Mika WALTARITrylogia rzymskacz druga:RZYMIANINMINUTUS Przeoya z fiskiego Kazimiera ManowskaWydawnictwo KsinicaSPIS RZECZYKSIGA PIERWSZA 4ANTIOCHIA 4KSIGA DRUGA 26RZYM 26Poprawione od gry KSIGA TRZECIA 85BRYTANIA85KSIGA CZWARTA 113KLAUDIA 113KSIGA PITA 143KORYNT 143KSIGA SZSTA 181SABINA 181KSIGA SIDMA 209AGRYPINA 209

ydw wypdzi z Rzymu za to, e bezustannie wichrzyli, podegani przez jakiego Chrestosa". Swetoniusz, ywoty cezarw, Boski Klaudiusz (prze. J. Niemirska-Pliszczyska) Jako modzieniec, w cigu pierwszych piciu lat swojej wadzy, by tak wspaniay i rozwija Rzym tak wszechstronnie, e Trajanus, w peni zasuenie, wci ponownie i wielokrotnie zapewnia, e osignicia wszystkich innych cesarzy s mizerne w porwnaniu z picioletnim panowaniem Nerona". Aureliusz Wiktor, O cesarzach, 5 KSIGA PIERWSZA ANTIOCHIA Miaem siedem lat, gdy weteran Barbus uratowa mi ycie. Pamitam dobrze, e okamaem Sofroni, moj niak, aby wyrwa si nad brzeg Orontesu. Wartki prd i wiry rzeki tworzyy kuszcy widok, wic wycignem si na przybrzenym pomocie i oddaem obserwacji. Barbus podszed do mnie i przyjanie spyta: Chcesz si nauczy pywa, chopcze? Odpowiedziaem, e chc. Rozejrza si dookoa, zapa mnie za kark i poladki i wrzuci do wody, po czym podnis przeraliwy wrzask. Wzywajc na pomoc Herkulesa i zwyciskiego Jupitera rzymskiego, cisn na pomost achman sucy mu za paszcz, i skoczy za mn. Przybiegli zaalarmowani jego krzykiem ludzie. Wszyscy widzieli i jednogonie potwierdzali, e z naraeniem wasnego ycia wyrwa mnie z odmtw rzeki, wycign na brzeg i wytarza na ziemi, ebym wyrzyga wod, ktrej si opiem. Kiedy Sofronia, szlochajc i rwc wosy z gowy, dotara na miejsce wypadku, Barbus wzi mnie w swe mocne ramiona i zanis a do domu, cho si wyrywaem, bo jego brudna odzie i mierdzcy winem oddech napaway mnie obrzydzeniem. Ojciec nie chwyci mnie w objcia, natomiast ugoci winem Barbusa i uwierzy w jego opowiadanie, e zelizgnem si z pomostu i wpadem do rzeki. Niczego nie prostowaem, nauczyem si milcze w obecnoci ojca. Zreszt byem oczarowany skromn relacj Barbusa jak to w czasach swej suby w legionach w penym rynsztunku przepywa Dunaj i Ren, a nawet Eufrat. Ojciec pi z nim wino ze zdenerwowania i sam zacz opowiada, e w modoci, w latach nauki w szkole filozoficznej na Rodos, wygra zakad, przepywajc z wyspy a na kontynent. Obaj doszli do zgodnego wniosku, e nasta dla mnie najwyszy czas na nauk pywania. Ojciec podarowa Barbusowi nowe szaty; wkadajc je weteran mia okazj zademonstrowa liczne blizny. Okazao si, e najwicej szram znajduje si na plecach; wedug jego relacji powstay one w Armenii, kiedy dosta si do niewoli u Partw; najpierw go wwczas wychostano, a potem zwyczajem rzymskim przybito do krzya w ostatnej chwili odratowali go wierni druhowie. Barbus pozosta w naszym domu. Odprowadza mnie do szkoy i przyprowadza do domu, jeli nie by za bardzo pijany. Przede wszystkim ksztatowa we mnie rzymsko, bo urodzi si i wychowa w Rzymie, za pene trzydzieci lat odsuy w pitnastym legionie. Co do tej ostatniej sprawy ojciec si upewni, bo mimo swego roztargnienia i trudnego charakteru nie chcia trzyma w swym domu jakiego dezertera. Dziki Barbusowi oprcz pywania nauczyem si te jazdy konnej. Na jego danie, kiedy skoczyem czternacie lat, ojciec kupi mi konia, abym mg wstpi do modzieowej gwardii konnej Antiochii. Wprawdzie cesarz Gajusz Kaligula wasnorcznie wykreli nazwisko mego ojca z listy stanu ekwitw w Rzymie, ale w Antiochii przysporzyo mu to wicej zaszczytu ni wstydu, bo wszyscy dobrze pamitali, jaki zdradliwy potrafi by Kaligula, jeszcze bdc dzieckiem. Zamordowano go potem w Rzymie, w Cyrku Wielkim, kiedy usiowa podnie do godnoci senatora ulubionego konia. W tym czasie mj ojciec wbrew swej woli osign tak pozycj w Antiochii, e obywatele miasta chcieli go wczy w poczet poselstwa, ktre miao zoy cesarzowi Klaudiuszowi gratulacje z powodu objcia wadzy. Niewtpliwie odzyskaby wtedy utracony tytu ekwity. Ale ojciec kategorycznie sprzeciwi si wwczas wyjazdowi do Rzymu, owiadczy, e chce by czowiekiem cichym i pokornym i wcale nie tskni za jakimkolwiek tytuem. Pniej dopiero wyszo na jaw, e mia po temu swoje wane powody. Z przybyciem Barbusa do naszego domu przypadkowo zbieg si rozkwit majtku ojca. Mia on zwyczaj mwi z gorycz, e brak mu szczcia, poniewa wraz z moim przyjciem na wiat utraci kobiet, ktr naprawd kocha. I jeszcze w Damaszku przyj tak praktyk, e w rocznic mierci mojej matki szed na targ i kupowa jakiego sabowitego niewolnika. Przez jaki czas trzyma go w domu, a gdy ten odzyskiwa ju siy, udawa si do urzdu i opacajc odpowiedni podatek wyzwala go. Wyzwolecom nie nadawa nazwiska Manilianus, ale Marcin, i wyposaa ich na tyle, eby mogli wyuczy si i pracowa w swoim zawodzie. W ten sposb wyzwoli Marcina, handlarza jedwabiem, i innego Marcina, rybaka. Marcin fryzjer niele zarabia, prowadzc wytwrni modnych damskich peruk. Najbardziej jednak wzbogaci si Marcin grnik, ktry namwi mego ojca do nabycia kopalni miedzi w Cylicji. Ojciec czsto si ali, e nie moe zrobi bodaj najmniejszego miosiernego uczynku, eby nie osign jakiego poytku lub rozgosu. Trwajc przy swoim, jak sdz, skrytym postanowieniu, udziela najrnorodniejszej pomocy ludziom zarwno przydatnym, jak i nieprzydatnym i by o wiele bardziej hojny dla obcych ni dla mnie, wasnego syna. Po siedmiu latach spdzonych w Damaszku osiedli si w Antiochii. Poniewa zna wiele jzykw, by czowiekiem powaanym i szanowanym, przeto przez jaki czas pracowa na stanowisku doradcy prokonsula, specjalizujc si w problematyce ydowskiej, z ktr zetkn si ju swego czasu, gdy podrowa po Judei i Galilei. Jako czowiek z natury agodny i dobroduszny zawsze zaleca rozwizania ugodowe zamiast przedsiwzi skrajnych. W ten sposb zyska sobie przychylno mieszkacw Antiochii. W jaki czas po skreleniu go przez cesarza z listy ekwitw zosta wybrany do rady miejskiej; stao si tak nie dziki jego energii czy silnej woli, lecz dlatego, e kada partia spodziewaa si co skorzysta na tym wyborze. Kiedy Kaligula zada, aby jego boski wizerunek postawi w wityni w Jeruzalem i w kadej synagodze na prowincji, ojciec szybko zrozumia, e realizacja tego dania grozi wybuchem zbrojnego powstania i poradzi ydom, eby nie udzielali negatywnej odpowiedzi, ktra zdenerwowaaby cesarza, ale grali na zwok. A wic ydzi antiochescy dali do zrozumienia senatowi rzymskiemu, e pragn sami ponie koszty budowy drogiego im pomnika cesarza Gajusza w synagodze, ale e wydarzyy si nieszczcia w trakcie prac przygotowawczych, bo znw wystpiy zowrbne znaki. Kiedy za cesarz Gajusz zosta zamordowany, ojciec zyska ogromne uznanie i przypisano mu dar przewidywania. Ja jednak nie sdz, aby cokolwiek wiedzia na temat przygotowywanego zabjstwa. Po prostu zgodnie ze swym zwyczajem chcia zyska na czasie, by zapobiec zamieszkom, ktre przyniosyby miastu straty. Ale ojciec potrafi te by uparty. Jako czonek rady miejskiej ostro sprzeciwia si fundowaniu ludowi igrzysk z udziaem dzikich zwierzt i gladiatorw, a nawet przedstawie teatralnych. Korzystajc z porad wyzwolecw zbudowa kruganki handlowe, ktre nazwano jego imieniem. Z dzierawy tych sklepw uzyska wysokie przychody, tak wic oprcz rozgosu osign sukces finansowy. Wyzwolecy nie mogli zrozumie, dlaczego ojciec traktuje mnie tak surowo i chce, bym si zadowoli prowadzonym przez niego prymitywnym trybem ycia. Na wycigi obdarowywali mnie pienidzmi, piknymi szatami, ozdabiali moje siodo i uprz dla konia oraz jak mogli najstaranniej skrywali przed ojcem moje wybryki. Byem mody i gupi, chciaem przodowa we wszystkim, a ju szczeglnie pragnem wyrnia si wrd arystokratycznej modziey. Wyzwolecy uwaali to za dobry prognostyk dla ich osobistych pozycji i dla sawy mego ojca. Dziki Barbusowi ojciec zrozumia konieczno opanowania przeze mnie aciny. To, czego zdoa nauczy mnie Barbus, byo raczej acin legionow, z pewnoci niewystarczajc dla Rzymianina. Zasadzi mnie wic do czytania dzie Wergiliusza i Tytusa Liwiusza, a Barbus caymi wieczorami opowiada o wzgrzach Rzymu, o osobliwociach i tradycjach miasta, o bogach i wodzach a wzbudzi we mnie gorc tsknot za Rzymem. Przecie nie byem Syryjczykiem, tylko rodowitym Rzymianinem z rodu Manilianusw i Mecenasw. Moja matka bya Greczynk, wic nie zaniedbaem nauki jzyka greckiego, a gdy miaem pitnacie lat, znaem ju wielu poetw. Przez dwa lata moim nauczycielem by Timajos, ktrego ojciec kupi po niepokojach na Rodos. Oczywicie chcia go wyzwoli, ale Timajos kategorycznie si temu sprzeciwi, twierdzc, e nie ma adnej rnicy midzy niewolnikiem a czowiekiem wolnym, poniewa wolno jest w sercu kadego czowieka. Do cna zgorzkniay Timajos oprcz poezji uczy mnie filozofii stoickiej, a nauk aciny straszliwie ignorowa, poniewa jego zdaniem Rzymianie byli barbarzycami; nosi do Rzymu ukryty al za odebranie wolnoci jego ojczystej wyspie. Rodos byo pastwem suwerennym do czasu, gdy jego przywdcy ukrzyowali kilku obywateli Rzymu i w ten sposb przekroczyli granice tolerancji senatu rzymskiego. Nie zwracaem szczeglnej uwagi na filozofi Timajosa, jako e mj mistrz nie postpowa bynajmniej wedle wasnych nauk i chtnie korzysta z dobrego stou i wygodnej pocieli. W naszym domu mia tak wielkie przywileje jako niewolnik, e z pewnoci nigdy by ich nie zakosztowa jako wolny sofista na Rodos przecie nie by ani natchnionym poet, ani sawnym filozofem. W zabawie w modzieow gwardi konn Antiochii uczestniczyo nas dziesiciu. Rywalizowalimy midzy sob w dokonywaniu karkoomnych wyczynw i swawolnych wybrykw. Zoylimy wzajem przysig i obralimy pewne drzewo jako miejsce ofiar. Pewnego razu wracajc z wicze postanowilimy przegalopowa przez miasto i dla zdenerwowania kupcw kady z nas mia zerwa jeden z wiecw, jakie zawieszano nad drzwiami sklepw. W popiechu zerwaem przepasany czarn wstg wieniec aobny z lici dbowych. Powinienem by uzna to za zy znak wieszczy; przyznaj, e si przestraszyem, ale mimo tego zawiesiem ten wieniec na naszym drzewie ofiarnym. Kady, kto zna Antiochi, moe sobie wyobrazi, jakie zamieszanie wzbudzi nasz figiel. Policja wprawdzie nas nie zapaa, ale musielimy si przyzna sami, bo zagroono ukaraniem wszystkich modych jedcw. Ze sprawy wygalimy si kar pienin, poniewa sdziowie nie chcieli obraa naszych rodzicw. Pniej patalimy psoty raczej poza murami miasta... Pewnego razu zobaczylimy nad brzegiem rzeki grupk dziewczt zajtych jak tajemnicz krztanin. Sdzilimy, e s to wieniaczki. Wpado mi do gowy, aby je porwa na wzr dawnych Rzymian, ktrzy porwali Sabinki. Zaproponowaem to moim zaprzysionym przyjacioom i strasznie im si to spodobao. Ca zgraj wpadlimy na wybrzee kady z nas porwa na swoje siodo pierwsz z brzegu dziewczyn. atwiej byo proponowa, ni zrobi! Bardzo trudno jest trzyma przed sob na siodle wrzeszczc i wyrywajc si dziewuch! Nie wiedziaem, co miabym zrobi z dziewczyn, wic askotaem j, eby zmusi do miechu. Kiedy osdziem, e wystarczajco udowodniem swoj wadz nad ni, pogalopowaem z powrotem. Identycznie postpili moi towarzysze. Kiedy odjedalimy, dziewczta ciskay w nas kamieniami. Zaczy mnie gnbi ze przeczucia, bo ju trzymajc dziewczyn w objciach zorientowaem si, e wcale nie bya wieniaczk. I rzeczywicie. Dziewczyny pochodziy z miasta, z dobrych rodzin, a wyszy na brzeg rzeki dla dokonania obrzdu oczyszczenia i zoenia odpowiednich ofiar w zwizku z osigniciem dojrzaoci pciowej. Powinnimy si tego domyli po kolorowych wstkach, rozwieszonych