batı türkçesi

Türk Dünyası El Kitabı Türk Kültürünü Araştırma Ens. Yay.:121, Ankara 1992

XV. ASIT:

AD= Ahmed-i DAt Divanr (Ismail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i DAi KSIlliyatr, faksimile, Istanbul 1952), MV = Mevlid - Suleyman Celebi (Ahmet Ateg, Ves71etu1n- NecAt, Ankara 1954), SD = Seyhi DivAnr (T. D. K., faksimile, Ankara 1942), HS = Husrev u Sirin - Seyhi(Faruk K. Timurtas, Seyhi'nin Husrev 0 Sirin'i, Istanbul 1963), HR, = HarnAme - Seyhi (F. K. Timurtas, Seyhi'nin Harndme'si, Istanbul 1971), DV = Vassiyet-i NOSirevAn - A. D 8 (I. H. ertaylan, Ahmed-i DAt KOlliyatr, Is- tanbul 1952), AP = AgrkpasazAde (H. J. Kissling, Die Sprache des Asrkpa~zade, Breslan 1936), KV = Krrk Vezir (H. W.'Duda, Die Spracheder Qyrq Vezir - Erzah- lungen, Lei pzig 1930), AT = AtAi'nin Siirleri (F. K. Timurtag, Seyhi ve Cagda~larr- nln eserleri ~zerinde Gramer Ara~trrmalarr 1-11: TDAY, 1960, 1962), SF = Safi'n'en Siirleri (F.K. Timurtas ADAY, 1960, 1962), EZ = Gheri'nin Siirleri (aynr yer), HM = HOmAmi'nin Siirlerl (aynl yer), HSN = HassAn'ln Siirleri (ayni yer), SR = Sirernin Siirleri (F.K.Timurta9, TDAY, 1960, 1962).

Eski Anadolu Turk~esi metinlerinin ses bilgisi bakrmlndan gdsterdigi en dikkat ~ek ic i hususiyet, yuvarlaklrk-duzluk baklmlndan vokal uyumunun zayif olmasl; vo- kallerde umumiyetle bir yuvarlaklagma temayulunun bulunmastdlr. Bir~ok eklerin vokallerinde bir yuvarlaklasma gbrulmektedir.

Eski Anadolu Turk~esi'nin ses bilgisi hususiyetleri ana ~izgileriyle sdyle slrala- nabilir:

Vokalier :

1. Eski Anadolu Tuk~esinde bulunan vokaller sunlardrr: a;e, I, i, o, 0, u, u, Ayrr- ca bir de kapall e'nin varligl du.$unulebilir.

Vokal Degigmeleri:

2. Ilk hecedeki vokal degismelerinden ile mes,elesinde Eski Anadolu Turk~esi i taraflndan. Su kelimelerdeki iler bugun e ile bil, bin "ben", biru YZD,'bisle- YZS 78-2, bis, bize-, bizen- DS 27-5, di-, dir-, dirnek, gice, gicik-, g i ~ , gic-, ginis, gir- ~ e k , girdek, giru, il "memleket', il "yabancl', il "yil' FS 398, ir 'erkenm, ir 'erkek' FS 982, ir-, irden 'erkenden' SD 95-5, irdur-, irgur-, iris-, irisdur-, irk, irur, isen 'sag, esen' FS 424, is 'es', isik, it-, iy, siz-, vir-, yi-, yidi, yidek, yig 'yea, daha ustun', yil, yil- 'kogmak', yim, yimis, yin- 'maglilp etmek' FS 685, yini, yir, yir- 'zemmetmek, yermek', yiri- 'teessuf etmek, hayiflanmak', yit- 'kAfi gelmek', yit- 'erismek', yitmig, yitur- 'eristirmek'. 1

Bu kelirnelerdeki i sesi, bugun Anadolu halk agrzlarlnln bir~ogunda kapalr e(e), bAzllar1nda i, Istanbul agzlnda ve yazr dilinde aqk e olarak telaffuz edilmektedir.

3. Bazl kelimelerdeki e sesi, Eski Turk~ede oldugu gibi, kendini muhafaza etmigtir: eyii c edgu 'iyi', gey-cked- 'giymek'. Bunlar, Istanbul agzlnda i olarak sdy- lenmekle beraber, b&rl\nadolu halk agrzlar~nda e ve daha gok e geklinde telAffuz edilmektedir.

4. Sahls zamirlerinden ben ve senin akkuzatif ve genitif sekilteri olan beni, benum ve seni, senm kelimelerinin yanlnda bini, binum; sini, sinuii gekilleri de daha .

az say~da olmak Ozere gdrulmektedir. Turkqede zamir qekiminde kdkun vokalinin degismesi rnGmkijn oldugundan, bu sekillerin bulunmas~ normal telakki edilebilir. Esasen Eski TiSrkqe devresinde de ben ve sen zamirinin qekiminde bu sekillere te- sadof edilmektedir.

5. BBzl kelimelerde, Eski Turk~e devresinde e olan ses, i'dir: imdicemdi, emti, amt~, isit-<esit -, nice<ne~e, nitecqeteg. Birkaq kelimede bu ile degisikligi umuml degildir, b & ~ metinlerde gdrulmektedir: isek<esek YZS 65-2, iyle-<edle- YZS 102- 6 ve DS, dik dur-<tek dur 'susmak' YZS 80-3, digul< tegiSl , tag ol YZD.

6. Arap yaz~s~nda farkl~ isaretler bulunmad~g~ i ~ i n olu ve dlu degisikligini ve bdylece ugra-, uyan-, usan-, guzel- yuru-, yukar~ gibi kelimelerin bu devirde o ve 1) ile mi yoksa u ve u ile mi oldugunu tByin ve tesbit etmek m0mkBn degildir. Diftong bulunan kelimeler dls~ndakilerde Eski Turk~e devresi sekillerine uymak daha isa- betli olur: osan-, gdzel gibi; diftonglu kelimelerde Bat1 Turk~esi her iki sekle de sa- hiptir. Ag~zlara gdre bu sekiller degismektedir: oyan- (uyan-), ogra- (ugra-), ydrO- (yi)r&) gibi. Istanbul agz~, muhtemelen Rumeli sivesinin tesiri ile u ve 0'10 sekilleri tercih etmistir.

Vokal Uyumu :

7. lncelik-kal~nl~k bak~mlndan vokal uyumu Eski Anadolu Turkqesinde ~ o k kuv- vetlidir. Bugtin vokal uyumu d~qnda olan ve sadece sekli mevcut olan aidiyet- vasfiyet eki (vasfiyet zamiri) -ki' nin, Eski TOrk~ede oldugu gibi, kalln ~ek l i bulunmaktadrr; ayrlca -k- iki vokal aras~nda sadal~lasarak -6- olmustur: asnu41 YZS 98-3 ve KD 8, boyuiida-b~ SD 120-10, baguiida-61 HS 2186, adzuiida-61 21 86, a& zuiida-61 SHN IV-4, alnuiida-91 SHO IV-5, anda-61 SV 1-38 ve SN 310-15, yanan- da-&I SD 189-2, etrafda-&I AP 31, u~makda-61 CNG 192-2, omuzunda-61 SN 272- 9, havada-81 SN 297.-2, zamtrumda-dl SN 239-9, hisarda-81 AP 31, baguildae~ AP 31. Bugon sadece ince ~eklinin bulunmas~, Fars~adan dilimize geqen ve ~ o k kul- landan ki baglama edat~ ve nisbet zamirinin tesiri ile izah editebilir.

1 8. Cevheri fiil i-'nin -duk partisip sekli olan i-dug-i kelimesi de, ek gibi telakki

edildiginden olsa gerek, vokal ahengine uymustur: az /dug/-n HS 977, hakk /dug/- n HS 973, hakikat /dug/-na SD 102-9, fett&n /dug/-n SF 3-2.

9. Eski Tgrk~e devresinde mevcut oldugu halde, -iken gerundium ekinin kal~n sekli yoktur. Ek, bugunku gibi daima incedir. BugCjn sadece bAz~ Anadolu halk ag~zlarlnda kal~n sekli gdrOlCSyor.

10. Eski Anadolu Turk~esinde de, Eski TOrkGede oldugu gibi yuvarlakl~k-duzlilk bak~m~ndan vokal uyumu saglam degildir. Ayr~ca bu devrede, eski ve yeni yazr dil- lerinden farkl~ olarak b i r~ok kelimelerde bir yuvarlaklasma kendini gtistermektedir. Bu yuvarlaklasma (labiatistaion) Eski Anadolu Turk~esihin en muhim fonetik husu- siyetlerinden biri teskil etmektedir.

Yuvarlaklasman~ri ~esit l i sebepleri vard~r.'Bir klsmlnda dudak konsanantlar~, bir k~sm~nda ise Bat1 TOrk~esinde -g ve -g0lerin d0smesi rol oynarn~st~r. B&I kelime ve eklerdeki yuvarlakllk ise h i~bi r sebebe baglanamamaktadlr.

Yuvarlaklagma:

11. Dudak konsonantlar~ (b, m, p, v) tesiri ile yuvarlak vokal tag~yan kelimeler gunlardlr: bCilezOk YZS 71-8, burlar SV 1-44, demur HS 11 -23, kavum YZS 97-6, DK ,151-9, tirmuk HS 1662, sebiiz DK 48-9, kirpCik AD 27-3, tapu GZ 46-17, kapu SV 1-65, avuh YZS 10-2, kavul "kavil, sdzw YZS 62-7, gCivur-YZS 34-1 1, givljr- SV 11-1 49, sevd Sd 102-9, yavu SV VI-4, suvri DK 129-5,

Daha dnce Eski TCSrkce devresinde dudak konsonantlarl dolayls~yla yuvarlak- lagmlg olan vokaller, kendini muhafaza ettnektedir: kamu, kuiavuz (kulaguz), tamu, yavuz, delil.

Gevde kelimesindeki e, Eski Turkcede oldugu gibi, umumiyetle yuvarlaklagma- mlg gekilde gdrulmektedir. Bununla beraber b & ~ metinlerde yuvarlak gekli de bulunmaktadlr! gdvde SV 1-53, 1-68, 11-62, 11-73, 11-79, 11-81. 11-94. XXIV-8.

Favum ve kavul drnekleri, yabancr kelimelerin de yuvarlaklagmaga uydugunu gdstermektedir.

12. Eski TOrkee devresinde mevcut olan -6 ve -g'lerin dugerken kendinden bn-. ceki vokalleri yuvarlaklagt~rmas~ sonucu yuvarlak vokal taglyan kelimeler gunlardlr: alu < all; "allk, ahmak, aptal, sersem; agag~; Adi, degersiz; Aciz" HS 6926, YZS 23-11; aru<arlg "temizm SV 11-35, ayu < ad~g SN 21 7-7, ayrwadrlg' CN 53, bil0 c bi- lig DV 300-9, kapu < kap16 YZS 69-9, krsu < k1s16 "s~kntl, eziyet, tazyikw HR 40, s a p < sac~~~genliklerde, dugiinlerde saqlan para vs." MV 7/1-19, satu < sat16 YZS 26-7, sevii < sevig MS 4674, saru c sari6 Hg881, tapu c tap16 DH 5-8, yapu < yap16 HS 21 18, yazu < yazri HS 331 7.

Kapu, sevii, tapu, yapu gibi kelimelerde yuvarlakla~maya -g ve -g'nin dugmesi kadar p ve v dudak konsonantlari da sebep olmugtur denilebilir. I

I Sonuridaki -5 ve -gller dBgtUgO halde yuvarlak vokal tagrrrlayan kelimeler de

vard~r: a c ~ < ac16 Hg 989, ass < as~g GZ 42-4, ayr < ad16 SN 248-6, ~ e r i < ~ e r i g SD 167-1, bat1 < bat~g AD 27-5, k i ~ i < kieig H$ 5719, lssr < is16 SV XXlll-7 diri < ti-

, rig YZS 82-3, s i i ~ i < sCicig 1-51, karr < kartg HS 1741.

13. BAZI yaplm eklerindeki vokaller, Eski TClrkce devrinden beri yuvarlak olarak gbrulmektedir. Eski Anadolu Turkcesi metinlerinde de bu yuvarlakl~k devam etmektedir. Bu ekler - (u ) k, - (ii )k ve -aru, -erO'- dur. -( u ) k, - (ii ) k ekiyle meydana gelen kelimeler gunlardlr: aqub SV 11-125, artub MV 5-21, ayruh HR 108, arub "zaylf, yorgun, cll~z" YZS 49-8, deliik KB 1-10, SD 127-9, eksuk HS 2286, esr& $HI-2, stnuk HS 4804, tanuk HS 4755, tanrguk 'dan~gma, istigare' DV 303-8, H$ 2246, uyanuk SV 11-64, yarajuk 'yak~gr. uygun.*mlmasip' $D 104-4. yam! 'gunah. cilrijm' MV 16-65, yituk HS 605.

-aru < -garu, eru < geru ekiyle yapllan kelimeler mahduttur: iceriS,YZS 19-15, i1eri.i HS951, yukarr SV 11-22.

14. B&I kelimelerde yuvarlak vokal bulunugunu, bir sebebe baglayarak izah etmek mOmkun degildir. Eski Turkce devresinde cte bu vokaller yuvarlak idi. Bun- lar~n vokal Ahengine uymasl, daha sonraki yuzy~llarda olmugtur. Bugon de bunla- rm bir klsm~ Anadolu halkag~zlar~nda hAlA yuvarlaktlr. Bu vokallerin bulundugu ke-

limeler gunlardir: agu DV 308-9, alkun YZS 651 1, azuk SD 13-6, beru SV Xll-6, dilku HS 1741, girii DH 2-1, incil YZS 42-2, rlduz HR 77, kargu 'kam~g' AD 29-1 1, karsu HS 877, kendu SU 1-9, yanku HS

Bu kelimelerden bagka birkac kelime daha vokal Ahengine aykm olarak yuvarlak vokallidir. Bunlardan bir klsml Eski Turk~e devresinde mevcut degildir, bir klsml ise degigik gekilde gbrulmektedir: degul SV 1-1 1, delu YZS 23-1 1, hrrsuz DV 306-1 2, sayru SD 162-5, uzengu HS 1306.

