osmanlı türkçesi grameri 1

7/30/2019 Osmanl Trkesi Grameri 1

1/162

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2462

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1433

OSMANLI TRKES

GRAMER-I

Yazar

Prof.Dr. Hayati DEVEL

Editrler

Prof.Dr. Musa DUMAN

Yrd.Do.Dr. Halit BLTEKN

ANADOLU NVERSTES


2/162

iii

indekiler

Sunu .... vi

Arapada Kelime Yapm: Kelime Kalplar ve okluk

Kategorisi ..... 2GR . 3ARAPA KELMELERN YAPISI ..... 3ARAPA KELME YAPIMI ....... 4ARAPA KELMELERN VEZN ..... 6Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak .... 6HARFLERNE GRE ARAPA KELMELER .. 8ARAPADA SMLER VE OKLUK .... 13Arapada simler ... 13simlerin Vezinleri .... 14Arapada simlerde okluk ... 14

kilik (Tesniye)...... 14

okluk (cem') ...... 15Slim okluklar ...... 15Mkesser okluklar...... 16

zet .... 23Kendimizi Snayalm .. 25Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 26Sra Sizde Yant Anahtar ......... 26Yararlanlan Kaynak ..... 28

Arapada Kelime Yapm: Mcerred Masdarlar, sm-i F'illerve sm-i Mefller ..... 30ARAPADA MASDARLAR .. 31Mcerred (Sem) Masdarlar ..... 33Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri ..... 33Rub Mcerred Masdarlar .. 35Mimli Masdarlar .... 36Mec'l Masdarlar ... 36SM- F'L VE SM- MEF'L .... 37Mcerred Masdarlarn sm-i Filleri ve sm-i Mef'lleri . 37zet .... 40Kendimizi Snayalm .. 41Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ......... 42Sra Sizde Yant Anahtar ....... 42Yararlanlan Kaynak ...... 43

Arapada Kelime Yapm: Mezdnfih Masdarlar(Kys Masdarlar) ... 44MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR). 45f'l Bb ..... 46

f'l Bbnn sm-i F'ili .. 46f'l Bbnn sm-i Mef'l . 46Tef'l Bb .. 48

Tef'l Bbnn sm-i F'ili ... 48Tef'l Bbnn sm-i Mef'l .. 49Tefa''ul Bb ....... 50

Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili .... 51

Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l .. 51Tef'ul Bb .... 53

1. NTE

2. NTE

3. NTE


3/162

iv

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili ...... 53Teful Bbnn sm-i Mef'l ........ 54Mf'alet Bb...... 54

Mf'alet Bbnn sm-i F'ili ..... 54Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l ........ 55nfi'l Bb ...... 57

nfi'l Bbnn sm-i F'ili .......... 57nfi'l Bbnn sm-i Mef'l ..... 57f'ill Bb ...... 57

f'ill Bbnn sm-i F'ili ...... 58f'ill Bbnn sm-i Mef'l ...... 58fti'l Bb ........... 58

fti'l Bbnn sm-i F'ili ....... 59fti'l Bbnn sm-i Mef'l ....... 59stif'l Bb ....... 61

stif'l Bbnn sm-i F'ili ...... 61stif'l Bbnn sm-i Mef'l ......... 61zet .... 64Kendimizi Snayalm .. 65Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 67Sra Sizde Yant Anahtar ..... 68Yararlanlan Kaynak ...... 68

Arapa Kelime Yapm: Sfat- Mebbehe, sm-i Tafdl, Mblaa-iF'il, Dier Kelime Trleri; Arapa Kelimelerde Deiim: ll 70ARAPA SIFATLAR ... 71Sfat- Mebbehe ...... 71sm-i Tafdl ....... 72

Mblaa-i F'il ...... 74sm-i Mensb . 75SM- MEKN ..... 77SM- ZAMAN .... 78SM- LET .. 79SM- TASGR ... 79'LL .... 80Masdarlarda Yaplan 'lller .... 80

Sls Mcerred Masdarlarda Yaplan 'lller .. 80Kys Masdarlarda Yaplan 'lller.. 80sm-i F'il Vezinlerinde Yaplan 'lller... 82sm-i Mef'l Vezinlerinde Yaplan 'lller.... 84

Dier Baz Vezinlerinde Yaplan 'lller.. 85zet ... 86Kendimizi Snayalm .. 87Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...... 90Sra Sizde Yant Anahtar ....... 90Yararlanlan Kaynaklar ....... 90

Arapa Kelime Gruplar: sim ve Sfat Tamlamalar, Edatlar . 92ARAPA YAPILI TAMLAMALAR . 93Harf-i Tarf ... 93Ay Harfleri (Hurfl-kameriyye) ..... 94ARAPA YAPILI SM TAMLAMALARI 94Arapa Tamlamalarn Okunuu ..... 95

Makam ve Mevki simleri .. 96Kitap simleri .. 96

4. NTE

5. NTE


4/162

v

Bilimsel Terimler ...... 96ARAPA YAPILI SIFAT TAMLAMASI .. 97Arapa Sfat Tamlamalarnda Uyum .. 98ARAPA N EDATLAR (HARF- CERRLER) . 98ARAPA TAMLAMALARDAK DEKLKLER ... 99

Tamlamann stnl Okunmas .. 99Tamlamann Esreli Okunmas .. 100ARAPA BRLEK SIFATLAR: LAFZ ZFET . 102Lafz zafetlerin Kullan .. 103zet .... 107Kendimizi Snayalm .. 109Kendimizi Snayalm Yant Anahtar .... 110Sra Sizde Yant Anahtar ..... 110Yararlanlan Kaynak ..... 111

Metinler.... 112Mehmet Akif Ersoy - stiklal Mar . ?

Mustafa Kemal Atatrk - Genlie Hitabe ?Musa Sreyya - stiklal Mar . ?Ahmed Hikmet Mftolu - Yeenim ?Falih Rfk - Fikir ve Sanat Ankaras . ?Mehmet Emin - Eridir Glnn Kysnda . ?Mehmet Rauf - Eski Mektup . ?Kprlzade Mehmet Fuad - Lisanmza Dair . ?Ahmet Haim Gurabahne-i Laklakadan Mslman Saati ?Ahmet Haim - O Belde ... ?Ahmet Refik - Sultan Cemden . ?Ruen Eref - Mimar Sinann Kabrini Ziyaret ?Mehmet Akif - Bir Gece ... ?

Muallim Naci Mecma-i Muallimden Yazm Bulundum ?Muallim Naci erreden Birki Sz . ?Muallim Naci Esmden Nabi . ?Muallim Naci - Bahr-ebb . ?smail Habib Trk Teceddd Edebiyatndan Rza Tevfik ?smail Habib - Trk Teceddd Edebiyatndan Cenb ehabeddin ?Abdlhak Hmid - Kabr-i Selm-i Evveli Ziyaret . ?Abdlhak Hmid - Merkad-i Fatihi Ziyaret . ?

Metinler


5/162

vi

SUNUOsmanl Trkesi ad verilen dnem, Trkenin 15. - 20. yzyllar arasndakitarihsel gelime srecinin addr. Bu dnemin en belirgin zellii ise, sz varlalanndaki etkileme ve deimelerdir. Trkiye Trkesi, bir yaz dili olarakgelimesini byk lde Fars ve Arap edeb dillerinin etkisi altndagerekletirdi ve bu dillerden youn sz varl ve kavram dnledi. okkltrl bir imparatorluk aydn olarak Osmanl entelekteli de edeb ve bilimseldilini gelitirirken Fars ve Arap dillerini doal kaynaklar arasnda grd.Trke, bu iki dilden hem sz varl hem de sz dizimi bakmndan nemlialntlar yaparken bu dillere de birok kelime ve dilbilgisel yap katmtr.

Bugn 20. yzyln ilk eyreinden geriye doru uzanan muazzam kltrbirikimini anlamak, hem kltrel birikimimizi hem de tarihsel hafzamz, yani

arivlerimizi gelecek nesillerin yararlanabilecei hlde tutmak, Osmanl

Trkesini bilen ve anlayan aratrmaclar sayesinde mmkn olabilir. Metinleriokumay baaran veya aratrmaclar tarafndan evriyazs hazrlanm metinleriokuyan bir entelektelin ise anlama ulaabilmesi iin kmas gereken

basamaklar vardr. Bir tarihsel metni anlamak iin onun kelimelerini,kelimelerinin yapsn, sz dizimi iindeki grevini iyice bilmeliyiz. Bu metinlerireten nesillerin yaama biimlerini, sosyal yaplarn, edeb eilimlerini

bilmeden de metinleri anlamakta glk ekeriz. Bunun iin yapmamz gereken,tarihsel dnemlerle ilgili birok kitap okuyarak gemite ne olup bittiinianlamak, metinlerdeki alnt sz varl unsurlarnn dilbilgisel yaps hakkndayeterli bilgiye sahip olmaktr.

Osmanl Trkesinin yapsn renmek bize sadece gemile ba kurma

imknn deil, gnmz Trkesini doru yazma, okuma ve anlama imknn daverecektir. Bu derslerde yabanc bir dilin kurallarn deil, dedelerimizin bizebrakt mirasn dilini rendiimizi unutmamalyz.

Amac Trkiye Trkesinin 15-20. yzyllar arasndaki dneminin dilzelliklerinin ortaya konulmasna, bu dnemden kalan eserlerin, belgelerinokunup anlalmasna katkda bulunmak olan kitabn hazrlanmasnda emeigeen yazarmz Sayn Prof.Dr. Hayati Develiye ve dizgi-basm srasndayardmlarn esirgemeyen tm alanlara teekkr ederiz.

Editrler

Prof.Dr. Musa Duman

Yrd.Do.Dr. Halit Biltekin


6/162

vii


7/162

2

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa kkenli kelimelerin yapsntanyabilecek,Arapa kelimelerde vezin / kalp kavramn kavrayp bir kelimenin vezninibulabilecek,Harflerinin niteliklerine gre Arapa kelimelerin ayrld ksmlar (aksm-

seb'ay) tanmlayabilecek,Arapa kelimelerde ikilik (tesniye) ve okluk (cem') yapsn ayrt edebilecek,

okluk kelimelerin ska kullanlan kalplarn sralayabileceksiniz.Anahtar Kavramlar

Vezin Kelime kalb Asl harfler Zid harfler Aksm- seb'a Arapa kelime trleri kilik (tesniye) okluk (cem')erik Haritas

ARAPA KELMELERN YAPISIARAPA KELME YAPIMIARAPA KELMELERN VEZNHARFLERNE GRE ARAPA KELMELERARAPADA SMLER VE OKLUK


8/162

3

GR

Osmanl

Trkesinde, bir k

sm

gnmz Trkesinde de kulan

lan ok say

daArapa ve Farsa kelime bulunmaktadr. Konuma diline yerlemi ve kullanmskl yksek olanlar dnda bu alnt kelimeler Arap ve Fars yaz dilindekiorijinal imllarna bal olarak yazlmlardr.

Arapa ve Farsa kelimelerin yaplarnn bilinmesi, metnin doru okunmasve doru anlamlandrlmas asndan nemlidir. nmzdeki nitelerde,

gnmz dil bilgisinde yap bilgisi (morfoloji), klasik dil bilgisinde sarfblmlerinde ilenen konular ana hatlaryla reneceiz.

Bu iki dilden isimler, sfatlar, zarflar ve balalar alnm, ekimli fiilunsurlar alnmamtr. nmzdeki nitelerde yapmlaryla ilgili zelliklerinireneceimiz bu unsurlar, kabaca isim kategorisinde deerlendirilir.

ARAPA KELMELERN YAPISIArapa, bknl bir dildir; yani bir kkten yeni kelimeler tretilirken baa vesona ekler getirilmez. Kelimenin kkn oluturan temel harflerin belli birkalba gre bana, sonuna veya ortasna; bazan hepsine birden belli harflerinilvesiyle yeni kelimeler yaplr. Bu yapdan dolay, Arapa kelimeler klasik dil

bilgisi kitaplarnda bugnk dil bilgisi anlayndan farkl bir ekildesnflandrlmtr. Trkede kullanlmayan fiil ekimlerini bir tarafa brakrsak,Arapa kelimeler kabaca iki gruba ayrlr:

a) asl isimler (=ism-i cmid)b) tremi isimler (=ism-i mtak).Asl isimler (ism-i cmid) grubuna giren kelimeler zel isimler, cins

isimleri ve say isimleridir.

