Asyadaki binlerce Trk slm medeniyetine girdi. Trkler kt yapmasn savata tutsak den inlilerden renip Araplara ret-ti. Semerkanddaki imalathnelerde yaplan ipekten ktlar Orta Dou ve Akdenize ya-yld. Mslman Araplar hakimiyetlerindeki blgelerden rendikleri kd imal ede-rek medeniyetin btn dnyada hzla yaylmasna hizmet ettiler. Abbasi halifesi Mansur (754-775) dneminde Badat ehri kurularak merkez buraya tanm, Beytl-hikme adl tercme okulu kurularak Yunan filozoflarnn eserleri ilk defa bu dnemde Arapaya ev-rilmeye balanm ve slm dnyas iin aydnlk a balamtr.

II. Kktrk Kaanln ykan ittifak iinde yer alan Basmllar 744de Uygur ve Kar-luklar tarafndan yklm ve Basml Kaan onlar tarafndan ldrlmt. Memleketle-ri olan Be-Balk havalisi ancak o yzyln sonlarna doru igal edilmitir. Kar luklar da mukaddes merkezde gelien iddetli arpmalardan sonra ayn sona maruz kalmlardr.

Uygurlarn ilk hkmdarlar olan Kl Bilge artk eski unvan olan ilteberle yetinmeyip kendisine hakan unvan vermi; bu durumu ok gemeden ine de kabul ettirmitir. Daha sonraki Uygur kaanlarnn btn unvanlar eski Hun Devlet geleneine bilinli bir ballk ol-duunu dorulamtr. any adl bir Hun hkmdar kendisini gk ve yer tarafndan yaratl-m gne ve ay tarafndan Hakanlk mevkiine getirilmi olarak gsterir. Uygur hkmdarla-rnn gk tanrsndan, ay tanrsndan veya gne ve ay tanrsndan kut bulmu, yani gne ve ay tanrsnn lutfu ile hakanlk payesine ermi gibi unvanlar da aynen buna benzer. Bu de-virde hakan unvan byk imparatorluk unvan olmaktan artk kmtr.

Uygurlar II. Kktrk Devletinden unvanlar ile birlikte asker tekilat, birok devlet kurulu ve kavramlarn dahi aynen almlardr. Hatta, Kktrklerin asl dmanlar da kendilerine kalmt. Mesel merkezde gerekleen hkmet deiimi ile ar hayat art-lar deimemi olan Krgzlara kar, Uygurlar da iddetli savalar yapmak mecburiyetin-de kalmlardr.

Buna karlk in ile ilikiler, II. Kktrk Devleti zamann dakinin tam aksine, ba-langtan beri iyi idi. Zaten Uygur-in dostluunu pekitiren olay Kktrklerin inlile-re olan dman lklar olmutu. Esasen Uygurlar bu dostlua ak idiler, nk Uygurlar iin gneydeki komular olan inin ehir hayatna kar tartmalar da gemite kalm-t. Uygur asil zadelerinin nesiller boyu devam eden inli kadnlarla evlen meleri gelenei, kuzeyin adr hayat yaayan ahalisini ehir hayatna altrm, deta bu yaam biimini moda yapmt. inli kadnlarla evlen mek ehir hayatn gerektirdii gibi, ticaret de ehir kurmay zorunlu hle getiriyordu, nk byk lde toplanm olan kymetli ticaret e-yasn adrlarda saklamak imknszd. Bunda Uygurlarn kendi kltrlerine olan gven-leri de etkili idi. Kendi lerini ehir hayatnn tehlikelerinden korkmayacak kadar kuvvet-li ve emin buluyorlard.

Uygurlarn inlilerle olan ticaretleri epeyce artm olmakla beraber Uygur hakannn yannda Arap tccarlarnn temsilcileri de bulunmaktayd. Uygurlarn asker yardmlar-na kar in h kmetinin hediye ad altnda gnderdii kymetli mallar el lerin de topla-m olan zengin Uygurlar da artk ticareti renmilerdi.

Bylece ilk Uygur hkmdarnn olu Bilge Kaan (ince ad: Mo-yen-o), 758 yln-da inli ve Sogdlu mimarlar Bay-Balk (Zengin ehir) ehrinin kurulmas iin grevlen-dirmiti. Bu ehir adnn ince tercmesi Fu-Kuei-hengdir. ince adda geen iaretlerin Trkeye tercmesinden yola karak burada, i ker piten yaplm evler olduu veya en azndan bu ehrin i kerpiten surlarla sarlm olduu anlalmaktadr. Bay-Balk ehri-nin Uygurlarn veya genel olarak Moolistan Trklerinin kurmu olduu ilk ehir olduu iddialar gnmz iin de geerlidir.

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs 5

Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi in saraynda 755-763 sralarnda byk karklklar olmutur. Saraydan kovulmu olan in hkmdar, kendi memleketinin gneybatdaki komusu olan ve eskiden barbar say-d Uygurlar dan yardm istemek mecburiyetinde kalmt. Bu frsat deer lendiren Uy-gur kaan Bg (Mo-y), 762de inin bakenti Chang-an fethederek in hkm-darna iade etmitir. Bg Kaan ehri kuatmas srasnda birka Manici Sodu ziyaret etmitir. Bu Sodlar Uygur kaan zerinde byk etki brakm olacak ki Bg Kaan Karabalgasuna geri dnerken bunlardan drdn yanna alr. Bunlar arasnda en nemli-si Ruiy-i adnda bir rahiptir. Karabalgasun kitabesinin ince yz bu rahibi konu edinir. Bu rahipler 762 ylnda Karabalgasuna gelirler ve Bg Kaan Mani dinini kabul etme-ye davet ederler. O zamana kadar Uygurlar, Budizm, Nesturi-Hristiyanl ve Zerdtlk gibi dinler hakknda bilgi sahibi olmular ve bunlara eilim de gster miler di. Onun iin de Mani dininin resmen kabul edilmesi, baz kar koymalarla karlamtr.

Bg Kaann yapm olduu in seferinin kaan ve onun halk iin en nemli sonu-cu, kaann Mani dinini resmen kabul etmesidir (. Tekin, Mani Dininin Uygurlar Ta-rafndan Devlet Dini Olarak Kabul Ediliinin 1200. Yldnm Dolays le (762-1962), TDAY-Belleten 1962, s. 1-11). Bu olay Trk kltr tarihinde de yerini alm, tarihte Bg Kaann ad Mani dinini resm din olarak kabul ettiren hkmdar olarak kalmtr. Mani dinine ok heyecanla sarlm olan Bg Kaan yerleik hayat tarz olan d memleketler-de bu dinin koruyucusu olmutur. Maverannehire varncaya kadar her tarafta Mani di-nine inananlar Bg Kaana snyorlard. Bu sayede Uygurlar yava yava Turfan, Koo gibi vaha ehirleri zerindeki glerini arttryorlard.

Kaann Mani dinini kabul ediinin trl sebepleri olsa gerektir. Ancak fikir yrterek bulunabilecek olas sebepler arasnda unlar gsterebiliriz:

Mani dininin bedene ve madd eylere nefretle bakmas asker karaktere sahip kaa-na cazip gelmi olabilir.

Ayn zamanda bu dinin kabul ile halkn kltr seviyesi ykselecek ve kaan sava bir halk olan tebaasndan bekledii disiplini grm olacakt.

Bg Kaann Maniheizmi resm din olarak semesinin bir baka nedeni de inlilerin bu dinden nefret etmesidir. yle ki, Tang hanedanl zamannda in imparatoru bu dini yasaklamt. Bg Kaan, Maniheizm gibi bir dini kabul etmekle ini hi umursamad-n ve kendi devleti zerinde inin etkisinin olamayacan gstermeyi amalyordu. Ka-an, halknn yerleik hayatn inceliklerini de renmelerini istiyordu; ancak bunun in-liler aracl ile deil daha batdaki halklar aracl ile gerekleeceine inanyordu.

Bugn de olduu gibi bir idarecinin siyasal gc her zaman iin kendi halknn ikti-sadi stnlne baldr. Onun iin Bg Kaann dinlerini kabul ederek Sodlarla itti-fak kurmas son derece nemlidir, nk Kktrkler dneminde olduu gibi zel likle Bat blgeleri ticaretinde Sodlar usta idiler ve Kaann da bu ticarete ihtiyac vard.

Debdebe ve Ykm Bu zamann Uygurlar debdebe ve gsterii severlerdi. yle ki, Bg Kaan tren esnasn-da altn taht zerinde oturmutur. Uy gurlar memleketlerinde edeb kltrle de megul ol-maya bala mlar, dier yerleik Trklerle rekabete girimilerdi.

744ten nceki Eski Tang Tarihinde sulak ve otlak arazi bulmak iin dolarlard... At-lk ve otulukta mahir idiler. denilen Uygurlar arasnda Mani dininin etkileri zellikle yer-leik hayata geme konusunda ksa zamanda kendini gstermeye balamtr; nk Mani retisi hayvanclk ve avclkla geinen halka ya ve st bile yasaklayan artlar koymu ve bunun gerei olarak da ziraat gelimeye balamtr. Uygurlarn tarmla uratklar ve k-mzdan baka, dardan yaplma bir tr iki itikleri arkeolojik verilerle dorulanmaktadr.

Uygur Trkesi6

Bu dnem Uygurlar hakknda en gvenilir bilgi veren kaynak Arap seyyahlarn tut-tuklar notlar olmutur. Abbaslerin 821de Uygurlarn sarayna eli olarak gnderdii Temm ibn Bahr, Uygurlar gebe ve meden olmak zere iki ksma ayrm ve bu husus-ta gzlemlerini u ekilde aktarmtr: ... yirmi gn birbirlerine pek yakn kylerden ve meskn yerlerden getim. Bunlarn ahalisinin ou Mecus olup atee taparlard. Bir k-sm halk ise Mani dininde idiler. Nihayet bundan sonra hkmdarn oturduu ehre var-dm. Buras etrafnda ky ve kasabalar bulunan mstahkem bir ehirdi. ehrin surlar-nn demirden on iki byk kaps vard. Bundan baka ehirde pek ok ar, ticaretha-ne ve kalabalk bir nfus bulunmakta idi. Halknn ou Mani dininde idiler. (R. een, Eski Arablara gre Trkler, Trkiyat Mecmuas XV, 1968, s. 36; V. Minorsky, Tamim ibn Bahrs journey to the Uyghurs, BSOAS, 12.2, 1948, s. 283).

790-795 arasnda, Be-Balk etrafnda Karluklarla iddetli savalar yaplmtr. Ayn za-manda Tibetliler de douda Kansu vilyetinde in yolunu kesmekle Uygurlarn Kooya sa-hip olmalarn kymetten drmek ve onlarn inle olan ticaretlerini kendi ellerine almak istiyorlard. Bunun iin Tibetlilerle kanl savalar yaplmtr. 800 ylnda Uygurlar, Koo, Karaehir ve Be-balk olmak zere baka ehirleri de fethettiler. Uygurlar kendilerini ehir hayatna son derece vermi olduklarndan yerleme blgelerini hakkyla nfuzlar altna al-mlar ve yerletikleri blgelerin kltrnden yararlanarak gerek sahibi olmulard.

Kuzeyden Krgzlarn basknlarn nlemek Uygurlar iin gn getike gleiyordu. Merkezi emniyet altna alabilmek iin Krgzlarn dalk yurduna hcum etmek gereki-yordu, fakat Uygur saraynda iddetli bir karklk hkm srmekte idi. Bu karkl kutsal saydklar tken dalarnn tehdidi bile yattramamt. Zaten yabanc bir din (Maniheizm) kabul edildikten sonra, tkenin kutsiyeti de itibarn kaybetmiti. 840 y-lnda yz bin kiilik Krgz atls Orda Balk nlerine kadar sokuldu. Uygur hakan ld, yerine geecek halefi ise Krgzlara mitsizce kar koydu. O da savata malup olarak s-nd Altaylarda ld.