na krzewach. Ale ktry z nas, modzieniaszkw, orientowa si w tajnych obrzdach modych dziewczt? By moe z uwagi na opini dziewczyny trzymayby jzyk za zbami, ale bya z nimi fanatyczna kapanka, ktra uznaa, e wiadomie zbezczecilimy uroczysto. Grozi straszliwy skandal. Pojawia si opinia, i dla zadouczynienia powinnimy oeni si z dziewczynami, ktrych czysto jakoby zostaa naruszona. Na szczcie aden z nas nie nosi jeszcze togi mskiej. Timajos tak si zezoci, e cho by niewolnikiem, smagn mnie lask. Barbus wyrwa mu lask, a mnie kaza ucieka z miasta; by bardzo przesdny i ba si wszystkich bogw, nawet tych syryjskich. Timajos bogw si nie obawia, widzia w nich tylko alegorie, ale uwaa, e przyniosem mu wstyd swoim zachowaniem. A najgorsze nie udao si ukry caej awantury przed ojcem. Byem gupi i wraliwy. Kiedy zobaczyem zdenerwowanie i strach moich preceptorw, zaczem uwaa swoje przewinienie za wiksze, ni byo w rzeczywistoci. Timajos, czowiek stary i do tego stoik, powinien by zachowa przytomno umysu i raczej podtrzymywa mnie na duchu, skoro los mnie dowiadczy. Ale on dopiero teraz odsoni swoje waciwe oblicze: Za kogo ty si waciwie uwaasz, zarozumiay i wstrtny obuzie? Nie bez racji da ci ojciec imi Minutusa, to znaczy mao wanego. Twoja matka bya gorsz od niewolnicy greck ulicznic i tancerk. Taki jest twj rodowd! Cesarz Gajusz zupenie susznie skreli nazwisko twego ojca z listy ekwitw; przecie Poncjusz Piat wyrzuci go z Judei za mieszanie si w ydowskie zabobony, to nawet nie jest prawdziwy Manilianus, tylko adoptowany! Uzyska majtek dziki haniebnemu testamentowi, by zamieszany w skandaliczne babskie intrygi i nie moe wrci do Rzymu! Jeste zerem i bdziesz jeszcze mniejszym zerem, ty bezwstydny synu zachannego ojca! Pewno jeszcze by mwi dalej, ale rbnem go w twarz. Przeraziem si tego czynu, bo uczniowi nie godzi si bi nauczyciela, choby by niewolnikiem. Ale on pierwszy uderzy mnie lask, a przede wszystkim nie mogem znie obelg, jakimi obrzuci moj matk, chocia jej nigdy nie znaem. Dziki ci, Minutusie, za ten znak rzek Timajos, otarszy z ust krew i zoliwie si umiechajc. Nigdy z krzywego proste nie uronie, z plebejusza nie zrobisz arystokraty. Dowiedz si jeszcze, e twj ojciec po kryjomu pije krew razem z ydami, a w swoim pokoju potajemnie wznosi toasty na cze bogini Fortuny. Jake inaczej osignby takie sukcesy i wzbogaciby si bez swego udziau! Mam ju dosy i jego, i ciebie, i tego niespokojnego wiata, gdzie nieprawo zwycia sprawiedliwo, a mdro siedzi pod drzwiami, za ktrymi ucztuje bezczelno. Nie zwracaem uwagi na t gadanin, bo miaem do do mylenia o wasnej biedzie. Ogarno mnie gwatowne pragnienie, aby jakim odwanym czynem udowodni, e nie jestem zerem i rwnoczenie zadouczyni za popenione przestpstwo. Razem z moimi zaprzysionymi przyjacimi przypomnielimy sobie o lwie, ktry w odlegoci poowy dnia drogi od miasta rozszarpywa bydo. Bardzo rzadko lew pojawia si tak blisko duego miasta, tote wiele mwiono o nim i o potrzebie schwytania go. Pomylaem, e gdybymy tego lwa zapali ywcem i podarowali miejskiemu amfiteatrowi, to zmazalibymy swj wystpek i zyskali saw bohaterw. To bya myl idiotyczna i tylko zgryzota moga j spodzi w zranionym sercu pitnastolatka, najgupsze za byo to, e Barbus, ktry by ju zalany, uzna plan za wspaniay. Nie bardzo zreszt mg si mu sprzeciwi, skoro tak wiele opowiada o swoich bohaterskich wyczynach, w tym o niezliczonych przypadkach owienia lww w sieci. W ten sposb legionici dorabiali do marnego odu. Musielimy niezwocznie wyjecha z miasta, bo policja moga ju by w drodze, aby nas aresztowa; pewien byem, e nastpnego dnia rano zabior nam konie na zawsze. Byo nas szeciu, bo trzej okazali si na tyle mdrzy, e natychmiast opowiedzieli rodzicom o paskudnym zajciu i zostali wysani z miasta. Porzdnie wystraszeni koledzy natychmiast zachwycili si moim pomysem i znowu zaczlimy si chepi midzy sob. Po kryjomu wyprowadzilimy ze stajni konie i wyjechali z miasta. Rwnoczenie Barbus wyudzi od Marcina (tego, co handlowa jedwabiem) sakiewk srebrnych monet, uda si do amfiteatru i wrczy j pewnemu jakoby bardzo dowiadczonemu owcy soni. Zaadowali cay wz sieciami, broni i osonami ze skry i dopdzili nas za miastem, przy drzewie ofiarnym. Barbus nie zapomnia te o zaopatrzeniu si w miso, chleb i kilka dzbanw wina. Wino przywrcio mi apetyt, bo ze strachu i zmartwienia dotychczas nawet ksa nie mogem przekn. Kiedy zawieci ksiyc, ruszylimy w drog. Barbus i owca soni dodawali nam otuchy, prawic o owieckich zwyczajach w wielu krajach. O owieniu lww mwili jako o rzeczy tak banalnej, e podnieceni winem zaczlimy prosi ich, aby nie spieszyli z pomoc, bo cay splendor powinien przypa nam. Obaj szczerze to obiecali i zapewnili, e suy bd tylko rad i dowiadczeniem. Zreszt na wasne oczy w amfiteatrze widziaem, jak grupa mczyzn zrcznie chwytaa lwa w sieci i z jak atwoci zabi go mczyzna, uzbrojony w dwie wcznie. O wicie dotarlimy do wsi. Mieszkacy rozpalali wanie pod kuchniami. Okazao si, e nie tylko nie byli wystraszeni obecnoci lwa, ale przeciwnie, bardzo z niego dumni. Jak daleko pami ludzka siga, lww tu nie byo, ten za zamieszka w wwozie przy pobliskiej grze i wydepta sobie ciek do rdeka. Poprzedniej nocy zabi i zjad koz, ktr mieszkacy wioski przywizali do drzewa przy tej ciece, pragnc w ten sposb ochroni swoje cenniejsze bydo. Ten lew wcale nie przeladowa ludzi, wrcz ich przestrzega, bo opuszczajc parw wydawa kilka stumionych rykw. Nie by te zbyt wymagajcy: z braku czego lepszego zadowala si cierwem, o ile szakale go nie wyprzedziy. Wieniacy zbudowali masywn klatk, w ktrej mieli zamiar przetransportowa lwa do Antiochii, i tam go sprzeda. Klatka bya konieczna, bo schwytany do sieci lew musi by mocno skrpowany; jego czonki mogyby ulec uszkodzeniu, gdyby go szybko nie oswobodzono z wizw i nie wsadzono do klatki. Wieniacy nie zachwycili si naszymi planami, ale na szczcie nie zdyli jeszcze sprzeda lwa; spostrzegszy nasz zapa wymogli od nas dwa tysice sestercji za prawo schwytania lwa; za t cen gotowi byli teraz odstpi przygotowan klatk. Kiedy ju zawarlimy transakcj i przeliczono pienidze, Barbus zacz nagle dygota jakoby z zimna i zaproponowa, eby i spa, a polowanie na lwa przeoy na dzie nastpny; moe mieszkacy Antiochii przez noc troch ochon po naszym bezwstydnym uczynku. owca dzikich zwierzt natomiast rozsdnie zauway, e wanie teraz, o wicie, kiedy lew najad si i napi, porusza si niemrawo i sen go morzy, przypada najlepsza pora, aby go wykurzy z legowiska. Obaj panowie przywdziali wic skrzane osony i wraz z miejscowymi przewodnikami pojechalimy konno do podna gry. Tu pokazano nam ciek wydeptan przez lwa, jego wodopj, odciski wielkich ap i wiee ajno. Poczulimy nawet zapach lwa i konie stay si pochliwe. Im bardziej zblialimy si do wwozu, tym ten zapach by ostrzejszy, a konie dray, przewracay oczami i wzbraniay si przed postawieniem kadego kroku. Bardzo bylimy tym zdziwieni, przecie nasze konie nawyky do haasu i gosu trb, a w czasie wicze polowych skakalimy na nich przez ogniska. Poniewa brakowao nam dowiadczenia w dziedzinie oww na grubego zwierza, sdzilimy e bezpieczniej bdzie atakowa lwa konno. Musielimy jednak zsi z siode i odesa konie, tak byy wystraszone zapachem lwa. Podchodzilimy wic pieszo do wwozu, z ktrego dobiegao chrapanie tak przeraliwe, e ziemia draa nam pod nogami. Chocia moliwe, e to nasze ydki tak dygotay, przecie pierwszy raz w yciu zblialimy si do legowiska lwa! Miejscowi chopi wcale si lwa nie bali i byli dobrze obeznani z jego obyczajami. Zapewniali, e bdzie chrapa a do wieczora. Zaklinali si nawet, e tak utuczyli go i rozleniwili, e najwikszym problemem bdzie obudzenie go i wypdzenie z legowiska. Lew wydepta sobie szerok ciek przez krzewy, ale brzegi urwiska byy tak wysokie i strome, e Barbus i owca uznali za wskazane ograniczy si jedynie do przekazania nam wszechstronnych porad. Wskazali wic sposb rozoenia cikiej sieci przy wylocie wwozu, z obydwu stron miao j trzyma po trzech modziecw. Sidmy powinen krzycze i skaka, aby obudzi lwa. Olepiony dziennym wiatem zwierz bdzie ucieka przed atakiem i wpadnie prosto do sieci. Wtedy trzeba okrci sie wok lwa tyle razy, ile tylko bdzie moliwe, i uwaa, aby nie dosta si w zasig ap albo paszczy wyrywajcego si drapienika. Po namyle doszlimy do wniosku, e nie bdzie to wcale takie proste, jak wyjaniali. Usiedlimy na ziemi, aby si naradzi, ktry z nas ma budzi lwa. Barbus uwaa, e najlepiej byoby trci bydlaka wczni w tyek nie za mocno, tyle tylko, eby go zdenerwowa, ale nie skaleczy. owca dzikich zwierzt zapewnia, e sam chtnie by nam wywiadczy t malek przysug, ale wskutek reumatyzmu ma strasznie sztywne kolana, a zreszt nie chce nas pozbawia honoru. Moi towarzysze spogldali na mnie z ukosa i zapewniali, e ten honor z caego serca mnie powierzaj. Przecie cay pomys zrodzi si w mojej gowie. Zreszt to ja ich skusiem do zabawy w porwanie Sabinek i std wzia si caa historia. Czuem ostry zapach lwa, rozgorczkowany przypomniaem chopcom, e jestem jedynym synem mego ojca. Okazao si jednak, e jedynakw byo a piciu, szsty mia tylko siostry, a najmodszy, Kharisios, szybko wyjani, e jego brat jest jka i w ogle kalek. owca dzikich zwierzt zdenerwowa si i zaproponowa, ebymy rozgrzali elazne prty i zapalili pochodnie, aby dymem i ogniem wykurzy lwa z pieczary. Ostro zaprotestowali przeciwko temu wieniacy, poniewa wskutek dugiej posuchy wszystko dokoa byo straszliwie wysuszone, uycie ognia grozio poarem terenw a po Antiochi, nie mwic o zniszczeniu okolicznych pl i wiosek. Barbus zrozumia, e moi koledzy stale naciskaj na mnie, wic bd musia podj si budzenia lwa. Przechyli dzban z winem, drcym gosem przywoa na pomoc Herkulesa i zapewni, e kocha mnie bardziej ni wasnego syna, ktrego zreszt nigdy nie mia. Zadanie jest dla mnie nieodpowiednie, powiedzia, przeto jako stary weteran legionw jest gotw mnie wyrczy. Jeli w tym przedsiwziciu straci ycie, bo ma zy wzrok i osabione koczyny, to ma nadziej, i opac mu stos caopalny i wygosz pogrzebow mow, aby jego sawne czyny stay si wasnoci ogu. Swoj mierci choby czciowo udowodni, e wszystko, co o tych czynach przez lata opowiada, byo prawd. Po czym naprawd zacz si gramoli ze stromego zbocza i usiowa chwyci wczni do rki. Bardzo tym mnie wzruszy. Zalewajc si zami mocno obejmowalimy si wzajem. Nie mogem pozwoli, aby stary czowiek umar przeze mnie! Poprosiem wic, by opowiedzia ojcu, e zginem jak mczyzna i eby to wynagrodzio mu wszystkie przykroci, jakie ponis przeze mnie, bo przecie nawet matka umara przy moim urodzeniu, a teraz, wprawdzie zupenie niewiadomie, naraziem jego imi na hab w caej Antiochii. Barbus domaga si, abym wypi solidny yk wina, bo jak zapewnia, gdy wino wypeni brzuch mczyzny, to wszystko staje si atwe. Piem wic wino i zaklinaem mych kolegw, aby mocno trzymali sie i za skarby wiata jej nie popucili. Obydwiema rkami chwyciem wczni, zacisnem zby i skradajc si, zszedem z urwiska. W uszach dudnio mi chrapanie lwa. Spostrzegem co lecego na ziemi i nie przygldajc si, niemal na lepo, dgnem to co wczni. Usyszaem ryk lwa, ale sam wrzasnem chyba jeszcze goniej i pognaem szybciej ni na zawodach w gimnazjonie prosto w sie, ktr moi towarzysze pospiesznie rozwiesili, cho mieli z tym czeka na mj powrt. Z dusz na ramieniu szarpaem sie, chcc si z niej wydosta. Tymczasem kulejc i porykujc nadszed lew. Zdziwiony przyglda