Fiilden tremi isimler (ism-i mtak) ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-imef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il, ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i

zamn, ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensb olarak gruplara ayrlr.

Baz balama edatlaryla, harf-i cer denilen edat ve zarflar da ayrcazikretmek gerekir.

Edat ve harf-i cerler hari bu kelimeleri dilbilgisel grevlerine gre isim vesfat olarak da snflandrmak mmkndr:

sm-i cmid grubuna giren btn kelimeler, masdarlar, ism-i mekn, ism-izaman, ism-i let, ism-i tasgir cinsinden kelimeler isimdirler.

bkn: Dil bilgisi

grevleri ve yap

bakmndan, kelime

kklerinin banda,iinde veya sonunda

trl deiikliklerinolmasdr.

bknl diller:

Arapa, branice vs.gibi dillerdir.


9/162

4

sm-i fil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i fil, ism-i tafdl,ism-i mensb cinsinden kelimeler ise sfattrlar.

isim ism-i fil

masdar ism-i mef'l

ism-i mekn sfat- mebbehe

ism-i zamn mblaa-i fil

ism-i let ism-i tafdl

ism-i tasgr

sim

ism-i mensb

Sfat

ARAPA KELME YAPIMI

Birleik kelimeler dnda Arapada kelimeler n ve son eklerle deil,bknlenme yoluyla yaplr.

ki harfli edatlar ve birka kelime dnda Arapada bir kelime kk en az harften oluur. Bunlara asl harflerdenilir. Yeni kelime yaplrken bu aslharflerin bana, ortasna veya sonuna bir veya daha fazla harf ilve edilir. Builve harflere zid harfler (=ekleme harfler) denilir. Kelime yapm bellikalplara gre olduu iin, bu zid harflerin hangi harfler olabilecei bellidir.Aadaki harfler, kelimenin kalbna gre zid harflerden olabilir:

,,,,,,, ,(hemze)

Zid Harfler Nerelerde Kullanlr?

Zid harflerin kelimelerde kullanlyla ilgili baz genellemeleri bilirsek, zidve asl harfleri daha kolay tanyabiliriz:

1. Hemze ( ) sadece kelime banda zid olur: efkr, ihrc(Osmanl Trkesinde bu gibi kelimelerde hemze yazlmayp sadecehemzenin 'krss' olan elif yazlmtr.)

2. Elif ( ) kelime iinde uzun a () sesini karlamak iin kullanlr:

mhir, muhbir

3. Te ( ) kelime banda, ortasnda ve sonunda zid olarak bulunabilir:

tekl, intizr, ikyet.

4. Sin ( ) ist-, mst- ses grubuyla balayan kelimelerde zid harf olur:

istiskl, mstakbel.

5. Mim ( ) harfi sadece kelime banda zid harf olur: ma'lm, mahkeme.


10/162

5

6. Nun ( ) harfi in-, mn- ses gruplaryla balayan kelimelerde bata, -n ile

biten kelimelerde ise sonda zid olur: inkisr, mnkesir,irfn.

7. Vav ( ) harfi genellikle kelime iinde uzun u () sesini karladnda zid

olur: ma'lm, mechl, mazlm, malb, hukk.

8. He ( ) harfi kelime sonunda Arapadaki kapal te harfi yerine kullanl-

dnda zid olur: medrese, kitbe, darbe.

9. Ye ( ) harfi kelime iinde uzun i () sesini karladnda zid olur:

ta'lm, fakr, .kebr

Kelime yapln daha iyi anlamak iin aadaki rnei inceleyelim:

Arapada yazmak' fiilini oluturan kk harfler (k-t-b)'dir. imdi bukkten tretilmi, dilimizde kullanlan baz kelimelere bakalm:

kitb, ktib, mektb, mekteb, kitbe vs.

Grld gibi asl harfler deimemekte, bu kke zid (ilve) harflergetirilerek yeni kelimeler yaplmaktadr.

imdi sakin olmak, yerlemek, rahatlamak fiilini oluturan (s-k-n)

asl harflerinden tretilen baz kelimelere bakalm:

skn "durma, kesilme, rahatlk vs."

sknet "durgunluk, rahat, durma vs."

skin "kmldamayan, oturan, durgun vs."

skkn "oturanlar, skinler vs."

sekene "oturanlar, skinler vs."

iskn "yerletirme, ev sahibi etme vs."

mesken "oturulan yer, ev vs."

teskn "sakinletirme, rahatlatma vs."

msekkin "yattrc, teskin edici vs."

meskenet "miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs." miskn "fakir, beceriksiz, czzaml vs."

Bu kelimelerde de kelime kkn oluturan asl harfler deimezken, yeni

kelimeler tretmek iin bu kke zid harfler getirilmitir.


11/162

6

ARAPA KELMELERN VEZNElbette zid harflerin asl harflere getirilmesi rastgele olmaz. Her dilde olduugibi Arapada da kelime tretme ekilleri bellidir. Asl sesler belli kalplaragirerek yeni kelimeler olutururlar. Arapa dil bilgisinde bu kalplarvezin ad

verilen yaplarla retilir. Bunun iin, yapmak, ilemek fiilinin asl sesleriolan (fe-ayn-lm) harflerine dayanan bir model gelitirilmitir: harfi

kelime kknn birinci asl sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi nc

asl sesini temsil eder; zid harfler aynen braklr. Ortaya kan kalpkelimenin veznidir.

Bilhassa masdarlarda, ism-i fil ve ism-i mef'l cinsinden kelimelerdekelimenin veznini belirlemek, hem kelimeyi doru okumak, hem de doruanlamlandrmak asndan nemli bir yardmcdr.

Arapa Kelimelerin Veznini Bulmak

Yukarda rendiklerimize gre cehl bilmeme, cahillik kelimesinin

veznini bulalm:

Bu kelime harften olutuuna gre zid (ilve) harf yoktur, harflerin

hepsi asldir. ylese 1., 2. ve 3. harfler iin srasyla , ve harflerini

yazalm ve kelimenin harekesine gre okuyalm:

u hlde cehl kelimesi fa'l veznindedir. Fa'l vezni birok

kelimenin tretilebilecei bir kalptr.

Ayn kkten gelen chil kelimesinin veznini de ayn ekilde

bulabiliriz. Bu kelimede drt harf olduuna gre bunlardan biri zid demektir.

Zid olabilecek harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl harflerdir. Bu asl

harflerin yerine srasyla yine harflerini yazalm, elif harfini de

kelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan kalb chil kelimesinin

harekelerine gre okuyalm:

f'ilBylece chil kelimesinin vezninin f'il olduunu belirlemi

oluruz. Ktib kelimesinin de f'il kalbnda olduunu aynekildebulabiliriz.

kitb kelimesinde de zid olabilecek tek harf eliftir. Ancak elifin yeri

farkldr. Buna gre kelimenin veznini yukardaki gibi bulmaya alrsak

ortaya fi'lvezni kar.

cehl

fa'l


12/162

7

Arapa yap bakmndan nasl bir dildir. Bu dilde kelimeler nasl tretilir?

1. Altrma

Aadaki kelimelerde asl ve zid harfleri belirleyerek kelimelerin vezninibulunuz:

zevk fa'l

sulh fu'l

gurb fu'l

hitb fi'l

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... ................. ..........

.......... .................

..........

.......... ................. ..........


13/162

8

1. Okuma almas Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

(Ta'lm-i Kr'at'den.)

HARFLERNE GRE ARAPA KELMELERAksm- Seb'a

Arapada kelimeler, asl harflerinin niteliklerine gre iki gruba ayrlr: a) sahih

b) mu'tell

harfleri, iinde bulunduklar kelimelerde eitli deiikliklere urayan

harfler olup bunlara illet harfleri denir. Asl harflerin iinde bu harflerden biriveya ikisi bulunursa byle kelimelere de mu'tellkelimeler denir.

Sz konusu illet harfleri, kelime yapm srecinde baka harflere dnrveya der. Bunlarn dntkleri harfler de yine bu harften biridir. Mesel

vezn kelimesinde illet harflerinden vav vardr. Bu kkten yeni bir kelime

retildiinde vav deiir: mivzn olmas gereken kelime vav'n ye'ye

dnmesiyle mzn eklini alr.

devr kelimesinde de vav illet harfidir. Bu kkten yaplan kelimelerde

vav harfi baka harflere dnr: daire; mdrvs.

seylkknde ye illet harfidir. Bundan tretilen isle kelimesinde

ye dmtr. Benzer yapdaki meyl kelimesinden tretilen imle

kelimesinde ye; havf kelimesinden tretilen ihfe kelimesinde vav

dmtr.

savm oru kelimesinden tretilen oru tutma anlamndaki

sym kelimesinde vav harfi,ye'ye dnmtr.

Aksm- seb'a konusu,

Arapann bir kuraln

retmek iin deil,dilimizde kullanlan

Arapa kkenli

kelimeleri doruokuyup daha iyi

anlayabilmek iin

renilmesi gerekli birkonudur. Bu sebeple,

aksm- seb'a

maddelerini teker

teker ezberlemek

yerine, kelimelerin

yapsn kavramaya

alnz!


14/162

9

Arapa kelimelerdeki bu uyum ve deime kurallarn bilirsek kelimelerinyaplarn daha kolay tanyabiliriz. Bylece metinleri doru okuyup anlamamzda kolaylam olur.

Asl harflerinin niteliklerine gre kelimelerin sahihve mu'tellolmak zereiki gruba ayrldn ifade etmitik.

Sahih kelimeler ksmdr:slim, mehmz, muz'af.

Mu'tell kelimeler drt ksmdr: misl, ecvef, nks, leff.

Bylece Arapa kelimeler asl harflerinin niteliine gre yedi ksmaayrlm olur ki buna aksm- seb'a (yedi ksm) denir. Aada bu kelimelerinyaplarn rnekleriyle greceiz:

1. Slim : Asl harflerinden biri elif, vav, ye, hemze olmayan veyaiinde ayn cinsten iki harf bulunmayan kelimelereslim denir:

hilm yumuaklk, arballk

darb vurma, vuru

zulm hakszlk, eziyet

lutf ltuf

sabr sabr

nazar bak

hkm yarg

2. Mehmz : Asl harflerinden biri hemze olan kelimelere mehmzdenir. Hemze birinci, ikinci veya nc asl harf olabilir:

edeb edep

emr i, buyruk

ekl yeme

ye's mitsizlik

re'y gr

cz' para

ey' ey

hey'et heyet

Osmanlcada ilk harfi hemzeli Arapa kelimelerinin hemzelerinin yazlmadk-

larn unutmaynz ( = gibi ).

3. Muz'af : Asl harflerinin son ikisi ayn olan kelimelere muz'afdenir:

sebeb

karr


15/162

10

aded

srr

t

bb

redd

4. Misl : Asl harflerinden ilki vav veya ye olan kelimelere misldenir:

va'z nasihat"

vuk' olma, olu

vehm vehim

ysr kolaylk

ymn bereket

yakn phesiz bilme

5. Ecvef : Asl ikinci harfi vav veya ye olan kelimelere ecvefdenir:kavl sz

sevk

seyr

meyl

bey' satma, sat

6. Nks : Asl harflerinden ncs illet harflerinden biri olankelimelere nks denir:

sehv yanlma

afv af

akvet ekiyalk

nehy yasaklama

sa'y alma

ikyet


16/162

11

7. Leff : Asl harflerinden herhangi ikisi illet harfi olan kelimelereleffdenir:

velyet veli olmak, velilik

vef sznde durma

vikye "koruma"

rivyet

riy

tayy drp bkme

Kelimelerin harflerinin zelliklerine gre ayrld yedi ksm rnekleriyle

grm olduk. Bilhassa illetli kelimelerde (yani misl, ecvef, nk

s, leff olarakisimlendirilen kelimelerde) yeni kelime yapm srecinde illet harflerinindeiime uradn, bazen de dtn sylemitik. Bylece yaps deienkelimelerin vezinlerini bulmak, anlamlarn, ait olduklar kelime ailesini tespitetmek ancak aksm- seb'a konusunun anlalmasyla mmkn olur. Dil

bilgisinde illet harflerinin kelime tretimi srecinde eitli deiikliklereuramasna i'll denilir. 'lal konusunu 4. nitede daha geni bir ekilde elealacaz.

Aksm- seb'a nedir? Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerine gre kagruba ayrlr?