15. Daima yuvarlak vokal tagiyan ve vokal uyumu dlgnda olan ekler, vokali asllnda yuvarlak olanlar ve sonradan yuvarlaklaganlar olmak uzere iki k~slmdlr. Vokali asllnda (Eski Turkee devresinde de) yuvarlak olan ekler gunlardlr:

Faktitif eki -dur, -dur: yi-dik- CN 1 5, bil-dur- HR 76, yaras-dur- AD 16-5, yayla- y-up SV 1-38, getlir-up CN 36, baglan-uban SD 145-1 1, ger-Oben HR 74.

Faktitif eki -dur, -dur: yi-dur CN 15, bil-dur- HR 76, yara-dur $D 162-1 2, yag- dur- AD 16-1 5, ir-d0r- YZS 93-1 5, in-dur- YZS 16-1 2.

Bildirme ~okluk 1. gah~s eki -uz, -uz (biz'den): perigan-uz HS 1286, biz-uz HR 80, bir-uz SV 11-39. Ekin az olmakla beraber -vuz, -vuz gekli de vardir: r5z1-vuz, YZS 86-14, ne-vuzSV XVI-I.

lstek teklik 1. gahls eki -a-vam, -e-vem bdzan -a-vum, -e-vum geklinde gorulmektedir: aglay-a:vum SV VIII-1, dut-a-vum SV Vlll-3, gbzley-e-vum SV Vlll-6, ic-e- vum SV Vlll-3.

18. Slfat yapma eki -lu, -1u (< -kg, -lig) -g ve -gllerin dugmesi dolayislyla yuvarlak vokallidir: dat-lu SV 11-79, der-10 SHO 1 1-4. Ekin menfisi olan -suz, -suz ana- loji yoluyla yuvarlak vokal tagimaktad~r: ~lan-suz HS2126, diken-suz AD 306-4.

19. Genig zaman ekinin sadece yuvarlak vokalli -ur, -ur gekli vardlr: al-ur HS 1160, 1160, bil-ur- "i 28-10. Bugun -ar, -er eki alan b i rka~ fiil, Eski Anadolu Turk- ~esinde -ur, -ur ekiyle tarif edilmektedir: yat-ur SD 63-2, gir-ur, k~l-ur DV 307-7.

20-~erundium eklerinden umumiyetle -u, -O tercih edilmigtir. -I, -i azdlr: slgln-u DV 307-4, inley-u HR 1 1 1.

21. Eski Anadolu Turkcesinde umumi olarak bir yuvarlaklagma temayulu mevcut olmakla beraber, bazl kelimelerde Eski Turkceye gdre bir duzlegme gbrulmektedir: bit-<but- SV 1-47, i~un < ucun < ucun DH 9-2. kanr <kanu HS585.

22. B&I kelimelerde k6k vokali yuvarlak oldugu halde, daha sonraki vokal duzdur. Bu kelimelerin bOyuk bir klsmi Eski Turkce'de de duz vokallidir. Bir hsml ise, her iki gekilde de gbrulmektedir. Eski Anadolu Turkcesinde de bZizllarlnin iki gekli bulunmaktadlr; fakat, dijz vokalli gekil daha yayglnd~r: bulrd SD 18-13, buri- YZS 69-1 3, ~ u r i - CN 66, durip HS 133, kurr- SV 1-45, okr- DH 6-2, ogn SV XVlll-3, suri- DK 134-4, togrr DK 144-1, tok- SN 220-5, unrt-.SV 1-27, uyr- SD 180-7: Ydri SV XV119.

23. B a r ekler, kokun vokali ne olursa olsun daima duz vokal taglmaktadlrlar. ImlAlarlnln son zamanlara kadar kligelegmig olarak devam etmesi, bu duz olma ha- disesinin bir hususiyet oldugu kadar, bir imlA meselesi oldugunu da gostermekte-

dir. Bu ekler sunlardlr:

Akkuzatif eki -1, -i: kanum-I H$931, muskilum-i HR 61, bkuz-i HR 83.

3. sah~s iyelik eki -1, -i: arpa ok-I~HR 60, dz-i DK 119-6.

Gdrulen geemi9 zaman 3. sah~s eki -dl, -di: bul-dl SV 1-48, gordi HR 50.

Soru eki -ml, -mi: (Eski TClrkce'de daima yuvarlak vokallidir. -mu, -mu): dogdu ml SD 170-10, bu m~ydl $D 1 12-10, delu mi YZS 23-1 1.

lyelik eki -SI, -si: kapu-SI H$ 1 156, sucu-si SV XXV-5.

lsimden isim yapma eki -GI, -ci: kapuc~ YZ$70-6, g d z - ~ i DK 247-1.

Anlatllan geemi9 zaman eki -ml$, -mi$: bul-m~gam H$ 1362, gormis-dur SV II- 136. \

Emir teklik 2. sah~s eki -gll, '-gil: 01-gll DV 302-9, gbr-gil SV 111-3.

Bildirme teklik 2. sah~s eki -sm, -sin: koriuk-s~n $D 174-3, gul-sin H$ 1258.

Fiil cekiminde teklik 2. sahls eki -sm, -sin: bulur-s~n HS 1420, gtirOr-mi-sin DK 12-1 1.

Bildirme cokluk 2. sah~s eki -SIZ, -siz: canlarum-s~z H$ 1291, k8r-siz SV XXIV-4.

Fiil cekiminde cokluk 2. sah~s eki - se -siz durur-SIZ SV XXIV-1, gorur-siz SV XXIV-2.

Fiilden isim yapma eki -1c1, -ici: tur-ICI HS 2256, gbr-ici YZ$25-11

Gerundium eki -lnca, - h e : 01-~nca Hs 1586, gor-ince HR 45.

lsimden isim yapma eki -/I&, -1ik umumiyetle duz vokallidir, yuvarlak sekli de bu- lunmaktad~r: dost-l16-1n SV 11-71, cok-l~b-lnl $D 126-3, kul-llg-I SV 11-67, togru-Ilk H$ 1402, sayru-116-~ndan SV 11-135, kendu-luk-den H$ 1085, bonub-Ilk H$ 1877, ayru- Ilk H$ 2138, eyulik DV 300-1 1, gun-lik DK 68-6, delu-lig-e DK 107-8, mustu-Ilk DK 234-7, hosl~b-um' DK 242-3; hoslue-uii SV 1-35, kul-114-1 11-67, n8zCik-luk H$ 940, ayru-119-1 $D 125-3, $1-luk-da DV 307-1 1, eyluk H$ 1716, DV 303-13.

24. B8z1 eklerde yardlmcl (baolaylc~) durumunda olan vokal, umumiyetle duz, nadiren yuvarlaktlr.

DonOslulClk eki -(I )n, -(i )n: bul-m-duk QD 186-6, ur-m-dl Hs 1588, gdr-in-mez SV 11-75, gar-in-di HQ 1 682; toy-un-ur $D 1 86-6.

~asiflik eki -(I )I, -(i )I: yon-11-mr$ H$ 1 1 57, yuy-11-maz $D 1 06-2, ddk-il-up HR 109, ort-il-e-mi HS 1242; yor-ul-w $D 62-1 2, yor-ul-dl HS 1638.

Isdeslik eki -(I )$, -(i)$: bul-19-dllar DK 212-5, sor-I$-dllar DK 200-7, gor-igelum YZ$89-5.

25. Eski Turkce ve geeis devresinde kalln olduklar~ halde, c,A, s,y konsonantlar~ ile bir arada bulunmalar~ sebebiyle baz~ kelimelerdeki vokaller incelmistir: b i ~ - < b ~ p , i~in<u, ~un<ucun, diine<t~iila, pi$-<PI$-, $i$<yg, &<I$; yuri-<yon-, eyit- <aylt-, yine<yanl, ye$il < yayl.

Vokal ~"uremesl :

26. Vokal toremesinin ~ o k az drnegi vard~r; ancak. kelime ortaslnda olmak Oze- re (8p&nth&se), birkac kelimede bir vokal turemesi gdrOlrneMedir: ,azacuk HS848, yigirek SR 27-6, MV 18-69.

Vokal Diigmesl : I 27. Kelime baslnda vokal dusmesi (aphbrbse) iQin ~ o k az drnek vard~r: sit- s!

ma<isltma, yuku<uyiku<ud~ku gibi: sltmalu HS 1935, yuku SD 138, SV IX-8.

28. Dilimizde orta heceler vurgusuz oldugundan dolay~,kelirne ortas~nda vokd dusrnesi (syncope) fazla gbrtilmektedjr. Gerek kelime btjnyesinde, gerekse eklerde vokal dtjgrnesinin pek ~ o k brnekleri vard~r:

~ a 6 r 1 ~ - YZS 10-5, bdgrilp HR 53, Ozre SD 186-2, ya_hgr DK 69-1 0. eylilk SV II- j 102, ayrub YZS 169, oga- YZS 71 -5, buyruk HR 1 1 7, ydgrig HS 2620, dtri) HS 237, emzur- DK 6-13, baranlull< YZS 35-6, uyku<uy~ku<ud~ku SV 11-61, iiile YZ$ 90-15, gdyndk SD 731 1.

I I

I~ i in ve ile: senOn'@n MV 17-9, oldu61y'~dn MV 4-27, anun$Un SV XXIV-9 ken- ' diiziciin SV 11-46, adlyya MV 4-28, gdzuy 'le SV 11-80, sdziy 'le SV 11-1 21.

lyelik eki ile: bdgrin HS 21 76. adz1 YZS 11-4. gdfili H$ 1327, aln~nda YZS 54- 1 11, egnume SD 1166, ad~y'la MV 4-28, gdzily'le SV 11-80, sdziy'le SV 11-121. I

I

lyelik eki ile: bdgrin HS 21 76. agzl YZS 11-4. gdfili HS 1327. aln~nda YZS54-11. 1 egnume Sb 1 1 66, ba&n HS 1894, beiizi YZS 23-2, karnl HR 98, oil1 DV 301 -1 , boynu YZS 1 1-5 vs. vs.

i- fiili ile: dilerdi SV 11-42, itdiyse HM 3-4, yoksuld~ S XXlll-9, bakmazsa SV 111-12, susaduiisa SV 11-93, varsa SV ,11-32, befabermis SD 180-1, bileydiim SV 111-1 1, siinilzdu SV XXlll-4; usluysa SV Xll-7.

Eklerde: gerlu (gerilu) HR 50. yazlu YZS 36-1 1, aslu HS 2056, gdynilrdi HS 1704, gdtrile SD 1 1-1, ulasaldan SD 90-1 1, gdrmiyelden HM 7-1, birbirilmizi MV 16-41, eydur HS 1811.

Derilme - Birlegme :

29. Vokalle biten bir kelimeden sonra vokalle ba~layan bir kelime veya ek geldigi zaman vokallerden birinin diiserek birinin iki kelirnenin birlesmesi hadisesi olan derilme-birlewe (contraction-crase) icin, pek bok brnek vardir. Bu sekildeki vokal dugmesi ya gecici veya devamlld~r. Devaml~ dugme sonunda kaliplasmlg sbzler ortaya qkmitjtlr. Bunlarln buyuk klsrrnnl bugijn de kullanmaktay~z. Gecici dugme, aruz vezni zaruretinden ileri gelmektedir.

Kallplasm~g sbzler: nicun<ne+iciln, n'it-<ne+it-, n'ol<ne+ol, n'eyle-<ne+ eyle-, nic'ol-<nice+ol-, simdi<su+imdi, nesne<ne+ise+ne, kenduzi<kendU+bzi, kendii- zine SD 92-1, kendilzinden DV 308-4, wl<su+ol, bugur<bu+ugur, 'bu zaman, bu defam, HS 1361, MV 5-6, bdyIe<bu+eyle, sbyle<gu+eyle (bbyle ve gyle'rlin tqek- kulunde yalniz bir vokal dusrnesi degil, bir vokal degismesi de vuku bulmugtur).

, 30. Aruz vezni dolaylsiyle ortaya qkan ve gecici mahiyette olan vokal dogmesi

, ve birlegmenin cegitli drnekleri vardrr. Bir klsmr k i ile, bir krsm~ i-fiili ile, buyilk bir k ~ s m ~ ise degigik kelimelerle yapllmrgtlr.

k i ile: k'ol, k'ola k'itdi, k'ider umumiyetle kligelegmig gibidir, yaz~l~glan da birle- ' giktir. (Baa yazmalarda bu 'birlegmeyi gdstermek Gzere, ikinci kelimenin ilk harfi ijzerine vasll igaretin benzeyen hususT bir igaret konmaktadlr.) Ki ile yaprlan birleg meleri icin birkac drnek:. iller i ~ r e ne kadar k'anlla insaf u seha SD 30-1, mevlidine her k'anu iuet krla MV 6.16, gdzedurem k'ur~la baguma tAc HR 115, k'dmmetine bdyle in'am eyledi MV 10-43, k'iktim-i ~gka ben kuluil ol demde han idlim AT 15-6.

i-fiili ile: belurdise<belurdi ise SD 173-9, irrneyedi<irmeye idi SD 174-1 2, hayal midi<hayaI mi idi $D 56:2, dbgedidum<dbgedi idijm HR 65, olmasad~kolmas~ idi $D 27-5, krladr<klla idi AT 5-3, zahrlndad~<zahrrnda idi MV 9-28.