Mani dininin getirisi olan kiisel terbiye ve disiplin ile barl faaliyetler Uygurlarn ve hkmdarlarnn mcadele azmini, baka bir deyile sava isteklerini azaltmtr. Bu hususta o dne min Arap tarihisi El-Cahizin (?766-869) tespitleri nemlidir (R. een, Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Ebu Osman Amr b. Bahr el-Cahiz, TKAE Yaynlar, Ankara 1967): Trklerden Dokuz Ouzlarn (Uygurlarn) hli de -nce Trklerin kahramanlar, hmleri iken sonra- bunun gibi oldu. Kendilerinden kat kat fazla olduklar hlde Karluklara stn geliyorlard. Mani dinine girdikten sonra - ki, Mani dini sulh ve pasiflik konusunda Hristiyanlktan daha ktdr- onlardaki bu cesaret bozuldu, bu kahramanlk esip gitti.

Sonunda Karabalgasunun iktidar mcadelesi ve isyanlara maruz kalmas ve bata Ti-betliler, Krgzlar ve inlilerin dtan basklar nedeniyle zayf den tken Uygur Ka-anl 840ta Krgzlar tarafndan tarihe gmlmtr.

Malup Uygur halk muhtelif istikametlere dald. Bu kez onlar bir da kalesine de-il, ehirlere sndlar. Bunlarn bir ksm ine kadar giderek orada ksa bir sre sonra bam szlklarn, daha sonra da mill varlklarn kaybettiler. Bazlar batda Karluklara il-tica etti, ou Tarm havzasna giderek ayr bir devlet kurup orada dier Trk boylar ile birlikte yaamaya devam etti.

Koo Uygur Kaanl (840-1250) Kuzeydeki Krgzlardan gelen bu ykmdan sonra Uygurlar tkeni terk ederek daha nce ticaret nedeniyle yabancs olma dklar gneye, Tarm havzasna yerlemiler ve bu-rada merkezi Koo olan yeni bir devlet kurmulardr. Mool zamanna kadar sren Koo Uygur Kaanl (840-1250) hibir dneminde gl bir imparatorluk olamamsa da ta-


rihte stlendikleri rol, kltr alanndaki baarlar olmutur. Onun iindir ki Uygur kl-tr Cengizden sonra da epeyce bir zaman devam edebilmitir. Bu nun da temelleri ga-yet tabi ki 744-840 arasnda atlmtr.

Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in imparatoru, dengeleyici g olarak tasarlad bu devleti -kendisine bal olmas kouluyla da olsa- hemen tand ve Uygurla-rn Tarm havzasnn teki ucuna (Kagara) kadar yaylmasna ses karmad.

Mani dini ilk Uygur Kaanlnn kyle rabetten dm, Kooda Budizmden sonra ikinci din olmutur. Trklerin Budizmle tanmalar Uygurlarla olmamtr. Budizm ve bununla ilgili olarak Bumnin ikinci olu Muhan Kaan (553-572)n ad 572-580 ylla-r arasndaki I. Kktrk Kaanlndaki olaylarn anlatld Bugut yaztnda ve in kay-naklarnda gemektedir. in kaynaklarnda Muhan iin inin bakentinde (an-gan) bir Trk tapna yaptrld haber verilmektedir. Trkler arasnda Budizm konusun-daki en nemli olay ise Muhann kardei Taspar Kaann (572-581) Budizmi inli ra-hip Hui-linin telkinleriyle kabul edip ardndan manastrlar yaptrmas ve Kuzey in im-paratorundan din kitaplar gndermesini istemesidir. Bir sutray (Nirvanasutra) Trk di-line evirmek iin ilk giriim bu dneme rastlar. Bugn iin elde bulunmayan, ancak in kaynaklarnda varlndan bahsedilen bu sutrann hangi harflerle yazlm olduuna dair en ufak bilgi yoktur.

Ayrca sz konusu dnem ierisinde 627-643 yllar arasnda inli seyyah Hsang-tsangn Pekinden Hindistana yapt yolculuu anlatt seyahatnamesi nemli bilgiler vermektedir. Bu eser daha sonra Uygurlar tarafndan Uygurcaya da tercme edil mitir. Bu seyahatnamede Trklerin yaam olduu blgelerdeki det, gelenek-grenek ve etki-li olan dinlerden; Budizm, Zerdtlk ve amanizmden bahsedilmektedir. Hsang-tsang kendisi bir Budist rahip olduu iin zellikle Budizmle ilgili noktalara daha ok yer ver-mitir (N. Togan, Peygamber Zamannda arki ve Garbi Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Hen-angn Bu lkelerin Dini ve Siyasi Vaziyetlerine Ait , slm Tet-kikleri Enstits Dergisi, C. IV, Cz: 1-2, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1964). Taspardan sonraki Kktrk Kaanlar da Budizmin koruyucular olup yaylmas iin ge-rekli gayreti gstermilerdir. I. Kktrk dnemi Budizmin hayat alan olarak adeta btn Trk yurdunu semitir. Ksacas Uygurlarn Budizmle tanmalar, Manizheizmle tan-malarndan ncedir. Hatta Uygurlar, 1209da Cengiz Devletine dahil olunca Moollar da Budizme altrmlardr.

II. Uygur Devleti Cengiz dnemine kadar yaar. Cengizin oullarndan biri olan aatayn kurmu olduu ve ahalisinin aatay Ulusu diye adlandrld devlet za-mannda Uy gurlarn merkez tuttuklar ehre Koo (Huo-chou) ad veril mitir. Daha ncesinde ehrin ad Kao-chang idi. Burada devlet kuran Uygurlar da, Kao-chang Uygurlar olarak kay naklarda gemektedir.

Cengiz istilas srasnda binlerce yllk kltr eserleri ve sulama tesisat yklm, binlerce yllk alma sayesinde meydana getirilmi olan mamur vahalar daralmt. Bu yzden Trkler daha kk yerlere skarak oturmak zorunda kalmlard.

Talas savann en nemli sonucu nedir?

UYGUR ALFABES

Uygurlarn Kulland Alfabeler Uygurlar zamannda oluan yeni din evreleri peinden yeni alfabeleri de getirmitir. Trkler, kabul ettikleri yeni dinlerin kutsal metinlerinin yazld alfabeleri alp dillerinin yazmna uyarlamasn bilmilerdir.

1

Uygur Trkesi8

Maniheist Trkler arasnda Mani (Manihey) ve Uygur alfabesi olmak zere iki te-mel alfabe kullanlmtr. Mani alfabesi Maniheist Trkler arasnda daha sonra yerini Uygur alfabesine brakmtr.

Budist Trklerden kalan metinlerin ou Sod yazsndan gelitirilen Uygur alfabesi ile yazlmtr. Dorudan Sod yazs ile yazlm birka metin dnda Brahmi ve Tibet ya-zs ile yazlm az sayda yazma da vardr.

Uygur alfabesi, ge dnem Sod alfabesi diye adlandrlan Sodlarn ilek el yaz-sndan (kurziv) harf eklemeleri, birle tirmeler gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trk-e iin kullanlm bir yaz sistemidir. Bu alfabenin uzun sre ve en ok Uygurlar ta-rafndan kullanlm olmas, Uygur kltrnn geli me dne minin belirleyici unsur-larndan biri olmas nedeniyle Uygur alfabesi denilmitir. Uygur alfabesinin yaygnlk kazan dna delil olarak, Kagarl Mahmudun Badatta yazp Abbas halifesine sun-duu Divanu Lugatit-Trk (1072) adl eserinde bu alfabe iin kulland Trk alfabe-si sz yeterlidir.

Aklama: Kagarl eserinde yle der: Kagardan Yukar ine dek epevre btn Trk lkelerinde hakanlarn ve sul tanlarn yarlglar, mektuplar bu yaz ile yazla-gelmitir. DLT I-10

Yazma: Basm tekniinin gelimedii dnemlerde elle yazlm kitap.

ekil 1.1

(Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I, S. 170)


Uygur alfabesi, Budizm ve Maniheizm din metinlerin, ok az olmak zere Hristiyan-lkla ilgili metinlerin ve din olmayan her trl metnin yazmnda kullanlmtr.

Uygur Alfabesinin KullanmUygur alfabesini Trkenin yazya geirilmesi iin ilk kullananlar Uygurlar deil, dier Trk boylardr. Uygur alfabesinin Trkler tarafndan ne zamandan beri kullanld kesin olarak bilin memektedir. Ancak ilek Sod el yazs, 7. yyda ortaya kmtr. Bu nedenle, bu alfabenin 8. yyda Dou Trkistanda yaayan dier Trklerce kullanlmaya baland, 9. yy ortalarndan itibaren Koo Uygur Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasnda yay-gnlk kazand genel grtr. Kktrk topraklar zerinde kurulan tken Uygur Ka-anl zamannda (744-840) Uygurlarn Kktrk alfabesini kullanarak mezar ta yazma geleneini devam ettirdiklerini daha nce belirtmitik.

Uygur alfabesi Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanlm, ondan sonra yeri-ni Arap alfabesine brakmtr. Bu dist Uygur eserleri arasnda geen Altun Yarukun 1687de yazlm bir nshas ve Su-ou ehrinde 1702de yazlm bir Budizm metni ele geirilmitir; yani Kansudaki Budist Uygurlar arasnda bu alfabe din amal da olsa 18. yya kadar kul lanlmtr. Budist kitabeleri Sar Uygurlar tarafndan klsik Uygur dilinde, eski Uygur harfleriyle yazlmaya devam etmi tir. Bu, Uygur yazs-

ekil 1.2

Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi I, s. 172.

Uygur Trkesi10

nn Trkler arasnda bin sene, hatt daha fazla bir sre kltr yazs olarak yaam olduunu ispat etmektedir.

Bu kadar uzun zaman Trk kltrne hizmet etmi olan harfler, menei itibari-ye Soda vesair harflerden km bir alfabe olsa dahi, Divanu Lgatit-Trkteki gibi Trk yazs diye anlmaya hak kazanmtr. Trk kltrndeki hayatnn uzunlu-u itibariyle ancak Arap harfleri Uygur harfleriyle karlatrlabilir.

Mslman Trklerin yaad, fakat Moollarn hkim olduu lkelerde Uygur alfa-besi kullanlmaya devam etmitir. Bu, 14. yyda balam ve 15. yyda artarak devam etmi-tir. Uygur yazsnn 15. yyda Osmanl saraynda da kullanld bilinmektedir. Fatih Sul-tan Mehmedin Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasana kar yapt baarl seferden son-ra 1473te gnderdii yarlk stte Uygur, altta Arap olmak zere iki alfabelidir. Bu yarlk, Fatihin saraynda grevli bahlardan eyhzade Abdrrezzak Bah tarafndan yazlm-tr. Topkap Mzesinde bulunan bu yarlk, Reit Rahmeti Arat tarafndan yaymlanmtr (Fatih Sultan Mehmedin Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. VI, 1939, s. 285-322).

Dier hanedanlarn saraylarnda dahi bu gibi vesikalar byk Mool devleti k-tkten sonra da ara sra Uygur harfleriyle yazmak 15-16. yzyllara kadar devam et-mitir. rnein, Altn Ordu hanlarnn baz fermanlar da Uygur harfleri iledir (A. N. Kurat, Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940).

Uygur alfabesi, slm dnem eserlerinin baz nshalarnn yazmnda da kullanlm-tr. Kutadgu Biligin nshasndan biri olan Viyana nshas Uygur harfleri ile yazlm ve 1439da Heratta istinsah edilmitir. Yine Kutadgu Bilig ile ayn dnemin, yani Kara-hanl dneminin eseri olan Atabetl-Hakykn en iyi nshas, Uygur yazs ile nl hat-tat Zeynl-Abidin bin Sultanbaht Crcan tarafndan 1444te Semerkandda istinsah edil-mitir. Bunlar dnda Mirac-nme, Tezkiretl-Evliy, Bahtiyar-nme, Muhabbet-nme, Letfet-nme, Srcl-Kulb gibi eserlerin nshalar ile 15. yy aatay airlerinden Lutf ve Sekkaknin iki alfabe ile yazlm iirlerinin nshalar vardr (O. F. Sertkaya, Osmanl airlerinin aatayca Yazlm iirleri III. Uygur Harfleri le Yazlm Baz Manzum Par-alar I, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi XX, stanbul 1972, s. 157-184; Some New Docu-ments Written in the Uigur Script in Anatolia, Central Asiatic Journal XVIII/3, 1974, s. 180-192; slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bak, Bochum 1977).