si mojej szamotaninie. Koledzy nie wytrzymali nerwowo, pucili sie i z wrzaskiem rzucili si do ucieczki. Z jednej strony drogi owca zwierzyny dar si, eby sie natychmiast zarzuci na lwa, zanim jego wzrok oswoi si ze wiatem, bo inaczej stanie si nieszczcie. Z drugiej strony Barbus krzycza, abym wzi si w gar i pamita, e jestem Rzymianinem z rodu Manilianusw. Gdyby mi si co stao, on zejdzie na d i zabije lwa mieczem, ale wpierw musz sprbowa schwyta go ywcem. Nie wiem, czy ktra z tych rad do mnie dotara, ale na szczcie, dziki temu, e koledzy porzucili sie, zdoaem si z niej wyplta. Tchrzostwo przyjaci tak mnie rozwcieczyo, e podniosem sie i stanem oko w oko z lwem. Patrzy na mnie majestatycznie, a zarazem ze zgryzot i wyrzutem, skary si cichym pomrukiem, unoszc do gry tyln ap, z ktrej pyna krew. Pocztkowo trzymaem sie w uniesionych rkach, ale bya zbyt cika dla jednego czowieka, wic cignem j za sob i w pewnym momencie zarzuciem na lwa. To go zdenerwowao; skoczy do przodu, zahaczy o sie i przewrci si na bok. Straszliwie ryczc tarza si po ziemi i sam owin sie dookoa siebie, ale zdy te trzepn mnie ap. Sia tego ciosu wyrzucia mnie daleko; chyba to uratowao mi ycie. Barbus i owca grubego zwierza okrzykami wspomagali si nawzajem. owca przygwodzi do ziemi szyj lwa drewnianymi widami, a Barbus nasun sie na jego tylne apy. Syryjczycy byli gotowi przyj z pomoc, ale ja krzykiem powstrzymaem ich i wezwaem moich tchrzliwych przyjaci, aby przyszli zwiza lwa, bo inaczej cay nasz plan wemie w eb. W kocu to zrobili, cho lew pokiereszowa ich troch pazurami. owca sprawdzi liny i wzy krpujce lwa, ja za siedziaem na ziemi, trzsc si z gniewu; byem tak wcieky, e a si porzygaem. Wieniacy wsunli dug erd midzy apy lwa i ponieli go do wioski. Gdy tak zwisa z erdzi, nie wyglda na tak wielkiego i wspaniaego jak wtedy, kiedy wychodzi na wiato dzienne. Okazao si, e by to ju stary, osabiony i nkany przez muchy zwierzak, grzyw mia wyleniaa, a z paszczy wyzieray zepsute zby. Bardzo si baem, czy w czasie transportu do wioski nie udusi si w ptach. Z emocji wprawdzie omal nie postradaem gosu, lecz mimo to zdyem po drodze precyzyjnie wyoy kolegom, co myl o nich i w ogle o zaprzysionej przyjani. Jeli czegokolwiek si nauczyem z tej caej historii, to tego, e kiedy w gr wchodzi ycie nie mona polega na nikim. Moi towarzysze ze wstydem przeknli moje wyrzuty, przypominali nasz przysig i wasny udzia w owieniu lwa. Chtnie przyznawali mi najwiksz zasug, ale rwnoczenie demonstrowali swoje zadrapania. Ja te pokazywaem swoje rami, bez przerwy broczce krwi, a z osabienia kolana mi si uginay. W kocu uznalimy, i kady z nas w tym heroicznym starciu zyska chwalebne szramy na cae ycie. W wiosce, gdy ju lwa caego i ywego pomylnie zamknito w mocnej klatce, urzdzilimy uczt. Barbus i owca spili si na umr, natomiast miejscowe dziewczyny, aby nas uczci, taczyy w korowodach i ustroiy nas w girlandy kwiatw. Na drugi dzie wypoyczylimy wou, ktry cign klatk, a sami maszerowalimy w triumfalnym pochodzie, z wiecami na gowach, a do Antiochii, mdrze dokadajc stara, aby zakrwawione bandae bardziej ukazyway ni zakryway rany odniesione w walce z dzikim zwierzciem. W bramie miejskiej policja zamierzaa nas zatrzyma i zabra nam konie, ale dowdca warty okaza si czowiekiem rozsdnym i postanowi osobicie nas eskortowa, jako e owiadczylimy gotowo dobrowolnego zgoszenia si do urzdu miasta. Dwch policjantw torowao nam drog za pomoc paek, bo jak to zwykle bywa w Antiochii mnstwo wakoni zbiego si na wie o wydarzeniu. Pocztkowo tum wykrzykiwa przeklestwa i ciska w nas grudkami gnoju i zgniymi owocami, poniewa rozpowszechnia si plotka, e zhabilimy wszystkie zwierzta i bogw caego miasta. Lew, rozdraniony haasem i wrzaskami tumu, w obawie o wasn skr podnis tak przeraliwy ryk, e nasze konie zaczy znw stawa dba, poci si i krci bami. Moliwe, e owca dzikich zwierzt mia udzia w dranieniu bydlaka. W kadym razie tum gorliwie zrobi nam przejcie, a kilka kobiet na widok zakrwawionych banday zaczo nam gono wspczu i wylewa zy. Wreszcie na wasne oczy ujrzelimy szerok i dug gwn ulic miasta z jej nie koczcymi si kolumnadami, a nasza podr przeksztacia si w triumfalny marsz. Nie upyno wiele czasu, gdy zmienna w nastrojach gawied ja nam sypa kwiaty pod nogi. Roso w nas poczucie wasnej wanoci bardzo bylimy jeszcze modzi! i zanim dotarlimy do urzdu miasta, czulimy si raczej bohaterami ni przestpcami. Dostojnicy miejscy pozwolili nam podarowa sobie schwytanego lwa i w ten sposb powici go bogu opiekuczemu miasta, Jupiterowi, ktrego w Antiochii nazywaj Baalem, potem za zaprowadzono nas przed oblicze sdziw. Ju wczeniej rozmawia z nimi opacony przez mojego ojca doskonay prawnik, a i nasze dobrowolne zgoszenie si wywaro korzystne wraenie. Adwokat domaga si odroczenia sprawy w celu jej wszechstronnego wyjanienia. Polemizowa te z kwalifikacj sprawy, wywodzc, e jest ona przedmiotem sporu, jako e jego zdaniem nie mia miejsca niezaprzeczalny akt obrazy obrzdw, a tylko pomwienie. da te, aby odwoa si do wyroczni w Dafne, ktra jest najwyszym autorytetem w odniesieniu do starych obrzdw religijnych i interpretacji sporw o ich zniewaenie. Suchajc jego dononego gosu poczulimy si bezpieczni, nie wpakowano nas do wizienia, wszyscy wrcilimy do domw leczy rany. Konie jednak bezpardonowo skonfiskowano, czemu nie mona byo zapobiec, musielimy te wysucha reprymendy: o niesubordynacji modziey i czego mona oczekiwa w przyszoci, skoro synowie najlepszych rodzin w miecie demonstruj ze wzorce ludowi i jak wszystko wygldao zupenie inaczej, kiedy nasi rodzice i dziadkowie byli modzi. Wrciem do domu w towarzystwie Barbusa i zobaczyem zawieszony na drzwiach aobny wieniec. Pocztkowo nikt z nami nie chcia rozmawia, nawet Sofronia. W kocu, wybuchnwszy paczem, opowiedziaa, e Timajos poprosi wieczorem o ceber gorcej wody i podci sobie yy. Znaleziono go dopiero rano, ju martwego. Ojciec zamkn si w swoim pokoju i nie przyjmowa nawet wyzwolecw, ktrzy go usiowali pocieszy. Nikt nie lubi swarliwego i podejrzliwego Timajosa, ktry nigdy z niczego nie by zadowolony, ale mier jest zawsze mierci. Nie mogem si uwolni do poczucia winy. Przecie uderzyem swego nauczyciela, a zachowanie moje okryo go wstydem! Ogarno mnie przeraenie, zapomniaem, e stawaem oko w oko z lwem. Pierwsz moj myl byo uciec na wieczne czasy, uda si na morze, zosta gladiatorem, zacign si do legionw w najodleglejszych lodowatych krainach albo na pustynnych granicach Partw. Wprawdzie nie wsadzono mnie do wizienia, ale przecie nie mogem ucieka z miasta; postanowiem wic pj w lady Timajosa i w ten sposb uwolni ojca i od mojej natrtnej obecnoci, i od odpowiedzialnoci za mnie. Minutusie powiedzia Barbus, ktry take by porzdnie przestraszony kiedy wszystko jest stracone i nie ma adnej nadziei, wtedy najlepiej jest chwyci byka za rogi. Poka mi byka rzuciem z gniewem. Barbus wyjani, e powiedzia to w przenoni. Jego zdaniem powinienem i miao do ojca i to im wczeniej, tym lepiej. I doda: Jeeli si boisz, pjd pierwszy i przyjm na siebie gwny wybuch jego zoci. Opowiem, jak sam jeden goymi rkami poskromie rozwcieczonego lwa. Jeli ma cho odrobin ojcowskiego uczucia, to powinienem go tym uagodzi. Skoro trzeba i, to pjd zaraz podjem postanowienie po krtkim namyle. Przecie ty te jeste moim nauczycielem, jak byl nim Timajos. Wystarczy ju, e ten biedny stoik odebra sobie ycie przeze mnie. Ojciec mgby ci tak nawymyla, e rzuciby si na wasny miecz, a to byaby gupota. A zreszt on i tak nawet w poowie nie wierzy w twoje opowieci, ja za nie mam zamiaru nawet wspomina mu o lwie, jeli mnie nie zapyta, gdzie byem. Gdybym ja by twoim ojcem rzek Barbus kazabym ci sprawi solidne lanie, a potem uczynibym dla ciebie wszystko, co tylko moliwe. le si stao, e nigdy nie dostae batw od ojca. Pamitaj, w czasie wcirw chwy midzy zby kawaek rzemienia i przypomnij sobie moje zaszczytne blizny na plecach. Gorco mnie uciska i zacz zbiera swoje manatki, bo by przekonany, e ojciec wyrzuci go z domu. . A tymczasem ojciec przyj mnie zgoa inaczej, ni mylaem. Waciwie powinienem si by tego spodziewa, przecie on zawsze postpowa odwrotnie ni wszyscy. Znuony czuwaniem i zapakany skoczy do mnie, chwyci mnie w objcia, przycisn mocno do piersi, caowa moj twarz i wosy, tuli mnie w ramionach. W taki sposb i tak czule nigdy mnie nie obejmowa: gdy byem may i aknem pieszczot, nie chcia mnie dotyka ani nawet patrze na mnie. Synu mj, Minutusie wyszepta. Mylaem, e ci na wieki straciem, e skoro wzilicie pienidze, to razem z tym weteranem-pijanic ucieklicie na kraniec wiata. A Timajosem si nie przejmuj. Chcia zemci si na nas za swj niewolniczy los i sabo swojej filozofii. Przecie nie sposb wierzy, e nigdy nie mona naprawi swych czynw i otrzyma przebaczenia. Och, Minutusie, aden ze mnie wychowawca, sam siebie nie potrafiem wychowa. Ale ty masz czoo swojej matki, jej oczy, jej prosty, krtki nos i nawet jej pikne usta. Czy kiedykolwiek przebaczysz mi srogo mego serca i zaniedbania wzgldem ciebie? Jego niepojta czuo tak mnie wzruszya, e na cay gos si rozpakaem, cho miaem ju pitnacie lat. Padem przed ojcem na kolana, objem jego nogi, bagaem o wybaczenie za mj postpek, ktry przynis mu hab i obiecywaem popraw, jeli tylko jeszcze raz mi daruje. Ojciec te osun si na ziemi, ciska mnie i caowa i przepraszalimy siebie nawzajem. Tak bardzo ulyo mi na sercu, gdy ojciec bra na siebie win za mier Timajosa i swoje niedopatrzenia, e rozszlochaem si jeszcze goniej. Barbus usysza moje kania i nie mg duej wytrzyma. Z trzaskiem i brzkiem wpad do pokoju, dzierc w doniach tarcz i nagi miecz. Sdzi, e ojciec mnie bije. Za nim z wrzaskiem wtoczya si Sofronia, przemoc wyrwaa mnie z rk ojca i zamkna w swoich obfitych i przepastnych ramionach. Oboje jli prosi mego srogiego ojca, aby ich, a nie mnie, ukara chost, bo oni s gwnymi winowajcami; ja przecie jeszcze jestem dzieckiem i na pewno patajc niewinne psoty nie zamierzaem zrobi niczego zego. Ojciec zmiesza si, wsta z kolan i gorco zaprzeczy oskareniu o srogo, zapewniajc, e w ogle mnie nie uderzy. Barbus rycho zorientowa si, w jakim nastroju jest ojciec: wezwa gono bogw rzymskich i wykrzykiwa, e jedynie wbijajc miecz we wasn pier moe odkupi swoj win jak Timajos. By tak podniecony, e niewtpliwie by to uczyni, gdybymy wszyscy troje, mj ojciec, Sofronia i ja, wsplnymi siami nie odebrali mu miecza i tarczy. Do czego potrzebna mu bya tarcza, tego nijak nie rozumiaem. Pniej tumaczy, e chcia si ni osoni, gdyby ojciec bi go po gowie, bo jego stara gowa nie wytrzymaaby takich ciosw, jakie znosi swego czasu w Armenii. Ojciec kaza Sofronii wysa kogo po zakup najlepszego misa i przygotowa uroczysty obiad. Stwierdzi, e na pewno jestemy godni, a on sam ksa nie przekn, odkd zobaczy, e zniknem z domu i poczu, e zawid jako wychowawca. Zaprosi na ten obiad swoich wyzwolecw z miasta, bo wszyscy oni bardzo si martwili o mnie. Pniej ojciec wasnorcznie przemy moje rany, namaci je i przewiza lnianymi bandaami, chocia jeli o mnie chodzi, to chtnie jeszcze czas jaki nosibym te zakrwawione przewizki. Barbus wykorzysta okazj, aby opowiedzie ca histori pojmania lwa, ojciec spochmurnia i bardzo mia sobie za ze, e aby naprawi skutki dziecinnych figlw jego syn wola naraa si na mier w paszczy lwa, ni szuka oparcia u wasnego ojca. W kocu zmczony dugim gadaniem Barbus poszed zaspokoi