Degijik kelimelerle: big1oldl<bigi oldr H$ 2050, elgalsa<ele alsa SD 107-4. 1 ild'blurse<ilde dlurse SR 21-7, halk'old~<hatka old1 AT 3-3, ~~kd'.evurnden<clkd~ evlimden MV 13-43. dinleyenliy<dinleyeni iy MV 4-16. n'istercne ister SD 136-2.

' I Konsonantlar 1

Eski Anadolu Tijrkcesinde bugunku yaz~ dilimizde bulunmayan h ve il konsonantlar~ gorulmektedir. Bugune gdre, bagka bir farklr durumu yoktur.

Bugon gdrulen konsonant degigmelerinin buyuk bir k~srn~ Eski Anadolu Tilrkce- si devresinde olmugtur. Bir klsm~ ise bu devrede henuz gerceklegmemigtir. Bu gibi hallerde konsonantlar asp gekillerini muhafaza etmektedir.

Konsonant Degigrrieleri :

32. B ~ Z ; kelimelerdeki b'ler, bugun oldugu gibi, i t y e danmemig; kendini muhafaza etmigtir. Bunlarln bir klsmr Eski Turkce'de de & iledir: ba'smak YZS 36-14, basmak 'ayakkabrm HR 36, berk HS 1558, brnar HM 3-9, bis--<pig- HS 2925, bu- su<pusug MV 12-2, bure SN 308-1 1. Butun bu kelimeler, berk ve brnar mustesna Dede Korkut Kitabl'nda p- iledir; ayrlca hip, bleak, bucuk, burcek kelimeleri de p iledir.

33. Eski Turkcedeki baz~ kelimelerin baglndaki b'ler Eski Anadolu Tijrkcesinde daha ilk zamanlarda v- olmugtur: var- YZS 41-5, var CN 7, vir- DH 1-2, viribi- YZS 98-6, HR 6, HS 2461. Bunlardan b'li kullanllmrg olanlar da vardlr: AA 9.

34. Kelime icinde ve sonundaki b'ler de daha devrenin bagrnda v olmugtur: av, ev; iv-, sev-, tavgan, yavag, yavlak, ywuz, yayln-, yavu, yaqan gibi.

Eklerde de -b->-v- degigikligi gdrulmektedir. Bildirmede ve fiil cekiminde kulla- .

nllan ve 1. gahs~ gdsteren -van, -ven; -vuz, -vuz ekleri ben ve biz zamirlerinden gelmektedir: toldura-van SV 1-20, benven SD 142-6, bilur-ven HS 2222, kaylrmaz- van HS 1540; a~a-vuz SV XVI-2, kurt~la-vuz HS 1936, bile-vuz YZS 3-12, r8z1-vuz YZS 86-1 4, delii-vem SN 11 1-6.

tld :

35. Dilimizde kelime baglndaki t/d meselesi pek karrgktrr. Asl~nda t- olan sesin d- olarak inkigaf etmesi Eski Turk~e devresinin sonunda baglam~gt~r; fakat, Eski Anadolu Turkcesinde durum acrk degildir. Mustensihe gdre durum degigmektedir.

Ayn~ niishada, ham aynl sayfada bir kelimenin iki gekli de ge~mektedir. Bugiln de t-Id- meselesi yine karlglktlr. Yaz~ dilimite esas tegkil eden Istanbul agz~, Anadolu agtzlarlna gdre facklar tag~maktad~r. Eski Anadolu Turkcesi metinlerinde gu kelimeler hemen daima t- ile ge~mektedir; tamu, tapu, turk. Daima d- ile yazllanlar ise gunlardlr: degBI, di-, denlu, &n-, dug, deb, degme, direk, derin, dirgur-. Bunlarrn d~g~ndaki kelimeler iki gekilde de yazllmaktad~r. Eunlar~ hangi gekilleri daha ~ o k kullan~l~yorsa ona gdre iki grupta toptayabiliriz.

d ile olanlac dad, dak-, dek 'kadar', dek 'tekin', der 'ter', deri, derzi, dilku, dit- re-, dut-, duken-, durlu, derim, deggur-, dep-, depren-, dirdirlik, dirmek, dit-, div- sir-, ddy-, dugon, dukeli, dun, dur-, durig-, duz-, duzgun, duzet-.

t ile olanlac tag, tag~l-, tal, tam- 'damlamak', tamak, tamar, tati, tatila-, tan19 'dantgmak', tanuk, tar, tart-, tasa, tag 'dtg', tavar, tayan-, tek 'gibi', tog-, togran-; togru, tokun-, tokuz, tol-, tolan-, tolu, ton 'elbise', totiuz, toy-, tur-, turu, tutrak.

36. Eski Turk~e'deki k-'lerin Eski Anadolu Turk~esinde g- olarak inkigaf ettikleri gdrulmektedir; fakat, bu umuml ve mutlak degildir, k- olarak kalanlar da vardlr. g- kabul edilenler gunlardrr: gel-, git-, getur-, gir-, go$-, gd~ur-, gdk, gdster-, gar-, gul-, gun, gOndiiz, guneg, gemi, gerek, geril-, geyik, gez-, gider-, gey-, geyur-, gizle-, gbger-, gdl- gbnul, gdnil-, gdre, gdrklu, gdrin-, gbyin-, gdz, gdzet-, gbzgCI, gut, guz.

Arap harflerinde k, g ayrl olmadlg~ icin yaz~dan anlamak mumkun olmamakla beraber, kendileriyle ilgili bazr kelimelerio bugun de k sesi tagldlgr gdz dnunde tu- tularak gu kelimelerdeki k'lerin g olmadrg~ ileri surulebilir: kendu, kenduzi, key, k i ~ i , kigi, kigne-, kbrpe.

k-/h-: Y U

37. Kelime baglnda henuz k/h degigikligi yoktur, kendini muhafaza etmektedir: ban^, kanda, kandan. $ang; "

Bazt kelimelerde hece ve kelime sonundaki -k'lar ile kelime i~indeki (hece baglndaki) k'lar h olmuptur; fakat, bu mutlak degildir, metne gdre degigmektedir: GO)

SD 7-10, yo_h HS 2185, yohsul YZS 60-5, bab- YZS 33-6,'$ SD 87-3, ~15- YZS 57- 5, DK 1-3, ylk- YZS 63-3,-uCma~ 'cennet' SV 1-34, budat! SV 1-37, ~rab HS 1581, yanab SD 17-5, blrah- $D 41-5, HS 966, yah- SD 126-8, yazub SD 124-1, yaprat! '

SV 1-37, yabg~ HS 1885, yoksa YZS 24-1, alduh SV XXlll-7, ar-ha SD 12-4, a-b~t SD .

55-1 1, da-h~ CN 74- ka-5 YZS 2-1 2, ko-hu HS 201 8, kor-hu YZS 83-4, o-hl- YZS 5- u C -

5, uy-h_u H$ 958.

38. Kelime ve hece sqnuyla, hece bagtndaki g'ler kendini yaz~da muhafaza etmektedir. Bunlarln yumugak y (9) geklinde okunup ok'unmadlgln~ tesbit etmek mumkun degildir. Bunlarln buyijk bir k ~ s m ~ bugun 0 (y) geklinde telflffuz edilmektedir, bir klsmr ise v'ye ddnmugtur: beg- begen-, bdgrug-, deg-, degme, degirmen, degul, ddg-, ddgin-, diigun, egil-, egin, egri, giigercin, gdgermek, gugegi, gdguz, igren-, dg-, dgil-, dgren-, dgut, bgit-, segirt-, segirdim, sdg-, sbgil-, sdgul- 'kebab etmek, pigirmek', yig (yeg), yegin, yegle-, yigrek, yigirmi, yigit, yugrug-, yugur-.

a v :

39. Birkac kelimede -g->-v- olmugtur: sovuk 1628, soyu- HR 107. Bunun ak- si de vardlr: -v->-6- gekli gdrulmektedir: kula~uz<kulavuz KD. Birka~ kelimede -6- oldugu gibi kalmlgtlr, bugunkij gibi -v- olmamtgtlr: ko6a YZS 13-9, s16a- YZ$ 37-6, H$ 5522.

iilm :

40. Baz~ kelimelerde yuvarlak vokallerden sonra gelen ve bugun '-m- olan -A- I kendini muhafaza etmektedir: gdAlek YZ$ 10-14, koiigu (koAg~) MV 19-47, toriuz (doiluz) HS 2358.

41. Bir kelimede bugun -A- olan g - kendini muhafaza etmektedir: aglr HR 99. 1 ayrlca yalnuz kelimesinin de -glli gekli gbrulmektedir: yalg~z CR 6-1.

Eski Turkcede A ve g olarak iki gekli bulunan birkac kelime g iledir: egin "omuz, slrt" SD 116-6, HS 1148, egirt "kugatmak, muhasara etmek" Hg 2293.

6 ~ z 1 kelimelerde bugljn n i telaffuz edilen A, kendini muhafaza etmektedir. Eski Turkce devrinde G' l i olan bu kelimeler, bu devrede iki sesin birlegmesiyle n sesi taq~m~g, bugun il tekrar n iek l i nde ayrllmlgtlr: suAu HS 2315, SV XXlll-4, uzeAu FS 999.

42. Eski Turkce'deki d, Eski Anadolu Turkcesinin baglnda y olmugtur: ayru, ayruk, ayrlk, ayr~l-, ayak, buyuk, boy, boya-, eyu, eyle-, gey-, koy-, kuyu, kayu, toy-, uyan-, uyar-, uyku, uyl- vs.

Kontras Diigmesi :

43. Eski Anadolu Turkcesi devresinin baglnda bol- fiilinde b- ve keltiir-, oltur,- kelimelerindeki -I- dugmugtur: 01-, getur-, otur-.

y- v -y :

44. BBzl kelimelerde y- dugmugtur: llan HS 2216, llduz HR 77, lpar YZS 32-7, SN 23-2, lrak SV 1-9, lrla- SV 1-37, HR 99, it- 'kaybolmak" SD 154-3, incu HS 1662. Bu kelimeler bugiin umumiyetle y- iledir. Eski Anadolu Turk~esinde aldugu gibi, bugun de agae ve agla- olan kelimeler Eski Tiirkcede y- iledir (bk. ylgae DLT 780; y~gla- DLT 781, ~gla- DLT 215). j

YII, yigit, yigirmi, yurek, yuzerlik kelimelerinde y- kendini muhafaza etmigtir.

Birkac kelimede -y du~mesi gorulmektedir: tu HR 41, HR 42; ya 'yay' SV XIX-9, SR 22-5, EZ 5-5.

45. Birden fazla heceli kelimelerin ve dolay~s~yla butun eklerin sonundaki -g, -g' ler duqmugtur. Bunlarln bir k ~ s m ~ kendinden dnceki vokali yuvarlaklagtlrmlgt~r, bir klsmlnda herhangi bir degigiklik olmamlgtlr (bk. 12). alu<al~g, aru<ar~Q, ayu<adr(j,

ayr;<adr16, bilkbilig. bapuckaplg. $rsu<krsrg, saGu<ssaqg', tapu<tap16, yapu<yap~fj, yazu<yelG; a c ~ < a ~ ~ Q , ass1 < asrg', ~ e r i < Cerig, k i ~ i < k i~ ig, rssr < IS&

diri < tirig, sop'< su~ig, bar1 <bang, batr<kat~g, barnu < kamug, kdpfi<kbprug, nite < ne+teg, dli) < dog, tarnla < tamlad, tarla < tanglag, yayla < yaylao; -lu, -M < hg, -1ig eki (bk: 18), baht-lu SV 1-39, can-lu SV Xll-2, Isa nefes-lO AD 26-10, gdrk-la YZS 16-3.

Kelime yapma ve Cekim ekleri baglndaki -5- ve -g-'ler Eski TOrkCesinde tama- miyle d0gmOgtiir: erneg < emgek, eyu < edgo, gerek < ker-gek, &or@ < !or!-Qu, kulak c kul-gab, kaylr < kadgur HS 1540, DV 305-7, suvar- < suv-gar- SD 80-3, + . . HS 1551, yalan < yal-;ari; -a, ,e < -ga, g e datif eki; -am. -erO < Jaru, geru y& neltme eki: yubarr c yobgaru HS 1076, iGer0 < ipger0 SV 11-66, ileri) < il-geru YZS 67-13; -an,-en < -$an -gen partisip eki: dut-an DV 307-4; giy-en HS 2334; -ma, - ince < -&n~a, -gin~e gerundiurn eki: krl-mca SD 76,4, glk-ince HR 45, -all, -elk- gall, -geli gerundium eki: ayr~l-a11 YZS 95-7, id-eli HS 925.

Konsonant Turemesi :

46. Yardlmc~ konsonantlar -y- ve -n-'nin kullan~lmas~ normaldir. Yaln~z isaret zamiri bu, gu, 01 'un Coklugunda yard~mc~ -n- getirilmemektedit: bular SD 12-1 1, gular AD 30-3, olar HS 2254; fakat, bular zamirinin ayrlca bunlar gekli de vardrr: bunlara SD 50-3, bunlarufi HR 59, bunlarufila HR 58, HS 1894.

. Konsonant Katmas~ :

47. Birka~ kelimede y- protezi gdr0lmektedir: yirig- YZS 99-9, yit-SV XXVIII-2, yigren- SN 69-1 0.

48. Konsonant ~iftlenmesi (gemination) sadece -ss- olarak ve mahdut birka~ keiimede gdrC5lmektedir: ass1 SV XXlll-8, ISSI (issi) "sahibi' HR 48, ISSI 'hareketm HS 1628, ussunl SD 160-4, appak YZS 54-10, elli.

Konsonant Yer Wiqtirmesi:

49. Konsonant yer degigtirmesi (metatez) nin fazla drnegi yoktur: karva HR 96, SD 67-12, HS 889; horyad (ash Rumcadrr ve asl~nda horyad Seklindedir) HS 1203, hoyrat DK 4-9, yarpah SVI-37 (bir nushada); tarvan- DK 2848.