Dou Trkistandan stanbuldaki Osmanl sarayna kadar sz konusu dnem iinde, dokuz yzyl kullanmda olan Uygur yazsna ve Uygurcaya bal kalmann asl nedeni dindir, nk Trk olmasalar da Maniheist ve Budistler iin Uygur hkm darlarnn dili ile ilahiler okumak ve onlarn dilinde kitaplar hazrlamak dinin gerei saylmtr.

Uygur alfabesi baka milletler tarafndan da kullanlmtr. 13. yy balarnda Moolla-rn resm yazs olmu ve bu durum 20. yy ortalarna kadar devam etmitir. 1204te Cen-giz Han, Tata Tonga adl bir Uyguru Moollara yaz retmekle grevlendirmi ve Uygur alfabesi Moolcaya uyarlanarak retilmitir.

Ayrca Tunguz halklarndan Manular da inde 1644te hanedanlarn kurunca kendi dil-leri iin resm bir alfabeyi gerekli grp Mool alfabesini almlar ve baz deiikliklerle ken-dilerine uyarlamlardr. Bu ekildeki Manu yazs da 20. yy balarna kadar kullanlmtr.

UYGUR YAZI SSTEMUygurcada Trkenin 8 nls, Arap alfabesindeki nllerle syleyecek olursak elif, vav, ye harfleri ile yazlr. Sz ba /a/ nls elif + elif (ounlukla tek elif); /e/ nls ise tek elif; /o/, /u/ nlleri elif + vav; //, // nlleri elif + vav + ye (ou zaman elif + vav) ile ya-zlr. Kktrk alfabesinde kaln ve ince nller yazdan ayrt edilmezdi, fakat nller ko-nusundaki bu eksiklik, nszler konusunda ince ve kaln nllerle ayr ses iaretleriyle be-lirtilen nszlerle giderilmiti.

Yarlk: Ferman. Bah: Uygur harfleriyle yazan ktip

stinsah: Bir eseri kopya etme. Mstensih: Bir eseri kopya eden.


Uygur alfabesi her ne kadar Sod alfabesi kkenli ise de baz nllerin gsterilmesi ba-kmndan Sod yazs ile Uygur yazs arasnda fark vardr. Sod yazsnda sz ii nlleri ou kez sz ba nlleri gibi elifli yazld hlde Uygur yazsnda bir tr tasarrufa gidil-mi ve yuvarlak nller (/o/, //, /u/, //) bir vav ile, //, /i/ nlleri de sadece ye ile gste-rilmitir. Yalnz, Uygur yazsnda etz vcut (et + z) birleik szcnde, ikinci szde-ki sz ba yuvarlak nls (//), elif + vav + ye ile yazlmtr.

Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat okunakl ancak drt-be harfi ta-nmlayabiliyoruz. Dierleri hep bu drt-be harften olumutur. Baz tek harfler o kadar ok sesi ifade eder ki bunlara mstakil harf denemez. rnein, tek bir harfin a, z, n, bazen r okunmas gibi. /b/ ile /p/, // ile /c/, /j/ ile /z/ ve /k/ ile /g/ sesleri iin sadece bi-rer harf vardr. Kaln (art) /k/ nsz, baz yazmalarda kaln /g/ iin kullanlan harfin ze-rine iki nokta konulmak suretiyle ayrt edilse de buna her zaman uyulmaz, bu iki ses ayn ekilde yazlr. Yine hrltl // ile kaln /g/ ve kaln /k/ seslerinin ou zaman ayrt edi-ci ekilde yazlmadklar grlr. /s/ ve // de ayn ekilde yazlan seslerdir. Ksacas, Uy-gur alfabesindeki nsz iaretleri Trke iin son derece yetersizdir. Harflerin bu kadar g okunmasna ramen bu yaznn bunca uzun zaman yaayabilmesi, tad klt-rn yksekliini ispat eder.

Uygur alfabesini tanmlaynz.

Uygur Alfabesinin zm F. W. K. Mller, kazlarda bulunan metin lerdeki Uygur alfa besini ve dier alfabele ri zerek 1898-1914 yllar aras Dou Trkistanda yaplan kazlardan elde edi len yazmalarn ounun Trke, yani -o dnemin Trke-si- Uygur Trkesi oldu unu meydana karr. Mller, Uygur harfli yazmalar Mool yazsnn yardmy la z-mtr, nk Moollar, Uygur yazsn t Cengiz za-mannda benimsemi bulunuyorlard.

Prof. Mller, bir Sanskritist, Sinolog, ayn zaman-da ndo germanist ve arkeologtur. Taharca ile de me-gul olmutur. Turfan hafriyatlarnn tasnifinde onun da byk hizmetleri vardr. Turfan ve evresindeki kaz-lar Tohar, Sod, in ve Sanskrit dillerine ait belgeleri de kaps yordu. te, Mller bun larn hepsinden yararlanmtr. Ksacas, Mller dier Budist metinlerle ve bilhassa Trkeden daha fazla ilenmi olan in Budist metinle-rini de bir uzman eliyle kullan m ve Uygur alfabesiyle yazlm Uygurca metinleri z-mede ok baarl olmutur.

lk Uygurca almalarUygurca metinlerin ele alnd ilk yayn, Uiguricadr. Bu yayn gerekletiren kii de Mllerdir. 1908de Mllerin yayna hazrlad Uigurica I ve 1911de yaymlad Uigu-rica IIde Uygurca metinlerin kenarnda inceleri de yer almaktadr. Bunlar dil ince-lemeleri bakmndan ok nemli eserlerdir. Bu yaynlar balang dneminin aratr-mas olduu iin baz transkripsiyon hatalar ierse de, bugne kadar hibir bakmdan nemini kaybetmemi olan almalardr. Bunlarn ardndan 1919da Uigurica III de karm Mllerin lmnden sonra 1931de onun brakt materyallerden A. v. Gabain Uigurica IV yaymlamtr.

2

Resim 1.1

Friedrich W. K. Mueller (1863-1930)

Uygur Trkesi12

Mller ile ayn yllarda A. von Le Coq, Mani yazmalar zerinde almtr. Le Coq, Manichaica Ii, 1911de; Manichaica IIyi, 1919da; Manichaica III, 1922de Prus-ya Akademisi yaynlar arasnda yaymlamtr.

V. Bang ve rencisi A. von Gabainin birlikte kardklar bir baka sreli ya-yn daha vardr: Trkische Turfan-Texte (TTT). Bu yaynn ilk alt says Bang ve Gabaine ait olup bu yaynlarda be ayr metin aratrmas ve bir indeks bulunmak-tadr (TTT I, 1929; TTT II, 1929; TTT III 1930;.TTT IV, 1930; TTT V, 1931; TTT VI, 1934). 1959da son says yani 10. says kan bu dergi Berliner Turfantexte (BTT) ad ile devam etmitir. Gnmzde hla kan BTTnin ilk saysn 1971de G. Hazai ve P. Zieme yaymlamlardr (O. F. Sertkaya, Turfan Metinleri ve Yaplan Yaymlar, Tr-kiyat Mecmuas XIX, stanbul 1980).


zet

Uygurlar tanmlamaktken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840)

744 ylnda Moolistandaki II. Kktrk Devleti, Uy-gurlar bata olmak zere Karluk ve Basmllarn itti-fakyla yklr. Yklan devletin yerine Uygur Kaanl- (tken Uygur Kaanl- 744-840) adl baka bir Trk devleti kurulur. Bu Kaanln merkezi Orhun nehri zerinde yer alan Karabalgasundur.

kinci Kktrk devleti yklmadan nce Uygurlar do-uda Selenga rma ve batda Kobdo ehri ile snrlan-drlm olan yerlerde otururlard. Basml ve Karluk-la mttefikleri idi. Basmllar Be-Balk civarnda, Kar-luklar ise Balka glnn dousunda oturuyorlard.

Karluklarn 751 ylnda yaplan Talas savanda Orta Asyann in egemenliine girmesini istemeyen Kar-luk ve Yama Trkleri, Araplarn yanna gemiler ve sava Araplarn kazanmasn salamlard. Talas Savanda inin malup olmas, Trk, in, slm ve dnya tarihiyle medeniyetinde ok nemli etkiler b-rakt. inliler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla ka-dar, Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler.

Karluklar, Talas zaferinden on be yl sonra, 766 tari-hinde, Tanr Dalar batsnda ve u Irma boylarn-da Karahanl Devleti adnda mstakil bir Trk devleti kurdular. Trkler, Mslmanlarla tanp, slm dinini yakndan tanma imknna kavutular. Orta Asyadaki binlerce Trk, slm medeniyetine girdi.

Uygurlarn ilk hkmdarlar olan Kl Bilge artk eski unvan olan ilteberle yetinmeyip kendisine hakan unvan vermi; bu durumu ok gemeden ine de ka-bul ettirmitir.

Buna karlk in ile olan iliki, II. Kktrk Devleti zamann dakinin tam aksine olarak, balangtan beri iyi idi. Zaten Uygur-in dostluunu pekitiren olay Kktrklerin inlilere olan d manlklar olmutu.

lk Uygur hkmdarnn olu Bilge Kaan (ince ad: Mo-yen-o), inli ve Sodu mimarlar 758 yln-da Bay-Balk (zengin ehir) ehrinin kurulmas iin grevlendirmiti.

in saraynda 755-763 sralarnda byk karklklar olmutur. Sarayndan kovulmu olan in hkmda-r, kendi memleketinin gneybatdaki komusu olan ve eskiden barbar sayd Uygurlardan yardm iste-mek mecburiyetinde kalmt. Bu frsat deerlendi-ren Uygur kaan Bg (Mo-y), 762de inin ba-kenti Chang-an fethederek in hkmdarna iade

etmitir. Bg Kaan, ehri kuatmas srasnda bir-ka Manici Sodu ziyaret etmitir. Bu Sodlar Uygur kaan zerinde byk etki brakmtr. Bunun sonu-cunda, Bg Kaan yapm olduu in seferinin ar-dndan Mani dinini resmen kabul etmitir.

Karabalgasunun iktidar mcadelesi ve isyanlara ma-ruz kalmas ve bata Tibetliler, Krgzlar ve inlile-rin dtan basklar sonucu zayf den tken Uygur Kaanln 840ta tarihe gmlmtr.

Koo Uygur Kaanl (840-1250) Kuzeydeki Krgzlardan gelen bu ykmdan sonra Uy-

gurlar, tkeni terk ederek daha nce ticaret nede-niyle yabancs olmadklar gneye, Tarm havzas-na yerlemiler ve burada merkezi Koo olan yeni bir devlet kurmulardr. Mool zamanna kadar sren Koo Uygur Kaanl (840-1250) hibir dneminde gl bir imparatorluk olmamsa da tarihte stlen-dikleri rol, kltr alanndaki baarlar olmutur.

Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in im-paratoru, dengeleyici g olarak tasarlad bu devle-ti -kendisine bal olmas kouluyla da olsa- hemen tand ve Uygurlarn Tarm havzasnn teki ucuna (Kagara) kadar yaylmasna ses karmad.

Mani dini ilk Uygur Kaanlnn kyle rabet-ten dm, Kooda Budizmden sonra ikinci din ol-mutur. Taspardan sonraki Kktrk Kaanlar da Bu-dizmin koruyucular olup yaylmas iin gerekli gay-reti gstermilerdir. I. Kktrk dnemi Budizmin ha-yat alan olarak adeta btn Trk yurdunu semi-tir. Ksacas Uygurlarn Budizmle tanmalar, Ma-nizheizmle tan malarndan ncedir. Hatta Uygurlar, 1209da Cengiz Devletine dahil olunca Moollar da Budizme altrmlardr.

II. Uygur Devleti, Cengiz dnemine kadar yaar. Cengiz istilas srasnda binlerce yllk kltr eser-leri ve sulama tesisat yklm, binlerce yllk al-ma sayesinde meydana getirilmi olan mamur va-halar daralmt.

1

Uygur Trkesi14

Uygur alfabesini aklamakManiheist Trkler arasnda Mani (Manihey) ve Uygur alfabesi olmak zere iki temel alfabe kullanlmtr. Mani alfabesi Maniheist Trkler arasnda daha sonra yerini Uygur alfabesine brakmtr.