pragnienie i zostalimy we dwch. Ojciec spowania i owiadczy, e musi ze mn porozmawia na temat przyszoci, przecie wkrtce mam otrzyma msk tog. Ale trudno mu byo zacz t rozmow, bo nigdy dotd nie rozmawia ze mn jak ojciec z synem. Patrzy tylko na mnie zmczonymi oczyma i na prno szuka w mylach odpowiednich sw. Ja te patrzyem na niego. Dostrzegem, e wosy mu si przerzedziy, a twarz pooray zmarszczki. By bliej pidziesitki ni czterdziestki, widziaem starzejcego si, samotnego czowieka, ktry nie potrafi cieszy si yciem ani bogactwem swoich wyzwolecw. Wok leao wiele ksikowych zwojw pierwszy raz w yciu spostrzegem, e brak byo choby jednego wizerunku bstwa czy bodaj ducha opiekuczego. Przypomniaem sobie zoliwe oskarenia Timajosa i powiedziaem: Ojcze, Timajos przed mierci obgadywa moj matk i ciebie. Tylko dlatego uderzyem go w twarz, cho oczywicie nie usprawiedliwia to mojego postpowania. Opowiedz mi o matce i o sobie. Mam prawo wiedzie wszystko, choby to byo najgorsze. Bo jak inaczej bd mg czuwa nad sob i swoimi postpkami? Twoja matka zmara przy porodzie wymijajco rzek ojciec. By wyranie zakopotany, zaciera rce i unika mego spojrzenia. Nie mogem tego ani sobie, ani tobie wybaczy a do dzi, kiedy ujrzaem, e jeste ywym jej portretem, chocia masz mocniejsz budow ciaa. Dopiero teraz, gdy przeyem strach, e mog ci utraci, zrozumiaem, e poza tob nie mam zbyt wiele, mj synu, Minutusie. Czy moja matka bya tancerk, ulicznic i niewolnic, jak w zoci twierdzi Timajos? spytaem wprost. eby nigdy takich sw nawet nie wymawia zdenerwowa si ojciec. Twoja matka bya kobiet bardziej wartociow ni wszystkie, ktre znaem! I nie bya nigdy niewolnic, tylko przez jaki czas powicia si subie Apollina. Razem z ni wdrowalimy kiedy po Galilei i Jeruzalem w poszukiwaniu ydowskiego krla i jego Krlestwa. Jego sowa umocniy moje straszliwe podejrzenie. Drcym gosem powiedziaem: Timajos mwi te, e oskarono ci wwczas o udzia w intrygach ydowskich, co zmusio namiestnika Judei do wypdzenia ci. Z tego te powodu, a nie przez kaprys Gajusza, stracie tytu ekwity. Powstrzymywaem si od relacjonowania ci tego wszystkiego do czasu, a nauczysz si myle samodzielnie gos ojca rwnie dra. - Nie chciaem te zmusza ci do mylenia o tym, czego sam do koca nie rozumiem. Twoje wychowanie miao pewne dobre strony: Sofronia nauczya ci wraliwoci, ktrej nie bybym w stanie ci przekaza. Barbus ocali ci z topieli i pomg mi zrozumie, e masz prawo wyrosn na Rzymianina. Timajosa kupiem, eby pozna ndz wszystkich ziemskich bogw oraz czczo filozofii na tym kruchym wiecie. Najlepiej to potwierdzi swoj idiotyczn mierci. Pozwoliem ci uczszcza do szkoy publicznej, aby przywyk do towarzystwa innych dzieci. Daem ci konia, bo prawnie naleysz do starego rzymskiego rodu. Ale teraz znalaze si na rozdrou i musisz wybra drog, ktr pjdziesz. Mog tylko zaamywa z blu rce i ywi nadziej, e potrafisz wybra drog suszn. Nie chc ci do niczego zmusza, bo mam do zaoferowania tylko rzeczy, ktrych sam nie pojmuj. Ojcze przeraziem si chyba nie przeszede po kryjomu na judaizm, chocia zajmowae si ydowskimi sprawami? Ale Minutusie odpar ze zdziwieniem przecie chodzie ze mn do ani i do gimnazjonu. Sam widziae, e nie nosz na ciele znaku ich religii. Nie zaprzeczam, e przeczytaem wiele witych hebrajskich ksig, eby lepiej zrozumie ydw. Czuj do nich raczej ukryty al, poniewa ukrzyowali swojego* krla. Ten al do ydw, rwnie do ich krla, ktry trzeciego dnia zmartwychwsta i zaoy niewidzialne Krlestwo, wzrs po mierci twojej matki. ydowscy uczniowie krla naprawd wierz, e ktrego dnia on wrci, aby zaoy Krlestwo widzialne. To wszystko jest bardzo skomplikowane i nie daje si ogarn rozumem, wic nie jestem w stanie ci tego nauczy. Twoja matka na pewno by potrafia, bo rozumiaa sprawy Krlestwa lepiej ode mnie, ja za nadal nie pojmuj, dlaczego musiaa umrze przez ciebie. Zaczem mie wtpliwoci co do stanu umysu mego ojca. Przypomniaem te sobie, e we wszystkich sprawach zachowywa si inaczej ni inni ludzie. Wykrzyknem zapalczywie: A jednak razem z ydami pie krew na ich zabobonnych tajnych obrzdach! Nie moesz tych spraw zrozumie, skoro nie masz wystarczajcej wiedzy powiedzia rozgniewany, ale tonem usprawiedliwiajcym si. Po czym otworzy skrzynk, zamknit na klucz, wyj z niej drewniany kubek i delikatnie trzymajc go w obu doniach rzek: To jest puchar twojej matki, Myriny. Pewnej bezksiycowej nocy w grach Galilei oboje wypilimy z niego eliksir niemiertelnoci, a kubek stale by peny. Wtedy te objawi si Krl i rozmawia z kadym, cho byo nas ponad piset osb. Twojej matce obieca, e nigdy w yciu nie zazna pragnienia. Uczniowie Krla zobowizali mnie, ebym nie mwi o tym nikomu, bo ich zdaniem Krlestwo przeznaczone jest tylko dla ydw, wic jako Rzymianin nie bd w nim mia adnego udziau. Zrozumiaem, e oto spogldam na naczynie, ktre Timajos nazwa pucharem Fortuny, bogini Szczcia. Wziem je do rki: bya to tylko zniszczona drewniana czarka, ale wzruszaa mnie myl, e posugiwaa si ni i szanowaa j moja matka. Z politowaniem spojrzaem na ojca: Nie mog ci wyrzuca twej zabobonnej wiary, bo czary ydowskie zamciy w gowach wielu nawet mdrzejszym od ciebie. Niewtpliwie puchar przynis ci sukcesy i bogactwa, ale nie mwmy o niemiertelnoci, bo nie chc ci obrazi. Opowiadasz o nowym Bogu, ale przecie i starzy bogowie umierali i powstawali z martwych, jak Ozyrys i Tammuz, Attis i Adonis czy Dionizos, nie wspomn o wielu pomniejszych. Ale to s tylko bajki, alegoryczne przypowieci, ktrymi karmi si prostaczkw w trakcie misteriw. Ludzie cywilizowani nie pij krwi, a co do tajnych obrzdw, to mam ich po uszy przez te gupie dziewuchy, ktre rozwieszay kolorowe wstki na krzakach. Och, gdyby mg mnie zrozumie! ali si ojciec, potrzsajc gow i zaciskajc mocno obie rce. Ale rozumiem a za dobrze, cho jestem tylko chopcem! Przecie wychowaem si w Antiochii! Mwisz o Chrestosie czyli Chrystusie, ten nowy zabobon jest jeszcze bardziej zgubny i bardziej haniebny od innych nauk ydowskich. Rzeczywicie ukrzyowano go, ale nie by adnym krlem ani te nie zmartwychwsta, tylko jego uczniowie wykradli ciao z grobu. Zreszt nie ma sensu o tym mwi, niech si o to martwi sami ydzi. On naprawd by Krlem. Nawet na krzyu widnia trjjzyczny napis: Jezus Nazarejski, krl ydowski. Widziaem to na wasne oczy. Jeli nie wierzysz ydom, to uwierz namiestnikowi Rzymu. Jego ciaa wcale nie wykradli uczniowie, tylko ydowska Rada Najwysza przekupia wartownikw, eby tak wiadczyli. Wiem, bo widziaem to na wasne oczy. Na wschodnim wybrzeu Morza Galilejskiego spotkaem Zmartwychwstaego, a przynajmniej wierz, e to by On. Kaza mi odnale twoj matk, ktra znajdowaa si wwczas w wielkich tarapatach w Tyberiadzie. Od tych wydarze upyno wprawdzie ju szesnacie lat, ale teraz odyy w mej pamici. Nie bd si z tob kci w sprawach boskich wtrciem pospiesznie ; nie mogem sobie pozwoli na uraenie ojca. Jest jednak sprawa, co do ktrej chciabym mie pewno: czy jeli zechcesz, to bdziesz mg wrci do Rzymu? Timajos twierdzi, e ze wzgldu na twoj przeszo nigdy nie moesz przestpi bram miasta. Jam jest Marek Mezencjusz Manilianus ojciec wyprostowa si, zmarszczy brwi i spojrza na mnie surowo i oczywicie mog wrci do Rzymu, kiedy tylko zechc. Nie jestem banit ani Antiochia nie jest miejscem mojego wygnania, sam to powiniene rozumie. Miaem wasne powody osobiste, ktre powstrzymyway mnie od powrotu do Rzymu. Obecnie mgbym wrci, bo mam ju swoje lata i nie poddaj si ju tak bardzo wpywom innych, jak to miao miejsce w latach modoci. Nie dopytuj si o szczegy. Nie zrozumiesz tego. Mwie o rozdrou i mojej przyszoci, ktr sam wybior. Co miae na myli? spytaem, ogromnie ucieszony jego zapewnieniem. W obecnych czasach, tutaj w Antiochiiojciec niepewnie pociera czoo i dobiera sowa wrd tych, ktrzy id waciw drog, stopniowo wyjania si, e Krlestwo przeznaczone jest nie tylko dla ydw. Podejrzewam gwoli penej uczciwoci rzekn: wiem e chrzcili i brali na uroczyst wieczerz rwnie nie obrzezanych Grekw i Syryjczykw. Ta praktyka wzbudzia wiele sporw. Obecnie dziaa w Antiochii pewien yd z Cypru, ktrego osobicie spotkaem w Jeruzalem, gdy Duch spyn z niebios na jego gow. Ten Cypryjczyk zaprosi pewnego yda z Tarsu imieniem Szawe, ktrego swego czasu poznaem w Damaszku. Szawe straci wzrok od mocy boskiego objawienia, ale potem z powrotem go odzyska. Nie znam dokadnie okolicznoci tego wydarzenia, ale na pewno jest to czowiek, ktrego warto zobaczy. Ot moim gorcym yczeniem jest, aby poszed i wysucha nauki tego ma. Jeli uda mu si ciebie przekona, ochrzci ci na poddanego Krlestwa Chrystusowego i bdziesz mg uczestniczy w ich tajnym posiku. Obejdzie si bez obrzezania, nie musisz si ba, e bdziesz podlega prawu ydowskiemu. Czy naprawd chcesz, eby mnie wywicili na tajnych ydowskich obrzdach? krzyknem nie wierzc wasnym uszom. ebym suy jakiemu ukrzyowanemu Krlowi i Krlestwu, ktrego nie ma!? Bo jak inaczej mona nazwa co, czego nie wida? To moja wina, na pewno nie znajduj odpowiednich sw, aby ci przekona. W kadym razie nic by nie straci, gdyby wysucha tego, co ci mowie maj do powiedzenia. Nigdy nie pozwol ydom pola si wod wicon! wrzeszczaem przeraony tak ewentualnoci. Nie zgodz si te pi krwi razem z ydami! Stracibym te resztki dobrej opinii, ktre mi jeszcze zostay! Jeszcze raz ojciec prbowa cierpliwie wytumaczy mi, e przecie Szawe jest wyksztaconym ydem, ktry studiowa retoryk w Tarsie. Poza niewolnikami i rzemielnikami przychodz go sucha potajemnie niewiasty ze sfer arystokratycznych. Lecz ja zatkaem uszy, tupaem nogami i zupenie wyprowadzony z rwnowagi przeraliwie si darem: Nie, nie, nie! Ojciec si opanowa i chodno powiedzia: Niech bdzie, jak chcesz. Cesarz Klaudiusz, ktry jest czowiekiem wyksztaconym, dokadnie obliczy, e najbliszej wiosny minie osiemset lat od zaoenia Miasta. Wprawdzie ju boski August urzdzi uroczystoci jubileuszowe, uczestniczyo w nich wielu obecnie yjcych, i to jeszcze krzepkich ludzi. Jednak nowy jubileusz daje wspania okazj podry do Rzymu. Nie skoczy jeszcze mwi, a ju rzuciem mu si na szyj. Caowaem go, krzyczaem z radoci i biegaem po pokoju, przecie byem jeszcze chopcem! Zaczli wanie nadchodzi wyzwolecy, zaproszeni na uroczysty posiek, wic musia uda si do przedsionka, aby przyjmowa goci i prezenty od nich. Kaza mi stan obok siebie na znak, e popiera mnie we wszystkim. Wyzwolecy bardzo si z tego ucieszyli, gaskali mnie po gowie, zachwycali bandaami i pocieszali z powodu straty konia. Kiedy ju wszyscy usadowili si na sofach, a ja usiadem na taboreciku u ng ojca, ten wyjani, e celem zgromadzenia jest narada rodzinna i podjcie decyzji co do mej przyszoci, ale z umiechem doda: Nie pozwlcie, aby to le wpyno na wasze apetyty. Na pocztku oywimy nastrj winem. Dobre wino daje dobrych przyjaci, a rady przyjaci s mi bardzo potrzebne. Ojciec nie prysn winem na podog, lecz Barbus nie da si zastraszy jego ateizmem. Oddal ofiar bogom i gono ich pozdrowi, ja te poszedem w jego lady. Podobnie uczynili wyzwolecy, koniuszkami palcw strzepujc w milczeniu kropl wina na posadzk. Gdy tak na nich patrzyem, serce rozpieraa mi mio, bo wszyscy oni rozpieszczali mnie i kady yczy gorco, abym wyrs na czcigodnego czowieka, bo przecie moja pozycja w wiecie bdzie dodawaa im splendoru. Po ojcu za wiele si ju nie spodziewali, znali go i przywykli do jego obyczajw. Najpierw roztrzsano nieszczcie, jakie mnie spotkao, gdy niewiadomie dopuciem si obrazy tajnych