Hece DOqrnesi ; '

50. Hece dasrnesi (haplologie) i ~ i n drnek azd~r, 3. gahls bildirme eki olan ve tur, fiilinden gelen durur'un -dur, -dOr Sekli de bulunmaktadrr: ay-dur SV XXIII-1, dervigdur SD 158-1.

Konsonant Uywnu :

51. Eklerde, konsonantlar aras~nda sadall olup olmama bak~m~ndan bir uyum yoktur. KBkOn konsonant~ ne olursa oldun $u ekler daima d ( > ) ile yaz~lmaktad~r: - da, de (lokatif): bagda $D 80-12, halet-de HS 1774; -dan, -den ablatif: budak-tan SV XXlll-6, ig-den HS 1221; -durn, -durn, -dun, -dm; -dl, -di; -duk, -dOk; yarat- dum SV 11-141, gitdum SD 133-3, yat-dun, SV IX.85; gegdOii HS 2124, tut-dl HS 1642, bigdi SV 1-21 ; gepduk SD 120-8; -duk, -dilk ( partis$): agdugin~ HS 2043,

dM-ddgi SD 54-8; -dur, -d& (faktitif): ulag-dur-up HS 23-54, ifig-d~r-ern H$ 1443 (Bu eklerin yaziligi rnutlaka, > ilB degildii, bean t (a ) ile yazildigi da g&~l rne~6- die).

52. Iki vokal arasrnda bulunan sadasrz konsonantlar sadalllagrnrgtrr i~onorisati- on). Bblece -1- > -d-, -k-> -9-, -t<-> -g- degigikligi oimugtur: dagrdup $D 100.2, du- ad-eler HS1502,. wad-i SV 1 1-48, yarad-an SV 1-79, ah~d-ur SD 54-1 1, bulud-ina SD 181 3 depred-Ur SD 1 12-2, igid-enler HS f347, ylSceld-Orsin $0 24-1 1, eyd-Or HR 41, sod-ini YZS 90-8, yud-ar YZS 22-8, id-ilben $D 230-10, gid-eli YZS 765, yidi SO 5-9, ~bzug-iln HS 1501, iglerneg-e HR 94, yidtig-$A SD 80.1 3, eteg-Om SV f-26, gbg-e SV XVI-3, gilnug-i YZS 758, inlediig-i YZS 90-15; oIrnd4-a Y G 762, yog idi AT 15-4, olrnag iCCin MV 4-29, bqxnag-t SF 8-1, kildug arpa HS 2214, ag ola HS 2144, $glad-ina SV 11-123, pqj ise H92275, ayag-in YZS 17-14, bullig-i SV 1 1-67, artug-I YZS 62-8, bagunda-41 SH 11-7, HS2186, u~makda-g~ CNG 192-2, andag~ SN 239-9, agzufida-91 S W 4-4 hisarda-01 AP 31 brrek-uban DH 1-16, yol- da-gm F 148, ad otad DK 10-6, ayrub ile KB 39t-1, dagr 'dahi' SV 1-61, HS899.

53. Bazr kelirnelerde, Eski Tilrk~e devresinde kalrn olan vokalbr 9, 9, y konso- nantlart tesiriyle incelrnigtir (palatalisation): biq-<big, iq0ncCjqilncu~un; ig<~g, pig- <pip, gig<gig, igbucugbu, i$deciS~de<usda; yinecyenecyana, yeAicyaAi, y& ricyori-, eyit-cayit-.

54. Tam benzegrne (assimilation) i ~ i n drnekler azdir: degill misse (< rnigse) SD 138, olur-rnrgsa (<rnigsa) SD 13-8, bilur-mis-eydurn (<-misse<rnigse) SV 1-78.

Sekil bilgisi hususiyetleri gdsterilirken 6nce kelime yapcrni Cjzerinde durulacak- trr. Daha sonra kelirne bdlurnleri ele alinacaktir. Bu arada kelimelerin man& ve va- zifelerine de igaret edilecegi icin, kisrnen sentaks hususiyetleri de belirtilrni~ ola- caktir.

isimden isim Yapma E k k i : 55. Man# ve fonksiyonu iyice tesbit edilerneyen -an, -en eki birka~ kelimede

gdrulrnektedir: er-en SV 1-154, DK 278-5, HS 2303, ogl-an YZS 80-3,- k~z-an DK 256- 1 0.

56. Urnurniyetle rneslek isirnleri yapan ve b4zan bir igi itiyad haline getiren kirn- seyi gdsteren -GI, - ~ i ; -cr, -ci ekinin bugunkunden farki vokalinin dairna diiz olugu- dur. Devrin baglangic~nda ekin yalniz p ' l i gekli gOrulmektedir: avg DK 77-3, akin- $1 DK 254-12, goz-~i DK 247-1, yol-GI DK 265-1 1, ok-GI DK 130-6, kapu-CI YZS 70- 6, tan~guk-$1 'rnugavir' q $ 58-4, ka~kun-ci YZS 15-5, i l - ~ i SD 45-9, yol-GI SD 174- 3, kulluk-GI 'hizrnetk4rn MV 9-15.

57. Ortaklik ve beraberlik gtisteren -dq , -deg ekinin fazla 6rnegi yoktur: karin- d a ~ SV 1 1-1 12, kar-dag YZS 76-1 3, yol-dag HS 1 129, MV 19-46, gbnlil-deg ' ~ g 1207.

58. Urnurniyetle rnucerred manAda isirn yapan ve bagka fonksiyonlarl da olan - Irk, -1ik; -luk, -1uk ekinin vokali kokijn vokaline uyrnaktadlr: eyliSk YZS 50-3, HS 1716, eylik SV 11-102, ey0-lik DV 300-1 1, dir-lik SV 1-6, gur-Lik SV ll-33,kul-luk YZS 66-3, SV 11-67, karati-luk SV 11-69, karatiu-Ilk SR 44-8, karati-luk YZS 16-10, sayru- Ilk SV 11-130, konuk-luk YZS 66-3, togln-lug-crnu YZS 38-3, yavuz-11g-I SV 1-1 1, ayru-lug-indan HSN 4-2, n&iik-lOk HS 940, var-l~g-lna DV 203-1, yigit-lik HS 2162, Ornrnet-lik HV 13-5, yar-llg-a AT 9-5, bir-lig-ine MV 2-26, kanda,llg-ln YZS 23-4, gun-lik DK 126-4, delu-lig-e DK 107-8, rnugtu-Ilk DK 234-7, muqtu-luk YZS 50-3, hogl~g-urn DK 242-3, dost-llg-n DK 292-9.

Bu ek sonu -e ile biten yabancl kelirnelere eklendigi zarnan kalln gekildedir. Bu husus, yabancl kelirnelerin o devirde kalln telaffuz edildiklerini gosterrnektedir (Krs. -rak, -rek eki: klyrnatlu-rak-dur AT 3-6): canana-llg, divans-llg SR 7-1, terda- na-llg, $ma-lig SR 7-3, merdana-lig yarana-llg SR 7-5, bigana-Ilk-la1 HM 1-3, pey- gambar-Ilk YZS 99-1 0, cornart-Ilk YZS 95-1 3.

59. lsirnden sifat yapan -lu, -1u ve rnenfl gekli olan -suz, -suz (isrnin bildirdigi geye sahip oldugunu veya ondan rnahrurn oldugunu gosterir) ekleri dairna yuvarlak vokallidir: baht-lu SV 1-39, bilu-lu DV 300-5; bag-suz DK 56-1, dikensuz HS2126.

60. S~fatlara getirilen -rak, -rek eki kargllagtirrna ve dahallk bildirir: katl-rak HS 1106, ulu-rak SD 93-1 1, tatlu-rak YZS 2-3, tund-rek-dur HS 1415, tiz-rek HS 1464, yig-rek SD 155-13, SV 1-73, DK 262-4, HQ 1404, SR 27-6, begenilrnig-rek KD 89, yah91-rab KB 365-1.

61. Kucultrne bildiren -cak, -cek ve -cuk, -cuk; -cugaz, -cugez (vokaller dairna yuvarlaktlr) ekleri fazla kullan~lrnaz: yakln-cak rnenzili Hg 173, kuzt-cag-I DK 54- 13, klsa-cuk 6rnr SD 13-6, az-a-cuk rnuddetuti HS 848, dere-cuk DK 114-1, oglan- cug-I DK 16-3; kiz-cugaz-urn DK 275-1: el-cug-ezi DK 233-9.

62. Birlegik ek olan -laym, -1eyin ve -crlayrn,*-cileyin benzetrne ve egitlik bildirir; -1aym say1 isirnlerinden sonra gelince "defa, kere' .m3nas1 if3de eder: perva- ne-leyin HM 2-6, ogur-layln SR 16-5, og'ri-layln DK 160-5, kalkan-layln HS 3643; an-c~layln HS 1891, ben-cileyin H$ 2078, ben-cileyin DK 267-5, bqn-cilayln DK 7- 10, iki - leyin HS2683.

isimden Fiil Yapma Ekleri :

63. -a, -e : ugra- (<ugur-a-) HR 110, goz-e-t- SD 36-13, yaga DK 56-10, kan-a- DK 11 8-10, benz-e- FS 64, oyn-a- SV 1-37.

64. -ar, -er, -r urnurniyetle renk ifade eden isirnlere gelir: ag-ar-dl MV 13-28, gbg-er-rnig HR 93, 95, kara-r-dur HS 1996, klz-ar-t- HS 2005, yes-er HS 2141, sar- ar- YZS 45-1 1, bag-ar- HS 2442, YZS 23-2, yag-ar- DK 278u,7, suv-ar-11- SD 80-3.

65. -da, -de: Bu ekle yapllinlg cok az kelirne vardlr. Bugun daha cok tabiat se- sini taklit eden iki heceli kelirnelerden fiil yapar: al-da SD 14-1, bag-a- "guregte sarrna takrnak" DK 80-1, iste- ( c izde- "ararnak') YZS 102-5, FS 431, On-de- ' ~ a - girrnak" MV 9-29; tok-ta- "vurrnak, dbvrnek" YZS 48-7, hlr~l-da- DK 163-1, glrll-da- "vizlldarnak" DK 188-9.

66. -( r ) k, -( i ) k: ac-lk- FS 652, bir-ik- HS 1508, gic-ik- FS 256, goz-irk- MV 4-

- 28, tar-ik- "gbnlu daralmak, iei sikilmak, gucenmek, darilmak"H9 2509, YZS 50-15.

67. -la, -1e: cok iglektir: ayak-la- HR 94; baglgla- HS 1562, bag-la SD 127-10, bag-la- DV 303-1 1, beliii-le- HS 1665, di9-le- HR 94, giz-le- SD 1 11-1, gbz-le- HS 1996, ~r-la- HR 99 iiil-le- SD 179-5, ig-le- HR 84, igitmez-le- SD 16-2, iz-le- HS 1577, kar9u-la- HS 1489, kqla- HR 91, ot-la- HR 94, su-la- HS 1867, tafi-la- SD 107-6, dgut-le- HS 1231, yay-la- HR 91; at-la-n- YZS 77-4, toy-la- YZS 68-5, viz-la- FS 453, av-la-n- SD 106-1, azlk-la-n- DV 305-1, haste-le-n- HS 1590, yanku-b-n- HR 53.

68. -1- : klsa-l- H$ 1996, ince-l- $D 151-6, dingel- HS 1547, egri-l- HS 14.10, koca-l- FS 884, yuce-l- SD 27-1, DK 258-4, FS 486.

69. -a/, -el: al-al- 'klzarmak" DK 124-10, bog-al-t- YZS 28-10, buii-al. YZS 81- 12, sag-al-t- "iyilegtirmek" DK 85-2, ybn-el- YZS 69-6.

70. -1, -i: bay-i "zengin olmak" DK 2-1 1, bay-l-t- YZS 47-6, FS 61 1, berk-i- DK 39-13, berk-i-t- YZS 5-1, HS 1689, berk-i-n- HS, bark-i- 'parildamak, iglk sacmak' HS 609, balk-I- 'parlamak" FS 1040.

71. -r: delu-r- HS 1392, SD 91 -1 2.

72. -sa, -se, -mse: Umumiyetle arzu etmek, saymak manas1 verir: su-sa- HS 2282, YZS 53-4, MV 711-9- su-sa-n- DK 297-8, sen-se- HM 7-1, ben-umse-n- DV 305-2.

Fiilden isim Yapma Ekleri :

73. -6, -k, -u$, -uk: Bu iglek ekle umumiyetle pasif binall mazi partisiplerinin if&- de ettigi rnanaya uyan slfatlar yaplllr: ac-ub SV 11-125. ART-Ul$ YZS 22-13, ayr-u! MV 5-21, ada-k SD 162-1 1, ar-u\ YZS 49-8, biti-k YZS 85-14, bol-uk SD 36-7, bu- da-b SV 1-37, buyr-ub HR 88, bz-uk HS 1501, dile-k MV 17-12, dogek FS 279, ek- su-b SV 1-46, esr-uk FS 391, I~I-4 YZS 12-4, gbr-k HS 2776, gbr-k-Iu YZS 20-8, kon-uk SD 174-3, kdyn-uk HS 4983, kdyn-uk-lu $D'95,2, kuga-k YZS 4-10, sln-ub SD 40-7, s~n-ub-lu YZS 33-5, tanu-k HS 69; tam$-u\ "mugSvere" YZS 101-14, tanlg- ub-lu DV 303-, taya-lj "dayanacak gey"Fs 952, to-k FS 110, ton-ub FS 866, tonub- Ilk HS 5779, tutur-uk "ate.$ tutugturacak ~drqbp, kav vs." FS 745, tutr-uk H$ 6202, uga-k "ocuk" YZS 91-1 1, FS 62, uza-k FS 251, uyan-uk MV 9-23, yara-k HS 1823, yarag-uk SD 104-13, yasa-k HS 926,'yaz-uk SV 1-70, ;/z$ 37-1 5, y r k - ~ ~ AT 17-5, ylrt-uh YZS io-14.