Uygur alfabesi, Budizm ve Maniheizm din metin-lerin, ok az olmak zere Hristiyanlkla ilgili me-tinlerin ve din olmayan her trl metnin yazmn-da kullanlmtr. Uygur alfabesinin Trkler tarafn-dan ne zamandan beri kullanld kesin olarak bilin-memektedir. Ancak ilek Sod el yazs, 7. yyda orta-ya kmtr. Bu nedenle, bu alfabenin 8. yyda Dou Trkistanda yaayan dier Trklerce kullanlmaya baland, 9. yy ortalarndan itibaren Koo Uygur Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasnda yaygn-lk kazand genel grtr.

Uygur alfabesi, Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanlm ondan sonra yerini Arap alfabesine b-rakmtr. Kansudaki Budist Uygurlar arasnda bu al-fabe din amal da olsa 18. yya kadar kullanlm-tr. Budist kitabeleri Sar Uygurlar tarafndan klsik Uygur dilinde, eski Uygur harfleriyle yazlmaya de-vam etmitir. Bu, Uygur yazsnn Trkler arasnda bin sene, hatt daha fazla bir sre kltr yazs olarak yaam olduunu ispat etmektedir. Uygur yazsnn 15. yyda Osmanl saraynda da kullanld bilinir.

Uygur alfabesi, slm dnem eserlerinin baz nsha-larnn yazmnda da kullanlmtr. Kutadgu Biligin nshasndan biri olan Viyana nshas Uygur harf-leri ile yazlmtr. Dou Trkistandan stanbuldaki Osmanl sarayna kadar, sz konusu dnem iinde, dokuz yzyl kullanmda olan Uygur yazsna ve Uy-gurcaya bal kalmann asl nedeni dindir.

Uygur alfabesi, baka milletler tarafndan da kullanl-mtr. 13. yy balarnda Moollarn resm yazs ol-mu ve bu durum 20. yy ortalarna kadar devam et-mitir. Ayrca Tunguz halklarndan Manular da inde 1644te hanedanlarn kurunca kendi dilleri iin resm bir alfabeyi gerekli grp Mool alfabesini almlar ve baz deiikliklerle kendilerine uyarlamlardr.

Uygur yaz sistemini anlatmakUygurcada Trkenin 8 nls, Arap alfabesindeki nllerle syleyecek olursak elif, vav, ye harfleri ile ya-zlr. Sz ba /a/ nls elif + elif (ounlukla tek elif); /e/ nls ise tek elif; /o/, /u/ nlleri elif + vav; //, // nlleri elif + vav + ye (ou zaman elif + vav) ile yazlr. Kktrk alfabesinde kaln ve ince nller yaz-dan ayrt edilmezdi. Fakat Orhun Trkesinde nl-ler konusundaki bu eksiklik, nszler konusunda ince ve kaln nllerle ayr ses iaretleriyle kullanlan n-szlerle giderilmiti.

Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat ger-ekte okunak l ancak drt-be harf biliyoruz. Di-erleri hep bu drt-be harften olumutur. Baz tek harfler o kadar ok sesi ifade eder ki bunlara mstakil harf denemez. Uygur alfabesindeki nsz iaretleri Trke iin son derece yetersizdir. Harflerin bu kadar g okunmasna ramen, bu yaznn bun-ca uzun zaman yaayabilmesi dahi tad klt-rn yksekliini ispat eder.

lk Uygurca almalar yapan bilim adamlar Mller, A. von Gabain, A. von Le Coq, V. Bang, G. Hazai, R. Rahmeti Arat ve P. Ziemedir.

2 3


Kendimizi SnayalmI. Uygur Kaanl (tken Uygur Kaanl) hangi yllar arasnda hkm srmtr?

a. 552-630b. 630-680c. 680-744d. 744-840e. 840-1250

2. 751 Talas Savanda inlilere kar Araplarn yannda yer alan Trk boylar, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?

a. Karluk ve Yamab. Uygur ve Krgzc. Karluk ve Uygurd. Uygur ve Yamae. Ouz ve Uygur

3. Aadakilerden hangisi, I. Uygur Kaanl dneminde Bg Kaann Maniheizmi devlet dini olarak kabul etmesi-nin nedenlerinden biri deildir?

a. Mani dininin bedene ve madd eylere nefretle bakmasb. inlilerin bu dini sevmesi ve Bg Kaann ine iyi

grnmek istemesic. Kaann halkna yerleik hayatn inceliklerini bu dini

kabul ederek gstermek istemesid. Bir idarecinin siyasal gcnn her zaman iin kendi

halknn iktisadi stnlne bal olmase. Manihezimin kurucusu Mani, Sodlar arasndan k-

mtr. Sodlarn ticarette mahir olmalar ve bu yzden Bg Kaann Sodlarla ittifak kurmak istemesi

4 tken-Uygur Kaanl, ka ylnda ve kimler tarafn-dan yklmtr?

a. 850- Karluklarb. 800- Basmllarc. 840- Krgzlard. 844- inlilere. 745- Sogdlar

5. 758 ylnda Sodlu mimarlar tarafndan kurulan, Uygur-larn veya genel olarak Moolistan Trklerinin ilk ehri, aa-dakilerden hangisidir?

a. Be-balkb. Bay-balkc. Kood. Kansue. Karaehir

6. Koo-Uygur Kaanl kimler tarafndan yklmtr?a. Krgzlarb. Moollarc. inlilerd. Sodlare. Karluklar

7. Uygurlarn kulland alfabelerle ilgili aadaki ifadeler-den hangisi yanltr?

a. Uygurlar zamannda oluan yeni din evreleri, pein-den yeni alfabeleri de getirmitir.

b. Maniheist Uygurlar, Mani alfabesi ile Uygur alfabesi olmak zere iki alfabe kullanmlardr.

c. Budist Uygur metinlerinin ou Uygur alfabesi ile yazlmtr.

d. Az sayda Budist Uygur metni iin Brahmi ve Tibet yazs da kullanlmtr.

e. Uygur alfabesi, Mool yazsndan harf eklemele-ri, birletirmeler gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trke iin kullanlm yaz sistemidir.

8. Uygur alfabesinin ne zamana kadar kullanldyla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Uygur alfabesi, 9. yy ortalarndan itibaren Koo-Uygur Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasn-da yaygnlk kazanmtr.

b. Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanmda kalmtr.c. 18. yya kadar Kansuda Budist Uygurlar arasnda din

metinlerin yazmnda kullanlmtr.d. Mslman Trklerin yaad fakat Moollarn

hkim olduu blgelerde bu alfabenin kullanm 14. yyda balam 15. yya kadar artarak devam etmitir.

e. Osmanl saraynda Yavuz Sultan Selime ait Uygur ve Arap alfabeli bir yarlk vardr.

9. Uygur yazsn aadakilerden hangisi zmtr?a. W. Thomsenb. A. von Le Coqc. F. W. K. Mllerd. V. Bange. A. von Gabain

10. Uygur yazsnn zmnden sonra bu konuda kan ilk sreli yayn aadakilerden hangisidir?

a. Uiguricab. Manichaicac. Trkische Turfan-Texted. Berliner Turfantextee. Suvarnaprabhasa

Uygur Trkesi16

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. d Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar konusunu

yeniden gzden geiriniz.2. a Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar konusunu

yeniden gzden geiriniz.3. b Yantnz yanl iseUygur Kaanlklar konusunu

yeniden gzden geiriniz.4. c Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar konusunu

yeniden gzden geiriniz.5. b Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar konusunu

yeniden gzden geiriniz.6. b Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.7. e Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu yeni-

den gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.9. c Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.10. a Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu yeni-

den gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1inliler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla kadar, Tan-r Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler. Bylece, Bat Trkistan ok uzun bir sre in tehlikesinden kurtulmu oldu.

Sra Sizde 2Uygur alfabesi, ge dnem Sod alfabesi diye adlandrlan Sodlarn ilek el yazsndan (kurziv) harf eklemeleri, birle-tirmeler gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trke iin kulla-nlm bir yaz sistemidir.

Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebi-yat, Trkler, C. 3, s. 481-499.

aatay, Saadet, Uygur Yaz Dili, A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. I, S. 5, Ankara 1943, s. 77-88.

slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 45, Anka-ra 1976, s. 390-404.

Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz Dili, TDK Yaynlar, Ankara 1969.

zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), TKAE Yaynlar, Ankara 1987.

C. Mackerras, Uygurlar, Erken Asya Tarihi, (Derleyen: D. Sinor), letiim Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000.

Tekin, Talat, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi, Simurg, Ankara 1997.

Tezcan, Semih, En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr ve retim Dili Olarak Trke, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s. 271-325.

Yararlanlan Kaynaklar

2Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;Uygurcada y ve n azn aklayabilecek, Uygurca yazl metinleri zetleyebilecek, Uygur edebiyatn betimleyebilecek,Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar aklayabile ceksiniz.

Anahtar Kavramlar

indekiler

Uygur Trkesi Uygurca

UYGURCADAyVEnAZI UYGURCAYAZILIMETNLER UYGUREDEBYATI ORHUNVEUYGURTRKELERARASINDAKFARKLAR

y ve n az UygurcaYazlMetinler UygurcaYazmalar BudistUygurEdebiyat

ManiheistUygurEdebiyat KktrkveUygurTrkeleri

arasndaki farklar

UYGUR TRKES

UYGURCADA y VE n AZI Orhun ve Uygur Trkelerini, Eski Trke (Alttrkische) ad altnda deerlendiren Gaba-in, yazm olduu gramerinde (Alttrkische Grammatik, Leipzig, 1941), Uygurca kavra-mn aklarken bu yaz dili ierisinde, bata Uygurlar olmak zere be boyun az zel-liklerinin grldn syler, fakat bu boylarn hangileri olduunu belirtmez. Bu konu-da sadece Az Ayrlk lar konusunda, n ve y azndan bahseder. Buradaki n ve y sesleri, Orhun Trkesinde // (ny, palatal n) birleik sesidir. ko koyun KT D12, BK D11; ag kt, fena T 34 szckleri Orhun yaztlarnda bu sesin bulunduu rnek szlerdir. Uy-gurca n aznda Orhun Trkesindeki bu birleik ses //, y aznda /y/ye gelimitir, yani Uygurcada, Orhun Trkesindeki ko ve ag szleri, n aznda kon ve ang, y aznda ise koy ve ayg olmutur.

Budist ve Mani metinlerinin byk ksm y az ile yazlmtr. Mani metinlerinin o-unluu ise n az konuurlar tarafndan yazlmtr. Uygurca yazmalar arasnda Mani metinlerinin az sayda olduu gz nnde bulundurulursa y az konuurlarnn stn-l ortaya kar.

ki az arasndaki farkllk bu seslerden ibaret deildir. n aznda yazlm bir Mani metninde karmza kacak en nemli farkllk, balama nls olarak ve baz szlerin tabanlarnda birinci hecenin dnda // ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/nin gelmesidir. rnein, Orhun Trkesinde ve y az olan Uygurca da ara durum eki +(X)ndr. Burada //, /i/, /u/, // olacan belirtmek iin X ile gsterilen balama nls n aznda +An, yani +an, +endir. Buna gre n aznda aadaki eklerde dei me olmutur:

Belirtme durumu eki: +agyelik 1. ve 2. oul kii eki: +amaz, +aazBelirli gemi zaman 1. tekil kii: -t+am1. ve 2. oul kii emir eki: -alam, -aAddan sfat yapm eki: +lagZarf-fiil eki: -apAyrca Mani metinlerinde tap hrmet, hizmet, huzur tapa; sars kaba sarsa;

yal yaln, plak yala; tar ekin, dar tara; bal balk; ehir bala olmutur.

UYGURCA YAZILI METNLER Koo Uygur Kaanl zamannda pek Yolu zerindeki Hami, Koo ve Bebalka yerle-en, kervan yollarndan alnan vergilerle refah dzeylerini artran Uygurlar, inandklar Budizme, Maniheizme, Hristiyanla ait eserleri kendi dillerine evirmi lerdir. ounlu-

Uygurca

Uygur Trkesi20

unu Budist ve Maniheist Uygurlarn verdii bu eserler Soda, ince, Toharca, Sanskrit-e ve Tibeteden evrilmitir.