obrzdw dojrzewajcych pciowo dziewczt. Prawnik uzyska ju odroczenie sprawy. Jeli uda mu si przekazanie orzekania o sprawie do wyroczni w Dafne, to nie trzeba si ju niczego obawia, tego wszyscy byli pewni, bo potrzebne bd tylko pienidze. Zreszt w t spraw zamieszanych jest dziewiciu innych modocianych jedcw, a wszyscy oni maj rodzicw o niebagatelnym prestiu. Gdy tak dyskutowalimy, dostarczono kosz jabek i piknie spleciony z fiokw wianek dla mnie. Do przesyki doczona bya tabliczka, na ktrej kolawymi literami napisano: Admete pozdrawia wadc lwa Minutusa jest mi smutno e przeze mnie stracie konia pikny Minutusie wcale nie byo mi le w twoich objciach jeli bdzie takie yczenie bogini eby mnie znowu wzi w objcia to nie bd si sprzeciwia ani moi rodzice. Zdumiony przeczytaem list na gos. Wyzwolecy zakrzyczeli z gniewu i kategorycznie zabronili mi zakadania wianka na gow, poniewa gest taki mg by zinterpretowany jako zgoda na propozycj zawart w licie. Uznali w list za dowd bezczelnej intrygi oto rodzice jakiej nic nie wartej dziewuchy chc j wyda za m za chopaka z najlepszej rodziny w miecie. Ojciec za powiedzia: Wszyscy wiecie, e mocno wierz w przeznaczenie. Czowiekowi nie przydarzy si nic, co by nie miao si przydarzy. Wiele dowiadcze potwierdza t moj wiar i przemawia na jej korzy. Wielokrotnie widziaem, jak zo przemienia si w dobro, a to, co na pierwszy rzut oka wydaje si dobrem, zmienia si w zo. Gwoli bezstronnoci jednak powiem, e s aspekty przemawiajce przeciwko moim przekonaniom. Jednak nie sdz ani nie wierz, aby przeznaczeniem Minutusa by lub z zupenie obc dziewczyn tylko dlatego, e wcign j na siodo i przez moment trzyma w objciach. Dziewczyna zreszt moe szczerze uwaa, e porwa j, aby j polubi. W adnym wypadku nie chc mwi le ani o niej, ani o postpowaniu jej rodzicw. Co do mnie wierz, e caa sprawa miaa na celu wywarcie na mnie nacisku, abym podj decyzj. Zrobiem to. Minutus wybra drog, ktra prowadzi do Rzymu a skoro tak, to musi dokadnie zastanowi si przed podjciem decyzji o maestwie. Kiedy wyzwolecy usyszeli, e wybieram si do Rzymu, podnieli z radoci tak wrzaw, e a ojcu zrobio si przykro. Westchn i rzek: To wasza wygrana, nie moja. Dobrze wiecie, z jakim entuzjazmem rozmawiaem z kadym z was na temat nowej drogi. Kady z was baga mnie, abym z tym skoczy, a Marcin grnik nawet wysa mnie na kuracj wodn w nadziei, e kpiele i zimne okady wyposz moje szalone myli. Marcin grnik zmiesza si, ale Marcin handlarz jedwabi pospieszy zapewni, e kuracja wodna jest dobra na wszystko, a szczeglnie na kaca po przepiciu winem. Po wykupieniu kademu z was laski wyzwoleczej czstowaem was eliksirem niemiertelnoci z drewnianego pucharu mojej nieboszczki ony kontynuowa ojciec. Lecz wy nie zaczlicie gromadzi innych skarbw, jak tylko te ziemskie, ktrych kres w kadej chwili moe nastpi. Tak wida by musiao, eby mnie kusi przesytem, rozkosz i czczymi honorami, ktre nie przedstawiaj dla mnie najmniejszej wartoci. Nie chc bowiem niczego innego, jak by cichym i pokornego serca. Wyzwolecy pospiesznie jli zapewnia, e oni te, najlepiej jak potrafi, staraj si by cisi i pokorni, na ile tylko dobrym kupcom to si udaje. Bo jeli czowiek popisuje si swym bogactwem, to sam prowokuje wadze, by wymierzay wysze podatki i musi paci wiksze apwki urzdnikom. A przeszoci, ktra doprowadzia ich do niewoli, nie maj si co chepi, wic najlepiej, gdy siedz cicho. Przez was i przez krnbrno mego syna Minutusa powiedzia ojciec nie mog ledzi nowej drogi, ktra otworzya si szeroko dla gojw, zarwno dla Grekw, jak i Rzymian. Gdybym uzna si za chrzecijanina, a t drog nazwa oderwaniem od ortodoksyjnego ydostwa, to wy i wszyscy domownicy musielibycie i za mym przykadem, a z przymusu nie ma adnego poytku. Nie, naprawd nie wierz, eby Duch owieci na przykad Barbusa, choby nie wiem kto pooy rk na jego gowie i tchn na. Nie mwic ju o Minutusie, ktry ju na sam myl o tym zacz wrzeszcze. Dlatego najwyszy czas, bym powrci do mego rodu. Jeli co zaczynam, robi to konsekwentnie. Wyjedam razem z Minutusem do Rzymu i wraz z jubileuszow amnesti odzyskam tytu ekwity. Minutus przywdzieje msk tog w Rzymie, w obecnoci czonkw rodu. Otrzyma te w Rzymie konia na miejsce tego, ktrego utraci. Bya to dla mnie niespodzianka, o ktrej nie omieliem si nawet ni. Miaem tylko nadziej, e kiedy w przyszoci, dziki swej odwadze i zdolnociom, zdoam pomc ojcu w odzyskaniu czci utraconej przez kaprys cesarza. Ale dla wyzwolecw nie bya to adna nowina. Z ich zachowania wywnioskowaem, e od dawna naciskali ojca, by stara si o przywrcenie tytuu rycerskiego, bo spodziewali si z tego powodu korzyci i zaszczytw dla siebie samych. Teraz wic gorliwie przytakiwali i wyobraali sobie, e ju maj dojcie do wyzwolecw cesarza Klaudiusza, ktrzy piastowali wane funkcje w administracji pastwowej. Ojciec posiada domy czynszowe na Awentynie i posiadoci ziemskie w Cerei. Z nawizk osiga takie dochody roczne, jakich wymagano od czonkw stanu rycerskiego. To wszystko s sprawy drugorzdne owiadczy ojciec, uciszajc gwar. Wane, e w kocu otrzymaem wszytkie papiery metrykalne Minutusa. Wymagao to ogromnie duo kunsztu prawnego. Pocztkowo zamierzaem go po prostu adoptowa, ale mj adwokat przekona mnie, e to nie byoby najlepsze rozwizanie, bo dopuszczaoby moliwo zakwestionowania jego rzymskiego rodowodu. Rozwin cay stos dokumentw, czyta je na gos i wyjania: Najwaniejszy jest akt zawartego midzy mn a Myrin lubu, potwierdzony przez urzd rzymski w Damaszku. Jest to bez wtpienia oryginalny, rzetelny i prawnie wany dokument. Gdy przed laty dowiedziaem si, e moja ona spodziewa si dziecka, byem bardzo szczliwy i chciaem zapewni memu spadkobiercy jak najlepsz pozycj. Zapatrzy si w sufit i mwi dalej: Wyjanienie rodowodu matki Minutusa byo duo trudniejsze, poniewa w swoim czasie nie przywizywalimy do tego wagi i nawet o tym nie rozmawialimy ze sob. Po mudnych dociekaniach okazao si, e jej rodzina wywodzi si z miasta Myrina, lecego w prowincji Azja w pobliu miasta Kyme. Za porad prawnikw wziem to miasto jako punkt wyjcia z uwagi na zbieno jego nazwy i imienia mojej ony. Dowiedzielimy si, e po utracie majtku rodzina Myriny przesiedlia si na archipelag, ale pochodzenie rodu jest bardzo wysokie. Dla potwierdzenia tego faktu kazaem postawi pomnik mojej ony przed ratuszem w Myrinie, a take przesaem miastu rne dary dla utrwalenia jej pamici. W gruncie rzeczy moi specjalici zbudowali od nowa cay ratusz, zreszt niezbyt duy, a rada miejska podja si wyprowadzenia genealogii Myriny od czasw najdawniejszych, nawet od boga jakiej rzeki, ale nie uwaaem tego za potrzebne. Mj czowiek odnalaz na wyspie Kos starego, szanowanego kapana wityni Eskulapa, ktry dobrze pamita rodzicw Myriny i podobno przysiga, e jest cielesnym wujkiem Myriny. Po mierci szanowanych, cho ubogich rodzicw, Myrina i jej brat powicili si Apollinowi i opucili wysp. Och, jakbym chcia spotka tego dziadka-wujka, przecie jest on jedynym moim yjcym krewnym ze strony matki zawoaem. To zbdne szybko odrzek ojciec. On stoi ju nad grobem i w dodatku ma kiepsk pami. Zadbaem, eby mia dach nad gow, jedzenie i opiek a do mierci. Zapamitaj tylko, e ze strony matki naleysz do starego greckiego rodu. Kiedy wyroniesz na mczyzn, bdziesz mg odpowiednim darem wspomc pami mieszkacw biednego miasteczka Myrina. Jeli chodzi o mnie, to przez adopcj nale do rodu Manilianusw. Mj przybrany ojciec, a wic twj prawny dziadek, by synnym astronomem. Napisa dzieo, ktre nadal jest czytane we wszystkich bibliotekach caego wiata. Ale z pewnoci dziwi ci moje drugie imi: Mezencjusz. Jest ono pamitk mego prawdziwego rodowodu. Synny Mecenas, przyjaciel boskiego Augusta, ktry by moim dalekim krewnym i za ycia opiekowa si moimi dziadkami, chocia zapomnia o nich w testamencie, pochodzi z rodu wadcw Caere, ktrzy byli krlami dugo przed ucieczk Eneasza z Troi. Tak wic zacztek twojej rzymskiej krwi daa krew starodawnych Etruskw. Ale prawnie trzymajmy si rodu Manilianusw. W Rzymie lepiej jest nie chwali si Etruskami, bo Rzymianie niechtnie wspominaj czasy, kiedy Etruskowie rzdzili nimi jako krlowie. Ojciec mwi tak uroczycie, e wszyscy suchali w napiciu i absolutnej ciszy. Tylko Barbus nie zapomnia od czasu do czasu popi troch wina. Mj przybrany ojciec Manilianus by czowiekiem biednym. Zamiast zarabia pienidze na sztuce przepowiedni, wydawa majtek na ksiki i na badanie gwiazd. Raczej przez roztargnienie boskiego Tyberiusza anieli dziki jego przychylnoci mg nosi tytu rycerski. Za dugo byoby opowiada, jak w modoci tu, w Antiochii, godowaem, zarabiajc jako kancelista. Nie miaem wierzchowca z powodu ubstwa Manilianusa. Po powrocie do Rzymu szczliwym przypadkiem spotkaem si z przychylnoci pewnej arystokratycznej niewiasty, przemilcz jej nazwisko. Ta mdra i dowiadczona kobieta przedstawia mnie pewnej starej, schorowanej, lecz szlachetnej wdowie, ktra zostawia mi w spadku cay swj majtek. Dziki temu testamentowi umocniem prawo do noszenia zotego piercienia. Miaem wwczas ju prawie trzydzieci lat i nie chciaem ubiega si o urzdy. Poza tym rodzina wdowy kwestionowaa testament, a nawet skadaa oszczercze oskarenia, jakobym otru moj dobrodziejk. Sprawiedliwo bya po mojej stronie, ale z uwagi na przykr spraw sdow i jeszcze z innych powodw wyjechaem z Rzymu i udaem si na studia do Aleksandrii. Rzym wprawdzie synie z plotek, ale nie sdz, aby ktokolwiek jeszcze pamita te stare dzieje i intrygi zoliwych i chciwych ludzi. Opowiadam to tylko dlatego, aby udowodni Minutusowi, e z moim wyjazdem z Rzymu nie wi si adne wstydliwe kwestie i nie ma adnych przeszkd, bym wrci do miasta. Myl, e naley wyjecha niezwocznie, bo to okres najlepszy dla eglugi. Dziki temu bd mia ca zim na uporzdkowanie wszystkich spraw przed uroczystoci jubileuszow. Wyzwolecy zaczli gorczkowo projektowa powoanie bogatej wity, aby zarwno w podry, jak i w Rzymie wszyscy widzieli nasz zamono i wysokie pochodzenie. Ale ojciec z dezaprobat odrzuci wszelkie tego rodzaju propozycje i powiedzia: Chc podrowa bez szumu i fanfaronady; podobnie bd si ubiega o zwrot tytuu ekwity nie przez bogactwo czy znajomoci, ale z racji mego pochodzenia. Cesarz ma kopoty z zaspokojeniem pretensji starych rodw rzymskich, ale szanuje senat, a w mojej sprawie gos decydujcy ma cenzor. Na pewno bd wic potrzebowa pienidzy. Wezm ze sob Barbusa, eby pilnowa mojej sakiewki. On zawsze marzy, aby bodaj przez jeden dzie by panem w maej gospodzie rzymskiej. Przede wszystkim skontaktuj si z ostatnimi yjcymi Manilianusami i udam si pod ich opiek. Ale nie ma adnych powodw, aby dowiedzieli si o waszej zamonoci. Sam jestem czowiekiem biednym, moje majtnoci ledwie osigaj poziom wymagany przez cenzora. Sdz, e nienagannoci i skromnoci osign wicej, ni gdybym pozorowa przymioty, ktrych nie posiadam. Wyzwolecy stwierdzili, e ojciec nadal nie zna wiata, ale on oczywicie postanowi zaatwi t spraw po swojemu, a oni ju przywykli do tego i mogli jedynie liczy na jego zwyke szczcie. Zjedlimy i wypili. Pochodnie przed domem dogasay i zaczy si arzy, w lampach wypala si olej. Siedziaem cicho i usiowaem si opanowa, aby nie drapa zranienia, ktre strasznie swdziao. Przed domem zebrao si kilku ebrakw i ojciec, przestrzegajc starej syryjskiej tradycji, poleci rozdzieli midzy nich resztki pozostaego jada. Wyzwolecy zaczli ju zbiera si do wyjcia, gdy do domu weszo dwch ydw, ktrych pocztkowo wzito