74. -a&, -ek: Mekan ve alet isimleriyle slfatlar yaplllr: bleak HR 108, dirn-ek H$ 2772, iv-ek DV 304-1, kae-ab YZS 16-2, kes-ek FS 673, kon-ab-la, YZS 19-9, sanc- ab HS 1791, tur-a! YZS 97-15, yid-ek SD 36-9, yil-ek GZ 35-3, SD 36-2, yat-ak FS 279.

75. -u, -u, -1, -i: Cegitli man3larda isim yapar. Eski Turk~edeki -(l)g, -(i)g ekin- den gelmektedir. Eklerin sonundaki -g v g'ler dugerken, aradaki yardlmcl ses fiilden isim yapma eki haline gelmigtir ve umumiyetle yuvarlak olarak bulunmaktadlr (bk. 12, 45): ayr-u, bil-ii, kls-u, kic-i, 61-u, sagu, sev-u, um-u FS 327, 929, yap-u, yaz-u. Vokalle biten fiil kbklerin -g ve -g duiunce bagka bir ek gelmezi agrr, aru biti, diri, kuru, kart, kigla, tamla, yayla gibi.

76. (-I )I+, -(i)CO: Fiillerin pasif tabanlarlna -u, -0, eki getirilerek geqrnig zarnan partisipi rnAn4s1 taglyan slfatlar yaplllr. awl-u 'asllrnlg" HS 2065, c;atl-u 'qatllrnlg' HR 43, gerl-O 'gerilmi$' HR 50, kurll-u YZD 62-1, drtu-1-0 YZS 31-9, yazll-u !$D 32-7, YZS 35-13. Bu ha1 ve rnana ve Eski Turkqe'de -1g-llg, -ig-lig gekliyle anlatllrnlqtlr: Kuruglug ya, bitigilig neng, yadlgl~k tdgek (bk. DLT Diz. 384,04, 724).

77. -I=,, -icL Fiilden bir igi rnaharetle ve itiyad h4linde yapanl gdstermek ilzere slfat yapar; -an, -en partisip eki gibidir: al-CI YZS 25-1 1, dilen-ici HS 1131, gdr-ici YZS25-11, gider-ici HR 1 14, iq-ici SR 26-5, dlqer-ici FS 183, DV 307-9, sat-ICI YZS 15-3, s6yle-y-ici Hrn 5-6, tap-ICI YZS 18-4, tur-ICI HS 2256. Ek Eski Turkqe'deki -1g- GI, -ig%i birlegik sekilden dogrnugtur.

78. -gu, -90: A~et isrni ve rnucerret isirnler yapar: qal-gu Fs 254, kay-gu SD 117-2, YZS 4-4, GZ 38-12, FS 646, sev-gij SD 185-12, DV 309-10, AD 27-6, SR 42-1, HM 7-6, HSM 8-5, GZ 14-1 7, FS 194, UY-ku < U~I-ku SV 11-61.

79. -gun, -glln: Urnurniyetle tek heceti fiil tabanlarlna gelerek, pasif tabanll m&i partisipine yakin m4nAda slfatlar ve b&an isirnler yapar: ar-gun 'yorulrnugu HS 1149, d&z-g0n YZS 5-1, HS 20-14, kaggun 'firarn YZS 15-5, sn-gun GZ, tut-gun 'esir, tutuknu~' FS 284, ur-gun 'vurgun-yagrna' HS 2291. 80. -n: ~esitli rnanada isirnler yapar: but-O-n YZS 30-1 1, GB 50-3, FS 202, dug-

O,n 'dugam, diigiln' MV 7/1-55: h ~ ; 6385, $D 61-1, GZ 35-10, FS 950, ek-i-n HR 93,97,104,106.

81. -t: Daha p k yer ve vaslta bildirir: ayrl-t 'ayrllrna yeri, kavgak' DK 96-7, bin-i- t "binecek qey' DK 1031 1, agu-t 'agllacak yer' DK 75-7, ipi-t 'iqilecek $eye DK i03-1, bg4-t FS 39, HS 40-14, urn-u-t SV 111-5, DK 92-12, yukle-t "yuk taglyan hay- van' DK 58-3, gic;-i-t DK 234-1 2.

' 82. -gug, -906: C)rnegi azdlr: alda-guq "aldatlcl"FS 247, qatla-guq '~atlaylcl, sapan ve kampnln qatlayan k~srnl" DK 105-7, urn-ac 'hedef" FS 523.

83. - ap, eg: ornegi azdlr: guleq FS 831, gdrn-ec- "Kule gdrnulerek pigirilecek ekmek,' OK 105-7, urn-a? 'hedef" FS 523.

84. -F: lsirn ve s~fat yapar: eglen3 'eglencen FS 756, ilen-q "beddua" HS 5880, FS 143, kakl-n(; HS 2423, korhl-nqDK 157-7, guven-q DK 223-4, sevin-q DK 234-6.

85. -mak- -mek: Masdar ekidir, bugunden farkslad~r : al-rnak ge-rnek, yan-rnak, gel-mek gibi. Ekin -Ilk, -lik ile geniglernig gekli vardlr: al-rnak-ilk YZS 26-5, agla- mak-ltk MV,19-20, iprnek-lik MV 71119, sevrnek-lik YZS 40-14, dur-rnak-l~k MV 16- 4, gir-mek-lik YZS69-15, ulag-rnak-Ilk MV 16-2, gdr-rnek-lik YZS81-10.

86. -ma, me: Daha qok rnugahhas isirnler yapar. Bugun oldugu gibi, fiil isrne (-rnak, -mek masdar ekinin hafifletilrnig gekli) olarak kullanlllgl fazla degildir: degme "her, herhangibir' HS 1371, dug-me DK 36-6, sur-me SD 35-12, FS 403; kaq- ma DK 82-7, kov-ma OK 82-7, yi,rne igrne DK 202-3.

87. -m : Urnurniyetle yaln~z bir defada veya bir hamlede olan igi ve rnahsulunil ifade eder: bak-I-rn H$ 1196, 1445, dir-i-rn'DK 301-6, igi-rn FS, 643, gel-i-rn-lu DK 65-12, gid-i-rn-I0 DK 154-3, gey-i-m DK 246-6, dl-u-rn SV 1-4, segird-u-m HS 1073, FS 278, tad-I-rn HS 1 196, toy-u-rn "gannrnet" DK 65, 3, yi-rn I iS 1771, 1079, FS 623, yud-u-m YZD.

88. -19, -is: Urnurniyetle hareket ve olug isirnleri yapar, bir qegit rnasdar duru-

mundadr: bak-lg DK 106-10, bil-ig 'bildik, tantdtk' HS 6056, FS 36, 84, 418, qalig 'muharebe' SV XVI-4, FS 253, gel-ig HS2294, YZs70-4, gbr-ig :rnllgavere, gar@- me, konugma' YZS 96,11, g0I-ig HS 2295, gulme-y-ig AT 19-2, in-ig 'agaglya dogru egik yer' FS 533, 927, kar-lg SV XIX-5, k~r-IS 'klrrna, bldurme, savagm DK 188-13, ' sag-i$<saklg "sayl, hesap' SV 11-142, segird-ig Dk 22-1, tur-19 DK 106,9, ur-tg 'kavga, vurug, savag' GZ 552, 54-10, FS 431, 270, yaAllg SV 11-124, yon-y-IS DK 19-4, 106-9, Y O ~ - U ~ FS 721,927.

Partisipler:

89. -an, -en: Sirndiki zaman partisipi eki bugunkunden farkslzdlr: bab-an, gelen,'tur-an, sev-en gibi.

90. -ar, -er; -ur, -fir; -maz, -mez: Genig zaman partisipi ekleri bugunkuriden farkslzdlr: ak-at su HS 1776, es-er yil HS 1574; uyu-r yllan GZ 35-13, ug-t-tabdan gel-& bir hur YZD 51-7, aya benze-r YZS 25-10; yara,maz bir hava HS 1941, onun gtir-mez gdzi YZS 61-13.

91. -duk, -dm Geqnig zaman partisipi eki, bug0nkOnden farkslzdtr, yalnlz vo- . kali daima yuvarlaktlr: aQla-dub-larum SD 106-2, bil-dug-Omi SV 11 -98.

92. -mr$, -mi$: Ge~mig zarnan partisipi eki, bugunkunden farkslzdlr, yaln~z vokali daima duzdur: yiAi toQmlg genG oilan YZS 38-1, ~u-ri-mi9 aleye SD 95-5.

93. -as/, -eG: Gelecek zaman partisipi eki, bugun ~ o k az kullanlllr: kapumuz yob stgw-ast.SD 165-6, nid-esin bilmedi YZS 70-12, unltkl gel-esi-ni gid-esi-ni HS 1901, cihan bBki bal-as degul FS 69, nid-esini bileme; GZ 27-20, tabdir iledur g e r ~ i ki olmug u 01-as1 SD 165-6, neyle-y-esi-n bilmedi YZD 58-7, gey-esi-lerin hog geye FS 846. Pek nadir olmaz Uzere, bBzan fiil olarak da kullanlllr: sabr atryla $ukr iline geldukde IBbijd gid-esi YZS 99-9.

94. -acak,--ecek Gelecek zaman partisipi eki, ~ o k az gbrulmektedir, fiil darak kullan~lmaz: var-acab yirun CN 38;ba~acab yir FS 253, diy-eceg-urn HS 1660, yiy-ecek yir idi YZD 13-3, s191n-acab-urn sen 01 FS 1062, ir-eceg-in bilup HS 2321, CebrBil'un in-ecek yiri FS 21, gel-ecek nesne gelur GN 58.

Fiilden Fiil yapma Ekleri :

Cat1 degigikligi mahiyetinde oimayan fiilden fiil yapma eki ~ o k qz gbrulrnektedir.

95. -k-: MBnByl giddetlendirir: tur-u-b- 'duraklamak" SD 100-8. HS 1567, SN 224-7; kay-1-6- "yana kaymak. sapmak" DK 184,4.

-y-: MBnay~ kuwetlendirir; Eski TurkGedeKi -d-'den gelir: koy - YZS 7-8, to-y- SV XXIV-3.

Ekleri :

96. Pasiflik eki -I- ve -n- bugunkunden farkslzdrl, yalnlz ara vokali umurniyetle duzdijr: yay-1-1- YZD 22-13, tbk-i-I- YZS 1-1 1, brt-i-I- HS 1242; heze-n-HS 807, 01-1-

N- HS2114, di-n- SD 5-7; di,n-i-I- SD 7-7, ko-n-1-1- HR 86.

97. Dbnu@lijliSk eki -n- ve -I- bugunkunden farkl~ degildir. Sadece aradaki vokal dijzdur: bul-I-n- SD 188-6, ko-n- HS 1641, dbg-i-n- YZS 10-14, gbr-i-n- SD 137- 13, ur-I-n- I iS 1588.

98. Ortaklagma ve kargillkllllk eki -9- bugunkunden farks~zd~r, aradaki vokal bazan duz, bazan yuvarlaktir: bil-i-g- HS 1813, bdgr-u-g- HR 53-, ydgr-u-g- YZS 14- 11, kupl-g- YZD 71-16, dp-u-g YZD 21-8, ur-I-$- FS 1061, gdr-i-9- GZ 4317, tut-i- 8- FS 920.

99. Yapt~rma eklerinin her qegidi gdrulmektedir: -ur, -Dr: Vokali daima yuvarlak: tir: art-ur- YZS 537, bit-ur- HS 1191, iq-Ur- YZS 42-14, giq-ur- YZD 27-16, gegur- DV 301-6, gey-ur- GZ 49-12, SD 116-6, ir-ur, AT 10-2, HS 897, ort-ur- SD 165-6, slz-ur- HR 63, tad-ud- SD 6-1 1, toy-ur HS 2286, yag-ur- H$ 1537, yit-Or- 'erigtirmek, ulagtrrmak' YZS 94-4, HS 1074; yit-Or "kafi getirmek, yetigtirmek' HS 1446, yat-ur- YZD 21-10. deg-ur- "erigtirmek, ulagtlrmak" YZS 46-15, dt-ur- "geq-ir-"YZS 73-13 (art-, gey-, ir-, tat-, siz-, ort- fiillerinin faktitifleri bugun art-t~r, giy-dir-, er-dir-, tat-t~r-, slz-dlr-, brt-tur geklinde yapilw.).

-dur, -dijr: Daima yuvarlak vokallidir: ag-dur- MV 18-6, irig-diir HS 1443, yag- dur- AD 16-5, ek-dur YZD 55-9, ir-dur- YZS 93-15, gey-dur- GZ, bas-dur- 'galebe qalmak" FS 435, tol-dur- SD 162-1 2, bil-ddr- SV 1-79. '

-dar, -der: Bi rka~ kelimede gdruliir, kon-dar YZS 65-9, gbn-der YZS 24-1 1, gds-ter- FS 195, SV 168, YZS 70-9, don-der- FS 386.

' -ar-, -er-: Kullan~llgl bugunkunden farkslzdlr: q~k-ar- HS 144, on-ar- GZ 43-2, YZS 69-1 4, gid-er- SV 1-9, uy-ar YZS 35-1, DV 306-1 2, kop-ar-FS 365.