Aklama: Budizm: Kimi kiilerin din, kimilerinin felsef sistem olarak kabul ettikleri Budizm,

M.. 563-483 yllar arasnda yaayan Gautama Buddha adl bir Hintli tarafndan ku-rulmutur. Tanrtanmaz (Athee) bir din olan Budizmin be temel kural vardr: 1. l-drmemek, 2. Yalan sylememek, 3. ki imemek, 4. Hrszlk yapmamak, 5. Kimse-nin karsn almamak.

Bu kurallarn tmn yerine getiren bir Budist, Nirvanaya (lksel ama) ular. Maniheizm: 216-277 yllar arasnda yaam olan Mani tarafndan kurulmutur.

Mani, Hristiyanlk, Zerdtlk ve Burkancln yararl grd noktalarn toplaya-rak kendi sistemini kurmutur. Zerdt papazlar Maniheizmin glenmesi karsnda hkmdara bask yaparak Maniyi ldrtrler.

Maniheizm, kart glerin arpmas (dualizm) zerine kurulmutur. Karanlk-lar g ile k g durmakszn savar lar. Burada karanlk tm ktlkleri, aydn-lk ise iyilii, gzellii ve ruhu sembolletirir. Dnyann yaratl srasnda karanlk ile aydnlk birbiri ile karmtr. I karanlktan kurtarmak gerek mektedir. Bu sonuca ulald zaman insanlar mutlu olacaklar ve dnyann sonu gelecektir. Bunun iin a-lmak, bu dinin kurallar n yerine getirmek gerekmektedir. Dua, oru, gnah karma, can llar ldrmemek, iki imemek karanln iinde bulunan k paralarn kurta-rarak, onlarn k lkesine gitmesini salaya caktr.

Maniheizm, 3. yydan itibaren doum yeri olan Babilonyadan eski dnyann bilinen btn lke ve blgelerine hzla yaylmtr. 4. yyda Roma mparatorluunun bat bl-gelerine, Galya ve spanyaya, Kuzey Afrikaya kadar yaylmsa da Hristiyanlarn bas-ksna maruz kaldndan 6. yyda bu lkelerde ortadan kalkm, ancak Dou Akdeniz blgesinde 9. yya kadar varln koruyabilmitir.

Budist ve Maniheist Uygur metinlerini daha iyi anlayabilmek iin Budizm ve Maniheizm hakknda daha kapsaml bilgi edininiz.

Uygurca denilince, Uygur yazs ile yazlm, yazl yl belirlenebilen en eski metnin ya-zld dnem olan 9. yydan balatlarak yzyllarca altn devresini yaam, en eski Trk kltr dilini anlyoruz (S. Tezcan, Trklerde Yaz kltr nn balangc ve geliimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara 1981, s. 41-42). Uygurlardan daha nce Kktrk-lerin yazlar, yani oyma (Trk-runik) alfabesi ile bize kadar gelmi olan Kktrk yazs var-dr, ancak Kktrk yazsnn devaml surette gelien bir edebiyat bulunmamak tadr. Fakat Uygur yazlar ve Uygur dili vesikalar, sayl mezar tandan ibaret olmayp parlak bir devri aydnlatan, geni sahalara yaylm bir kltrn dilidir (R. Rahmeti Arat, Uygur Trkesi-nin Trk dili tarihindeki yeri, kinci Trk Dili Kurultay, stanbul 1934, s. 83-88).

Uygur yazl rnleri arasnda Budist yaptlar byk yer tutmaktadr. 762de resm din olarak kabul edilen Maniheizmle ilgili elyazmalar ise Budizmle ilgili olanlara gre ok daha azdr. Hristiyanln Nestur mezhebi ile ilgili Uygurca yazmalarn says ise ok ok azdr.

Uygurca Yazmalarn Kefi 19. yzyln sonlarnda Orhun ve Yenisey vadisinde Orhun yaztlar bulunup 1893te V. Thomsen tarafndan okunduktan sonra Bat bilim dnyasnda Trkoloji aratrmalarna ilgi birdenbire artm, Trklerden kalan daha baka yazl belgeleri ele geirmek iin bi-

1

2. nite - Uygurca 21

lim kurulular Dou Trkistana seferler dzenlemeye balamtr. 1889den Birinci Dn-ya Savana kadar sren bu aratrma gezilerine Fin, Rus, ngiliz, Alman, Fransz, Japon, sveli ve inli bilim adamlar katlmlardr. Dou Trkistana yaplan aratrma gezileri-nin ilki Ruslar tarafndan gerekletirilmitir. lk Rus heyeti, G. E. Grumm-Grjimaylo ve M. V. Pevtsov bakanlnda 1889-1890 yllarnda dzenlenmitir.

1898 ylnda Rus arkeologlarndan Klementz Turfan yresinde aratrmalar yapmtr. Daha sonraki (1909-1910 ve 1914-1915) Rus aratrma heyetlerinin bakanlnda S. S. Oldenburg bulunmutur. S. E. Malov da 1909-1910 ve 1913-1914 yllar arasnda bu bl-gede yapt aratrmalarda nemli yazmalar elde etmitir.

1898-1899 yllarnda Fin bilginlerinden C. Munk ve O. Donner Dou Trkistan ve inde aratrma gezileri yapmlardr.

Aurel Steinin 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915 tarihlerinde yapt aratrma gezi-lerinde elde ettii yazmalar, bugn ngilterede yer almaktadr. Stein, 1906-1908 yllarnda yapt aratrmalarda Bin Buda Maaralarn bulmutur. Bura dan elde ettii 24 sandk malzemeyi Londraya gndermitir.

Alman Trkologlardan olan A. Grnwedel, A. Huth ve A. von Le Coq, Dou Trkistana farkl zamanlarda (1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve 1913-1914 yllarnda) yaplan drt aratrma gezisi srasnda binlerce yazma paras toplamlardr. Birinci kaz sonun-da elde edilen 46 sandk, ikinci kaz sonunda elde edilen 233 sandk malzeme ile drdn-c kaz sonunda 152 sandk malzeme Berline tanmtr. nc kaz sonunda bulunan malzemenin, zellikle duvar resimlerinin Almanyaya gtrlme sine allmtr.

Fransadaki Trke Budist yazmalarn asl blm P. Pelliot nun 1906-1909 yllarnda bulmu olduklardr.

Japonyadaki Uygurca yazmalar, Kont Otani tarafndan finanse edilen aratrma ge-zisinde ele geirilen paralardr. Bu aratr ma gezileri 1902-1904, 1908-1909 ve 1910-1914 yllar arasnda dzenlenmitir.

Uygurca yazl belgelerin toplanmasnda en byk gayreti ve baary Alman heyetleri gstermitir. Prusya Bilimler Akademi sinin dzenledii drt byk Turfan seferi sonra-snda pek ok Uygurca yazma ve basma elde edilmitir. En sonunda Birinci Dnya Sava-ndan sonra in hkmeti bu talana son vererek bulunan eserlerin Pekine gnderilmesi kararn almtr. Ancak bu karara uymayanlar da yok deildir.

Turfan ve evresinde yaplan kazlarda ele geirilen yazl belgeler bugn Berlinde Al-man Bilimler Akademisinde, Leningradta Asya Mzesinde, Londrada British Museumda, Pariste Bibliothque National ve Muse Guimetde, Stockholm de Etnografya Mzesin-de, Pekinde in Akademisinde, Kyotoda Ryukoku niversitesinde bulunmaktadr. stanbuldaki kitaplk larda da azmsanmayacak sayda Uygurca yazma vardr. (O. Fikri Sertkaya, Turfanda bulunan Uygur metinleri Trkiye ktphanelerine nasl geldi?, Trk Kltr, XXI/247, Kasm 1983, s. 740-746).

Tarm blgesindeki eski kltr merkezlerinde Uygurca dahil eitli dillerdeki yazma-larn yan sra, tahta kalplar zerine oyularak kda yaplm basmalar, tahta kazklar zerine oyulmu manastr yaztlar, sanat deeri olan duvar resimleri de bulunmutur. Y-kk durumda bulunan ehirlerde saray, manastr, ev ykntlar, ev eyalar, dokuma para-lar, manastr bayraklar vb. bulunmutur.

UYGUR EDEBYATI

Budist Uygur Edebiyat Budist Uygur yazl belgelerinin byk blm ine, Tibete, Toharca, Soda ve Sans-kriteden yaplm evirilerdir. Bu nedenle bugn Trkologlar arasnda, Uygur yazl

Uygur Trkesi22

rnlerinin zgn nitelikli olmadn dnenler de vardr. Ancak eviri olan bu eserler-de ou kez geniletme ve eklemelere gidilmi, bylelikle metnin daha iyi anlalr duru-ma getirilmesine allmtr. eviri eserlerin yannda az sayda zgn (telif) eser de var-dr. Eldeki eviri eserlerin byk ksm inceden yaplm olanlardr. Hangi dilden evril-dii bilinmeyen metinler de vardr.

Budist Uygurlardan yazma ve basma eserler kalmtr. Bu metinler, pustaka formatn-da, in kitap tomar tarznda, katlama kitap gibi eitli kitap biimlerinde hazrlanmlar-dr. Yazmalar kt zerine fra ya da kalemle ve siyah mrekkeple yazlmtr. Buda ve bodhisattva (= buda aday) gibi din adan nemli szler krmz mrekkeple yazlmtr. Kimi yazma ve basmalarda konuyla ilgili kk resimler de bulunmaktadr. Bask tekni-i inden alnmtr.

Uygur Budist evirilerinde zamanla Budizm kavramlarn karlayabilen Trke terim-ler yaratlm, bu terimler sonradan Mool Budistlerince de kullanlmtr (R. Rahmeti Arat, Uygurlarda Istlahlara Dair, Trkiyat Mecmuas, C. VII-VIII/1, stanbul 1942, s. 56-81).

Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattlarn bandan geen olaylar anla-tan avadana ve jataka ykleri daha ok, rahip olmamakla birlikte Budizmi kabul eden halk topluluklarna dinsel oku vermek iin yazlmtr. Cemaat toplantlarnda rahiple-rin halka okuduu bu ykler, ou zaman sutralar (Budann vaazlar) iine yerletiril-mitir. zellikle Budist Uygur edebiyat, hem manzum hem de dzyaz eklinde dzen-lenmi zengin saylabilecek bir jataka klliyatna sahiptir. yklerde anlatm son derece ak ve canldr.

yklerin cemaat toplantlarnda yalnz okunmakla kalnmayp ayn zamanda sahne-lenmek zere yazld da sanlmaktadr. Olaylarn getii yeri ve olayn bir ann gste-ren byk boy resimler dinleyicilerin karsna konulmakta, olayn deimesi ile resim de deimektedir.

Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilen Maitrisimit, bu ekilde krn gr-lecek ey, sahne eseri olarak yazlmtr. Maitrisimitin bir ksm Budann hayatn an-lattndan, konu bakmndan avadanalarn arasna girdii gibi, bir ksm da onun va-azlarn iine alr, yani sutralara aittir. Budann din temsil kademelerini, dinini ykselt-mek ve tantmak iin yapt hareket leri anlatr. Sonunda gnahkrlar, cehennem aza-b ekerler, Maitreya (ileride gelecek olan Buda) vastas ile kurtulurlar. Karlkl konu-ma hlinde yazlan bu kitap yukarda sz edilen krn balklar ile ilk temsil eserler-den biri olduu kanaatini vermektedir. Eser, 27 blmden (l), bir giri (ykn) ve 28

fasldan ibarettir. Berlin Akademisinde A. von Gabain ta-rafndan 1959da bulunmu olan Maitrisimit paralar top-lanarak Wiesbadenda R. Hartmannn ksa bir girii ve A. von Gabainin aklamalaryla yaymlanmtr. Sonraki ya-yn ise . Tekine aittir (Uygurca Metinler II. Maitrisimit, Ankara 1976).

Ayrca baka Uygur metinlerinde krnlk zerinde gsteri yaplan yksek yer, sahne, krni seyirci, krn-lemek seyretmek gibi szcklerin gemesi Uygurlarda ti-yatro sanatnn varln dorular niteliktedir.