2. Altrma

Aadaki kelimelerin aksm- seb'aya gre hangi gruba girdiklerini belirtiniz.Bu kelimelerin anlamlarn da reniniz:

habs slim

zevk ecvef

zll muzaf

tl ...................

afv ...................

ymn ...................

ilm ...................

vird ...................

kibr ...................

hiss ...................


17/162

12

maraz ...................

vef ...................

zarar ...................

vcd ...................

am ...................

zek ...................

veca' ...................

mrr ...................

rz ...................

gn ...................

ulvv ...................

vusl ...................

cnn ...................

edeb ...................

AAadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trk'den reniniz.

2. Metindeki Arapa yapl kelimelerin aksm- seb'ann hangi grubunagirdiini bulunuz.

2. Okuma almas


18/162

13

ARAPADA SMLER VE OKLUK

Arapada simler

nceki ksmlarda Arapa dil bilgisinde kelimelerin isim, masdar, ism-i f'il,ism-i mef'l, ism-i tafdl, ism-i tasgr, ism-i mekn, ism-i mensb, mblaa-i

f'ilolarak isimlendirilen gruplara ayrldn renmitik. Hangi gruba girersegirsin, Arapa kelime vezin ad verilen bir kalba sahiptir. Yine ncekiksmlarda Arapa kelimelerin vezinlerinin ne olduunu, nasl tespit edildiinirendik. Buna gre bir vezin, Arapada kelime tretmenin kalbn ifade eden

bir modeldir. Herhangi bir vezinden yzlerce kelime tretilebilir.

Arapa kelimenin kkn tekil eden asl harfler -birka istisna dnda- enaz harfli olur. Bu kk harfler kimi durumlarda drt veya be tane de olabilir. asl harften oluan kkleresls, drt asl harften oluanlara rub, be aslharften oluanlara humsdenilir.

simler, varlklar gsteren kelimelerdir. Bunlar dil bilgisinde cins isim vezel isim olarak ayrlrlar. Btn ahs isimleri, nesneleri gsteren isimler, sayisimleri dil bilgisinde hep isim kategorisi altnda deerlendirilir.

Masdar, hareket, olu ve kl bildiren isimlerdir. Arapada masdarlarmcerred, mimli, mezdnfih ve mec'lolmak zere drt gruba ayrlr.

sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade edenkelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,izergibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur.

sm-i mef'l, fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneniifade eden kelime trlerine verilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn,bozuk, bozulmu gibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini

oluturur.

sm-i tafdl, sfatlarda derece asndan daha stnl gsteren bir kelimekategorisidir. Trkede bu anlam reten zel bir ek yoktur. Bunu sfatn nnedaha, en gibi sfatlar getirerek retiriz: daha gzel, en byk, en yksek vs.gibi.

sm-i tasgr, isimlerde kltme kategorisidir. Trkedeki +ck/+cik,+caz/+ciez ekleriyle yaplan kuzucuk, kzcaz, lokmack gibi kelimeler deism-i tasgr kategorisinin rnekleri olarak dnlebilir.

sm-i mekn, fiilde belirtilen hareket, kl veya oluun gerekletii yeriifade eden kelime kategorilerine verilen isimdir. Trkede ou zaman bunuilek bir ek olan +lk/+lik ile kurarz. Kimi zaman de yer kelimesindenfaydalanrz. Mesel derslik, kmrlk, alma yeri, toplant yeri vs.

Mblaa-i f'il, esas olarak fiilde belirtilen hareket, olu veya kln znetarafndan ok fazla, ar derecede yapldn ifade eder. Bunu Trkede okyapan, ok konuan, ok glen gibi sfat-fiil gruplaryla yapabildiimiz gibikrlgan, piegen rneklerinde olduu gibi -gan/-gen ekleriyle de yapabiliriz.

sm-i mensb, nisbet ifade eden kelime kategorisidir. Bu kategori, kelimesonuna nispet eki getirmek suretiyle yaplr. Bu kategoriyi Trkede deiikeklerle yaparz:stanbullu, demirden, mektupu vs.

Arapann kelime kategorilerini bylece grm olduk. sm-i mensbdnda btn bu kategorilerin tekili, kelime kkn oluturan asl seslerin

vezin dediimiz kimi kal

plara sokulmas

yla mmkn olmaktad

r. Aa

da bukalplar ana hatlaryla ve Trkede kullanldklar kadaryla reneceiz.


19/162

14

simlerin Vezinleri

sim tekilinde kullanlan baz kalplar, yani vezinlerunlardr:

fa'l ,ems gne, sevr kz, cevz ceviz lahm

et, zer' ekin vs.

fi'l bi'r kuyu, zi'b kurt, ricl ayak vs.

fu'l zn kulak, flk gemi, kufl kilit, nukl

meze vs.

fa'al kalem, kamer ay, cebel da, ecer aa,

semer meyve vs.

fa'lel hardal, sa'leb tilki, sarsar frtna, defter vs.

fu'lul blbl, fustuk fstk, funduk fndk,

hdhd ibibik kuu vs.

Arapada isimler asl harflerinin saysna gre de snflandrlabilmektedir.

Buna gre isimleri asl sesten oluanlar(sls= kalem, zeheb,

flk vs.), drt asl sesten oluanlar (rub= defter, dirhem,hardal vs.), be asl sesten oluanlar (hums= zeberced sar yakut,

cirdahal iri deve vs.) olarak da snflandrmak mmkndr.

Arapada genel kural olarak asl isimlerin asl sesleri ten az ve beten fazlaolamaz. ki asl harften oluan birka isim vardr:

ah erkek karde, birader, fem az, yed el, z, z, z

sahip gibi. Bu kelimeler de aslnda sesli olup birtakm ses dmeleriyle ikisesli hlini almlardr.

Arapada kelime trleri hangi adlarla adlandrlmtr?

Arapa simlerde okluk

Arapa kelimelerde say kategorisi teklik, ikilik (tesniye) ve okluk (cem')ekillerinde yaplr.

kilik (Tesniye)

Trkeden farkl olarak Arapa kelime yapmnda ve fiil ekiminde nesneniniki adet oluunu, fiilde belirtilen znenin iki kii oluunu ifade eden eklervardr. Bu yapya tesniye ad verilir. Arapada kelime yapmnda tesniye +eyn

( ) ve + n ( ) ekiyle yaplr. Osmanl Trkesinde daha ok +eyn ekli

ekiller kullanlmtr.


20/162

15

rnekler:

taraf tarafeyn "iki taraf"

devlet devleteyn "iki devlet"

leyle leyleteyn "iki gece"

vlid vlideyn "anne ve baba"

Harem Haremeyn "Mekke ve Medine"

Tesniye yapmnda kullanlan +n eki, Osmanl Trkesinde pek az kullanl-mtr:

zviye "a" zviyetn "iki a"

harf "harf" harfn "iki harf"

okluk (cem')

Arapada okluk, iki gruptur: Eklemeli ve bknl.Eklemeli okluklarslim okluk (cem'-i slim) adn alr. +n ( ), +n

( ) ekleri mzekker (eril), +t ( ) eki ise mennes (diil) okluklar yapar.

Bunlar kurall, dzenli okluklar saylr: me'mrn, ma'lmt vs.

Bknl okluklarmkesser okluk(cem'-i mkesser) adn alr. smin aslharflerine eitli zid harflerin ilve edilip belli vezinlere konulmasyla eldeedilir. Mesel:

felek "gk" eflk "gkler": vezni ef'l

kasr "kk" kusr "kkler": vezni fu'l

kitb "kitap" ktb "kitaplar": vezni fu'ul

Slim okluklar

Slim okluu tekil eden eklerden +n ve +n ekleri eril (mzekker) okluk

yapar:

mslim = mslim+n ~ mslim+n Mslmanlar

mmin = mmin+n ~ mmin+n mminler;

memr = memrn ~ memrn

hzr = hzirn "huzurda bulunanlar, bir yerde o anda

bulunanlar"

smi' = smi'n "dinleyiciler"

kri' = kri'n "okuyucular"


21/162

16

Kelimeye +n veya +n eklerinden hangisinin getirilecei Arapada birtakmszdizimi uyumlarna bal olarak belirlenir. Osmanlcada daha ok +n ekikullanlmtr.

Salim okluu tekil eden eklerden +t eki ise diil (mennes) okluk

yapar. Bu eki alan kelimenin sonunda ve harfleri varsa bu harfler

yazlmaz.

Tekili diil olan kelimelerin oulu da bu ekle yaplr:

muallime hanm retmen - muallimt hanm retmenler

Ayrca fiillerin masdarekillerinin pek ou ile ism-i f'il ve ism-i mef'lkategorisinden kelimelerinin bazlar +t ekiyle okluk haline getirilir.

vuk vukut

ihrc

ihrctteslm teslmt

tekl teklt

tezhr tezhrt

istihsl istihslt

muhbere muhbert muhsebe muhsebt

rivyet rivyt

ikyet ikyt

malm ma'lmt

mektb mektbt

mkil mkilt

Mkesser okluklar

Mkesser okluklar esas olarak semdir, yani hangi kelimenin hangi kalba

gre okluk yaplacan Arapa konuan halklarn asrlar ncesinde olumuuzlamalar belirlemitir. Biz bunlar szlklerden reniriz.

Cem'-i mkesserler (=bknl okluk), cinsiyet kategorisinde diil(mennes) saylrlar. Bylece, Farsa yapl sfat tamlamasnda cem'-imkesser kalbnda olan bir isimden sonra gelen sfat da mennes yaplr.


22/162

17

Balca cem'-i mkesser kalplarunlardr:

Ef'l vezni:

keder "keder" ekdr "kederler", sebeb "sebep" esbb

"sebepler", ahs "ahs" ehs "ahslar", nehr

"nehir" enhr "nehirler", ekl "ekil" ekl "ekiller"

vs.

Fu'l vezni:

emr "i, emir" umr "iler, emirler", ilm "ilm" ulm

"ilimler", deyn "bor" dyn "borlar", melik "hkmdar"

mlk "hkmdarlar", fenn "bilim, bilgi" fnn "fenler,

bilimler", akl "akl" ukl "akllar" vs.

Fu'ul vezni:

kitb "kitap" ktb "kitaplar", resl "eli" rusl

"eliler", tark "yol" turuk "yollar", sefne "gemi"

sfn "gemiler" vs.

Bu vezni, okuyuta fu'l vezniyle kartrmaynz.

Fu'al vezni:

mmet mem "mmetler", devlet dvel "devletler",

sret suver "resimler, suretler" vs.

Fi'al vezni:

ni'met ni'am "nimetler", mihnet mihen "mihnetler",millet milel "milletler", hikmet hikem

"hikmetler" vs.Fu'ul, fu'al ve fi'al vezinlerinin Osmanl alfabesinde ayn ekilde yazldnadikkat ediniz. Metinleri doru okumak ve anlamlandrmak iin bu yaplarnarasndaki fark da bilinmelidir.

Fi'l vezni:

cebel "da" cibl "dalar", racl "adam" ricl

"adamlar", belde bild "beldeler", abd "kul" ibd


23/162

18

"kullar", kebr "byk" kibr "bykler", azm "byk,ulu" izm "bykler, ulular" vs.

Fu''l vezni:

Fil veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde olur:

hkim hkkm "hkimler", ktib kttb

"ktipler", tcir tccr "tcirler", tlib tullb"tlipler, renciler", kfir kffr "kfirler" vs.

Fa'ale vezni:

f'il veznindeki birok kelimenin okluu bu vezinde olur:

tlib "renci" talebe "renciler" ; ciz "gsz"

aceze "gszler"; chil cehele "chiller"; zlim zaleme "zlimler"; tbi' "bal" tebe'a "ballar, uyruklar" vs.

Fu'al vezni:

F'il ve fa'l veznindeki baz kelimelerin okluu bu vezinde gelir.

Veznin sonundaki hemze genellikle yazlmaz:

lim ulem "limler" , ir u'ar "airler", fzl fuzal "fazllar, erdemliler", chil chel "chiller", sefr "eli" sfer "eliler", fakr fukar "fakirler",vezr vzer "vezirler", ehd hed "ehitler" vs.

Fe''il vezni:

sahfe "sayfa" sah'if "sayfalar", risle res'il

"risleler", hakkat hak'ik "hakikatler", fazlet

faz'il "faziletler, erdemler", akde "inan" ak'id

"inanlar", "latfe" let'if "latifeler, akalar", vazfe

vaz'if "vazifeler, devler", netce net'ic "neticeler,

sonular" vs.