-t-: Umumiyetle tek heceli veya vokalle biten fiil tabanlarlna getirilir, Bugunkun- den farks~zds; yaln~z, iki vokal aras~nda sadalllag~p -d- olur: ak-I-d-alum MV 19-22, dagl-d-up SD 72-4; sdyte-d-e YZD 34-7, az-I-d-ur GZ 55-21, benze-d-u YZS 18-1 2, ara-t-dl YZD 38-7, uza-d-~p FS 845, doze-dur-r GZ 48-3, diril-d-Or SD 81-6, getur-d- elum HS2101, berki-d-up HS 6634, duke-d-e FS 776, oki-d-ur YZS 85-10, inci-d-ur FS 102, korkl-d-ur YZS 836, kakl-d-ur FS 742, bay~d-d-ur "zenginlegtirirm FS 61 1, ig- le-d-urmigsin GZ 20-1, ile-d-em YZS 29-1 1, sap-I-d-ur HS 191 2, usa-d-a SD 163-1 2, kuga-t-mlgdi HS 2293, ogre-d-em -GZ 46-1, dde-t-di HS 2371, slqra-t-dl Hg 181 5, yucel-d-urseA SD 244 1, oyna-d-up &Z 23-3, uza-d-up FS 845, ey-d-Or HR 43.

-gur-, -gDr-: Bikaq kelimede gdrulur, bugun l&llanllmaz: ir-gur MV 10-15, YZD 85-1, $D 184-1 1, AD 27-1 1, DV 308-1, FS 73, HS 3313; dir-gur- 'diriltmek" CNG 183-4, DK 31-13, tur-gur- 'dwrdurmak" DK 237-12.

-z-: Cok az gorillen bir ektir: em-z-ur- YZS 90-6, DK 6-13; tut-u-z- SD 120-6, ut- u-z- "yenilmek, kaybetmek" FS 276.

isim :

100. Cokluk eki -lar, -lerldir; bugunkunden farkl~ bir durum yoktur: can-lar SV I- 43, sdz-ler-i YZD 36-1. ,

101. lyelik eklerinde bugunku gekillerden farkll durum, 1. ve 2. gah~slarda aradaki vokalin daima yuvarlak olmas~, 3. gahrs ekinin ise daima duz vokal~tag~mas~d~r:

- (u )m, -(D )m, -m: ah-um YZS 59-1 3, it-um SD 125-1, ulu-m FS 976.

-(u)n, -(D)n, -n: at-un YZD 91-9, sdzler-un AD 19-9, bende-n HS 1000.

-1, -i; -st -si: dBst-I SV 11-228, gdz-i AD 17-4,'koku-sl HS 1431, sij-si k ~ 2 9 - 1 3 .

-(u) muz, -(u) muz,-muz,-muz-yEr-umuz SD 138-8, ig-Ornilz HI? 58, ata-muz SU 1 1-47, iki-muz YZS 19-1 2

(u) Auz, -(ii) AiSz, -Auz uss-uiiuz SV XXIV-8, iguiiuz YZS 69-3, baba-iiuz, YZD 64-3, degme-iiuz YZS 69-4.

102. lsirn ~ekirn eklerinin bugunkunden farkl~ bir durumu yoktur; yalnlz genitif eki dairna yuvarlak vokalli (-uii, -uii, -nun), lokatif ve abalitf ekleri hep -d iledir (-da, -de; -dan, -den).

3. Sah~s iyelik eklerinden sonra urnurniyetle -n akkuzatif eki kullan~lmaktad~r, yardlrncl-baglaylcl -n- ile -n-I, -n-i kullanlllg~ daha azdlr: bag-~n SV 1-49, sd2-i-n $D 151-1 1; agz-I-n-I AD 16-8, ev-i-n-i SV 11-140.

103. Bilhassa rnanzurn rnetinlerde eok defa, ilk isirn genitif eki alrnadlgl h8lde isim tamlamast belirli bir man8 taglrnaktadlr, (Eksiz tayinli iz8fet): gdzijrn (u?i) be- begidijr anuii 01 h81-i siy8hl $R 7-2, zulfun (017) kernendi SD 78-1, yuzleri (ui5) top- raglna YZD 54-9, agzl (nuii) yaresine YZS 11-4, diigurnuz (uii) ta'birin YZS 43-5,

- can (uA) safas~ $D 133-3, grin (uii) gozinden Hg 1241, ijzeyr (uii) eqegi HR 65, Husrev (017) krssaslnl HS 976, Muharnrnet (1317) gelrnegi MV 6-3, Atay? (nuii) nazrnl AT 27-43, Tanr~ (nuii) nOr1 FS 905, ResOl (uii) k ~ z ~ GZ 38-12, bag (uii) nazrnl AT 27- 43, Tanrl (nun) nOrl FS 905, ResGl (uii) krzl GZ 38-19, bag (uii) ISSI FS 158 gibi.

104. Hususiyle rnanzurn rnetinlerde, 1. ve 2. gahls iyelik ekli kelimelerden sonra akkuzatif eki getirilrnedigi halde, belirli bir akkuzatif B8nSs1 bulunrnaktadlr (Eksiz belirli akkuzatif) : gbflurn (i) ald~ YZD 96-15, acebler ol kigi garn yidugurn (i) $D 80-13, uran yuzurn (i) $D 45-7, 'sozuii (i) beyan eyle YZD 29-2, cigerum (i) yakdl AD 27-10, iernesun kanurn (I) H.$ 931, eluA (i) yu HSN 8-4, ne yukum (i) bir nefes giderici var HR 114, kadagcugurnuz (I) vir YZD 73-17, yazalar aduii (I) FS 1023, dilurn (i) geg ki eydern FS 1065, aduii-I soylegil Gz 41-2, aduii (I) FS 1023, dilurn (i) geg ki eydem Fs 1065, aduii-I soylegil Gz 41-2, aduii (I) igidururn DH 1-23, kanurn (I) ieersin CR IX-4. *

105. lsirn ~ekirn eklerinin kullantilgrnda, bugunkune gore biz1 farkll dururnlar gdrulrnektedir:

Bugun dhtif h%linde kullanllan var-fiili bazan akkuzatif eki almaktadlr: anuii ile vardllar togru yol-I MV 4-54, kimse ansuz togru yol-I varrnad~ MV 4-55. Datif yerine akkuzatif ekinin kullan~lrnas~na bagka Brnekler: salaydl YClsuf ardln-I Bzin YZD 23- 8, aglar idi kendu vasf-I h8lin-i YZD 20-1 1, husni vasf-I slgmaz YZD 3-17, tapar Idurn ben sen-i YZS 18-4.

Datif bazan akkuzatif yerine kullanlllr: Klssa-i YOsuf-a bunygd idelum YZD 1-12, dilerler aluban gitrneg-e YZS 3-14.

Datif b8zan lokatif yerine kutlanlllr: YOsuf katln-a sbylegdi YZD 9-12.

Datif b8zan ile edatlnrn yerine kullanlllr: ta'at-e rneggul olur YZD 103-7, ayge rneggul oldllar YZD 103-8, gelur kul elinden hernige gun8hIol ilrnrn'id-e kirn afv ide pad-g8h FS 1057.

Lokatif bazan datif yerine kullanlllr: ol terazu kefesin-de YOsufl / kodllar YZD 26- 5, su ortasn-da kodllar YZs 101,14, harf iginde bu kadar rna'na slgar SV 11-22.

Lotatifin aMatif yerine kullanrlrnas~n~n gok drnegi vardlr (esasen Eski Turkgede lokatif eki, aynl zarnanda, ablatif rnanas~ da ifade ediyordu): Begir elin-de gbrnlegi Ya'kOb alur YZD 86-15, ktifirler-de bir sBz-de dilOn yuyasln / yig andan ki ag-da elun yuyasln FS 729, yarl agzln-da Bpen can1 dudagln-da dper SR 35-1.

106. /sirn gekim eklerinin eski sekilleri, ancali k l ip lepig olarak bazr kelimeler- . 'de gBMl0r.

Datif eki -ga8nn izi baAa, safia, buAa, ~u f i a zamirlerinde ve yana 'yan, taraf' ke- lirnesinde bulunrnaktadlr.

Ablatif ekir'tin asW pk l i -dm, -din kal~plagrnlg olarak UAdin kelimesinde ve bir iki kelimede gegmektedir: en bfidin HS 1852, sagdln yafia SN 2337, bufiar-din yafia KD 7-1, gep ~evre-din SN 12-2, iki @Ra-d~n KD 30-3, bu yaAa KD 7-1, gep Cevre- din SN 12-2, iki yat7a-d~n KD 30-3, bu yafia-d~n AP 25.

107. Baglama edatr ile'nin (-la, -1e geklinde de vaslta ve beraberlik eki olarak kullanlllglnda bugiSnkOne g6re farkl~ bir durum yoktur: odun ile HR 92, 11 su-y- la , FS 568, gdzi-y-le bak SV 11-80, yenun-le yagurnl sil HSN 6-2.

6bur instrumental eki -n Eski Anadolu Tiirkgesinde olduk~a iglekti: ac-I-n dldi FS 110, gdz-i-n 'gUz ilee YZS 81-8, gundirz-i-n HS 1087, dun-i-n DK 239-2, susuz- 1-n .FS 114, yalnuz-I-n DV 303-6; MV 7-33, yay-I-n myaz~h' HS 1013, 1139, guz-i-n DK 15-1 1, klg-I-n HS 1015, sabah-I-n AH 193, Uyle-n DK 172-4, giic-i-n 'zorla, girele, gi5glukleS FS 619, vakt-I-n YZS 28-7, gun-i-n FS 80, hataslz-I-n KY 36, gafil- i-n SN 9-1,'yaya-n DK 30-2, sag-I-n sol-I-n KT$ 2a, yir yir-in GZ 8-3;4-2, YZD 88- 12, oht-I-n FS 539, kez-i-n FS 834,.bag1-n 'Unce, ilken' YZS 83-15, soA-I-n 'sonra, son olarak" YZS 87-9, ilk-i-n YfS 90-3. Bu ek vasrta halinden gok "olarak" manasly- la ha1 zarf~ geklide ve yer ile zarnan bildiren kelimelere getirilerek yer ve zarnan rarfl otarak kullanllrnl#~r: BBZI kelirnelerde ise kal~pla$rn~g olarak g6r0lur: deg-i-n

a SV 1-16, igun (tug-u-n) YZS 62-13, yarln FS 857, SV 1-5: ust-u-n FS 326, buton YZS30-10, FS 206.

Bu ek ile benzetrne bildiren -lay/n, -1eyin (-la-y-I-n) birlesik edat~ yapllrnqtlr: ugur-laytn SR 16-5, ad-layln' FS 479, k6rnOr-leyin YZS 531 1, 610-leyin FS 940 kalkan-lay~n HS3643.

Yine benzetrne ve egitlik bildiren -c;lay/n, -cileyin (-ge egitli ekidir) birlegik eda- tlnda da -n eki gdrulur: an-c~layln H$ 1891, sencileyin HS 1891, Fs 896, GZ 43-3, ben-cileyin GZ 41-9, SF 10-2, biz-cileyin SD 52-1, bun-c~lay~n HS 2078.

108. Esitlik eki -ca, -ce; -ca, -celnin kullanlllg~nda farkli bir dururn yoktur. Ekin egitlik drglnda gepitli man& ve fonksiyonu vardlr. Ek XIV. aslr rnetinlerinde daha gok -ga, -Ce geklinde gBrulrnektedir.

Ek kallplagmlg biclegik ~ekillerden -crlayrn ve nice gibi zarf olar kullan~lan kelirnelerde de bulunmaktadlr (bk. 107).

109. Ybn ekleri -ra, -re; -am, -erO (<: garu, -gerO) tas-ra (>dagra), iq-re, son-ra, ilze-re; y&-aru, iperii, ile,erB, ttg-aru DK 88-10, yai'i-aru 'yana" YZS 26-9, an-aru "Bte, dteye, ileriye' DK 9-9, SN 309-15, KB 368-5 kelirnelerinde gdrulur.

Ydn eklerinde -ra, -re degigik kullaniglarda ve olduk~a iglek olarak da gecer: depe,re FS 510, SN 297-9, DK 203-7; yol-I-ra 'yo1 boyu' YZS 21-2, yol-SI-ra YZS 67-6, gdk-si-re KDS 7-3.

Kahplagrnl$ pkilde bgti kelirnelerde (berii, girii, kan~aru) gdriilen -ru, -rii eki bir kelirnede de bulunrnaktadir: a~ka-ru A 0 13.

110. Kullanlglari bakirnlndan belirtrne srfatl olan sayl isirnlerinde buguntikune gore farkl~ dururn yoktur. Sadece bezi sayl isirnlerinde ses degigikligi gdrulrnektedir: big, yidi, tokuz, yigirmi.

Slra say1 sifatlarl iyelik ekli; fakat, dairna duz vokallidir : UG-inci, ddrd-inci, tokuz-inci, on-lnci, otuz-lnci. Cok nadir olarak iyelik eksiz gekiller de gbrillmktedir: Iki-n~ SN.

11 1. Vasifland~rma sifatlarln~n pek ~ o k drnegi vardlr. S~fatlarda kargllaqtirma - rak, -rek eki ile yap~lrnaktadlr: kati-rak-rnl HS 1106, tiz-rek HS 1464, yig-rek HS 1404, ulu-rak-dur SD 93-1 1.

S~fatlarda berkitme sifatin tekrarlanrnaslyla yapildrg~ gibi, ilk heceye -p konso- nanti getirilip birlegtirilrnesi ile de yapll~r: dljp-di5z CN 30, DV 305-5, DV 306-9, HS 6490; top tolu SD 101-11, Gep Gevre HS 1315, ap alaca DK 61-4, sapa sag DK 247, yapa yalufiuz DK 148-1.