Maitrisimit gibi sahneye konulmak zere yazlm nemli bir eser de Kalyanamkara et Papamkara (yi D-nceli Prensle Kt Dnceli Prens) yksdr. Bu eser zerinde Fransada yaplan ilk iki alma 1914 ylna ait-tir. 1940ta Hseyin Namk Orkun, Prens Kalyanamkara et Papamkara Hikyesinin Uygurcas (TDK Yaynlar, stan-

Resim 2.1

inasi Tekin1933-2004


bul 1940) ad ile almasn yaymlad. J. R. Hamiltonun 1971deki yaynndan sonra bu yaynn iki defa Trkiye Trkesine evirisi yaplmtr. (James Russell Hamilton (eviren: Ece Korkut, smet Birkan), Budac yi ve Kt Kalpli Prens Masalnn Uygurcas, Trk Dil-leri Aratrmalar Dizisi, Simurg, Ankara 1998; James Russell Hamilton (eviren: Vedat Kken) Buddhacla likin Uygurca El Yazmas. yi ve Kt Prens yks, TDK Yaynla-r, Ankara 1998).

Budist Uygur sahasnda Buda vaazlarn konu alan sut-ralar (Uygurca sudur) da yazlmtr. Sutralarn byk o-unluu Uygurcaya evrilmitir: Nirvanasutra, Maytrisu-dur, Saddharma-pundarika sutra, Suvarnaprabhasa sut-ra, Amitabhasutra gibi. Bu sutralar iinde en nemlisi S. E. Malovun 1910da bir ksmn Sar Uygurlarn ibadet-hanelerinde bulduu bir ksmn da zel ahslarn elle-rinden ald Suvarnaprabhasa sutra, Uygurca ad ile Al-tun Yaruktur. inceden 11. yy balarnda yaad sanlan, -Hsan Tsang biyografisini de eviren- Be balkl ngko Seli Tutung adl bir Uygur bilgini tarafndan Uygurcaya tercme edilmitir. Berlin koleksiyo nunda hibiri tam ol-mayan 6 yazma nn kalntlar vardr. Leningradta hi ek-siksiz bir yazmas bulunmaktadr. Eser 10 kitap, 31 blm-den ibarettir. Bu yazma 1687 ylnda kopya edilmi olma-sna ramen dili klsik Uygurcadr. Bu nsha zerinde ilk alan W. Radloff olmutur. Radloff, Malov ile birlikte, 675 sayfa tutan bu eseri, Uygur harf-leri ile dizdirerek Almanca evirisi ile yaymlamtr (Suvarnaprabhsa, Bibliotheca Budd-hica 17 (metin), 27 (Alman ca eviri), Petersburg 1913, 1930). Eser zerinde alm olan-lar ve bugn halen almalarna devam edenler srasyla S. E. Malov, S. aatay, . Tekin, C. Kaya, M. lmez, P. Zieme ve K. Rhrborndur.

Sutralar arasnda geen bir eserin ad Kuan-i-im Pusardr. Aslnda bu yazma b-yk bir eserin Sanskrit adyla Saddharmapundarika-Sutrann Uygurcas Vap hua ki at-lg nom eeki sudurun 25. blmdr. Elimizde olan Uygurca metin Mahayana mezhe-bine ait bir eserin Bodhisattva Avalokitesvara balkl 25. blmnn inceden tercme-sidir ve Uygurca Metinler I (Erzurum 1960) balyla . Tekin tarafndan ilenip yaym-lanmtr. Berlin Akademisinde 4 nshas vardr, drd de Turfan evresinde bulunmu-tur. inceden ne zaman, nerede ve kimin tarafndan evrildii bilinmemektedir. Bir ns-has Leningradta bulunmaktadr, ilk yaym W. Radloff tarafndan Rus Akademisince Uy-gur harfleri ile ve Almanca evirisiyle 1911de St. Petersburgda yaplmtr. Bundan baka F. W. K. Mller, Uigurica II iinde 1912de Akademide bulunan 60 satrlk bir nshay ya-ymlamtr. Metnin konusu put namzedinin (Boddhisatva) zor ve skntl durumda olan insanlara her yerde grnp yardm etmesidir.

Budist Trk edebiyatnda inceden evrilmi uydurma (=apocryphal) sutralar da var-dr. Sekiz Ykmek Sekiz Yn adl sutra, bu tre girmektedir. Berlin, Londra, Tokyo ve Leningradta birok yazma nshas vardr. Bu eserin birka nshas karlatrlarak 1934te V. Bang, rencileri A. von Gabain ve G. R. Rachmati (Gabdur-Reid Rahmeti)nin ha-zrladklar Trkische Turfantexte VIda yaymlanmtr. S. aatay, Trk Leheleri rnek-leri I (Ankara 1963)de eserin bir ksmn ve ierdii szcklerin gnmz Trkesindeki karlk larn vermitir. Sekiz Ykmek zerine 1971 ylnda L. Ligetinin (Autour du Skiz Ykmk yaruk, Studia Turcia, Budapest 1971, s. 291-319) ve 1979-2000 yllar arasnda J. Odann (New Fragments of the Buddhist Uighur Text Skiz ykmk yaruq, Altorienta-lische Forschungen, 10, 1983, 125-142) almalar olmutur.

Resim 2.2

Budist Uygur minyatrclnden bir rnek

Uygur Trkesi24

Budist Uygurlardan kalan en nemli ve en kapsaml sutralar, yukarda verdiklerimiz-dir. Bunlarn dnda daha birok sutra ve bunlar zerinde yaplm pek ok alma vardr.

Bu kitapta ad, I. Kktrk Kaanl anlatlrken geen inli Budist rahip Hsan Tsang (600-664)n biyografisini lmnden sonra rahibin rencileri yazm, 10. yyda Altun Yarukun mtercimi ngko Seli Tutung bu biyografiyi Uygurcaya evirmitir. Bu biyog-rafide Hsang Tsangn Dou ve Bat Trkistan zerinden Hindistana yapt seyahat ve ine dndkten sonraki almalar byk bir yer tutmaktadr. Tek nshas olan bu evi-rinin paralar Pekin, Paris ve Leningradta bulunmaktadr. Trk siyaset ve kltr tarihi aratrmalar iin de nemli olan bu eviri zerine 1935te Gabainden balayarak pek ok bilim adam tarafndan bugne dek devam eden almalar yaplmtr. (N. Togan, Pey-gamber Zamannda arki ve Garbi Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Hen-angn Bu lkelerin Dini ve Siyasi Vaziyetlerine Ait , slm Tetkikleri Enstits Dergi-si, C. IV, Cz: 1-2, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1964. K. Rhrborn, M. lmez, Xuanzangs Leben und Werk, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2001).

Budist Uygur edebiyat iinde tvbe dualar da vardr. Bunlar, Budizme inanan hal-kn iledii gnahlardan arnmas iin hazrlanm metinlerdir. Budist Uygurlara ait yaz-l rnler arasnda dharani (Uyg. darn) ad verilen by formllerinin yazld metinler de vardr. Uigurica IIde inceden evrilmi byle bir metin konu edilmitir. darnlar ay-rca bir yknn iine yerletirilmi de olabilir.

Yukarda anlan ounluu eviri olan bu eserler, Budist Uygur edebiyatnn dzya-z (nesir) rnlerine rnektir. Bir de iir (manzum) trnde ve genelde zgn yarat olan rnler vardr. iirlerin ou din konular iledikleri hlde, aralarnda insann dnya ile ilgisini gsteren, tabiat sevgisini canlandran ve hayatn hikmetini ortaya koyan ok g-zel lirik paralar da vardr. Bunlarn byk ksm retici amala, bir ksm da dinsel o-ku salamak amacyla kaleme alnmtr. Ayrca kimi zaman dzyazl metinler ierisine iir paralar yerletirilerek konuyu daha iyi ve etkili anlatmak amalanmtr. Bu iirlerin en nemli zellii n uyak (alliterasyon) bulunmasdr. Bazlarnda da n uyaktan baka son uyak ve hece ls grlmektedir. Bunlar R. R. Aratn Eski Trk iiri (TTK Yaynla-r, Ankara 1965) adl eserinde byk apta bir araya getirilmitir. Arat, bu kitapta Mani Muhitinde Yazlan Eserlerden sonra Burkan Muhitinde Yazlan Eserler, Ayr Paralar (Pratyaya-iiri), slam Muhi tinde Yazlan Eserler ve Nazm le lgili Paralar blm-lerine yer vermitir.

Aratn yukarda bahsettiimiz almasndan sonra sz edilecek bir alma da P. Ziemeye aittir. Zieme, 1985 ve 1991 ylnda yaymlad eserlerinde Turfan ve Dunhuang Budist Trklerinden kalm manzum metinler ile bu metinlerin ekil, tr ve ierik analiz-lerini yapmtr. (Buddhistische Stabreimdichtung der Uiguren, BT XIII, Berlin 1985. Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang, Budapest 1991). Bu eserlerin dn-da Budist Uygur iiri ile ilgili olarak yazlm pek ok makale bulunmaktadr.

Maitrisimiti maddeler hlinde tantnz.

Maniheist Uygur Edebiyat 762de Maniheizmin devlet dini olarak kabul ediliinden 840 ylnda Uygurlarn Dou Trkistana g etmesine kadarki 80 yl boyunca Maniheist Uygur edebiyatnn ilk rnle-rini vermeye balad sylenebilir. Bozkr Uygur Kaanl dneminde Maniheizmin ka-bul ediliini anlatan metin Trkische Turfantexte IIde yaymlanmtr.

Maniheist Uygurlardan kalan metinler kk boyutlu yazmalardr. Kimi kez de yaz-ma paras zerine ancak birka szck yazlmtr. Yazlarn dikkatli ve titiz ellerden k-t gzlenir. Noktalama iaretlerinin kullanm bakmndan da Budist evreye ait metin-lerden kolaylkla ayrt edilebilir.

2


Maniheist Uygur edebiyatnn rnleri arasnda ykler, din metinler yani Manihe-istlerin uyacaklar kurallar anlatan metinler ve bir Mani manastr ynetmelii, tvbe du-alar ve ilahiler kalmtr. zellikle hem n uyakla hem de son uyakla yazlm baarl iir rnekleri vardr. lk Trk airi olarak bilinen Arpn or Tiginin de ak konusunda yazl-m bir iiri, Maniheist yazmalar arasndadr. Bu iirin, Trk lirik iirinin ilk ve en eski r-nei olduunu R. R. Arat 1960ta sylemitir. (R. R. Arat, Edebiyatmzda lk Lirik iir, Trk Yurdu, 50. yl, S. 284, Mays 1960, s. 37-38).

Uygurca ad ki Yltz Nom (ki Kk Kitab) olan metnin Maninin yazd yedi kitap-tan birinin Uygurca evirisi olduu sanlmaktadr. Manichaica I ve IIIte bu metnin par-alar yaymlanmtr.

Gnah kartarak tvbe etmek iin hazrlanm metinler arasn da en nemlisi Huastvanifttir. Koo ve Dunhuang evresinde bulunan Huastvanift yazmalar, Mani ve Uygur alfabesi ile yazlm olup bunlarn Sodcadan evrilmi olabilecei sanlmak tadr. Eser zerinde 1904 ylnda F. W. K. Mllerin balatt pek ok alma vardr. Berlin Brandenburg Akademisi Turfan Koleksiyonunda saklanan Eski Trke metinlerin diji-tal ortama aktarlmas projesi kapsamnda yrtlen Vorislamische Altturkische Texte: Elektronisches Corpus (VATEC) projesinin 2001 ylnda yaplan rnek CDsi iinde de Huastvanift metninin Uygur ve Mani harfli nshalarndan paralar (Londra nshasnn tamam, Berlin ve Leningrad nshalarndan paralar ile tamam lanm bir metin olarak) ile 51 adet Mani ve Uygur harfli fragman dijital ortama aktarlmtr.