za ebrakw i chciano wygoni. Ale ojciec podnis si szybko, powita ich z szacunkiem i zawoa: Znam tych ludzi, to s apostoowie Boga. Wracajcie wszyscy i posuchajmy, co maj nam do powiedzenia. Jeden z nich, Barnaba, by czowiekiem postawnym i nosi siw brod, by kupcem z Cypru. On czy te jego rodzina posiadali dom w Jeruzalem i tam ojciec go spotka jeszcze przed moim przyjciem na wiat. Drugi by znacznie modszy. Nosi paszcz z czarnej gsto tkanej koziej weny. Gow mia ju nieco wyysia i odstajce uszy, a oczy tak przenikliwe, e wyzwolecy unikali jego spojrzenia i osaniali si rkami. To by ten Szawe, o ktrym mi wspomina ojciec. Szawe ostatnio zmieni imi: nazwa si Pawem. Powiedzia, e uczyni to z pokory, a take dlatego, e z poprzednim imieniem zwizana bya za opinia wyznawcw Chrystusa. Pawe oznacza mao znaczcy", czyli to samo co Minutus. To skonio mnie do wikszego zainteresowania si jego osob. Nie by przystojny, ale z jego oczu i twarzy bi taki ar, e nawet przez myl mi nie przeszo, aby si z nim spiera. Cokolwiek bym mu powiedzia, nie zrobioby to na nim najmniejszego wraenia. On natomiast musia wywiera wpyw na innych. Barnaba w porwnaniu z nim, ju choby z uwagi na swj wiek, wyglda na czowieka umiarkowanego. Wyzwolecy poczuli si zakopotani przybyciem tych nieoczekiwanych goci, ale nie chcc obrazi ojca nie wychodzili. Pocztkowo Barnaba i Pawe zachowywali si powcigliwie. Opowiadali, e doznali objawienia, nakazujcego im goszenie dobrej nowiny wrd ydw i pogan. Na t misj otrzymali zgod i bogosawiestwo starszych gminy chrzecijaskiej w Jeruzalem, ktrym zawieli pienidze na utrzymanie. Wyzwolecy bardzo si ucieszyli i zoyli im yczenia szczliwej podry: zapewnili te, e zaprawd ju najwyszy czas, aby opucili Antiochi, jako e stale powodowali niesnaski i ktnie midzy ydami. Widocznie w objawieniach chrzecijan kryje si mdro, chocia dotychczas uwaali ich za mcicieli. Szczerze obiecali nawet udzieli zapomogi na drog i nie szczdzili przestrg: Jestecie odwani i nie w ciemi bici, ale uwaajcie na siebie, gdy bdziecie krytykowa drewniane i kamienne wizerunki bokw Grekw lub prawo ydowskie. Malekie mieciny w gbi kraju nie s tak kulturalne i tolerancyjne jak Antiochia. Pawe odmwi przyjcia darw i zapewni, e przestrzega tradycji ydowskich uczonych, a utrzymuje si z uczciwej pracy. Nauk o ukrzyowanym Chrystusie, ktry wkrtce ma przyj sdzi ywych i umarych i w ktrego wiara moe doprowadzicdo ywota wiecznego, gosi nie dla wasnej korzyci. Przemawiaj do innych, nie do nas. Niepotrzebnie chcesz wzruszy nasze serca odrzekli wyzwolecy. Barnaba wyjania ugodowo, e ju wczeniej wiele razem wdrowali i znaj trudy i ryzyko podry. Gosili o cudach Boga z tak si, e chorzy wracali do zdrowia. Mieszkacy jakiego miasteczka w gbi kraju przez pomyk wzili Barnab za wcielenie Jupitera, a Pawa za Merkurego i przyprowadzili im w ofierze przybranego wiecami byka. Z wielkim trudem udao im si obroni przed tymi bezbonymi objawami czci. Po tym incydencie ydzi wyprowadzili Pawa z miasta i zaczli go kamienowa, ale przestraszyli si urzdnikw i uciekli; myleli, e Pawe zgin, on jednak doszed do siebie. Co was optao pytali ze zdumieniem wyzwolecy e nie wystarcza wam chleb powszedni, tylko naraacie wasne ycie, by gosi i o synu Boym i odpuszczeniu grzechw? I Barbus parskn gonym miechem, gdy pomyla, e kto mg si : pomyli i wzi tych dwch ydw za bogw. Mj ojciec go zbeszta -, i chwyciwszy si za gow j wyrzeka: Badaem wasze drogi i prbowaem pojedna was z ydami. i Chciabym wierzy, e mwicie prawd, ale Duch nie doprowadzi was do : jednomylnoci. Przeciwnie, kcicie si midzy sob, jedni mwi , zupenie co innego ni drudzy. W Jeruzalem wierzcy sprzedali cay swj dobytek i kadego dnia oczekuj powrotu Krla. Czekaj tak ju ponad szesnacie lat. Pienidze si rozeszy i yj tylko z jamuny. Co wy na to? Pawe zapewni, e on sam nigdy nikogo nie namawia do porzucenia uczciwej pracy i rozdania majtku biednym. Z kolei Barnaba powiedzia, e po zesaniu Ducha kady postpowa tak, jak mu Duch rozkaza. Kiedy w Jeruzalem zaczy si przeladowania i tortury, wielu ucieko do innych krajw, w tym do Antiochii, gdzie zajli si handlem lub rzemiosem; jednym poszo lepiej, drugim gorzej. Jeli rzeczywicie macie w sobie moc Boga, to zrbcie przed nami jaki cud, ebymy uwierzyli powiedziaem, bo niezalenie od mej woli Pawe zacz dziaa na m wyobrani. Milcz, Minutusie, nie blunij! zawoa ojciec. Poparli mnie wyzwolecy; twierdzili, e byoby rzecz suszn i sprawiedliw, aby ci mowie jakim cudem, bodaj najmniejszym, udokumentowali swoje wielkie sowa. Usta Pawa zaczy dre, a jego oczy arzy si w na p pogronym w mroku pokoju i zrozumiaem, e ogarna go silna pokusa uczynienia jakiego cudu na naszych oczach. To mnie przerazio, poniewa zauwayem, e patrzc na niego wierz, i moe to uczyni, a rwnoczenie wiedziaem, e i tak mnie nie nawrci. Przecie byle wdrowny mag albo kuglarz potrafi czyni cuda. Wasz Krl, Jezus Nazarejski, uczyni w swych wdrwkach wiele cudw, nawet wskrzesza umarych, a mimo to ydzi mu nie uwierzyli powiedzia mj ojciec. Gorzej, bo zmusili prokuratora rzymskiego, aby go ukrzyowa. Niezbadany jest dar wiary. Ja otrzymaem go tylko w poowie i jestem niedowiarkiem i czowiekiem nieszczliwym. Barnaba i Pawe wiele jeszcze mwili, a wyzwolecy zdenerwowali si i zawoali: O Bogu ju wystarczy! le wam nie yczymy, ale powiedzcie, czego w kocu chcecie od naszego gospodarza, skoro pnym wieczorem wtargnlicie do jego domu, aby mu przeszkadza. Ma on przecie wasne kopoty. Opowiadali, e ich dziaalno tak dokuczya antiocheskim ydom, a doszo do sojuszu partii faryzeuszy i saduceuszy! ydzi arliwie pracuj na rzecz wityni jeruzalemskiej i otrzymywali wspaniae dary od sekty bojani boej. Ale ochrzczeni ydzi przekabacili ich na swoj stron, poniewa zapewniali przebaczenie grzechw i moliwo nieprzestrzegania ydowskiego prawa. Wtedy ydzi zaczli wnosi pozwy przeciwko chrzecijanom i odwoywa si do rady miasta. Teraz wic Barnaba i Pawe chcieli opuci miasto korzystajc z dobrej pogody, ale obawiali si, e rada wyle za nimi pozew. Wypracowaem rne metody osigania kompromisw umoliwiajcych radzie miejskiej dystansowanie si wobec konfliktw w onie ydw uspokajajco wyjania ojciec z wyranym zadowoleniem. ydzi musz zaagodzi spory midzy sektami. Rada uznaa gmin chrzecijask za jedn z wielu sekt ydowskich, chocia gmina ta nie wymaga od swych czonkw ani obrzezania, ani penego przestrzegania prawa mojeszowego. Dlatego ochrona chrzecijan, jeli inni ydzi ich atakuj, staa si obowizkiem wadz miejskich. I odwrotnie, bd one chroni tych innych, jeli stron agresywn bd chrzecijanie. Przecie wszyscy jestemy ydami rzek gboko zatroskany Barnaba a obrzezanie jest pieczci ortodoksyjnego ydostwa. ydzi antiochescy wymylili, e nie obrzezani chrzecijanie prawnie nie s ydami i mona ich skaza za obraz lub profanacj ydowskiej wiary. O ile mi wiadomo odpar ojciec, ktry stawa si bardzo uparty, kiedy raz co sobie wbi do gowy jedyn rnic midzy ydami a chrzecijanami jest to, e zarwno ci obrzezani, jak i nie obrzezani chrzecijanie wierz, i w postaci Jezusa Chrystusa ydowski pomazaniec Mesjasz ju przyszed jako czowiek na ziemi, powsta z martwych i wrci wczeniej czy pniej zaoy tysicletnie Krlestwo. ydzi w to nie wierz, tylko nadal oczekuj mesjasza. Lecz w wietle prawa rzecz obojtn jest, czy ludzie wierz w tego, ktry ju przyszed, czy te w tego, ktry dopiero ma przyj, skoro jedni i drudzy wierz w mesjasza. Miasto Antiochia nie czuje si kompetentne w rozwikaniu dylematu, czy mesjasz ju przyszed, czy te nie. ydzi i chrzecijanie musz miedzy sob wyjani ten problem, nie przeladujc si nawzajem. Tak byo dotychczas i mogo by dalej zdenerwowa si Pawe gdyby obrzezani chrzecijanie nie byli tchrzami. Taki Kajfasz na przykad najpierw jad razem z nie obrzezanymi, a potem od nich stroni, bo bardziej ba si starszych gminy w Jeruzalem anieli Boga. W twarz mu wyrzuciem to tchrzostwo, ale zo ju si stao i coraz czciej chrzecijanie obrzezani spoywaj swj posiek tylko we wasnym gronie, a nie obrzezani osobno. Dlatego tych ostatnich nie mona ju nawet nazywa ydami. Nie, wrd nas nie ma ydw ani Grekw, nie ma wolnych ani niewolnikw, bowiem wszyscy jestemy wyznawcami Chrystusa. Ojciec zauway, e nie byoby najmdrzej wystpowa z takimi argumentami przed sdem, albowiem w takim przypadku chrzecijanie mogliby utraci przywilej, ktry ich osania. Dla nich byoby lepiej, gdyby uznali, e s ydami i korzystali ze wszystkich pastwowych prerogatyw, jakie przysuguj ydom, nawet gdyby lekcewayli obrzezanie i ydowskie prawo. Jeli wystarczajco mocna grupa sekty stwierdzi, e nauka o mesjaszu stanowi sedno judaizmu, niezalenie od tego, czy on ju przyby czy nie mwi mj ojciec wwczas rada miejska uzna obrzezanie za przestarza, mao wan okoliczno i bdzie moga wspiera chrzecijan, jeli oni ze swej strony bd wspiera rad miasta. Zapali si, mwi z patosem i wyjani jeszcze kilka razy, jakie korzyci mogliby odnie chrzecijanie przez wykorzystanie specjalnej pozycji w pastwie i przywilejw, nie tylko w Antiochii, ale i w innych prowincjach rzymskich. Ale tych dwch nie udao mu si przekona. Oni mieli swoj wasn koncepcj. Wedug nich yd jest ydem, a wszyscy inni s gojami: goj moe zosta ochrzczony i tak samo yd moe zosta ochrzczony i wwczas midzy nimi nie bdzie adnej rnicy, bo wtedy wszyscy bd w Chrystusie. Jednak yd nawet ochrzczony pozostaje ydem, natomiast ochrzczony goj moe zosta ydem tylko przez obrzezanie, ale to nie jest potrzebne i nawet niewskazane, bo cay wiat ma si dowiedzie, e chrzecijanin nie musi by ydem. Ojciec rzek cierpko, e ta filozofia wykracza poza zasig jego rozumu. Swego czasu gotw by kornie sta si poddanym Krlestwa Jezusa Nazarejskiego^ ale go nie przyjto, bo nie by ydem. Zwierzchnicy sekty nazarejskiej nawet zabronili mu rozmawia o Krlu. Wysnuwajc z tego wnioski, najmdrzej byoby nadal czeka, a sprawy Krlestwa zostan tak wyjanione, e nawet prosty czowiek bdzie mg je zrozumie. Wida Opatrzno wysya go teraz do Rzymu, bo w Antiochii mona jedynie spodziewa si takich kopotw, i to zarwno ze strony ydw, jak i chrzecijan, e najlepszy rozjemca niczego tu nie wskra. Obieca jednak przedoy radzie miejskiej wniosek, aby nie skazywa chrzecijan za profanacj wiary judejskiej, poniewa przyjmujc wymylony przez ydw chrzest i uznajc Mesjasza za Krla, de facto, chocia nie dosownie de iure, byli w wiadomym sensie ydami. Przy takim podejciu rada bdzie moga spraw odwleka i po jakim czasie odrzuci powdztwo ydw. Tym Barnaba i Pawe musieli si zadowoli, skoro nic innego nie mogli uzyska. Ojciec zapewni, e jego sympatia jest raczej po stronie chrzecijan ni ydw. Wyzwolecy ze swej strony zaklinali mego ojca, aby niezwocznie ustpi z rady miejskiej, bo i tak ma dosy swoich spraw na gowie. Lecz ojciec zupenie susznie odrzek, e wanie teraz nie moe tego zrobi, poniewa zoenie dymisji wszyscy by przyjli jako potwierdzenie mojej winy w profanacji witego obrzdu dziewczt. Wyzwolecy zaczli si obawia, e okazywanie przez mego ojca chrzecijanom sympatii moe wznieci podejrzenia, e do zbezczeszczenia tego obrzdu podjudza mnie sam ojciec. Wiadome jest przecie, e tak chrzecijanie, jak i ydzi czuli nieprzejednany wstrt do wizerunkw bogw, witych ofiar i tradycyjnych obrzdw. Po przyjciu chrztu i wypiciu wraz ze wspwyznawcami krwi mwili chrzecijanie rozbijaj i pal lary i penaty; wol raczej zniszczy wite ksigi, ni odsprzeda je tym, ktrzy mogliby z nich korzysta. Taki