112. lgaret g~fatlari bu, gu o, $01, ol ve birlegik bir gekil olan ugbu igbu'dur: bu cihan SV 1-4, gu dern FS 76, ol sdzi GZ 38-12, o sahib devleti MV 7/1-36, $01 kirn- '

seyi SD 4-1 2, ugbu sdzi YZD 65-20, igbu sdzleri HV 4-1 9. '

1 13. Cegitli belirsizlik sifattari kullan~lrn~gtrr: bir gice YZD 17-1 7, bir kag alay HS 2316, iki ii~: bazlarna~ SV XIX-2, kamu yohsula SD 86,5, her oklnda GZ 35-3, her bir kigi SV 11-26, degme kigiye FS 374, ne yigitdijr GZ 43-2, nice gun AD 14-7, kan- k kifji SV 1-1, her nice rnanslb, YZD 54-10, hep tat 0 dAri DV 301-2, hig kirnse YZD 55-13, hiq kes SD 4-1, cijmle kuvvet HS 859 , dukeli feylesof HS 6806, Wlan kasr~ HS1759, heman lahza YZD 30-12.

114. Sosu slfatlarl ne, nice, kac ve kankr'dtr: ne yirde bulalurn YZD 80-2, nice sultan irniq GZ 31 -1 0, k a ~ kifjidur gelen YZD 68-1 9, kankl yire HS 1926.

115. $ahis zarnirleri ben, sen, o, 01, biz, siz, onlar'dir. Cekimde bugune gore en fazla degifjik rnanzara gdsteren 3. fjahls zarniridir: o, 01, ani, ana, anda, andan, anufi; anlar, anlar~, anlara, anlarda, anlardan, anlaruil. Ol zamirinin -n instrumental ekli gekli anin ' ol halde, onun i~ in , onunla, bin8enaleyhm rndnasl verrnektedir: anun yuzin slirerdi S 465, anln can bigi HS 563.

Sahs zarnirlerinin genitif hdli, dairna yuvarlak vokallidir; benum, senufi, anufi, bizurn, sizOfi, anlarufi.

Akkuzatif ve genitif halleiinde ben ve sen zarnirlerinin bini, sini; binilrn, sinuA gekilleri de gdrlllljr: bin-i bilgil SV 1-27, sini DV 303-1 1, bin-urn HS 1883, siniifi SD 102-9,

116. lgaret zamirleri bu, gu, o, ol ve ,goI1dur; bu'nun ~oklugu bular ve bu-n-lar, pu'nun ~oklugu gu-lar, o ve pl'un ~okluiju o-lar'd~r, gol'un ~oklugu ydktur; ol igaret zamirinin ~ekimi 01 gah~s zamirininki gibidir: ne beladur bu SV IX-8, gu kirn DV 307- 7, odur asl-I usGI MV 4-70, vacip oldur MV~-I, golkim SD 15-4: bulara Hr 76 bunlara SD 51-3, gular AD 30-3, olaruA HS 2254.

Lokatif hali bunda, gunda, anda 'tsurada, gurada, orada' manasr vermekteir.

Sah~s ve igaret zamirlerinden SOhm gibi, tek, i~un, ile edatlar~ getirildigi zaman 3. gahrs ~oklukta genitif eki kullantlmad~Q~ halde, Eski Anadolu Turkcesi metinlerinde, istisnai olarak bu igaret zamirinin CokluQuna ile ve iqiln edatlar~ getirildigi zaman genitif eki kullan~lmaktad~r: HR 50, acrlur bunlarfl-la agikare HS 1894; bunla- run Gun YZD 56-16 (Bu sekli krg. Y6suf anlaruli-la gdrigur YZD 82-20, anlaruiila bile bindi YZD 91-1).

11 7. Ddnuplilllik zamirleri kendii, dz ve ikisinin birlegmesinden meydana gelen kenduz'dur. Bugun 6z ve kenduz kullan~lrn~yor, kenduzi'nin yerine ise kendi'nin iyelik ekli gekli olan kendisi gecmigtir: kendu kendume GZ 2-1, kendulii YZD 90-8, kendc-si YZS 92-10, kendo-ye HS 1909, kendulerin YZD 57-13; dz-um YZS 93-4, dz-On SV VI-8, dz-i FS 983; kenduz-um YZS 12-13, kenduz-c5 bil SV 1-64, kenduz- ine HS 191 1, kenduz-uAuz-i YZS80-10.

1 18. Ayn~ zamanda soru zarniri olan kim ve ne'den bagka ~egitli belirsizlik zamiri kullan~lrngt~r: kirn Veled'i severse SV 111-12, kimi peri kimi hOr YZD 12-1 1, kimi- si bu derde ile hayran MV 18-30, kimse iglemez-GZ 43-3, ddndumez kimesne HS 2007, hi9 kimseneye benzedimez kimsene an1 AD 248; ne-ler didi FS 828, biri al- tun biri gumugdi YZD 62-7, dostlarumdan birisi YZS 98-6, ikimuzden birimuz $D 112-8, u ~ i YZS 12-10, an1 YZD 62-12, ol biri YZD 2-12, ne ki gdAlum diler ise SV I- 54, ne kirn emr itdi ise MV 4-61, her ne dirsen igidur GZ 30-1, her kim ister Tanr~y~ SV 11-85, her. ki yuz surdi AD 14-5, her birine YZ$55,6, her birisi semiz HR 75, ka- mudan muhtar HR 8, kamuya kesb ise HS 839, kamusrndan yigrek YZD 72-13, kankasl-yla eyleye ceng HS 2245, gdklerui? her kanglslna MV 10-46, bir k a ~ l 01 k~zlarun HS 1334, ayruga mey bize cam-I can-fez8 SD 130-1, yuzin ayruga ddndi HS 1802, niceler kim sdyledi YZD 5-1 1. bzge1er gamufidan kurtulmak ister ise MV 4-4, dOkeli yalvardrlar YZS 53-13, dukilesinin bagladr YZD 76-2, cijmle z8r1 kaldrlar YZD 15-9, seni cumle sever SD 86-3, padegler cumlesi AD 14-6, degmesi YZS 1,8, degmeiiuz YZS 644, hep geldiler 69-4, fiSli9nca ol~maduk HM 5-7.

Birisi belirsiz zamiri yerine, az olmakla beraber biregii, ieklinin de kullan~ld~g~ gbriitmektedir: biregij gdrse HS 6734, YE.

119. As11 soru zamirleri kirn ve ne'den bapka, iyelik eki getirilmip soru s~fatlarl ile b&~ kelimeler de soru zamiri olarak kullan~lmaktad~r: kirn ide bey+ HQ 1054, ne- dur salah ii fesad HR 7, kanktsln~ eydelijm YZD 91-10, kan~ Sa'd FS 67, kandadur YZS 23-8, kanca YZS 70-3, kancaru gitdi YZD 11-8.

120. Baglama zamiri him ve Fars~adan gelme ki'dir, kullanrl~g~nda bugunkunden farkl~ bir durum yoktur:. nice begler kirn dilerdi an1 YZD 96-6, bu cef%y~ ki bize gerdip-i eflak eyler $D 102-1.

121. Daha ~ o k lokatif sdz10 eklerle ve zaman bildiren kelimelerle kdlantlan vas-

I

fiyet zamiri -kinin Eski Anadolu Turbesinde kaltn gekli de gOrUlmektedir: eluauz- . de-ki blqagufiuz YZ!$40-6, sende-ki SD 171-3, dun-ki HS 1230, Ofidin-kilerden HS 908, bagunda-91 HS 2186, uqmakdagl CNG 192-2, tawrgl MT.

122. Zaman zarfl olarak indi, imdi. simdi, ginl 'sonra', ka~an 'ne zarnan', hemi- @?, GO, Giin, nice bir 'ne zamana kadar' gibi dbgrudan dogruya edat ve zarf olan kelimelerle -a dek, -a degin, -dan bed, -dan gird, sonra gibi son qekim edatli kelimeler ve pek qok isirn ve stfat durumunda kelimeler kullan~lm~$t~r. Turkqe ve yabancl asllll, bu kelimelerin bir klsrnl qunlardtr: bugun, dun il gun, dun giin, dunle, tanla, bugur<bu+ogur, ~l dem, ~ o l saat, go1 oht FS 1002, 01 ohtun FS 539, go1 oh- tln FS 77, pl-ok dem, 01-ok dem, her dem, her ay, her seher, Itihza, geh, gah, geh, gtih, gem, na-geh, seher-gab, subh-dem, her subh, gundiiz-in, gici gundiiz, gunden gune, ikide bir, bir hefte, bir yol, bin ytl, bir muddet, birazdan, bir kac gun, bir ay, iki ayllk, bu gice, bir gun, bir nefes, bir iki gun, biraz gun, ewel, M, son, soat, pes 'sonra', andan 'ondan sonram, pes andan, irte ilkin, Ondin, en Imdin, dB- im m u d h , demadem, dem-be-dem, hemTn, 01 dem, ol saat, ol zaman, ol vakt, go1 vakt, yartn, tihir, hemtin dem vs.

623. Yer zarflarl olarak kargu, ara, kanda, her kanda, giro, beru, iqeru, ileru, lrak, kancaru, aAaru 'Ote, &eyen, tagra, yukar~, agaga, Ote, tapa (dapa) 'tarafa, yll- ne' gibi kelimeler kullanllmlgt~r.

124. Mikdar zarflarl bugun kullanllmayan katl, top, key, igen, igende, telim (de- lim), OkBg, yigin (bugun Anadolu halk aglzlarlnda yegin geklindedir) gibi kelimelerle stfatlardan yapllan, qok, hayli biraz, bir katre, bir avuG, bir zerre, bir arpa, bir pmme, heztir bar, az, niqe, ol kadar, $01 kadar, kulli, bol, yavlak (yavlak begendi FS 767) gibi kelirnelerdir. Kelime tekrarl ile de mikdar zarf yapdr: bin bin, tiimen then , katre ktre, deste deste, az az, bblOk bdlirk, tabak tabak.

125. Suret ve tarz zarflarl olarak, Oyle, biyle, Nyle, eyle kim, Myle kim, @yle kiq, bu deiilu, bu resme, gu resme, ol resme, ne resme, bunctlayin, ancllayan, bencileyin, sizcileyin, sencileyin, nice niceme (niceme cog ise ilduz HS 2275) onat (iyice) (bu s6zi dimedOm mat FS 175), 'baytk 'agikar, $uphesizm (baytk bit FS 61 I), yalunuz 'yalnlz bagma*, ayruk 'ba~kaca, ayrlca', anca 'o kadar3, ansuzn, ansuzda 'anslztn', bell& gibi gogu dogrudan dogruya zarf olan kelimelerdsn bagka TOrkce ve yabanci asllll pek qok suret zarfl kullan~lm~gtir: 'afiul", 'yavas, yavag-

.qam (annul sOyle FS 532), tlz, seraser, dest-ber-dest, nagehBn, eksoksuz, elsuz, aguzsuz, yavuz, genez 'rahat' (korkulu kOpr0den geriez gec;Ore SV 1-15), geAsOzin 'istemiyerek' (Oldore gensuzin FS 615)' hw vs. Suret zarfi b&an isim ve s~fatlarln tekrarlanmaslyla yaptllr: arkun arkun 'yavag yavag, hafif hafif, agtr, aglr' (HS 1779, 6123), dCirli1 durlii, saf saf, bir bic, pAre pare, halka halka, deluk deluk, arpa arpa vs.

Edat:

126. Baglama edatlarl olarak daha qok yabanct astlli kelimeler kullantlmlgtn. art1 bildirenler: eger, ger, ver, gerci, egerqi, ve-ger, qi-ger, v'eger-ni 'yoksa', W fgkat bildirenler: vef3, verikin, vet!, ilk, lakin, fakat; sebep bildirenler: zW, ~ u n , gun-

ki ~Cln-kim; istiswl bildirenler: meger, ilia, atlf bildirenler: ile, u, u, vu, vii, ve, y6, y6- hud; benzetrne bildirenler: san, san-ki, san-kim, sanasn, beilzer, goy&, gOyiy6, nite-ki, nite-kim; cOmle baQlaycrcrlar ki ve kim'dir.

Sebep bildiren ve Farsea asrll~ olan eCS, con, eiin-ki ve cunkim edatlarr zaman da bildirir.

127. Berkitme edatlarl: dakr, dah~ (eok az olmakla beraber dagl ve tag1 gekli de varda); da, de, Farsca hod ve TiSrkee oktur; ok edatl zamirlerden soa kullanillr: YOsuf ahvalini 01-ok tailladl YZD 75'5, sol-ok SN 327-6.

128. lwret qdatlar~ us, ugda (ilgde), 09-bu ve ig-bu'dur.

129. Soru edatlarl ne, nice (nice), nice-bir 'ne zamana kadar', nige, neden, ne igin, ni@n (necOn), nire (nere), nireye, nireden, kanl, kanda, kandan, nite'dir.

139. Son ~ek im edatlarlndan isimlerin gdvde, zamirlerin genitif hallerine getirilen bigi-gibi, teg-deg, tegi-degi benzetrne; i ~ i i n sebep; ile, birle, bile beraberlik bildirit. Sadece isimlerin g(5vde haline getirilen @re, iizere-iizre, yer ve tarz; dapa (Ken'an dapa 12-1 3) taraf bildirmektedir.

Datif isteyen dek ve degin edatl slnlrlandlrma ve sonlandlrma bildirir: subh-a dek SD 52-10, Calab-a degin SV 1-16.

Ablatif isteyen edatlardan -dan berii, -den girii, -den Ondin, -den sonra zaman; -den Bzge taklid; -den 6t)tOri.i sebep; -dan yaiia yer ve ydn bildirmektedir.

Alt, Ilst, ie, bn, art, orta, ara, yan, ydre, Gevre gibi yer, mesafe ve ybn bildiren kelimelerlq postpositional olan deyimler yaprlir. Bunlar munasebetlerini bildirdikleri , isimlerle tayinsiz izafet meydana getirirler.

131. Caglrrna edatlarl iy, i, yii, eya; 4, -y4'dlr. Teessufi nidg (duygulanma) edatlan Turk~e, Arapea ve Farsca as1111 ah, heyhat, hasreta, difig, diriga, zinhar, hey hey, ahsent-@bag, zih?, zl, aman, hayf, hayfa, vay, eyv6y, vah, ha vs.'dir.