Maniheist metinler zerinde balangta en fazla alma yapan, Manichaica sreli ya-ynn 1911de balatan A. von Le Coq olmutur. Onun bir dizi hlinde kan Manichaica (I-III) adl sreli yayn bugn de Trkoloji tarihinde deerini korumaktadr. Daha sonra Berlin Koleksiyonunda bulunan Maniheist evreden kalm btn metin paralar P. Zie-me tarafndan ilenmitir. (Manichisch-trkisch Texte (Texte, bersetzung, Anmerkun-gen), Berliner Turfantexte V, Berlin 1976).

Baka Metinler Eski Trkler arasnda az sayda olmak kouluyla Hristiyanln Nestur mezhebine inanr-lar da kmtr. Turfan ve evresindeki buluntular arasnda Hristiyan Uygurlardan kalan az sayda metin vardr. Yakubos ncilinden kalan iki yapraklk metin, Uigurica Ide Mller tarafndan yaymlanmtr. Hristiyanla ait baka paralar da vardr. Aziz Georgun ek-tii lm aclarn anlatan metin, Manihaica IIde A. v. Le Coq tarafndan ilenmitir. Ayr-ca sz konusu metin zerinde, 1926 ylnda yapm olduu almada V. Bang da durmu-tur. P. Zieme tarafndan Turfansammlungda Uygur ve Sryan alfabeleriyle yazlm daha baka 12 metin paras belirlenmitir. (Zu den nestorianichen-trkischen Turfan texten, Sprache, Geschichte und Kultur de Altaischen Vlker, Berlin 1974, s. 661-664).

Uygurca yazl metinler arasnda hukuk belgeleri de vard. Bu belgeler, bor alp-verme, alm-satm, kiralama, rehin, evlat edin me ve vakf vesikalar ile vasiyetname ko-nularndadr. Bu konuda olduka fazla bilim adam alm olmakla birlikte Trkiyede R. Rahmeti Aratn almalar alm deildir (Eski Trk Hukuk Vesikalar, Trk Klt-r Aratrmalar I, Ankara 1964). Arattan nce A. Caferolu ve H. N. Orkunun da ko-nuyla ilgili alma lar olmutur. (A. Caferolu, Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istlahla r, Trkiyat Mecmuas, 4, stanbul 1934; H. N. Orkun, Trk Hukuk Tarihi. Belgeler, T.C. Ad-liye Vekillii, Ankara 1936, s. 549-628). Ayrca bu belgeleri . zgi de tarihi gzyle de-erlendirmitir. (Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi. Hukuk Vesikalarna Gre, TKAE Ya-ynlar, Ankara 1987).

Gkbilim, takvim, yldz fal ve sihir ile salk bilgisi, fal ve muska kitaplar konularn-da Uygurca yazl metinler de vardr. Berlin Turfan yazmalar kolleksiyonundaki tp me-

Uygur Trkesi26

tinleri, ilk olarak Reid Rahmeti Arat tarafndan ilenmi ve yaymlanmtr (Zur Heilkun-de der Uiguren -Uygurlar sala kavuturma bilgi leri zerine-, Berlin 1930.). Fal kitapla-rnda ise Maniheist evrede yazlm olduu sanlan, Trk-runik harfleriyle yazl olan Irk Bitig Fal Kitab son derece nemlidir.

ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR Orhun ve Uygur Trkesi, Karahanl Trkesi ile birlikte Eski Trke dnemi iinde deer-lendirilir. Baka bir deyile, 13. yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr blgede iki ayr yaz dili olumutur. Bunlardan biri tkende ve daha sonra Dou Trkistandaki Tarm blgesinde kullanlan Orhun Trkesi ile Uygurca, dieri de Kagarda ortaya kan Karahanl Trkesidir. Uygur Trkesi, Orhun Trkesinin devam niteliinde olmutur. Uygur ve Karahanl Trkeleri de birbirinin devam olduu gibi, yan yana fakat iki ayr medeniyeti temsil ederek rnlerini vermiler, sonunda slm olan 1500lerden itibaren Tarmdakini sindirmitir.

Bu Trk yaz dilinin niteliini, 10. yy slm corafyaclarndan stahr (l. 957) Meslikl-memlik adl kitabnda yle ifade etmitir (R. een, slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK Yaynlar, 2. Bask, Ankara 2001, s. 156.): in lke-sinde eitli diller konuulur. Trklere gelince bunlarn hepsi Tokuz Ouzlara, Krgzlara, Kimaklara, Ouzlara, Karluklara mensupturlar. Dilleri birdir. Birbirlerinin konutukla rn anlarlar.

stahrnin aklamalarnda dikkati eken son cmle olmaldr. nk o, dillerinin bir yani ayn olduunu syledii Trk boylar iin birbirlerinin konutuklarn anlar-lar diyerek aslnda birtakm dillik farklara dikkati ekmek istemi fakat ayn zamanda bu farkllklarn boyutunu da vurgulamtr.

Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar, mensubu olduk lar kltr daireleri ile deiik Trk boylarna ait az farkllkla rnn ortaya kard seslik, biimlik ve sz da-arcyla ilgili farkllklardan te deildir. Tabi ki bunda corafya ve zaman faktrleri de etkili olmutur.

Orhun yaztlar arasnda bile farkl az zelliklerini fark etmek mmkndr. Kagar-l Mahmudun 11. yyda Ouz zellii olarak tespit ettii b ~ m deiimi byk yazt arasnda da vardr. (Kelimenin banda bulunan harflerini Suvarlarla Ouzlar, Kpak-lar ye evirirler. Trkler -Karahanl Trkleri- men bardum, Suvarlarla Kpaklar, Ouz-lar ben bardum der. DLT I-31).

Bilge Kaan ve Kl Tigin yaztlarnda 1. tekil ahs zamiri, men ben eklinde geer, bunun ek alm ekilleri de m-li geer ken Tonyukuk yaztnda ounlukla ben olarak ge-er ve ek alm ekilleri de b-lidir.

men KT G11, BK D33 ben T 47 ~ men T 10meni BK D29, KT G11 beni T 21maa KT D30, BK D24 bini T 10Bu durum tek rnekle snrlandrlamaz. ben zamirinde mli yaplar tercih eden BK ve

K yaztlar -iinde /n/ ve // geen- beg ebed, ebed olarak, bin- binmek, bi 1000 gibi baka szcklerde byi tercih etmitir. Tonyukuk yaztnda geen belig benli, b 1000, bintr- bindirmek, bu dert, sknt, buad- sklmak, sknt iinde olmak, busz eksiksiz, fazlasyla rnekleri konuyla ilgili szcklerdir.

Ayrca Tonyukuk yaztnda bininin gemesinden Trk dilinde e ~ i sorunun balam olduunu kolaylkla syleyebiliriz. Bu sorun her yaz dili dneminde (Uygur, Karahanl, Harezm Trkeleri) artarak devam edecek ve sonunda aataycada u kurala balanacak-tr: Trke ilk hecedeki /e/ ile yazlan szler /i/ (veya //)ye dnr.


Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklara gelince: Uygurcada y ve n azlarnn olumasna neden olan Orhun Trkesindeki // (ny)

birleik sesinin Uygurcada /y/ ve /n/ye dnmesi. a kt, fena KT G5, BK K4 > ay, aya kt; pek ok Kalyanam. II.1o koyun KT D12, BK D11 > oy Kalyanam. III.1aza azck KT D34 > azya Orhun Trkesi b- ~ (sz ii /n/, // olmas durumunda) m- > Uygurca m-.ben ben T 47, men KT G11 > men Kalyanam. V.1bu T 57 > mu Kalyanam. XXVI.1Orhun Trkesi b-, -b > Uygurca w-, -wsebin- sevinmek BK D2 > sew- Kalyanam. VI.4 (kr. sewig, sewin-, sewin)sab sz, haber KT G7, BK K6 > saw Kalyanam. XV.7sub su; rmak KT D27, BK D22 > suw Kalyanam. XVII.4Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI, -I ve -sIK ekleri ile yaplrken

Uygurcada bu zamann ekiminde dier eklerin yan sra -GAy ekinin grlmeye bala-mas iki yaz dili arasndaki morfolojik farklardan biridir. -GAy eki, Kktrk harfleriyle ya-zlm olan Uygurca Irk Bitig adl kitapta da gemektedir.

Ad durum eklerinden, kma durumu eki Kktrkede +DA iken, Uygurcada bulun-ma durumu ekinin yan sra bu ekin ilevini +DIn almtr.

lgi hli eki Orhun Trkesinde +I / +nI iken Uygurcada nl veya nszle sonla-nan szlerden sonra +nIdir.

Uygur Trkesi28

zet

Uygurcada y ve n azn aklamak Orhun Trkesinde // (ny, palatal n) birleik sesi, (ko koyun KT D12, BK D11; ag kt, fena T 34 gibi) Uygurca n aznda /n/, y aznda /y/ye gelimi-tir. Yani Uygurcada, Orhun Trkesindeki ko ve ag szleri, n aznda kon ve ang, y aznda ise koy ve ayg olmutur.

Budist ve Mani metinlerinin byk ksm y az ile ya-zlmtr. Mani metinlerinin ounluu ise n az ko-nuurlar tarafndan yazlmtr.

ki az arasndaki farkllk bu seslerden ibaret deil-dir. n aznda yazlm bir Mani metninde karmza kacak en nemli farkllk, balama nls olarak ve baz szlerin tabanlarnda birinci hecenin dnda // ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/nin gelmesidir.

Uygurca yazl metinleri zetlemek Uygurlar, inandklar Budizme, Maniheizme, Hristi-yanla ait eserleri kendi dillerine evirmilerdir. o-unluunu Budist ve Maniheist Uygurlarn verdii bu eserler, Soda, ince, Toharca, Sanskrite ve Tibet-eden evrilmitir. Uygur yazl rnleri arasnda Bu-dist yaptlar byk yer tutmaktadr. Maniheizmle il-gili elyazmalar ise Budizmle ilgili olanlara gre ok daha azdr. Hristiyanln Nestur mezhebi ile ilgili Uygurca yazmalarn says ise ok ok azdr.

Aurel Steinin 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915 tarihlerinde yapt aratrma gezilerinde elde etti-i yazmalar, bugn ngilterede yer almaktadr. Stein, 1906-1908 yllarnda yapt aratrmalarda Bin Buda Maaralarn bulmutur.

Alman Trkologlardan olan A. Grnwedel, A. Huth ve A. Von Le Coq, Dou Trkistana farkl zamanlarda (1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve 1913-1914 yl-larnda) yaplan drt aratrma gezisi srasnda binler-ce yazma paras toplamlardr.

Fransadaki Trke Budist yazmalarn asl blm P. Pelliotnun 1906-1909 yllarnda bulmu olduklardr.

Japonyadaki Uygurca yazmalar, Kont Otani tarafn-dan finanse edilen aratrma gezisinde ele geirilen paralardr. Bu aratrma gezileri 1902-1904, 1908-1909 ve 1910-1914 yllar arasnda dzenlenmitir.

Uygurca yazl belgelerin toplanmasnda en byk gayreti ve baary Alman heyetleri gstermitir.

Turfan ve evresinde yaplan kazlarda ele geirilen yazl belgeler bugn Berlinde Alman Bilimler Aka-demisinde, Leningradta Asya Mzesinde, Londrada

British Museumda, Pariste Bibliothque National ve Muse Guimetde, Stockholmde Etnografya Mze-sinde, Pekinde in Akademisin de, Kyotoda Ryuko-ku niversitesinde bulunmaktadr. stanbul daki ki-taplklarda da azmsanmayacak sayda Uygurca yaz-ma vardr.

Uygur edebiyatn betimlemek Budist Uygur Edebiyat

Budist Uygur yazl belgelerinin byk blm in-e, Tibete, Toharca, Soda ve Sanskriteden yapl-m evirilerdir. eviri eserlerin yannda az sayda z-gn (telif) eser de vardr. Budist Uygurlardan yazma ve basma eserler kalmtr.

Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattla-rn bandan geen olaylar anlatan avadana ve jata-ka ykleri daha ok, rahip olmamakla birlikte Budiz-mi kabul eden halk topluluklarna dinsel oku ver-mek iin yazlmtr. Cemaat toplantlarnda rahiple-rin halka okuduu bu ykler, ou zaman sutralar (Budann vaazlar) iine yerletirilmitir.

Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilen Ma-itrisimit, bu ekilde krn grlecek ey, sahne ese-ri olarak yazlmtr. Karlkl konuma hlinde ya-zlan bu kitap, krn balklar ile ilk temsil eserler-den biri olduu kanaatini vermektedir.

Maitrisimit gibi sahneye konulmak zere yazl-m nemli bir eser de Kalyanamkara et Papamka-ra (yi Dnceli Kardele Kt Dnceli Karde) yksdr.

Budist Uygur sahasnda Buda vaazlarn konu alan sutralar (Uygurca sudur) da yazlmtr. Bu sutralar iinde en nemlisi Suvarnaprabhasa sutra, Uygurca ad ile Altun Yaruktur.

Sutralar arasnda bir eserin ad Kuan-i-im Pusardr. Aslnda bu yazma byk bir eserin Sanskrit adyla Saddharmapundarika-Sutrann Uygurcas Vap hua ki atlg nom eeki sudurun 25. blmdr.

Budist Trk edebiyatnda inceden evrilmi uydur-ma (=apocryphal) sutralar da vardr. Sekiz Ykmek Sekiz Yn adl sutra, bu tre girmektedir.

Budist Uygur edebiyat iinde tvbe dualar da var-dr. Bunlar, Budizme inanan halkn iledii gnahlar-dan arnmas iin hazrlanm metinlerdir. Budist Uy-gurlara ait yazl rnler arasnda dharani (Uyg. dar-n) ad verilen by formllerinin yazld metinler de vardr.

1

2

3


Budist Uygur edebiyatnn ounluu eviri olan eserleri, dzyaz (nesir) rnlerine rnektir. Bir de iir (manzum) trnde ve genelde zgn yarat olan rnler vardr. Bu iirlerin en nemli zellii n uyak (alliterasyon) bulunmasdr. Bazlarnda da n uyak-tan baka son uyak ve hece ls grlmektedir.

Maniheist Uygur Edebiyat 762de Maniheizmin devlet dini olarak kabul ediliin-

den 840 ylnda Uygurlarn Dou Trkistana g et-mesine kadarki 80 yl boyunca Maniheist Uygur ede-biyatnn ilk rnlerini vermeye balad sylenebi-lir. Maniheist Uygurlardan kalan metinler kk bo-yutlu yazmalardr. Noktalama iaretlerinin kullanm bakmndan Budist evreye ait metinlerden kolaylkla ayrt edile bilir. Maniheist Uygur edebiyatnn rnle-ri arasnda ykler, din metinler yani Maniheistlerin uyacaklar kurallar anlatan metinler ve bir Mani ma-nastr ynetmelii, tvbe dualar ve ilahiler kalmtr. zellikle hem n uyakla hem de son uyakla yazlm baarl iir rnekleri vardr.

Uygurca ad ki Yltz Nom (ki Kk Kitab) olan met-nin Maninin yazd yedi kitaptan birinin Uygurca evirisi olduu sanlmaktadr.

Gnah kartarak tvbe etmek iin hazrlanm me-tinler arasnda en nemlisi Huastvanifttir.

Koo ve Dunhuang evresinde bulunan Huastvanift yazmalar, Mani ve Uygur alfabesi ile yazlm olup bunlarn Sodadan evrilmi olabilecei sanlmak-tadr.

Baka Metinler Eski Trkler arasnda az sayda olmak kouluyla H-

ristiyanln Nestur mezhebine inanrlar da km-tr. Turfan ve evresindeki buluntular arasnda Hris-tiyan Uygurlardan kalan az sayda metin vardr. Uy-gurca yazl metinler arasnda hukuk belgeleri de var-d. Gkbilim, takvim, yldz fal ve sihir ile salk bil-gisi, fal ve muska kitaplar konularnda Uygurca yazl metinler de vardr. Fal kitaplarnda ise Maniheist ev-rede yazlm olduu sanlan, Trk-runik harfleriyle yazl olan Irk Bitig Fal Kitab son derece nemlidir.

Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklaraklamak1. Uygurcada y ve n azlarnn olumasna neden olan Orhun Trkesindeki // (ny) birleik sesinin Uygurcada /y/ ve /n/ye dnmesi.

2. Orhun Trkesi b- ~ (sz ii /n/, // olmas duru-munda) m- > Uygurcada m-.

3. Orhun Trkesi -b-, -b > Uygurca -w-, -w. 4. Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI,

-I ve -sIK ekleri ile yaplrken Uygurcada bu zamann ekiminde dier eklerin yan sra -GAy ekinin grl-meye balamas.

5. Ad durum eklerinden, kma durumu eki Orhun Trkesinde +DA iken, Uygurcada bulunma durumu ekinin yan sra bu ekin ilevini +DIn ekinin almas.

6. lgi hli eki Orhun Trkesinde +I / +nI iken Uy-gurcada nl veya nszle sonlanan szlerden sonra +nI olarak gelmesi.

4

Uygur Trkesi30

Kendimizi Snayalm1. Uygurca yazmalarn bulunduu Bin Buda Maaralarn aadakilerden hangisi bulmutur?

a. A. Steinb. S. E. Malovc. A. Grnwedeld. A. von Le Coqe. P. Pelliot

2. Uygurca metinlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Uygurca yazl metinlerin ou ince, Tibete, To-harca, Sodca ve Sanskriteden yaplm evirilerdir.

b. Uygurca metinler, eitli dillerden evrilirken metnin daha anlalr klnmas iin ou kez geniletme ve eklemelere gidilmitir.

c. Uygurca metinler arasnda taa oyularak yazlm olanlar ounluktadr.

d. eviri eserlerin yannda az sayda da olsa zgn eser de vardr.

e. Eldeki Uygurca metinlerin byk ksm inceden evrilmitir.

3. Uygurlarda sahneye konulmak zere yazld sanlan iki byk eser, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru ola-rak verilmitir?

a. Maitrisimit, Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk)b. Suvarnaprabhasa, Kalyanamkara et Papamkarac. Kalyanamkara et Papamkara, Maitrisimitd. Maitrisimit, Kuani-im Pusare. Kuani-im Pusar, Suvarnaprabhasa

4. Kalyanamkara et Papamkara hakknda 1940 ylnda Trkiyede yaplan alma kime aittir?

a. R. Rahmeti Aratab. inasi Tekinec. Talat Tekined. Saadet aatayae. Hseyin Namk Orkuna

5. Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk) ve Hsan Tsangn bi-yografilerini Uygurcaya kim evirmitir?

a. Bebalkl ngko Seli Tutungb. Arpn orc. Kagarl Mahmudd. Gabdur-Reid Rahmetie. Bg Kaan

6. Uygurca yazlm iirler zerinde yaplan en kapsaml a-lma olan Eski Trk iiri adl eser, kime aittir?

a. inasi Tekineb. Reid Rahmeti Aratac. Saadet aatayad. Ahmet Caferolunae. Hseyin Namk Orkuna

7. Orhun Trkesi ve Uygurca arasndaki farklarla ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Orhun Trkesi b- ~ (sz iinde /n/ ve // olmas du-rumunda) m-, Uygurcada m-ye geliir.

b. Orhun Trkesi -b-, -b, Uygurcada -w-, -wye geliir.c. Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI,

-I ve -sIK ekleri ile yaplrken Uygurcada bu eklerin yan sra -GAy eki kullanlmaya balanmtr.

d. Ad durum eklerinden olan kma durumu eki, Or-hun Trkesinde +DA iken Uygurcada bulunma du-rumu ekinin yan sra bu ekin ilevini DIn almtr.

e. Uygurcada, Orhun Trkesindeki sz ii ve sonu /d/ sesi, /y/ye gelimitir.

8. Orhun Trkesi birleik sesi, Uygurcada hangi seslere geliir?

a. n, lb. n, rc. n, yd. n, e. n, t

9. Orhun ve Uygur Trkelerinin ilk gramer almasn kim yapmtr?

a. V. Bangb. A. von Gabainc. Talat Tekind. Marcel Erdale. F. W. K. Mller

10. Uygurca metinlerde krn, krnlk, krni, krn-lemek gibi szlerin gemesi Uygurlar arasnda hangi sanatn olduunu dorular?

a. Tiyatrob. Sinemac. Heykeld. iire. Resim


Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. a Yantnz yanl ise, Uygurca Yazl Metinler konu-

sunu yeniden gzden geiriniz.2. c Yantnz yanl ise, Uygurca Yazl Metinler ko-

nusunu yeniden gzden geiriniz.3. c Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konu-

sunu yeniden gzden geiriniz.4. e Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konu-

sunu yeniden gzden geiriniz.5. a Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konu-

sunu yeniden gzden geiriniz.6. b Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konu-

sunu yeniden gzden geiriniz.7. e Yantnz yanl ise, Orhun Trkesi ve Uygur Trk-

esi Arasndaki Farklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

8. c Yantnz yanl ise, Orhun Trkesi ve Uygur Trk-esi Arasndaki Farklar konusunu yeniden gzden geiriniz.

9. b Yantnz yanl ise, Uygurcada y ve n Az konu-sunu yeniden gzden geiriniz.

10. a Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konu-sunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1Budist ve Maniheist Uygur metinlerini daha iyi anlayabil-mek iin interneti kullanarak Budizm ve Maniheizm hakkn-da bilgi veren sitelere ve yazl kaynaklara ulanz. rnein: http://www. dunyadinleri. com

Sra Sizde 2a. Maitrisimit, Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya ev-rilmitir.b. krn (= sahne eseri) olarak yazlmtr. c. Bir ksm Budann hayatn anlattndan, konu bakmn-dan avadanalarn arasna girer.d. Bir ksm da Buda vaazlarn iine alr, yani sutralara aittir. e. Karlkl konuma hlinde yazlmtr. Eser, 27 blmden (l), bir giri (ykn) ve 28 fasldan ibarettir.

Arat, R. Rahmeti, Eski Trk iiri, TTK Yaynlar, Anka-ra 1965.

Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebi-yat, Trkler, C. 3, s. 481-499.

aatay, Saadet, Uygur Yaz Dili, A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. I, S. 5, Ankara 1943, s. 77-88.

_______, slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 45, Ankara 1976, s. 390-404.

Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Brill, Leden-Boston 2004.

Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz Dili, TDK Yaynlar, Ankara 1969.

zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), TKAE Yaynlar, Ankara 1987.

Tekin, inasi, Eski Trk Yaz Dillerinin zellikleri zerine Dnceler ve Bunlarn Teekkl le Trk Siyas Bir-likleri Arasndaki likiler, Tarih ve Toplum 101, 1992, s. 9-19.

Tekin, Talat, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi, Simurg, Ankara 1997.

Tezcan, Semih, Trklerde Yaz kltrnn balangc ve geliimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara 1981, s. 41-42.

_______, En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr ve -retim Dili Olarak Trke, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s. 271-325.

Yararlanlan Kaynaklar

3Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens) adl eserin 1-12 sayfalarn okuyup evirebilecek ve metinde geen szck-lerin yaplarn zmleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

indekiler

Uygur Trkesi Uygur Trkesi-Metin-I KALYANAMKARAetPAPAMKARA(1-12.SAYFALAR)

Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens) (1-12. Sayfalar)

UYGUR TRKES

KALYANAMKARA ET PAPAMKARA

(yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens)

Uygur Trkesi Metin-I

Resim 3.1

(James Russel Hamilton

(eviren Vedat Kken), yi ve

Kt Prens yks, TDK, Ankara

1998, s.286).

Uygur Trkesi34

Aklama:Uygurcada yaznn zorluundan dolay ilk nce harf aktarmnn yani transliterasyo-nun yaplmas zorunlu hle gelmitir. Onun iin burada da metnin ilk olarak transli-terasyonu daha sonra da trans kripsiyonu (yazevrimi) verilmitir.

I1. TXRW YLYNCWK TLNTWRDYtaaru ilinke atlanturd(Prensi) darya gezinti yapmak zere ata bindirmiler- 2. RTY PLYX TTYN TRYXCY LRXerti bal tatn tar-laradi. ehir dnda iftileri3. KWYRWR RTY QWRWX YYRYK SWVYWkrr erti uru yirig suvayugrr idi. Kuru topra sulayp4. WYL YYRYK TRYYW XW QWZXWN

uygur tÜrkÇesİ

Documents