Fev'il vezni:

cmi' cevmi' "cmiler", hdise havdis

"hadiseler", k'ide kav'id "kaideler", lem avlim"lemler", hid evhid "ahitler", shil sevhil

"shiller", tbi'

tevbi' "tbi olanlar, uyruklar" vs.


24/162

19

Fev'l vezni:

knn kavnn "kanunlar", trh tevrh "tarihler",hkn havkn "hakanlar" vs.

Ef'il vezni:

Daha ok ef'al veznindeki kelimelerin okluunu yapmak iin kullanlr:

ekber "en byk" ekbir "bykler, ulular", a'zam "en yce" e'zm "yceler, ulular", erzel "pek rezil" erzil

"reziller, alaklar", akreb "en yakn" ekrib "en yaknlar" vs.

Ef'l vezni:

iklm "lke, diyar" eklm "lkeler", hads

ehds "hadisler", stz "std" estz "ustalar" vs.

Ef'il vezni:

Fa'l vezninin nks fa' eklini alr. Bu tr kelimelerin okluu ef'il

veznindedir (Osmanl Trkesinde sondaki hemzeler drlr): neb "peygamber" enbiy "peygamberler", vel evliy"veller", zek ezkiy "zekiler" vs.

Ef'ile vezni:

cevb ecvibe "cevaplar", zamn ezmine "zamanlar",

silh esliha "silahlar", lisn elsine "lisanlar,

diller", met' emti'a "metalar, mallar" vs.

Mef'il vezni:

mef'al, mef'alet, mef'il, mef'ilet veznindeki kelimelerin

okluu bu vezinde yap

l

r:mekteb mektib "mektepler, okullar", mezheb

mezhib "mezhepler, grler", maksad meksd

"maksatlar", masraf mesrif "masraflar", meclis meclis "meclisler", menzil menzil "menziller",

medrese medris "medreseler", ma'rifet me'rif,

menfa'at menfi' "menfaatler" vs.


25/162

20

Mef'l vezni:

mef'l , mef'al ve mif'l veznindeki kimi kelimelerin okluu

bu vezinde yaplr:

mecnn mecnn "mecnunlar, deliler", mektb mektb "mektuplar", mifth "anahtar" mefth "anahtarlar" vs.

Tef'l vezni:

Bilhassa tef'l veznindeki pek ok kelimenin okluu bu vezinde gelir:

tasvr tesvr "tasvirler, resimler", terkb

terkb "terkibler", teklf teklf "ykmllkler" vs.

Ef'ul vezni:

necm "yldz" encm "yldzlar", nefs enfs "nefsler,ruhlar" vs.

Baz kelimelerin birden fazla vezinde okluk yapldklar grlr. Vezinlerkimi zaman anlam farkllna sebep olurken kimi zaman anlamda bir deimeolmaz.

tlib "isteyen, renci" talebe ~ tullb "renciler" ;

kfir kefere ~ kffr "kfirler" rnekleri birbiri yerine kul-

lanlabilirken nefs "ruh, can" enfs ~ nfs "ruhlar, canlar"

her zaman birbirinin yerine kullanlamaz.

Osmanl Trkesi renimimiz sresince kelimelerin hangi vezinlerdeolduunu bilmekten anlamlarn bilmek daha nemlidir. okluk kelimelerde dekelimenin veznini bilmesek de onun okluk olduunu, hangi kelimeninokluu olduunu ve anlamn bilmek daha nemlidir.

3. Altrma

a. Aadaki kelimelerin hangi cins okluk olduunu ve vezinlerini belirtiniz;kelimelerin teklikekillerini reniniz.

hukk .

uhd .

cemdt .

harekt .

esbb .


26/162

21

b. Aadaki kelimeleri okluk kategorisine eviriniz; kelimelerin anlamnszlkten bularak reniniz.

almet .

mevcd .

hkm .

veled .

teebbs .

vasf .

c. Aadaki kelimelerin anlamlarn, vezinlerini ve teklik ekillerinireniniz:

ulm .....................................

esbb .....................................

fuzal .....................................

cevmi' .....................................

cibl .....................................

kttb .....................................

resil .....................................

suver .....................................

ktb .....................................

tevrh .....................................

ni'am .....................................

evhid .....................................


27/162

22

3. Okuma almas Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.2. Metindeki Arapa yapl salim ve mkesser okluklar tespit edip

yapllarn ve anlamlarn reniniz.


28/162

23

zet

Osmanl Trkesinde Kullanlan ArapaKkenli Kelimelerin Yapsn Tanmak.

Arapa, bknl bir dildir; yani bir kktenyeni kelimeler tretilirken baa ve sonaekler getirilmez. Kelimenin kkn olu-turan temel harflerin belli bir kalba gre

bana, sonuna veya ortasna; bazanhepsine birden belli harflerin ilvesiyleyeni kelimeler yaplr. Trkede kullanl-mayan fiil ekimlerini bir tarafa brakr-sak, Arapa kelimeler kabaca iki grubaayrlr: a) asl isimler (=ism-i cmid), b)tremi isimler (=ism-i mtak). Asl isim-ler (ism-i cmid) grubuna giren kelimelerzel isimler, cins isimleri ve say isimleri-

dir. Fiilden tremi isimler (ism-i mtak)ise masdar isimleri, ism-i f'il, ism-imef'l, sfat- mebbehe, mblaa-i f'il,ism-i tafdl, ism-i mekn, ism-i zamn,ism-i let, ism-i tasgr, ism-i mensbolarak gruplara ayrlr. sm-i cmid grubu-na giren btn kelimeler, masdarlar, ism-imekn, ism-i zaman, ism-i let, ism-itasgir cinsinden kelimeler isimdirler. sm-ifil, ism-i mef'l, sfat- mebbehe,mblaa-i fil, ism-i tafdl, ism-i mensbcinsinden kelimeler ise sfattrlar.

Arapa Kelimelerde Vezin / Kalp Kavra-mn Kavrayp Bir Kelimenin Veznini Bul-mak.

Arapa'nn "bknl" bir dil olduunugrdk. Bu dilde kelimenin kk harfleri(asl harfler) deimeden birtakm eklemeharflerle (zid harfler) belli kalplarauyularak (vezin), yeni kelimeler yaplmak-tadr. Arapa kelimeler balca isim (ism-icmid), masdar, ism-i fil, ism-i mef'l,sfat- mebbehe, ism-i tafdl, mbalaa-i

fil, ism-i tasgir, ism-i zaman, ism-imekn, ism-i let gibi trlere ayrlrlar. Bukelime trleri hepsi farkl vezinlere, yanikalplara sahiptir. Arapa dil bilgisinde bukalplar vezin ad verilen yaplarlaretilir. Bunun iin, yapmak, ilemek

fiilinin asl sesleri olan (fe-ayn-lm)

harflerine dayanan bir model gelitirilmi-

tir: harfi kelime kknn birinci asl

sesini, harfi ikinci asl sesini, harfi

nc asl sesini temsil eder; zid harfleraynen braklr. Ortaya kan kalp

kelimenin veznidir. Buna gre cehl

bilmeme, cahillik kelimesinin vezninibulmak iin nce kelimedeki asl harflerin

yerine srasyla , ve harfleri yazlr ve

bulunan vezin kelimenin harekesine gre

okunur. u hlde cehl kelimesi fa'l

veznindedir. Ayn kkten gelen chil

kelimesinin veznini de aynekilde bulabili-riz. Bu kelimede drt harf olduuna gre

bunlardan biri zid demektir. Zid olabilecek

harf eliftir. Bu kelimede harfleri asl

harflerdir. Bu asl harflerin yerine srasyla

yine harflerini yazal

m, elif harfini dekelimedeki yerine ilve edelim; ortaya kan

kalb chil kelimesinin harekele-

rine gre okuyalm: fil. rneklerden

de anlalaca gibi Arapa bir kelimeninveznini bulmak iin nce kelimenin aslharfleri tespit edilir, sonra zaid harfleryerinde kalmak kouluyla asl harfler yerine

harfleri getirilir ve bulunan kalp

kelimenin harekesiyle okunur.

Harflerinin Niteliklerine Gre Arapa Keli-melerin Ayrld Ksmlar (aksm- seb'a)Tanmlamak.

Arapa kelimeler, asl harflerinde illet harf-

leri olarak nitelenen harfleri bulunup

bulunmadklarna gre sahh ve mutellolmak zere iki gruba ayrlr. Sahh kelime-ler asl harflerinde illet harfleri bulunmayan,mutell kelimeler asl harflerinde illet harfle-ri bulunan kelimelerdir. Sahih kelimelerslim, mehmz, muz'af olmak zere ksma ayrlr. Mu'tell kelimeler misl, ecvef,nks, leff olmak zere drt ksmdr. Byle-ce Arapa kelimeler asl harflerinin nitelii-ne gre yedi ksma ayrlm olur ki bunaaksm- seb'a (yedi ksm) denir. Slim aslharflerinden biri elif, vav, ye, hemze olma-yan veya iinde ayn cinsten iki harf bulun-mayan kelimelere, mehmz asl harflerin-den biri hemze olan kelimelere, muzafasl harflerinin son ikisi ayn olan kelimele-re, misl asl harflerinden ilki vav veya yeolan kelimelere, ecvef asl ikinci harfi vav

veya ye olan kelimelere,nks asl harfle-rinden ncs illet harflerinden biri olan


29/162

24

kelimelere, leff asl harflerindenherhangi ikisi illet harfi olan kelimelere

denir.

Arapa Kelimelerde kilik (tesniye) veokluk (cem') Yapsn Ayrt Edebilmek,okluk Kelimelerin Ska Kullanlan

Kalplarn Sralamak.

Hangi trden olursa olsun Arapakelimelerde say kategorisi grupta ifadeedilir: Teklik, ikilik (tesniye), okluk(cem'). kilik (tesniye) Trkede bulunma-yan bir kelime trdr. +eyn veya +nekiyle yaplr ve nesnenin iki oluunuifade eder: tarafeyn "iki taraf", devleteyn"iki devlet". okluk (cem') ise nesnenin

ikiden fazla oluunu ifade eden saykategorisidir. ki tr vardr: 1. Slimokluk, 2. Mkesser okluk. Slim okluk,Trkedeki gibi eklerle yaplan okluktur:+n, +n, +t : mslimn, me'mrn,m'minn vs. +n ve +n ile yaplanokluklar mzekker (eril) okluklardr. +tekiyle teklik ekli mennes (diil) olankelimeler ve belli trdeki kelimeler oklukyaplr ve bunlar mennes (diil) okluklarolur: muallime muallimt, muhkeme muhkemt, ma'lmt, teklt, idhlt

vs. Mkesser okluk, bknl bir okluktrdr; yani kelimer belli kalplaragirerek okluk anlam ifade ederler: ahs ehs, kitb ktb, tlib talebe,kfir kffr, vel evliy, lim ulem vs. Baz mkesser okluk vezinleriunlardr: ef'l, fu'ul, fu'l, fi'l, fu'al,ef'il


30/162

25

Kendimizi Snayalm

1. Arapa kelimeler asl isimler ve tremi isimlerolmak zere kabaca iki gruba ayrlr. Bunagre, aadakilerden hangisi tremi isimler-

den biri deildir?a. Mektup

b. Mahkeme

c. Kitabet

d. Garip

e. Kamer

2. Aadaki trlerden hangisi sfattr?

a. sm-i mekn

b. sm-i let

c. Masdard. sm-i mensb

e. Harf-i cer

3. Aadaki trlerden hangisi isimdir?

a. sm-i mensb

b. Masdar

c. sm-i f'il

d. sm-i mefl

e. sm-i tafdil

4. Arapa kelimeler, baz istisnalar dnda en az harften oluur. Yeni kelimeler yaplrken buharflere baz harfler eklenir. Bunlara zid harf-ler denir. Buna gre, aadakilerden hangisi,zid harflerden biri deildir?

a. elif

b. be

c. te

d. mim

e. nun

5. Aadaki kelimelerin hangisinde mim harfiziddir?

a. Zulm

b. Hilm

c. Mevt

d. Mesken

e. Temyl

6. hitb kelimesinin vezni, aadakilerdenhangisidir?

a. fil

b. fil

c. fal

d. ful

e. fil

7. Ayn vezinde olan kelimeler, aadakilerinhangisinde birlikte ve doru olarak verilmi-tir?

a. Hikyet-ikyet-diryet

b. Zarar-karar-meyyl

c. Zarf-halm-sbitd. Duhl-mrr-hkm

e. Medd-hiss-zann

8. Arapa kelimeler asl harflerin niteliine greka ksma ayrlr ve bunlara ne ad verilir?

a. Drt ksma ayrlr, salim kelimeler denir.

b. Be ksma ayrlr, sahih kelimeler denir.

c. Alt ksma ayrlr, aklm- sitte denir.

d. Yedi ksma ayrlr, aksm- seba denir.

e. Sekiz ksma ayrlr, mutel kelimelerdenir.