Ail :

132. Bildirmenin simdiki zamaninda kullanllan 1. ve 2, y h ~ i ekleri zamirlerden, 3. @ha eki dur- fiilinden gelipigtir. Bugiine gdre farkl~ durum gudur:

-am, -em : 1. ~ h l s eki (Bugun -~m, -im;, -um, -um geklindedir).

-van, -wn (Bugun kullan~lmaz).

-sm, -sin : 2. sahis eki (Bugun ddrt gekildedir. Ekin sonundaki -n son zamanlarda -17 (s ) olarak yazilmlgtir).

- dur, -dOr; -duriir : 3. sahls eki (Bugdn durur sekli yoktur).

- uz, -02 : Cokluk 1. sahls eki (BugiJn d m gekli vardir).

- w, -vOz (BugOn kullan~lmaz).

- SE, -siz : Cokluk 2. ~ahls eki (Bugun slnlz, -siniz kullan~l~yor).

agk-y-am YZD 29-4, mest-em H$ 1396, ben-em HR 113; kuluil-van FS 636, natu-

van-ern YZD 24-1, b i~8re ben-ven SD 98- 10; resol-s~n GZ 51 -1 1, eyu-sin DV 303- 12; ogn-dur YZS 16-2, guneg-diir AD 15-10, nadan durur SD 50-13, diri durur YZS 33-7; pegim%n-uz HS 1291, kern-uz SD 120-13, biz-uz HR 80; rh-vuz YZS 86-14, bi~hre-vuz FS 1060, ne-vut SV XVI-1; kardag-siz YZS 66-1, kbr-siz SV XXIV-4.

1. gah~s ekinin n%dir olarak -vam, -vem ve -m, -in gekilleri de gbrulur: 8g1k-varn SV 111-6, delu-vern SV 111-6, sayru-vamSV 11-135, ben ne-vern SV 11-144; kul-~n SN 11 17-3, ben-in F 153, nbkeri-y-in AP 42-2; -vanm, -venin gekli ise enderdir: ben- venin KDS 19.

Bildirmenin rnenflsi degijl ile yaplllr: gek deguldur HS 1275, degulse HS 1309.

Bildirmenin ge~rnig zarnanlar~ ve garti i- cevheri fiili ile yapilir. - i- fiilinin -duk partisipi bir ek gibi sayllrn~g ve ~ o k zaman kbkun vokaline uyarak

kalinlagrnrqtir: hakk dugi in HS 973, hakikat idugina SD 102-9.

133. Fiil ~ekirnindeki gah~s eklerinden, gbrulen gec;rnig zaman ve gart dlginda kullanllan ve zamirlerden geligmig olan 1. tip ekler bildirrnenin girndiki zamaninda kullanllan eklerdir (bk. 132).

Gbrulen ge~rnig zarnan ve gartla kullanilan ve iyelik eklerinden geligen 2. tip gahis eklerinde bugune gbre buyijk bir degigiklik yoktur.

Teklik 1. gahis : -rn

3. gahis : -- Cokluk 1. gahis : -k, -k (Sart'ta ve istekte -vuz, -vuz)

134. Gbrulen ge~rnig zaman ~ekirni gbytedir: agla-durn YZL 99-1 1, get-dun HS 2124, buld~ SV 1-48, kil-duk FS 967, ilet-dunuq YZS 68-10, sor-d~lar SV 11-31.

135. Anlatllan ge~rnig zarnan eki - m ~ , -misldir, ~ekirni: dug-mig-ern YZS 60-2, az-mi$-vanin MT, di-rnig-sin SD 179-1, kbyunrnig HS 1580, ir6rnig durur FS 972, 01-

Anlatllan ge~rnig zarnan bazan -up, -up gerundiurn eki kullanilrnak suretiyle de ifade edilrnektedir. Ekin boyle bir fonksiyona sahip olrnasi, kendisinden sonra gelen tur- fiilinin duqrnesi dolayisiyledir. Bugun bu, hususiyet daha qok Azefi Turk~e- sinde kullan~lmaktad~r. arup-sin HS 1880, bul-up-dur SD 12-11, gel-iip-diir DV 302-2.

136. Simdiki zarnani ifade i ~ i m hususi bir ek yoktur, girndiki zaman istek veya , genig zaman ekleri ile anlatlfrnaktadlr.

137. Genig zarnan ekleri -ur, -ur; -ar, -er ve -r'dir. Birinci gahls eki olarak umurniyetle -am, -em; az olarak -yan, -ven ve -m, -in; ender olarak -vam, -vem ve - vanmn, -venin kullanillr: kalur-am SD 115-8, sorar-van FS 25, gbrur-ven HS 832; 61-

durClr-in DK 46-10, gbrmez-in KD § 17; durur-vam u aglar-vam oturur-varn u inler- vem SV VIII-5, bawrur-vanin SN 287-1.

Genis zaman rnenfisi -maz, -mez eki ile yaprllr: sor-maz-am SD 127-12, kayrr- maz van HS 1520, bil-mez-em YZD 56-8, kezmez-ven SD 43-7; vir-mez-uz YZS 86-8, s~grgmaz-lar HS 1204.

Bugun -ar, -er eki olan bin-, gir-, giy-, krl-, .yat- fiilleri -ur, -ur ile ~ekilmektedir: bin-ur YZS 58-5, gir-ur DV 307-7, gey-iir HS 2281, krl-ur FS 325, ya-ur SD 63-2.

'1 38. Gelecek zaman eki -~sar, -isetdir: 61-iser-em YZD 45-1 9, HS 141 1, bul- isar-srn HS 970, uc-rsar CN 66, 01-isar-dur HS 819, gbrme-y-iser-uz GZ 53-3, eyl& y-iser-ler CN 34, krl-isar-lar-dur YZD 18- 13.

Gelecek zaman b&an genig zaman ve istek ekleriyle de ifade editmektedir.

Gelecek zaman ayrrca -sa+gerek Qekli ile de anlatrlmaktadr: et-sem gerek SD 11 7-12, olsa gerek AD 22-1 1.

C)rnegi az olmakla beraber bazan -as,, -esi gelecek zaman partisipi eki de pre- dikat olarak kullanrlmaktadir: pukr- iline var-as1 YZD 24-10, ecel geldukde'l8bud gid-esi YZS 99-9, eyle 01-asr-sin FS 891, alu kal-asr-srn FS 891, p8d~Zihi 01-as1 de- giilsln KD 5 22, koy-asl-dur FS 793, ~lk-ast-dur zalimti hep digi FS 147, Ukug kat~llk gbr-esi-dur son uq Fs 780, bit-esidur sinum uzre gbk ot Fs 964.

139. $art eki -sa, -seldir. Cekiminde, qokluk 1. gah~sta farkli bir dururn vardrr: yaz-sa-m SD 41-6, bin-se-rn FS 377, dut-sa CN 43, aparsa-vuz DK 73-3,,sohbet et-se-vuz KV 98, bul-sa-tius HS 1316.

140. istek eki -a, -e' dir; qekimi bugune gbre farkladir : dur-a-m AD 24-5, gor-e- m YZD 64-6, toldur-a-van SV 1-20, bit-e-ven FS 458; ail-a-stn SV VI-1, gbr-e-sin H 1421 ; bul-a SD 20-12, del-e HS 1095; sor-a-vuz YZD 61-10, di-y-e-vuz YZS 18-13; koy-a-siz YZD 45-5, ilt-e-siz YZS 68-1 1 ; al-a-Jar HS 1545, di-y-e-ler HR 70.

lstek b&an simdiki zaman, gelecek zaman ve genis zaman da bildirmektedir.

141. Emirde her pahrs iqin ayri asildan gelen ekler kullanrlm~~tir. Cekimi bugiine gore farklidrr : var-ayin HS 1464, vir-eyin CN 8, tut-ayrm FS 332,'vir-eyim DK 32-5,

. ylk-ayum GZ 38-2, eyd-eyum YZS 42-4, kil-ayum YZD 14-15; agla-gil CN 58, isit- gil DV 300-10; d6n $D 152-2, al SV v-2; art-sun AD 23-4, eyle-sun YZD 49-5, kil- alum SD 128-1, gel-elum HS 1219; avla-fi YZS 1161, difile-fi SD 100-12, yap-ufi HS 1921, bil-uti FS 164, oyna-tiuz GZ 49-19, gizle-nuz YZD 4417, kil-utinuz HS 1512, eyd-ufinOz YZS 15-14; bul-sunlar YZD 1-1 3, di-sun-ler DV 301 -8, FS 81 9.

Emir cokluk 2. sahrs eki sadece -17 'dir, aradaki yardrmcr vokal sonradan ekin bunyesine girmiqtir .

142. Gereklilik icin hususi bir ek yoktur, gart ekine gerek kelimesi eklenmek suretiyle yap~lmaktadrr: ben tuz etmek hakkrnr bil-sem gerek YZD 31-13, yirine gitse gerek han yasagi SD 163-2.

Bu -sa+gerek Qekli gelecek zarnan m8nasi da ifade etmektedir (bk. 138.)

143. Fiillerin birlesik sekillerinde bugune gore farklr bir dururn yoktur; hikaye, ri- vilyet ve $art tarzlarr i- fiili ile yaprlmaktadlr.

Yalnlz b&an genig zaman rivayetinden sonra gart eki geldigi zaman -mlsa, - misecm~ssa<-mlg-sa<-mlg ise gekli ortaya Flkmakta ve gartcn rivayeti mBnasl ifade etmektedir: hog mahrem idi 6mr olur-mlgsa 'olsaym~g, olmug olsa' bekasl SD 13-8, Turk dilini bilur-miseydum "bilmig olsaydlm' SV 1-78, ana hakkl Tanrl hakk~ degiil- miseydi kalkubanl yirumden turaydum DK 53-7, sen degul-miseii ayanlyaradur degijl idum kevn u mekan MV 4-38, ddkeyduii elullde-migse migse Ab-t hayat SN 262-5, eldm de-misse didi boyunduruldne yuk tartadum ne oladum aruk FS 573.

144. Soru eki -mi, -mildir, ekteki vokal daima duzdur. Fiil ~ekiminde ekin yeri baklmlndar? bugunkunden farkl~ bir durum yoktur.

145. Birlegik fiil yapan yard~mcl fiiller et-, we-, krl-, 01-, bul-, dut- (tut-), tur- (dur-) ve ur-'dur.

Birlegik fiillerin tasviri (deacriptif) fiiller grupundan iktidali fiilin miisbeti bib, menfisi u- fiili ile yaplllr. Bugunkunden farkli durum menfisinde hem -I, -i, hem -a, - . e gerundiumunun kullan~lmas~d~r. Az olmakla beraber -u, -u gerundiurnu da kulla- nllmlgtlr: bul-lmaz YZS 71-1 0, alday-lmaz SD 17-1 3, bil-imez HS 2245, 01-~maz HS 1319, ur-umazam FS 881; elk-amaz YZS 63-6, but-amadum YZS 34-1, bul-amaz SD 175-4, tur-amaz YZS 75-9, tur-lmaz FS 952; diy-umezdi HS 1914, 01-umazam GZ 44-1 1 .

146. Partisip ekleri bugunkunden farkll degildir. Genig zaman partisipi olarak - ar, -er; -ur, -ijr; -maz, -mez; gimdiki zaman partisipi olarak -an, -en; gecmig zaman partisipleri olarak -duk, -duk ve -mi$, -mr$; gelecek zaman partisipi olarak -as/, - esi ve -acak, -ecek kullan~lm~gt~r.

147. Gerundium ekleri olarak ha1 bildirmek uzere -u, -u; -I, -i, -a, -e; arak, -erek, -urak, -urek, -iken (ken); zaman bildiren -ma, ince, -1cak (-icek, rcagaz, -icegiz, -

. ~caQrn, -icegin), -madin, -medin, -mazdm bii, -all, -elive -duk partisipinden meydana gelen -duk~a, -duk~e, -dugmca, -dugince, -dukda, -diikde, -duOmda, - duginde; atlf bildiren -up, -up, -uban, -uben kullan~lm~gt~r,

Zaman m$nSsr tag~yan -Inca, -ince eki hem bugunku gibi "-dl01 zaman" rnanasl, hem de "-lncaya kadar" man$sl ifade etmektedir: gice ir-ince 'erinceye kadar' kal- rnl~dl HS 1320, subh 01-rnca 'oluncaya kadar"kkrld1 zarr H$ 1600; gozi gdt-ince 'g8rdu~u zaman' HR 45, agard-~nca "agarttlgl zaman-ara sakal~ yigit FS 361, toy-~nca 'doyuncaya kadarw ta'arn yine YZS 72-1 5.

Bugun kullanllmayan -leak, -icek eki ve geniglemig gekli -Icagrn, -icegin, - caQ~z, -icegiz '-dlgl zaman, -Inca, -inceM manasnl bildirir: gdr-icek FS 304, sat- lcak YZS 12-1 1, esen 01-1caQ1z HS 1752, gar-icegez agladl YZS 33-3.

Zaman ve tarz bildiren -madln, -medin eki henuz -madan, -meden gekline gir- migtir. Ayrlca -mezdin 617 gekli de gbrulmektedir: sur-mezdin dii HS 1027.

Zaman gerundiumu -all, -elilnin -alldan, -eliden ve -alldan beru, eliden beru gekilleri de vard~r: gbr-elden HS 1397, gbr-eliden YZS80-5, goster-elden FS 419, vir- . eliden beru HS 924, ayr~l-alldan beru YZD 63-13.

At~f gerundiumu -up, -uptun geniglemi~ gekli olan -uban, -uben ve -uban~, - ubeni, -ubanln -irbenin bugun kullan~lmamaktadrr: baglan-uban SD 145-1 1, ger- Bben HR 74, 01-uban~ gelesiz YZS 68-7, diy-ijbeni YZD 31-12.

batı türkçesi

Documents