brak tolerancji sprawia, e staj si niebezpieczni. O, nasz dobry i cierpliwy panie, przesta mie z nimi do czynienia! Bo inaczej twj syn le skoczy! Z szacunku dla mego ojca musz powiedzie, e po wizycie tych dwch ydw przesta mnie zachca, bym poszed i posucha ich nauk. Zreszt Pawe i Barnaba pokcili si i wyjechali z Antiochii, kady w inn stron. Po ich wyjedzie prawowierni ydzi uspokoili si, bo chrzecijanie unikali wszczynania publicznych sporw i utworzyli wasne zamknite grono. Na wniosek mojego ojca rada miasta nie zgodzia si na przyjcie ydowskiego powdztwa przeciwko Barnabie i Pawowi o profanacj ydowskiej wiary. Owiadczya, e ydzi maj wyjani midzy sob spory odnonie do swojej wiary. Ta sama decyzja staa si podstaw do przekazania wyroczni w Dafne rozstrzygnicia w sprawie mojej i moich kolegw. Nasi rodzice zapacili wysokie kary, a my spdzilimy trzy dni i trzy noce w zagajniku Dafne na obrzdach oczyszczajcych. Rodzice obraonych dziewczyn ju wicej nie wystpowali z propozycjami matrymonialnymi. W zwizku z obrzdami oczyszczajcymi musielimy zoy pewne przyrzeczenie bogini Ksiyca, ale o tym nie mogem powiedzie ojcu, zreszt jego to wcale nie interesowao. Wbrew swemu zwyczajowi ojciec poszed razem ze mn do amfiteatru, gdzie nas, siedmiu chopcw, usadowiono na honorowych miejscach, zaraz za sponsorami przedstawienia. Lew, wychudzony i rozdraniony, zaprezentowa si na piasku areny wspanialej, ni mielibymy zamarzy. Bez trudu rozszarpa skazanego na mier zoczyc, ugryz w kolano pierwszego gladiatora i poleg, walczc bohatersko do koca. Publiczno wya z zachwytu i powstaniem z miejsc oraz oklaskami uczcia lwa i nas. Myl, e ojciec by ze mnie dumny, chocia nic nie powiedzia. Kilka dni pniej poegnalimy zapakan sub i wyjechalimy do portu w Seleukei, dokd odprowadzili nas wyzwolecy. Tam ojciec, ja i Barbus wsiedlimy na statek, aby wyruszy do Neapolu, a stamtd do Rzymu. KSIGA DRUGA RZYM Czy potrafi wyrazi, co czuem, gdy w blasku jesieni, majc pitnacie lat, przybyem do Rzymu, od dziecka karmiony legendami o tych witych wzgrzach i dolinach? Wydawao mi si, e ziemia dry pod moimi nogami, a kady kamie bruku opowiada swoj osiemsetletni histori. Nawet wezbrany Tybr jawi si tak dostojnie, e doznaem zawrotu gowy. Moe by to skutek stresu, wywoanego dug podr, albo mczcego podniecenia, ale ogarno mnie radosne odurzenie, sodsze od upojenia winem. Oto miasto, ktre wada caym cywilizowanym wiatem a po Parti i Germani, dziedzictwo moje i moich przodkw! Ode mnie samego, od moich chci, siy i zdolnoci bdzie zaleao, czy zapisz si w jego historii, czy te wraz ze spopielaym stosem pogrzebowym zapadn w niepami. Ale czuem, e nigdy nie bd zupenie zapomniany, bo w tych ciemnych, brunatnych, jakby malowanych barwami jesieni cianach, w iskrzcych zotem, marmurowych kolumnach, ja, Rzymianin, przetrwam wieczno. Maszerowalimy do domu ciotki ojca, Lelii Manilii. Barbus gboko oddycha, perorujc: Ponad czterdzieci lat brak mi byo zapachu Rzymu! Jest to zapach, ktrego si nigdy nie zapomina i ktry najlepiej daje si odczu w Suburze pod wieczr, kiedy wo gotowanej strawy zlewa si z zastarzaymi zapachami ciasnych uliczek. Jest to mieszanka czosnku, przypalonej oliwy, zioowych przypraw, defekacji, kadzide witynnych, a przede wszystkim pewnej podstawowej woni, ktrej nie mog nazwa inaczej, jak tylko zapachem Rzymu, bo nigdzie indziej go nie wyczuwaem. Ale wydaje mi si, e przez czterdzieci lat zmieniy si czci skadowe tej mieszanki. Moe zreszt to mj nos si zestarza, z wielkim trudem odnajduj niezapomniany aromat mego dziecistwa i modoci. Szlimy pieszo, bo w cigu dnia uywanie rodkw transportu w Rzymie jest zabronione. I tak z powodu toku poruszanie si jest prawie niemoliwe. Ze wzgldu na mnie a moe i ze wzgldu na siebie ojciec wybra na Awentyn okrn drog przez Forum: wzgrze Palatynu zostao po lewej stronie, a przed nami wznosi si Kapitol. Skrcilimy na star drog Etruskw, wiodc koo Cyrku Wielkiego. Odwracaem gow to w jedn, to w drug stron, ojciec cierpliwie wymienia nazwy wity i gmachw, a Barbus podziwia nowe budowle Forum, ktrych za jego czasw jeszcze nie byo. Ojciec spoci si i ciko dysza, pomylaem z alem, e jest ju stary, cho jeszcze nie ukoczy pidziesiciu lat. Ale zatrzyma si i odsapn zgodzi si dopiero koo okrgej wityni Westy. Z otworu jej dachu unosia si nad Rzymem cienka smuka dymu, a ojciec ochoczo obieca, e zaraz jutro bd mg pj z Barbusem obejrze pieczar, w ktrej wilczyca wykarmia Romulusa i Remusa; pomnik tej wilczycy boski August kaza doprowadzi do porzdku, eby cay wiat go podziwia. Przed pieczar nadal roso wite drzewo bliniaczych braci. A o woniach Rzymu ojciec tak powiedzia: Dla mnie zapach Rzymu to niezapomniany aromat r i wonnoci, czystych pcien i wieo umytych kamiennych posadzek. Ten aromat jest niepowtarzalny, poniewa powietrze i ziemia Rzymu dorzuca do niego swoj wo. Ale sama myl o tym jest dla mnie tak przygnbiajca, e wolabym umrze, ni wrci tu i znowu chodzi po tych niezapomnianych ulicach. Dlatego nie zatrzymujmy si abym si zbytnio nie rozczuli i nie straci panowania nad sob, ktre usiowaem osign przez ostatnie pitnacie lat. Dowiadczenie yciowe poucza owiadczy Barbus e umys i caa moja istota lepiej odbiera zapachy i gosy po pierwszych dwch ykach wina ni kiedykolwiek indziej. Nic i nigdy nie smakowao mi tak bardzo, jak obsmaane mae kiebaski, ktre jadem w Rzymie. Zatrzymajmy si bodaj na chwil, abymy sprbowali gorcej kiebasy. Jej smak powinien by taki jak dawniej, cho zapach w nozdrzach si zmienib Ojciec musia si rozemia. Zatrzymalimy si na skraju targowiska byda i weszli do malekiej traktierni, ktra bya tak stara, e jej fundamenty osiady duo poniej nawierzchni ulicy. Barbus chciwie wdycha powietrze: ja te je wdychaem, a przesycone byo zapachem wina i gorcego jada. Zachwycony Barbus zawoa: Chwaa Herkulesowi, e w Rzymie jest jeszcze co z dawnych lat. T knajp pamitam, chocia moim zdaniem bya znacznie wiksza i przestronniejsza ni teraz. Wdychaj mocno, Minutusie, bo jeste modszy ode mnie. Czy nie czujesz woni ryby i szlamu, trzciny i krowiego ajna, ludzkiego potu i cyrkowego kadzida? Przepuka usta winem, prysn kropl na podog, wpakowa do gby kawa gorcej kiebasy, przeuwa i rozkoszowa si, przechylajc gow z boku na bok. W kocu powiedzia: Tak, wraca mi pami czego, co dawniej odczuwaem. Ale chyba i usta mam ju za stare, bo nie ogarnia mnie taka szczliwo, jak przeywaem niegdy, gdy zapychaem si kiebas i trzymaem w rku kubek wina. zy pokazay si w pomarszczonych kcikach jego oczu i dopowiedzia z westchnieniem: Jestem jak mara przeszoci, ktra przybywa na uroczystoci jubileuszowe! Nie mam tu nikogo znajomego, krewnego ani protektora. Mode pokolenie zajo bez enady miejsce starych, kiebasa stracia swj smak, a wino swj zapach. Miaem nadziej, e spotkam kogo ze swych dawnych towarzyszy broni, z oddziau pretorianw albo bodaj z rzymskiej stray poarnej, ale teraz obawiam si, e raczej bymy si nie poznali po twarzach. Czuj si jak Priam na gruzach Troi. Przybieg waciciel traktierni o ociekajcej tuszczem gbie. Zapewni, e w najbliszych dniach bdziemy mogli spotka w jego progach uczestnikw igrzysk cyrkowych, urzdnikw archiwum, aktorw i architektw, ktrzy przed uroczystociami osiemsetlecia bd odnawia stare budowle i pomniki. Pod jego dachem moemy te pozna sympatyczn ma wilczyc. Lecz Barbus by niepocieszony. Rzek ponuro, e nie chce nawet sysze o wilczycy, bo ona te by go nie poznaa. Potem weszlimy na Awentyn i ojciec zacz utyskiwa, e niepotrzebnie zaszlimy do knajpy, bo czosnkowa kiebasa ciy mu na odku, a wino wcale nie polepszyo jego samopoczucia. Skary si na ucisk w piersiach i mwi, e ma ze przeczucia, do czego przyczyni si kruk, ktry przelecia obok nas z lewej strony. Mijalimy nowe i stare wielopitrowe kamienice czynszowe; kilka prastarych wity midzy wysokimi domami wygldao jakby zapady w ziemi. Wreszcie na przeciwlegym stoku wzgrza odnalelimy dom rodzinny Manilianusw. W porwnaniu do naszego domu w Antiochii by to budynek may i zniszczony, z nadbudowanym pitrem dla powikszenia powierzchni mieszkalnej. Otacza go mur i zapuszczony ogrd. Zauwaywszy moj pogardliw min, ojciec powiedzia ostro, e ju sam ogrodzony teren i wielko dziaki ogrodowej wiadcz o wieku budynku i o wysokim pochodzeniu jego wacicieli. Tragarze ju dawno przynieli z portu kufry, wic ciocia Lelia bya uprzedzona o naszym przybyciu. Poczekaa, a ojciec zapaci tragarzom i dopiero wtedy ruszya ku nam po schodach i ciek midzy krzewami laurowymi. Bya wysok, chud kobiet o pomarszczonych, starannie urowanych policzkach i czernionych powiekach. Na palcu miaa piercie, a na szyi miedziany acuch. Rce jej dray, kiedy hamujc okrzyki radoci, ostronie, wysza nam naprzeciw. Ojciec jak zwykle skromnie pozosta w tyle, by osobicie dopilnowa bagau; ciotka stana wic przed Barbusem, schylia gow jak do modlitwy i wykrzykna: Och, Marku, c za radosny dzie! Niewiele si zmienie od czasw modoci. Jedynie postaw poprawie i figur masz bardziej krzepk. Oj, ciociu Lelio! parskn miechem ojciec. Jak zwykle niedowidzisz i jeste roztrzepana. To ja jestem Marek. A ten tu stary szanowny weteran to nasz towarzysz podry, Barbus, mj klient. Ciocia Lelia bardzo si zdenerwowaa swoj pomyk. Podesza do ojca, zlustrowaa go dokadnie, drcymi rkami dotkna jego ramion i brzucha, a wreszcie owiadczya: Nic dziwnego, e ci nie poznaam. Masz twarz opuchnit, a brzuch obwisy, a trudno mi uwierzy wasnym oczom! Przecie bye kiedy niemal przystojnym mczyzn! Dzikuj za twe sowa, kochana ciociu Lelio ojciec nie poczu si wcale obraony. Kamie spad mi z serca, bo dawniej wygld zewntrzny by moj udrk. Skoro mnie nie poznaa, to wtpi, by ktokolwiek inny rozpozna mnie z twarzy. A ty wygldasz jak dawniej, zgrabna, o szlachetnych rysach! Lata ci nie zmieniy! Obejmij mego syna Minutusa i bd dla niego dobra i czua, jak niegdy dla mnie, w latach mojej modoci i lekkomylnoci. Ciocia Lelia ochoczo chwycia mnie w objcia, suchymi wargami pocaowaa w czoo i oczy, drc rk pogadzia po twarzy i zawoaa: Ach, Minutusie, masz ju puszek na brodzie. Nie jeste dzieckiem, ktre bym moga koysa w ramionach. Trzymajc moj gow rkami badawczo przyjrzaa mi si i rzeka: Bardziej przypominasz Greka ni Rzymianina, ale niewtpliwie te zielone oczy i jasne wosy s bardzo oryginalne. Gdyby by dziewczyn, powiedziaabym, e jeste pikny, ale i tak z pewnoci dobrze si oenisz. Twoja matka bya Greczynk, o ile dobrze pamitam. Mwic zacinaa si, jakby nie bya pewna swych sw sdz, e po prostu z przeraenia. W drzwiach domu powitali nas ysy bezzbny niewolnik i jednooka kulawa niewolnica. Oboje padli na kolana przed moim ojcem i wykrzykiwali pozdrowienia, widocznie poinstruowani przez ciotk. Ojciec poczu si zakopotany, poklepa cioci po ramieniu i zaproponowa, aby jako gospodyni poprowadzia nas w gb domu. Poniewa dla uczczenia naszego przyjazdu kazaa zapali ogie przed otarzem, ciasna sala pena bya dymu i wszyscy na wycigi zanosili si kaszlem. Z trudem dostrzegem wypalone z gliny wizerunki duchw opiekuczych naszego rodu i poke maski woskowe, ktre w kbach dymu wyglday jak ywe. Nerwowo podskakujc i gestykulujc ciotka ja bardzo wylewnie tumaczy, e zgodnie z tradycj rodow Manilianusw powinnimy niezwocznie zoy w ofierze prosi. Poniewa jednak nie bya pewna terminu naszego przyjazdu, przeto nie kupia prosiaka i nie moe poczstowa nas niczym innym, jak oliwkami, serem i zup jarzynow. Ona