9. Arapa kelimelerde okluk katagorisi ikigruba ayrlr. Bunlara slim ve mkesserdenir. Buna gre, aadakilerden hangisislim okluk deildir?

a. Hzrn

b. Muallimn

c. Teklt

d. uar

e. Tlibn

10.smin asl harflerine eitli zid harflergetirilerek belli vezinlere konulmasyla yap-lan okluklara mkesser (krk) okluk denir.Buna gre, aadaki kelimelerden hangisikrk okluk deildir?

a. Ulem

b. Hademe

c. Kttb

d. Umr

e. Memrn


31/162

26

Okuma almas - 1

Terbiye

Terbiyeden Maksat Nedir?

Terbiyeden maksat insann fikrini, kalbinidorulua altrmak, kt huylardan, fena det vetabatlerden men' etmek, byk ztlar, insnlarafaideli adamlar yetitirmektir. Gerek devletine,gerek milletine ve bulunduu memleketin iyiliinegerekten alanlar en ziyde terbiye grmolanlardr.

Okuma almas - 2

Hukk- Hrriyet

Ulem-y hukk, hrriyeti zamana taksimederler. Yani hrriyete nazar olunursa nev'i

grlr: Birincisi kurn- vust hrriyetidir. YaniRoma mparatorluunun inkrzndan stanbul'unfethine kadar zamanda olan hrriyet efkrdr. Ovakit hukk- ahsiyye ve hrriyet hakkndahkmetler tarafndan cebr kahr ve tahakkmedilir idi. O zaman maksad- hkmet ve herkeshkmetin tervc maksadna let ve vstazannolunmu ve hem de olmu idi. Bu uslnfenalndan btn haytn menba'lar kurumu veharekt- akliyye ve sadet selmet kaplar hepkapanm ve btn Avrupa zulmet-i cehlet iindekalm idi. Nihyet stanbul'un fethi srasnda

Avrupa'ya giden arkllar sayesinde ulm vemarifin intir, Amerika'nn kefi, barutun vefenn-i tbatn icad kurn- ahreye mebde' oldu.

Mnif Paa

Okuma almas - 3

Kuvvet

Kinat iki eyden mrekkebdir: Biri kuvvet, birimadde. Bu iki ey hakknda hkem-ymtekaddimn ve mteahhirn pek ok efkr sarfetmi ve nice ihtilfta derek, maddiyyn ve

ma'neviyyn gibi frkalara tefrk olunmu vebazs bu iki eyden birini takdm ve takviye iledierini tezyf ve hatta bsbtn inkr etmeekadar varmlardr. Bizim burada maksadmz bu

bbda o kadar uzun, o kadar dakk mtlatagirimek deildir. Kendimiz kuvvetin ehemmiyyetve takaddmn mukrr olduumuz gibi,vatanmzda maddiyynun fikr ve zehbna tbi'olmu efrd dahi tasavvur edemediimizdencmlenin msellemi olan bir mes'eleyi isbtaalmaa hcet grmyoruz.

emseddin Smi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Yaps ksmn yenidenokuyunuz.

2. d Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Yaps ksmn yenidenokuyunuz.

3. b Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Yaps ksm yenidenokuyunuz.

4. b Cevabnz doru deilse, Arapada KelimeYapm ksmn yeniden okuyunuz.

5. d Cevabnz doru deilse, Arapada KelimeYapm ksmn yeniden okuyunuz.

6. a Cevabnz doru deilse, Arapa

Kelimelerin Veznini Bulmak k

sm

n

yeniden okuyunuz.

7. a Cevabnz doru deilse, ArapaKelimelerin Veznini Bulmak ksmnyeniden okuyunuz.

8. d Cevabnz doru deilse, Harflerine GreArapa Kelimeler ksmn yenidenokuyunuz.

9. d Cevabnz doru deilse, Arapa simlerdeokluk ksmn yeniden okuyunuz.

10. e Cevabnz doru deilse, Arapa simlerdeokluk ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Arapa yap bakmndan bknl bir dildir. Birkelimenin kkn oluturan seslerin srasdeimeden baa, ortaya veya sona, bazen birkayere birden, bellik kalplara gre harflereklenerek yeni kelimeler yaplr.

Sra Sizde 2

Arapa kelimeler asl harflerinin niteliklerinegre sahih ve mu'tell olmak zere iki grubaayrlr. erisinde kelime yapm srasndadeiiklie urayan illet harfleri olmayan sahihkelimeler salim, mehmuz ve muzaf olmak zere gruptur. Mu'tell kelimeler ise misal, ecvef,nks, leff olmak zere drt gruptur. ByleceArapann kelimeleri asl harflerinin niteliklerinegre yedi alt gruba ayrlm olur. Bugruplandrmaya aksm- seb'a (yedi ksm) denir.


32/162

27

Sra Sizde 3

Arapada kelimeler isim, masdar, ism-i fil, ism-imef'l, ism-i tasgr, ism-i mekn, mblaa-i fil,ism-i mensb gibi adlarla adlandrlmtr.

1. nite Altrma Yant Anahtar

1. Altrma

zevk fa'l

sulh fu'l

gurb fu'l

hitb fi'l

hilm fi'l

zarar fa'al

duhl fu'l

eref fa'al

irfn fi'ln

kfrn fu'ln

sihr fi'l

kerem fa'al

cevb fa'l

taleb fa'al

mr fu'l

edeb fa'al

cism fi'l

sarf fa'l

2. Altrma

tl ecvef

afv nks

ymn misl

ilm slim

vird

misl

kibr slim

hiss muzaf

maraz slim

vef leff

zarar muzaf

vcd misl

am nks

zek nks

veca' misl

mrr

muzaf

rz nks

gn nks

ulvv nks

vusl misl

cnn muzaf

edeb mehmz

3. Altrma

a)

hukk Mkesser oul, fu'l, hakk

uhd Mkesser oul, fu'l, hid

cemdt Slim oul, fa'l, cemd

harekt Slim oul, fa'alet, hareket

esbb Mkesser oul, ef'l, sebebb)

almet almt

mevcd mevcdt

hkm ahkm

veled evld

teebbs teebbst

vasf evsf


33/162

28

c)

ulm : ilimler, fu'l, ilm

esbb : sebepler, ef'l, sebeb

fuzal : fzllar, fu'al, fzl

cevmi' : cmiler, fev'il, cmi'

cibl : dalar, fi'l, cebel

kttb : ktipler, fu''l, ktib

res'il : risaleler, fe''il, risle

suver : ekiller, fu'al, sret

ktb : kitaplar, fu'ul, kitb

tevrh : trihler, fev'l, trh

ni'am : nimetler, fi'al, ni'met

evhid : hitler, fev'il, hid

Yararlanlan Kaynak

Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu 1-2.stanbul. Kesit Yaynlar


34/162

29


35/162

30

AmalarmzBu niteyi tamamladktan sonra;

Arapa kelime trlerinden masdarlarn trlerini belirleyebilecek,Mcerred, mimli, mec'l masdarlar ve yaplarn tanyabilecek,sm-i f'il ve ism-i mef'l kavramn tanmlayabilecek ve mcerred masdar-

larn ism-i f'il ve ism-i mef'llerini bulabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Masdar Mcerred masdarlar Mimli masdarlar Mezdnfh masdarlar Mec'l masdarlar sm-i f'il sm-i mef'lerik Haritas

ARAPA MASDARLARSM- F'L VE SM- MEF'L


36/162

31

ARAPA MASDARLARMasdar, fiillerden tremi isim kategorisinde kelimelerdendir. Trke

dilbilgisinde masdar olarak -mak/-mek ve -ma/-me ekleriyle yaplan isimlerretilmekteyse de Arapann dilbilgisinde geli, al, lm, alm, satmanlamlarndaki isimlerin yan sra gzellik, incelik, kabalk anlamlarndakiisimler de masdar olarak adlandrlan kelime kategorilerinde retilirler.

Arapann dilbilgisinde fiilin grlen gemi zaman 3. teklik ahsndakiekli fiilin en yaln hlidir. Mesel:

ketebe yazd fiili, bu kkten tremi kelimelerin en yaln eklidir.eitli eklemelerle trl kalplarda kelimeler bu fiilden tretilir: kitbet"yazma ii, yaz yazma.

fetaha at

fiil eklinden tretilen bir masdar feth ama, fetih.

alime bildi fiil eklinden tretilen bir masdar ilm bilme, bilgi,

ilim.

Sz konusu fiil ekilleri, fiilin en yaln eklini, yani kk hlini gsterir.Trkede nasl fiil kklerine ekler getirerek yeni kelimeler yapyorsakArapada da fiil kklerinden yeni kelimeler yaplr; ancak Arapa eklemelideil, bknl bir dil olduundan fiil kknn bana-ortasna-sonuna kimisesler getirilerek yeni kelimeler yaplr. Birinci nite'de yaln kkten yenikelime yapmak iin kullanlan seslerin neler olduunu ve bunlara zid harflerdenildiini renmitik. Kelimenin kkn oluturanlar dndaki harflerzid'dir.

alime bildi fiilini ele alalm. Dilimizde bu kkten tremi kelimeler

vardr. Bu kelimelerin bir ksm harf ilvesiyle tretilmitir:

ilm ilim, bilgi, lim bilgin, ma'lm bilinen, ta'lmretme, ta'allm renme, mu'allim retmen, i'lm

bildirme, duyurma vs.

Btn bu tretmeler belli kalplar ierisinde olmaktadr. Bu kalplara vezindenildiini biliyorsunuz.

Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3. ahstaki ekimlerinde zid

harf bulunup bulunmamasna gre iki gruba ayrlr. Mesel fetaha at

''

Arapadaki hasene,

ahsene gibi ekimli

ekiller Trkedekullanlmazlar.

Buradaki rnekler

mcerred (yaln) ve

mezdnfih (ilveli)

ayrmnn anlalmasiin verilmitir.


37/162

32

fiilinde zid harf yoktur, harflerin hepsi asldir. ahsene iyilik etti

fiilinde bataki hemze ziddir. Birinci gruptaki fiillerden tretilen masdarlaramcerred masdarlar (yaln masdarlar), ikinci gruptaki fiillerden tretilenmasdarlara mezdnfih masdarlar(artrlm, harf ilve edilmi masdarlar) ad

verilir.Mcerred (yaln) masdarlarn kalplar, belli bir anlam retmezler; fiilden

tretilen bir ismin niin bu vezinden tretildiinin belli bir kural yoktur.Toplumca o kelime zerinde uzlalmtr ve bu kelimeler dilin kullanmylaedinilir, renilir. Bu yzden bu gruba giren masdarlarasem masdarlar(yaniiitip renmeye dayal masdarlar) da denir.

Mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ise belli, deitirilemez anlamlarretirler. Her fiil her kalba getirilip yeni bir kelime retilemez. Fiilin geiliveya geisiz oluu nemlidir. Buna gre kalplar etken-edilgen-dnl-iteatlarda belli anlamlar retirler. Bu zellikleri dolaysylageililik/geisizlik (yani fiilin nesne alp almamas) asndan uygun olmakartyla bir fiil belli bir kalba uygulandnda belli bir anlam retilmi olur.

Nasl Trkede + eki meslek ismi yapyorsa ve biz bir kelime kkndenmeslek ifade eden bir kelime yapmak istediimizde bu eke bavuruyorsakArapann mezdnfih masdarlar da benzer ekilde nceden belirlenmianlamlar retirler. Bu yzden bunlara kys masdarlar (yani kyaslamayadayal masdarlar) da denir.

Masdarlardaki bu ayrmn Osmanl Trkesi metinlerini doruanlamlandrmada nemli yeri vardr. zellikle kys masdarlarn retimidorudan anlamla ilgili olduu iin bunlarn yaplarn iyi kavrarsak birokkelimeyi daha doru okur ve anlamlandrrz.

Ksaca zetlersek:

Sema masdarlarn anlamlarn szlkten bularak renebiliriz. Kys masdarlarn ise szle bakmadan nce sezilecek, bilinecek bir

anlam erevesi vardr.

Kys masdarlar geililik/geisizlik, etkenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atlarn rettikleri iin anlam erevelerinin bilinmesi gerekir.

Bunu bir rnekle grelim:

ilm bilim kelimesi sem/mcerred bir masdardr. Yaln isim gibidir.

Anlam konusunda yapsndan doan herhangi bir sezgiye sahip olamayz. Bukelimenin anlamn bir kaynaktan renmi olmalyz.

ta'lmbildirme, retme kelimesi geili ve etken bir masdardr. Bireyi bir kimseye retiriz.

ta'allm renme kelimesi de geilidir ancak at itibariyle

dnldr. Bir eyi zne kendisi renir.

"Ben mektepte Franszca ta'lm ediyorum."cmlesinden znenin retmenolduunu anlarz; nk birilerine retiyor.

"Ben mektepte Franszca ta'allm ediyorum." cmlesinden ise zneninrenci olduunu anlarz; nk reniyor.

mcdele kelimesinin retildii kalbn itelik anlamn rettiinirenmisek artk bu kelimenin anlamn bilmeden dahi bu anlamla ilgili bir


38/162

33

nsezimiz olur. Ayn kalpta olan ve haber kknden tretilmi muhbere kelimesinin de karlkl yaplan bir ii ifade ettiini sezeriz:"haberleme".

Bundan sonraki blmlerde nce sem / mcerred masdarlarn retildii

ve Osmanl Trkesinde ska kullanlan baz kalplar ve mimli masdarlar,sonra da kys / mezdnfih masdarlarn retildii kalplar ve mec'l

masdarlar reneceiz.

Arapada masdarlar ka gruba ayrlr?

Mcerred (Sem) Masdarlar

Mcerred masdarlarn retildii kalplar belli bir anlam retmezler. Herhangibir yaln fiilden herhangi bir mcerred masdar kalbnda kelime retilmiolmas bir bakma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlar hakknda dilbilgisinedayanan bir nsezimiz olmaz. Bu bakmdan mcerred masdarlar ile cmid

(donuk) isimler birbirlerine benzerler ve birok kal

plar

ortakt

r.Sem mcerred masdarlarn byk ksmnda asl harflerin says tr.

Bunlara sls mcerred masdarlar denilir. Asl harfleri drt olanlara rubmcerred masdarlar denir. Arapada asl harf be olan hums mcerredmasdarlar da vardr. Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizde ok azkullanlmtr.

Sls Mcerred Masdarlarn Vezinleri

Aada Osmanl Trkesinde ska kullanlan mcerred masdarlarnkalplarn ve birka rneini reneceiz. Bu rnekleri, vezinlerine greokuyunuz ve anlamlarn reniniz.

Kimi vezinlerin sonundaki yuvarlak te ( ) Osmanl Trkesinde ya ak te ( )

veya /e/ ( ) eklinde yazlmtr.

fa'l emr, bahs, cehl, zevk, katl, kat',nehy, va'z vs.

fi'l izn, hilm, zikr, rzk, irk, i'r,

ilm, fikr vs.

fu'l buhl, hsn, hkm, kr, zulm,mr, kfr, nush vs.

fa'al

fa'let

fi'let

fu'let

fu'l

Mimli masdarlar,

dilbilgisel anlamlar

bakmndan mcerred

masdarlara benzerler,

balarndaki mim harfi

ziddir: merhamet,maksad, megale vs.

Mec'l masdarlar,

eitli isim ve sfatlardan+iyyet son ekiyle

yaplm soyut isimlerdir:insniyyet, beeriyyet,

hrriyyetvs.


39/162

34

fu'let fa'l

fi'l

fa'let

fi'let fi'ln

fu'ln

fa'aln

tef'l

Bilhassa fi'l ve fu'l ve fa'l veznindeki baz kelimeler Trkede kimi sesdeiikliklerine uramlardr. Bu kelimeler grld gibi tek nlldr ve

birounun ses yaplar Trkenin ses yapsna uymaz. Bu gibi kelimelerdenyksek bir kullanm sklna sahip olanlarn i seste bir nl tremesiyleTrkenin ses yapsna uydurulduklarn grrz:fikr>fikir, rzk> rzk, i'r>iir, kfr > kfr, kr > kr gibi. Bu kelimeler nlyle balayan bir ekaldklarnda treyen bu nl der: fikir > fikrimiz, rzk > rzkn, hkm >hkmne vs. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu kelimelerin Arapadakiorijinal imllaryla yazldklardr.

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

'

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.2. Metinde geen Arapa yapl masdarlar bulunuz.


40/162

35

1. Altrma

a.Aadaki kelimelerin hangi vezinlere ait olduklarn bulunuz.

ruhsat

zikr

hkm

gurr

brdet

karr

hsrn

cereyn

irket

b. Aada verilen kelimelerden ayn kkten gelenleri bulup birbirine oklarlabalaynz.

cls vildet nasr

kfr cehl celse

nusret cehd veled

cihd kfrn vild

cehletRub Mcerred Masdarlar

Drt asl harften meydana gelen masdarlarn bir tek vezni vardr: fa'lelet .

Bu vezindeki Osmanl Trkesinde genellikle /e, a/; bazen de te olarak

okunur:


41/162

36

terceme "tercme", arbede "grlt patrt, kavga", fezleke"rapor", saltanat "sultanlk", felsefe vs.

Baz cmle ve ibarelerin ksaltmasndan olumu kelimeler de fa'leletveznindedirler. Bu gibi kelimelere menht denilir: besmele

"bismillahirrahmanirrahm demek", hamdele "elhamdlillh demek",salvele "Peygambere salt okuma"

Mimli Masdarlar

Sem olan, yani bir kurala bal olarak retilmeyen baz masdarlar vardr ki,

bunlarn ortak zellii balarnda ekleme bir mim olmasdr. Byle

masdarlara mimli masdardenilir. Bunlarn dier semi masdarlardan dilbilgisi

asndan bir fark yoktur; yaplarna bal olarak zel bir anlam ifade etmezler;tredikleri slsi masdarla ayn anlamdadrlar. Balca drt vezinde olurlar. Buvezinlerin ou ileride greceimiz ism-i mekn, ism-i zaman ve ism-i letkategorilerinin vezinleriyle ayndr. Aralarndaki fark ancak cmle iindekianlamlarndan ayrt edebiliriz:

Mef'il vezni

va'd mev'id sz verme, vildet mevlid doum, Hz.

Muhammed'in doumu

Mef'ilet vezni

irfn ma'rifet "bilme, bilgi", gufrn mafiret

"gnah balama", va'z mev'iza "t, nasihat" vs.

Mef'al vezni

taleb matlab istek, kasd maksad, sarf

masraf.

Mef'alet vezni

rahmet

merhamet, fahr

mefharet vn,vn, su'l mes'ele sorulan ey

Mec'l Masdarlar

Baz sfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ eki getirilerek Trkede +lk/+lik

ekiyle karladmz anlamlarda kelimeler yaplr. Bu kategorideki kelimeleremec'l (yapma) masdarlardenilmektedir:

insn insniyyet insanlk, insan olma, chil

chiliyyet cahillik, chil olma, mahcb


42/162

37

mahcbiyyet mapcupluk, mahcup olma, ebed ebediyyet

sonsuzluk vs.

Arapada masdarlara -iyyet eki getirilmez; ancak Osmanl Trkesinde buek masdarlara da getirilerek Arapada olmayan kelimeler tretilmitir:

emn emniyyet eminlik, gvenlik, islm

islmiyyet slmlk vs.

SM- F'L VE SM- MEF'LMasdarlarn hareket anlam tayan, fiilden treme kelimeler olduunugrmtk. Masdarlarn tredii fiil kklerinden, o kkte belirtilen hareketiyapan veya olan ifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr kelimelere ism-i f'ildenir. sm-i f'il, fiilde belirtilen hareketi, olu veya kl yapan ifade edenkelime trlerine verilen isimdir. Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,izergibi kelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i f'il kategorisini oluturur.

Fiil kkndeki harekete veya olua maruz kalan, bu fiilden etkilenen varlkise ism-i mef'ladn alan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l, fiilde belirtilenhareket, olu ve kla maruz kalan, etkileneni ifade eden kelime trlerineverilen isimdir. Trkede krlm, krk, krgn, bozuk, bozulmu gibikelimelerin ifade ettii anlamlar ism-i mef'l kategorisini oluturur.

Mcerred Masdarlarn sm-i F'illeri ve sm-i Mef'lleri

Mcerred masdarlarn ism-i filleri f'il vezninde; ism-i mef'lleri

mefl vezninde olur. Bunu birka rnekle grelim:

ketebe yazd fiil kknn ism-i f'ili ktib (yazan, yazc), ism-imef'l mektb (yazlan ey)'dur.

talebe istedi, talep etti fiil kknn ism-i f'ili tlib (isteyen),

ism-i mef'l matlb (istenilen)'dur.

alime bildi fiil kknn ism-i f'ili lim (bilen, bilici), ism-imef'l ma'lm (bilinen)'dur.

katele ldrd fiil kknn ism-i f'ili ktil(ldren), ism-i

mef'l maktl(ldrlen)'dr.

rnekleri gzden geirelim:

Masdar sm-i fil sm-i mef'l

amel i mil iileyen,yapan

ma'mlyaplm,ilenmi

cehlbilmeme,bilgisizlik

chilbilmeyen

mechlbilinmeyen

sm-i fillerde elif, ism-i mef'llerde ise mim

ve vav harflerinin zid

olduklarna dikkat ede-lim!


43/162

38

zikr anma,zikretme

zkirzikreden,anan

mezkrzikredilen,anlan

sirkat

alma,hrszlk

srik alan,

hrsz

mesrk

alnan

irfn rif bilen ma'rfbilinen

zulmzulm,eziyet

zlim zulmeden

mazlmzulmemaruz kalan

abd kul bid kullukeden

ma'bdkendisinekulluk edilen,tanr

ehdet"grme,tank olma

hid tankolan, tank

mehdgrlen,grlm

sm-i f'il ve ism-i mef'l ne demektir?

2. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz. Bilmediiniz kelimelerin anlamn reniniz.

1. Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kamus- Trk'den reniniz.2. Metinde geen ism-i f'il ve ism-i mef'l trnden kelimeleri bulunuz.


44/162

39

2. Altrma

Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini yazp anlamlarn belirtiniz. Bazkelimelerin sadece ism-i f'illeri veya sadece ism-i mef'lleri kullanlyor

olabilir.ilm lim / ma'lm

kitbet .................................. / - ..................................

cehlet .................................. / - ..................................

irfn .................................. / - ..................................

zikr .................................. / - ..................................

hd .................................. / - ..................................

su'l .................................. / - ..................................

kudret .................................. / - ..................................

emr .................................. / - ..................................

vuslat .................................. / - ..................................

deyn .................................. / - ..................................

ak .................................. / - ..................................

sknet .................................. / - ..................................taleb .................................. / - ..................................

krn .................................. / - ..................................

ibdet .................................. / - ..................................

resm .................................. / - ..................................

nazar .................................. / - ..................................

galebe .................................. / - ..................................

cem' .................................. / - ..................................

nakl .................................. / - ..................................


45/162

40

zet

Arapa Kelime Trlerinden Masdarlarn

Trlerini Belirlemek.

Masdarlar fiilden tremi isim katego-risinde kelimelerdir. Trkede gelmek,gelme, geli gibi kelimelerde olduu gibifiillere mAK, -mA ve I ekleri getirile-rek yaplrlar. Arapa dilbilgisinde ise drttr masdar vadr: Mcerred masdarlar,mimli masdarlar, mec'l masdarlar, mezi-dnfih masdarlar. Mcerred ve mimlimasdarlardilbilgisel bir anlam tamazlar.Mesel feth, hkm, i'r, edeb, kret gibikelimelerin fa'l, fi'l, fa'al, fi'let kalplarn-da olmasnn zel bir anlam yoktur. BuArap dili konuanlar arasnda yzlerce yl

nce olumu bir szlemeye dayal gibi-dir. Trkede de bil-mek, gelmek, ko-mak gibi fiilerin niin bu sesleri tad-nn bir aklamas yoktur, bu da Trkekonuanlar arasnda yzlerce yl nceyaplm bir szlemeye dayal gibidir.Mezdnfh masdarlar ise bil- > bil-in-mek> bil-dir-mek > bil-i-mek kelimelerindeolduu gibi zel anlamlar tarlar. Meselteslm kelimesi "bir eyi teslim etme"anlamndadr, geililik ifade eder;tesellm ise "bir eyi teslim alma" anla-

mndadr, dnllk ifade eder. Muhre-be kelimesi "karlkl haberleme" anla-mndadr, itelik ifade eder. Mec'lmasdarlarise, baz isim ve sfatlara +iyyetekinin getirilmesiyle elde edilirler veisimde veya sfatta belirtilen soyutdurumun somut isim durumunu ifadeederler. insn insn-iyyet "insan olmak-lk, insan olma durum"; mecbr mecbr-iyyet "mecbur olmaklk, mecburolma durumu" vs.