sama zreszt od dawna misa nie spoywa. Ogldalimy pokoje. Kty zasnuwaa pajczyna, oa prezentoway si rwnie aonie, jak kilka szpetnych gratw w ten sposb dotaro do mnie, e ciocia Lelia ya w gbokim ubstwie. Z biblioteki astronoma Manilianusa pozostao zaledwie kilka nadgryzionych przez szczury zwojw; ciotka przyznaa, e sprzedaa te jego popiersie publicznej bibliotece, mieszczcej si u stp Palatynu. W kocu wybuchna paczem i zawoaa: To wszystko moja wina, Marku! Jestem kiepsk gospodyni, bo w modoci za dobrze mi si powodzio. Tego domu w ogle nie mogabym utrzyma, gdyby mi nie przysya pienidzy z Antiochii. Nie mam pojcia, gdzie podziay si te pienidze, cho wiem z pewnoci, e nie wydaam ich na ywno, wino i pachniaa. Cigle mam nadziej, e ktrego dnia jeszcze mj los si odmieni. Tak mi przepowiedziano. Nie gniewaj si na mnie i nie daj ode mnie dokadnego rachunku z pienidzy, ktre mi przysyae. Ojciec zapewnia, e wcale nie przyjecha do Rzymu w roli kontrolera finansowego. Przeciwnie, szczerze aowa, e nie przysya wicej pienidzy na utrzymanie domu i jego renowacj. Ale teraz owiadczy wszystko si zmieni, jak to cioci Lelii przepowiedziano. Kaza Barbusowi otwiera kufry i rozkada na pododze drogie wschodnie materiay. Wrczy cioci w prezencie jedwabn sukni i szal, zaoy jej na szyj naszyjnik ze szlachetnych kamieni i kaza jej przymierzy mikkie pantofelki z czerwonej skrki. Podarowa jej te wspania peruk, co doprowadzio j do jeszcze wikszego paczu. Och, Marku, naprawd jeste tak bogaty? zawoaa. Chyba nie zdobye tych cennych rzeczy przez jakie przestpstwo? Mylaam, e popade w ruin i dostae si w szpony naogw, w ktre wpadaj Rzymianie zbyt dugo mieszkajcy na Bliskim Wschodzie. Dlatego tak zmartwiam si, kiedy zobaczyam twoj nabrzmia twarz, ale na pewno tylko tak mi si zdawao, bo zy zasnuy mi oczy. Teraz, gdy przyjrzaam ci si dokadnie, dochodz do przekonania, e wcale tak le nie wygldsz, jak pocztkowo mylaam. Ciocia Lelia nadal baa si, e ojciec przejmie dom, a j odele, eby biedowaa gdzie na wsi. Ta myl j tak gnbia, e co chwila powtarzaa, i niewiasta jej pokroju nigdy nie bdzie dobrze si czua poza Rzymem. Gdy si troch omielia, przypominaa, e bd co bd jest wdow po senatorze i nadal przyjmuj j w wielu zacnych domach Rzymu, chocia jej m, Gneusz Leliusz, straci ycie i majtek jeszcze za rzdw cesarza Tyberiusza. Poprosiem, by mi opowiedziaa o senatorze Gneuszu Leliuszu. Ciocia Lelia wysuchaa mojej proby, po czym przechylia gow i spytaa: Marku, jak to si stao, e twj syn mwi po acinie z tak straszliwym akcentem syryjskim? To zaniedbanie trzeba szybko naprawi, bo inaczej chopiec stanie si pomiewiskiem caego Rzymu. Ojciec niefrasobliwie odpar, e on sam tak czsto mwi po grecku czy aramejsku, e jego acina musi mie obce naleciaoci. Ale ciocia Lelia surowo ofukna: U ciebie to jest dopuszczalne, bo jeste ju stary i kady pomyli, e nabawie si obcego akcentu w wojsku albo w trakcie penienia urzdw pastwowych w ktrej prowincji. eby poprawi wymow Minutusa trzeba zatrudni na stae nauczyciela retoryki albo aktora. Chopiec musi chodzi do teatru i sucha publicznych deklamacji dzie literackich. Cesarz Klaudiusz jest okropnie pedantyczny, jeli idzie o czysto jzyka, chocia pozwala, by zabierajc gos w sprawach pastwowych jego wyzwolecy mwili po grecku, a onie daje te inne swobody, ktrych ze wzgldu na obyczajowo nie bd wyszczeglnia. Odwrcia si w moj stron i wyjania: Mj nieszczliwy m, senator Leliusz, nie by ani gupszy, ani bardziej naiwny od Klaudiusza. Klaudiusz swego czasu zarczy swego nieletniego syna Druzusa z crk prefekta Sejana, a sam poj za on jego przybran siostr Eli. Druzus by tak samo gupi jak jego ojciec, udusi si gruszk. Mj m nieboszczyk te pragn zyska przychylno Sejana, bo myla, e to bdzie z korzyci dla pastwa. Czy i ty, Marku, nie bye kiedy zamieszany w intrygi Sejana? Tak nagle znikne z Rzymu tu przed odkryciem jego spisku Przez cae lata nic o tobie nie byo sycha. Cesarz Gajusz, ten sympatyczny chopiec Kaligula, wykreli ci z wykazu rycerzy po prostu dlatego, e nikt nic o tobie nie wiedzia. Ja te nie wiem powiedzia artobliwie i przekreli twoje nazwisko. Tak mi opowiadano, ale by moe opowiadajcy chcieli uszanowa moje uczucia i nie wyjawili wszystkiego, o czym wiedzieli. Ojciec powiedzia stanowczym tonem, e natychmiast, zaraz jutro uda si do archiwum pastwowego, by zbada, czemu jego nazwisko zostao skrelone z wykazu ekwitw. Ciocia Lelia nie wykazaa entuzjazmu, wrcz zapytaa, czy nie byoby bezpieczniej nie wsadza kija w mrowisko. Cesarz Klaudiusz bywa po pijanemu zy i kapryny, chocia naprawi wiele bdw, popenionych przez Gajusza. Ale masz racj, ze wzgldu na Minutusa musimy odzyska honor naszego rodu przyznaa. Najprociej byoby ubra chopca w tog msk i zaprowadzi przed oblicze Walerii Mesaliny. Moda cesarzowa lubuje si w chopcach, ktrzy wanie przywdziali mskie togi, zabiera ich do swych pokojw, by tam na osobnoci wypyta o rodowody i marzenia na przyszo. Gdybym nie bya tak dumna, mogabym w imieniu Minutusa prosi o rozmow z t suk. Ale obawiam si, e nie przyjaby przychylnie mojej proby. Dobrze wie, e w modoci byam najlepsz przyjacik matki cesarza Gajusza. Byam te jedn z rzymskich patrycjuszek, ktre pomogy Agrypinie i Julii po ich powrocie z wygnania w godnym pochowaniu szcztkw ich biednego brata. Nieszczsnego Gajusza zamordowano tak straszliwie! A potem ydzi sfinansowali wysunicie Klaudiusza na cesarza. Agrypinie poszczcio si, dostaa bogatego ma, ale biedn Juli znowu wygnano z Rzymu, bo zdaniem Mesaliny za bardzo krcia si koo swego stryja Klaudiusza. Ach, a ilu mczyzn wypdzono przez te dwie dziewczyny! Pamitam pewnego Tygellina, wprawdzie nie mia adnego wyksztacenia, ale jeli idzie o wygld zewntrzny, nalea do najlepiej zbudowanych modych Rzymian. Ten si wcale nie przej wygnaniem. Zaoy przedsibiorstwo rybne, a teraz podobno hoduje konie wycigowe. Pewien filozof iberyjski, Seneka, ktry opublikowa wiele dzie, pozostawa w intymnym zwizku z Juli, chocia by chory na grulic w rezultacie od wielu lat wzdycha na wygnaniu na Korsyce. Mesalina uwaa, e bratanicom Klaudiusza nie wypada ajdaczy si, nawet gdy czyni to potajemnie. Teraz z nich trzech przy yciu zostaa tylko Agrypina Tu ciotka musiaa gbiej zaczerpn oddechu i ojcu udao si zabra gos. Powiedzia, e swego czasu spotka Anneusza Senek w Aleksandrii. Razem to znaczy jednoczenie szukali w bibliotece materiaw potrzebnych do opracowania dziea o Indiach. O Walerii Mesalinie, modej maonce Klaudiusza, wiele sysza i wolaby mnie trzyma z daleka od tej kobiety. Taktownie poprosi, eby ciocia Lelia na razie nie podejmowaa adnych krokw dla mojego dobra. Ojciec sam pragnie zaj si t spraw i nie yczy sobie, eby kobiety si do tego mieszay. Ju w modoci, zapewni z gorycz, mia babskiego wcibstwa po uszy. Ciocia Lelia miaa zamiar co powiedzie, ale spojrzaa na mnie i wolaa zamilkn. Zaczlimy w kocu je te oliwki, ser i zup jarzynow. Ojciec postara si, abymy nie zjedli wszystkiego i zostawili kawaek sera wielkoci pici; w przeciwnym razie starzy niewolnicy prawdopodobnie zostaliby bez posiku. Ja nigdy bym na to nie wpad, bo w naszym antiocheskim domu najlepsze ksy rezerwowano dla mnie, a jedzenia zawsze wystarczao zarwno dla wszystkich domownikw, jak i dla ubogich, stale krccych si wok mego ojca. Nastpnego dnia ojciec sprowadzi architekta, ktremu zleci przeprowadzenie generalnego remontu rodzinnego domu, oraz ogrodnikw majcych uporzdkowa zaniedbany ogrd. Rosa w nim dwchsetletnia sykomora, ktr posadzi ktry z Manilianuszy, zamordowanych pniej na rodku ulicy przez jakiego Mariusza, i kilka innych starych jak wiat drzew; ojciec jak oka w gowie pilnowa, eby ich nie uszkodzono. Zadba te, aby zakonserwowano dom nie tuszujc jego wiekowoci. Te starania wytumaczy mi nastpujco: Masz okazj oglda cay przepych Rzymu, ale kiedy, gdy ju bdziesz mczyzn, zrozumiesz, e naprawd luksusowa jest nasza posiado. Nawet najbogatszy dorobkiewicz nie jest w stanie posadzi wok swego paacu takich prastarych drzew, a starodawne ksztaty s cenniejsze od wszystkich kolumn i ozdb. Wyranie przenis si mylami w przeszo, bo zmarkotnia i powiedzia: Kiedy w Damaszku planowaem budow prostego domku, obsadzonego drzewami; chciaem w nim wie spokojne ycie z twoj matk, Myrin. Kiedy umara, wpadem w tak rozpacz, e przez wiele lat nie istniao nic, co miaoby dla mnie jakiekolwiek znaczenie. Chyba targnbym si na swoje ycie, gdyby nie obowizek wobec ciebie. Ponadto swego czasu pewien rybak nad brzegiem Morza Galilejskiego co mi obieca, a ta obietnica wci mnie ciekawi, cho teraz pamitam j jak przez mg. Na temat tej obietnicy nie chcia nic wicej opowiedzie, powtrzy tylko, e jest szczliwy z posiadania tych prastarych drzew, bo nigdy nie zazna radoci sadzenia drzew i obserwowania ich wzrostu. Poniewa dom by okupowany przez architektw i murarzy, a ojciec od rana do wieczora przesiadywa w miecie, aby pilnowa swoich spraw, Barbus i ja niezmordowanie krylimy po Rzymie, ogldajc ludzi i rzeczy godne widzenia. Z okazji jubileuszu cesarz Klaudiusz kaza odrestaurowa wszystkie stare witynie i bacznie przestrzega, aby kapani i badacze wyszperali zwizane z tymi zabytkami prastare podania, a teksty tych poda ujednolicili zgodnie ze wspczesnymi wymogami. O jednym i tym samym witym miejscu, drzewie, gazie, pieczarze, rdle czy kolumnie kryy skrajnie rne legendy, ktre wprowadzay zamt wrd przybywajcych do Rzymu turystw. Stali mieszkacy miasta nie wykazali wikszego zainteresowania prastarymi zabytkami ani tradycjami, natomiast chtnie dyskutowali o przygotowywanych na jubileusz spektaklach teatralnych i przedstawieniach cyrkowych. Cesarskie budowle Palatynu, witynie Kapitolu, rzymskie anie i teatry nie zachwyciy mnie, ktry wychowaem si w Antiochii, obfitujcej w rwnie luksusowe albo wspanialsze budowle. Rzym ze swymi popltanymi uliczkami i stromymi stokami wzgrz wydawa si ciasny przywykemu do przestronnoci i prostych ulic Antiochii. Myl tu oczywicie o centrum Antiochii, wok ktrego szeroko rozpocieraj si siedliska ndzy milionowego miasta. Ale przecie adnego porzdnego czowieka adne sprawy nie wi z peryferiami miasta! W Rzymie natomiast na kadym wzgrzu i w kadej dolinie nawet najwartociowsze z punktu widzenia tradycji posiadoci prywatne i witynie ssiaduj bezporednio z zawrotnie wysokimi domami czynszowymi. Tylko jeden budynek oczarowa mnie swym ogromem i dziejami: mauzoleum boskiego Augusta na Polu Marsowym. Zbudowano je w formie rotundy, poniewa najwaniejsze rzymskie witynie s rotundami na pamitk minionych wiekw, kiedy najstarsi mieszkacy Rzymu mieszkali w kolistych chatach. Prosty majestat mauzoleum by moim zdaniem godzien najwikszego wadcy wszystkich czasw. Nie znudzio mnie czytanie na brzowych tablicach tekstw, ktre wyszczeglniay najwaniejsze czyny Augusta, dokonane dla umocnienia pastwa. Barbus nie zachwyca si nimi; powiedzia, e kiedy suy w legionach, odnosi si podejrzliwie do wszystkich epitafiw, poniewa czsto pomijaj one fakty historycznie wane, a zawieraj ich interpretacj. Klska moe by przedstawiona jako zwycistwo, a bdy polityczne jako przejawy mdroci rzdzcych. Zapewnia, e midzy wierszami epitafiw boskiego Augusta ukryto zagad caych legionw, zatopienie setek okrtw wojennych i niezliczone morderstwa, popenione w czasie wojny domowej. Barbus urodzi si w czasie, kiedy August przywrci ju ad i porzdek w cesarstwie oraz utrwali potg Rz