Mcerred, Mimli, Mec'l Masdarlar veYaplarn Tanmak.

Mcerred masdarlarn retildii kalplarbelli bir anlam retmezler. Herhangi biryaln fiilden herhangi bir mcerred masdarkalbnda kelime retilmi olmas bir bak-ma tesadfdir. Bu kelimelerin anlamlarhakknda dilbilgisine dayanan bir nsezi-miz olmaz. Bu bakmdan mcerred mas-darlar ile cmid (donuk) isimler birbirle-rine benzerler ve birok kalplar ortaktr.Sem mcerred masdarlarn byk ks-

mnda asl harflerin says tr. Bunlarasls mcerred masdarlardenilir. Asl

harfleri drt olanlara rub mcerredmasdarlardenir. Arapada asl harf be olanhums mcerred masdarlar da vardr.

Drtl ve beli masdar rnekleri dilimizdeok az kullanlmtr. Sls mcerredmasdarlarn Osmanl Trkesinde skakullanlan kalplar fa'l, fi'l, fu'l, fa'al, fa'let,fi'let, fu'let, fu'l, fu'let, fa'l, fi'l, fa'let,fi'let, fi'ln, fu'ln, fa'aln, tef'l kalplardr.Rub mcerred masdarlarn fa'lelet eklinde

bir kalb vardr. Mimli masdarlarn mimharfi ile balayan mefal, mefil, mefalet vemefilet eklinde olmak zere drt kalb

bulunmaktadr. Mecl masdarlar ise bazisim ve sfatlarn sonuna iyyet eki getiri-

lerek yaplr.

sm-i F'il vesm-i Mef'l Kavramn Tanm-lamak ve Mcerred Masdarlarn sm-i F'ilvesm-i Mef'llerini Bulmak.

Masdarlarn tredii fiil kklerinden, okkte belirtilen hareketi yapan veya olanifade eden kelimeler de yaplr. Bu tr keli-melere ism-i f'il denir. sm-i f'il, fiilde

belirtilen hareketi, olu veya kl yapanifade eden kelime trlerine verilen isimdir.Trkede yazc, krc, yazan, kran, yazar,izer gibi kelimelerin ifade ettii anlamlarism-i f'il kategorisini oluturur. Fiil kkn-deki harekete veya olua maruz kalan, bufiilden etkilenen varlk ise ism-i mef'ladnalan kelimelerle ifade edilir. sm-i mef'l,fiilde belirtilen hareket, olu ve kla maruzkalan, etkileneni ifade eden kelime trlerineverilen isimdir. Trkede krlm, krk,krgn, bozuk, bozulmu gibi kelimelerinifade ettii anlamlar ism-i mef'l katego-risini oluturur. Mcerred masdarlarn ism-i

f'illeri f'il vezninde; ism-i mef'lleri

mefl vezninde olur: ketebe yaz-

d fiil kknn ism-i f'ili ktib

(yazan, yazc), ism-i mef'l mektb

(yazlan ey)'dur.


46/162

41

Kendimizi Snayalm

1. Arapa dilbilgisinde masdarlar, Trkedeaadaki hangi eklerle karlanmazlar?

a. -AcAK

b. -LIKc. -MAKd. -MAe. -I

2. Arapada masdarlar, tredikleri fiilerin teklik 3.ahstaki ekimlerinde zid harf bulunup bulun-mamasna gre hangi adla anlrlar?

a. Sls masdarlar Rub masdarlarb. Sls masdarlar Hums masdarlarc. Geisiz masdarlar Geili masdarlar

d. Yaln masdarlar Birleik masdarlare. Mcerred masdarlar Mezdnfh masdar-

lar

3. Mcerred (sem) masdarlar ile mezdnfh(kys) masdarlarla ilgili aadaki ifadelerdenhangisi yanltr?

a. Sema masdarlarn anlamlar szlktenbulunabilir.

b. Kys masdarlarn szle bakmadan ncesezilecek, bilinecek bir anlam erevesi

vard

r.c. Kys masdarlar, geililik/geisizlik, et-kenlik-edilgenlik-dnllk-itelik atla-rn rettikleri iin anlam erevelerinin bi-linmesi gerekir.

d. Sem masdarlar, daima harften oluur.e. Kys masdarlar, Arapa dilbilgisi kuralla-

rna gre kk kelimelerden yeni kelimelerretmek iin kullanlr.

4. kelimesi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Kys masdar kalbna gre tretilmi birkelimedir.

b. Muhabir kelimesinin eanlamlsdr.

c. kknden tretilmitir.d. Haberleme anlamnda bir kelimedir.e. Karlkl bir ii yapan ite atda kurul-

mutur.

5. Aadaki kelimelerden hangisi mcerredmasdarlardan biri deildir?a.

b.

c.

d.

e.

6. Aadakilerden hangisi, Arapa dilbilgi-sinde masdar kategorisinde saylmaz?a. Mcerred

b. Mezdnfhc. Muzafd. Mecl

e. Mimli7. Aadaki kelimelerden hangisinin vezni

dierlerinden farkldr?a.

b.

c.

d.

e.

8. Aadakilerden hangisi mimli masdarlardan

biri deildir?a.

a.

c.

d.

e.

9. Aadaki kelime gruplarndan hangisi,farkl kkten tretilmitir?a. -

b. -

c. -

d. -e. -

10. Aadakilerden hangisi ism-i mefl ism-if'il ikilisini oluturmaz?a. -

b. -

c. -d.

e. -


47/162

42

Okuma almas - 1

Tiryaki Szleri'nden

1. nklblar, ok byk derslerdir: Her dimasmaz ve samad balar b-huzr eder.

2. d san'atkr odur ki her eserinden honutgrnr.

3. Vakarl rhlara harn merhameti de hasedikadar girn gelir.

4. nsan, hakikati hayal ile katk ederek yaar:Ayaklarmz yerde ise gzlerimiz semdadr.

5. Muzr tesdfler, faydal tesdflerden bin keredaha oktur; akll adam tesdften hayrummaz

6. Mcdele-i haytta ihrz- galebe iin salamkafa lzmdr: nsanlar da kolar gibi kafa

kafaya drler.7. Hamkat dim nr ile alevi kartrr ve

kendisini her yakan bir gne sanr.

8. ok bilen gibi hi bilmeyen da afva myildir;kini yarm ilimde ara.

9. Her nmyi souktur, nmyi-i ahlkiren!

Cenap ehabettin

Okuma almas - 2

Ev Kadn

ffet ve terbiye ile hsn-i idreye mlik olan kad n,ndir bulunan bir hazinedir. Zira bir evin hsn-iidresi ve ocuklarn hfz- shhat ve talim veterbiye ve bir ev sahibinin selmet ve sadeti hepev kadnnn iyi olmasna mtevakkftr. ylekadn dim evin nizam ve intizam zere hsn-iidresi ile megul olur. Ev kadnlarnn vazifelerihanenin nizam ve intizamna, keml-i nezfet vehsn-i idaresine gayret ve dikkatten ibarettir.

Btn evin idaresi ev kadn zerinde olup birmemleket mdr ve hkimi gibi hkm ve idare

edebilir. Ev onun hkm ve iradesi ile idareolunur. Ev halk kendisinden memnun olur ise, evkadn da hane halknn manevi surette bydemek olup herkes hsn-i rzas ile onun emir veiradesine tbi ve szne kni' olur.

sm-i F'iller: mlik, ndir, shib, hkim, tbi',kni:

sm-i mef'l: memnn

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Cevabnz doru deilse, ArapaMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.

2. e Cevabnz doru deilse, Arapa

Masdarlar ksmn yeniden okuyunuz.3. d Cevabnz doru deilse, Arapa

Masdarlar ksm yeniden okuyunuz.

4. b Cevabnz doru deilse, ArapaMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.

5. e Cevabnz doru deilse, Sls McerredMasdarlarn Vezinleri ksmn yenidenokuyunuz.

6. c Cevabnz doru deilse, ArapaMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.

7. a Cevabnz doru deilse, Sls Mcerred

Masdarlarn Vezinleri ksmn yenidenokuyunuz.

8. c Cevabnz doru deilse, MimliMasdarlar ksmn yeniden okuyunuz.

9. b Cevabnz doru deilse, Sls McerredMasdarlarn Vezinleri ksmn yenidenokuyunuz.

10. a Cevabnz doru deilse, McerredMasdarlarn sm-i Filleri ve sm-iMeflleri ksmn yeniden okuyunuz.

S

ra Sizde Yan

t Anahtar

Sra Sizde 1Arapada masdarlar fiil ekiminde grlengemi zaman 3. teklik ahs ekimindekidurumlarna gre iki gruba ayrlr. ekimlenmesrasnda zid harf getirilmeyen kklerdentremi masdarlara mcerred (yaln) masdardenir: nasara nasr, nusret vs.

gibi. ekimlenme srasnda zid harf getirilenkklerden tremi masdarlara mezdnfih(artrlm) masdar denir: ta'lm "retme",

ihbr "haber verme", teekklekillenme, oluma, temyl meyl etmevs. Bunlarn dnda mimli masdarlar(merhamet,megale vs.) ve mec'l masdarlar (insniyyet,hrriyyet vs.) vardr.

Sra Sizde 2

sm-i f'il, kelimede bildirilen hareketi yapan,eden veya eyleyeni; olan gsteren kelimedir.Bilme hareketinin ism-i f'ili lim "bilen" ( ),ldrme hareketinin ism-i f'ili ktil "ldren"

( ) olur. sm-i mef'l ise kelimede bildirilen


48/162

43

harekete, olua maruz kalan, ondan etkilenendir.Bilme fiilinin ism-i mef'l ma'lm ( )

'bilinen"; ldrme fiilinin ism-i mef'l maktl"ldrlen" ( )'dr.

2. nite Altrma Yant Anahtar

1. Altrma

a.

ruhsat fu'let

zikr fi'l

hkm fu'l

gurr fu'l

brdet fu'let

karr fa'l

hsrn fu'ln

cereyn fa'aln

irket fi'let

b.

cls celse

vildet veled - vild

nasr nusretcehl cehlet

cehd cihd

kfr kfrn

2. Altrmakitbet, / ktib mektb

cehlet, chil / mechl

irfn, rif / ma'rf

zikr, zkir / mezkrhd, hid / mehd

su'l, s'il / mes'l

kudret, kdir / makdr

emr, mir / me'mr

vuslat, vsl / mevsl

deyn, dyin / medyn

ak, k / ma'k

sknet, skin / meskn

taleb, tlib / matlb

krn, kir / mekr

ibdet, bid / ma'bd

resm, rsim / mersm

nazar, nz

r / manzrgalebe, glib / malb

cem', cmi' / mecm'

nakl, nkil / menkl

Yararlanlan Kaynak

Develi, H. (2008). Osmanl Trkesi Klavuzu1-2.stanbul. Kesit Yaynlar.


49/162

44

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mezdnfih masdarlarn bblarn tanyabilecek, Bu bblarn hangi anlamlarda masdar trettiini aklayabilecek, Mezdnfih masdarlarnn ism-i f'il ve ism-i mef'lllerini tanyp sralaya-

bileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Mezdnfh Masdarlar if'l tef'l tefa''ul tef'ul mf'alet infi'l if'ill ifti'l istif'l sm-i f'il sm-i mef'lerik Haritas

MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)


50/162

45

MEZDNFH MASDARLAR (KIYS MASDARLAR)Bu gruptaki masdarlar, mcerred masdarlardan farkl olarak belli bir kalpiinde belli bir anlam retirler. Herhangi bir fiil kknden mezdnfih birmasdarn yapsna gre masdar retmek mmkn gibi grnr. Elbette herdilde -teorik adan mmkn bile olsa- her kelime kkne birtakm eklergetirilmez. Bunlar toplumsal uzlamaya bal olarak kullanlr. Ancak biz bukalplarn ne gibi anlamlar rettiini nceden bilebiliriz. Mcerred masdarlardaise bunu bilebilmek mmkn deildir. Eer bir kys masdarngeili/geisiz, etken/edilgen, dnl veya ite atda olduunu biliyorsanz,o yapda retilmi bir kelimenin anlam dairesini belirleyebilirsiniz. Mcerredmasdarlarda bunu bilebilmek mmkn deildir; ancak szlkler yardmylaveya o dili iyi bilenlerden iiterek reniriz. Bundan dolay mcerredmasdarlar sem (iitip renmeye dayal, kuralsz, dzensiz), mezdnfihmasdarlar ise kysdir (kurall, dzenli).

Mezdnfih masdarlarn Osmanl Trkesinde ska kullanlan dokuz bbvardr:

if'l

tef'l

tefa''ul

tef'ul

mf'alet

infi'l

ifti'l

if'ill

istif'l


51/162

46

f'l Bb

Bu bbda bataki ve ortadaki elifler zid, yani ekleme harflerdir.

kerem cmertlik

ikrm a

rlama

hurc kma ihrc karma, ihra etme

sarf harcama, kullanma isrf bo yere kullanma

Bu bbdaki masdarlarn ats geilidir, yani nesne alr. Geisiz bir fiil bubba nakledildii zaman geili olur ve nesne alr:

ilm i'lm (bireyi) bildirme

zuhr grnme izhr (bir eyi) meydana karma,

gstermesukt dme iskt (bireyi) drme"

skt susma, sessiz olma iskt (bir kimseyi) susturma

duhl girme idhl (bireyi) dhil etme, ieriye sokma

fehm anlama ifhm (bireyi) anlatma

rb ime irb (bireyi) iirme

Ancak bu bbd kimi geisiz masdarlar da vardr: insf adaletliolma, islm mslman olma, imkn olabilir olma, olabilirlik

vs. gibi.

f'l Bbnn sm-i F'ili

f'l bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:

ikrm mkrim ikram eden, ikram edici

islm mslim slm olan, mslman

isrf msrif israf eden, israf edici

ihbr muhbir haber veren, haber verici

f'l Bbnn sm-i Mef'l

f'l bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

isbt msbet ispat olunmu

icml zetleme

mcmel icml olunmu, zetlenmi


52/162

47

ikrm mkrem ikram olunmu

ihrc muhrec karlm, km

A) Aadaki sls masdarlar if'l bbna naklediniz. Bulduunuz kelimelerinanlamlarn szlkten reniniz:

karr ikrr "syleme"

fesd ........................................................................

felh ........................................................................

hakk ........................................................................

hsn ........................................................................

huzr ........................................................................

kerhet........................................................................

su'd ........................................................................

bed' ........................................................................

nafaka ........................................................................

rc' ........................................................................

'adem ........................................................................

cebr ........................................................................B) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i f'illerini ve anlamlarn yaznz:

ibd' mbdi' mucit, yaratan

ibtl .........................................................................

semere.........................................................................

icbr ........................................................................crm .........................................................................

ihrk .........................................................................

ihbr .........................................................................

dehet .........................................................................

imkn .........................................................................

inkr .........................................................................


53/162

48

C) Aadaki kelimelerin if'l bbndan ism-i mef'llerini yaznz ve bukelimelerin anlamlarn reniniz.

ibhm mbhem

ihkm ........................................................................

ilhm ........................................................................

irsl ........................................................................

ilzm ........................................................................

inzl ........................................................................

inkr ........................................................................

Tef'l Bb

Tef'l vezninde bataki te ile ortadaki ye harfleri eklemedir. Sls

masdarlardan geili, yani nesne alan masdarlar kurar.

'ilm bilme, bilim ta'lm retme

ekl ekil tekl ekil verme, kurma

kurb yakn olma takrb yaknlatrma

kizb yalan tekzb yalanlama

sdk doru olma tasdk dorulama

cehl bilmeme techl cehaletle sulama

kfr kfir olma tekfr kfirlikle sulama

vhid bir tevhd Allah' birleme

selse tesls leme, Hristiyan inancndaki l Tanr

inanc

Tef'l Bbnn sm-i F'ili

Tef'l bbnn ism-i f'ili mfa''il vezninde gelir:

ta'lm retme mu'allim retmen

tedrs ders verme mderris ders veren, retmen

teskn sakinletirme msekkin sakinletirici

tefsr yorumlama mfessir tefsir limi, yorumlayc


54/162

49

tertb dizme mrettib dizgici

telf kitap yazma mellif kitap yazar

tesr dokunma

messir dokunakl

Tef'l Bbnn sm-i Mef'l

Tef'l bbndaki kelimelerin ism-i mef'l mfa''al vezninde gelir:tertb dzenleme mretteb dzenlenmi

ta'lm retme mu'allem retilmi, eitilmi

terkb birletirme mrekkeb birletirilmi

tess kurma messes kurulu, kurulmu

tesls leme mselles gen

tecl erteleme meccel ertelenmi

tedb edeblendirme meddeb terbiye edilmi

A) Aadaki kelimelerden tef'l bbnda kelimeler tretip bunlarn

anlamlarn reniniz:

'akab ta'kb takip etme

fasl.......................................................................................

haml.................................................................................

hakret..............................................................................

bedel ..................................................................................

cedd ..................................................................................

tbk ..................................................................................

sarf ..................................................................................B) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i f'illerini bulup anlamlarn

reniniz:

ta'br mu'abbir

ta'rz.............................................................................

ta'zb............................................................................


55/162

50

tefsr............................................................................

tekml..........................................................................

temsl .........................................................................C) Aadaki kelimelerin tef'l bbndan ism-i mef'llerini bulup anlamlarn

reniniz:

ta'cl mu'accel

tahmn .........................................................................

ta'rf .........................................................................

ta'tl .........................................................................

tafsl .........................................................................

teklf .........................................................................

Tefa''ul Bb

Bu vezinde bataki te eklemedir. Ayn harfinin yerinde bulunan harf de

tekrarlanr, yani eddeli okunur.

Tefa''ul bb, tef'l bbnn dnlsdr ve genellikle geisiz

masdarlar tretir. Bu ikisini kar

t

rmamak iin yaz

l

ta tefa''ul vezninin ye'sizolduuna dikkat edilmelidir.

ders tederrs ders alma

cem' toplama tecemmu' toplanma

kibr byklk tekebbr byklenme, kibirlenme

ekl teekkl ekillenme, oluma

hareket taharrk kmldanma, harekete geme

zevc e tezevvc evlenme

cinnet tecennn cinnet geirme, delirme

cism tecessm bir cisim hlinde ortaya kma

Bu bbdaki masdarlar arasnda geili olanlar da vardr:

zikr anma tezekkr hatrlama, dnme, anma

'ilm ta'allm renme

bl yetime, erime tebellu eritirilen haberi alma


56/162

51

Tefa''ul Bbnn sm-i F'ili

Tefa''ul bbnn ism-i f'ili mtefa''il vezninde olur:

tekellm konuma mtekellim konuan

tefekkr dnme mtefekkir dnen

tebessm glmseme mtebessim glmseyen

tereddd kararszlk mtereddid kararsz, tereddtl

teessf kederlenme mteessif kederlenen

teehhl evlenme mteehhil evlenen, evli

teyakkuz uyank olma mteyakkz uyank, tetikte olan vs.

Tefa''ul Bbnn sm-i Mef'l

Tefa''ul bbnn ism-i mef'l mtefa''al vezninde olur:

teebbs ie girime mteebbes teebbs olunan ey

teyemmn uurlu sayma mteyemmen uurlu saylan

teessf mteessef teessf olunan, kederlenilen vs.

A) Aadaki kelimelerden tefa''ul bbnda masdarlar tretip anlamlarn

reniniz:

'abd ta'abbd

'ufnet ..................................

'aceb ..................................

'ahd ..................................

haml ..................................

nzl ..................................

zevc ..................................

sarf ..................................

kr ..................................


57/162

52

B) Aadaki kelimelerin ism-i f'illerini bulup anlamlarn reniniz.

teebbs mteebbis

tarassud ............................................

tasadduk ............................................

ta'annd ............................................

tesettr ............................................

temeyyz ............................................

C) Aadaki kelimelerin ism-i mef'llerini bularak anlamlarn reniniz.

tasavvur mutasavver

teebbs ...........................................

ta'allm ...........................................

tecerrd ...........................................

tesellm ...........................................

tevehhm .................................................

1. Okuma almas

Aadaki metni okuyunuz.

1) Metinde geen bilmediiniz kelimeleri Kmus- Trkden reniniz.2) Metinde geen, yapsn rendiimiz masdarlara ait kelimeleri tesbit edip

vezinlerini bulunuz.


58/162

53

Tef'ul Bb

Bu vezinde bataki te ve ortadaki elif harfleri eklemedir. Bu bbdaki

masdarlarn ats zneleri ve nesneleri asndan eitlilik gsterir:

a) Bir ksm masdarlar zneleri asndan itelik ifade eder:

irket ortaklk terk ortaklama

sadme arpma arpma

' avn yardm te'vn yardmlama

b) Bir ksm masdarlar ise zneleri bakmndan dnldr:

keml olgunluk tekml olgunlama

ziyde tezyd artma, oalma

noksn tenkus noksanlama, eksilme

c) Nesneleri asndan bu bbdaki masdarlar genellikle geisizdir:

meyl eilim temyl meyl etme

fahr vn vnme

nisbet tensb uygun olma, nispette olma

) Kimi rnekler geilidir, yani nesne alr :

tedrk elde edip hazrlama, tenvl yeme,

tecvz haddini ama, teye geme vs.

d) Bu bbdaki masdarlarda ska grlen bir anlam zellii, gerekte olmayanbir hli varm gibi gsterme, yapmacklk ifadesidir:

te'r airlik taslama, techl bilmez gibi davranma,

temruz hasta olmad halde hastaym gibi davranma,

tegfl bilmezlikten gelme, tanmyormu gibi davranma vs.

Tef'ul Bbnn sm-i F'ili

Tefl bbnn ism-i fili, mtefil vezninde gelir:

tesdf rastlama mtesdif rastlayan

te'r airlik taslama mte'ir airlik taslayan

temyl meyl etme mtemyil meyleden, eilimli


59/162

54

Teful Bbnn sm-i Mef'l

Tefl bbnn ism-i mefl, mtef'al vezninde gelir, ancak az

kullanlan bir kelime kategorisidir:

tecvz haddi ama mtecvez tecavz edilen, alantedvl elden ele dolama mtedvel tedvl olunan

Mf'alet Bb

Bu bbda bataki mim , ortadaki elif ve sondaki te eklemedir. Bu

Osmanl Trkesinde ya ak te veya (a, e) eklinde yazlr.

Bu bbdaki masdarlarn ats, nesnesi bakmndan geili veya geisizolabilir; znesi bakmndan ise genellikle itelik ifade ederler:

'ahd sz verme mu'hede anlama

haber muhbere haberleme, iletiim

harb muhrebe savama

sebkat geme msbaka yarma

tbk uygun, ayn mutbakat uyuma, uygun olma

Mf'alet bb her zaman itelik ifade etmez:

devm mdvemet devam etme

hfz koruma koruma

hicret g g etme, g

'amel i mu'mele davranta bulunma

Mf'alet Bbnn sm-i F'ili

Mf'alet bbnn ism-i f'ili mf'il vezninde gelir:

muhbere haberleme muhbir haber veren

muhrebe savama muhrib savaan, sava

mhade gzleme, gzlem mhid gzlemci

muhsebe muhsib hesap yapan

mdvemet devam etme mdvim devam eden,

devaml


60/162

55

Mf'alet Bbnn sm-i Mef'l

Mf'alet bbnn ism-i mef'l mf'al vezninde gelir:

muhtaba syleme muhtab syleilen, hitab edilen

mbreke tebrikleme, birbirini kutlama mbrek kutlu,

uurlu

mhede gzleme mhed gzlenilmi, grlen vs.

A) Aadaki masdarlardan tef'ul bbnda kelimeler yapp bunlarn ism-i

f'illerini bulunuz. Bu kelimelerin anlamlarn yazllaryla birlikte reniniz.

beyn tebyn mtebyin

cesret ..................... ................

osmanlı türkçesi grameri 1

Documents