ชนตางภาษาในทศนะของชนชนนำสยาม : ประวตศาสตรนพนธ ชาตพนธวรรณา

และความหลากหลายในพหสงคมรตนโกสนทร

FOREIGNORS IN ELITES’ PERSPECTIVE: HISTORIOGRAPHY,

ETHONOGRAPHY AND DIVERSITY IN PLURALIST SOCIETY IN

BANGKOK PERIOD

มาโนช พรหมปญโญ

มหาวทยาลยสยาม

บทคดยอ

ความมงหวงทตองการใหสงคมไทยเปนสงคมอดมความรมงบรณาการความรชดแจงควบคกบความรฝงลก

เสรมสรางสมรรถนะและมการถายทอดสสงคมเพอพฒนาเปนสงคมแหงการเรยนรในโลกยคโลกาภวตน แต

อปสรรคทำใหความรทงสองสวนทางกนในทางปฏบตดวยเหตผล3ประการคอดานขอมลขาวสารองคความร

ไทยไมพฒนา และโลกทศนของประชาคมไทยทมตอประเทศรอบดานไมไดเปลยนไปจากเดมเทาไรนก ทำให

องคความรและการรบรเกยวกบเพอนบานของไทยตดอยในกรอบหรอพรมแดนทจำกดฝงลกในสงคมการศกษาไทย

ปจจบน เชน ปญหาประการหนงคอ “การหมกมนกบตนของไทย” (Thai Centric) ทมงใหไทยคอศนยกลาง

ของทกเรอง และมงแสวงหาเพยงความรทางประวตศาสตรอนจำกดในหลกฐาน การศกษาครงนจงมงประเดน

ในเรองชนตางภาษาในทศนะของชนชนนำสยามตงแตตนรตนโกสนทรพ.ศ. 2325 - 2394 ในจตรกรรมฝาผนง

โครงภาพและประวตศาสตรนพนธเพอสะทอนภาพสงคมทหลากหลายดวยชาตพนธทถกละเลย การศกษาครงน

พบวา จตรกรรมฝาผนง และโครงภาพ เปนหลกฐานชนตนทเสนอววฒนาการทางสงคมสยามระหวางป พ.ศ.

2325 - 2394 ควบคกบประวตศาสตรนพนธรวมสมย จงมไดมแตชนชาวไทย ชาวจน หรอตะวนตกเทานน

หากแตชนตางภาษาเหลานกลบมบทบาทแฝงเรนบทบาทรวมเคลอนขบสงคมไปพรอมกนภายใตพลวตแหงสงคม

เศรษฐกจการเมองสยามรวมสมย

คำสำคญ : การจดการความร,ประวตศาสตรนพนธ,จตรกรรมฝาผนง,ชาตพนธวรรณา

กระแสวฒนธรรม56

ABSTRACT

The great expectation of scholar toward Thai society to be the knowledge society,which has

beenintegratedbetweenexplicitknowledgeandimplicitknowledge,toengineandtransfertosocial,to

developsocialtobeThaiknowledgesocietyinglobalization.Infact,thehugetreatmadeitsparadoxin

practice because 3 factors: information, undevelopment Thai knowledge and Thai perspective to her

neighbors’driveless.Theirbodyofknowledgeandperceptiontowardherneighborsisdeptsustainedin

Thaiacademicframework.Example“ThaiCentric”,Thaihascentralizedforalldimensionsandlimited

reachedhistoryknowledgeinonlyliteratureevidences.Thisessaystudiedforeignersinelites’perspective

inearlyBangkokperiod(1782-1851)incontemporaryreligiouswallpainting,novelandhistoriographies,

forreflectethnicsinThaisociety,whowereneglected.Astheresult,theirhidenrolesdrivedThaisocial

movements,pusheddynamicofsocial,economyandpoliticintheircontemporaryhistory.

Keywords :KnowledgeManagement,Historiography,WallPainting,Ethnography.

บทนำ

สงคมปจจปนมความแตกตางกนตามโลกาภวฒนทศทางการแสวงหาความรในครสตศตวรรษท 21 ทมงเนนใหสงคมไทยเปนศนยกลางการสอสารและสงคมความรมากยงขน โดยมงเนนการยอมรบโดยความไดเปรยบในการแขงขนและความเตบโตทางเศรษฐกจขนอยกบความสามารถของสงคมทแสวงหาถายทอดและใชความรทมประสทธผล (OECD, 1996; UNESCO, 2006) แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 10 ไดวางแนวทางการเพมขดความสามารถเพอการเพมพนศกยภาพทรพยากรมนษยใหสอดคลองกบสงคมฐานความร(Knowledge-BasedEconomy)นำสงคมไทยไปส“สงคมพอเพยงสเขยวและมความสข”(Happiness,Green,Sufficiency Economy) สงคมทกลาวนจะมขนได ตองเปนสงคมทมความรและมวฒนธรรมเปนฐานการพฒนาคนในสงคมตองมความกระตอรอรนในการศกษาเลาเรยนอยางตอเนอง มการพฒนาและการวจยวฒนธรรมทสราง

คณคานำมาประยกตใชความรและคณสมบตความเปนไทยเพอเพมคณคาทางเศรษฐกจอยางตอเนองการจดการความร

(KnowledgeManagement) ใหมศกยภาพและสงเสรมบรรยากาศการเรยนรทพรอมเผยแพรความรภายในองคกรสสงคมและประเทศจำเปนอยางยงทตองตระหนกถงความรชดแจง(ExplicitKnowledge)หรอการระบความหมายทชดเจนมรายละเอยดทสามารถจดบนทก เกบบนทกและเรยกมาใชไดแตความรฝงลก(Implicitortacitknowledge)

ซงเปนความรอนกอเกดจากประสบการณของแตละบคคลนนยากทจะบนทกและเกบไว (Evans, Campbell, and

Stonehouse,2006)ความรทง 2ประเภท เรมทตวบคคลเพอเสรมสรางสมรรถนะและมการถายทอดสสงคมเพอพฒนาเปนสงคมแหงการเรยนรเพอสรางความไดเปรยบทแตกตางประการหนง

อยางไรกตามคำถามประการสำคญคอประเทศไทยมองคความร(BodyofKnowledge)ทพรอมในการ

เปนสวนหนงในประชาคมเศรษฐกจอาเซยน(ASEANEconomyCommunity:AEC)ภายในป2563นเพยงไรสเนตร ชตนธรานนท ไดกลาวถงปราการกดกนทางความคด 3 ประการทเปนอปสรรคตอปญญาชนไทยจำตอง

ตระหนกรเกยวกบประเทศเพอนบานคอประการแรก คอดานขอมลขาวสาร ตวอยาง มขาววาพมาไดยายเมองหลวง แตแทจรงแลวสงคมไทยมความรความเขาใจและขอมลขาวสารดงกลาวเพยงใด? ในภาคการศกษาสงคม

อาจจะยงไมรดวยซำวาการยายเมองหลวงนมนยอยางใด หรอกรณทพมาเกดการเปลยนแปลงทางอำนาจทสงผล

กระแสวฒนธรรม 57

ใหนายพลขนยนตองลงจากอำนาจ หรอกรณการเผาสถานทตในกมพชา สงคมไทยยง “มดแปดดาน” ในเชง

ขอมลขาวสารทงทประเทศไทยมการลงทนอยางมหาศาลอยในกมพชาจากทกลาวมาเหนไดวาสงคมไทยยงขาด

สำนกในปญหาหรอมตดานขอมลขาวสารทลมลกประการทสอง คอ องคความรไทยไมพฒนา องคความรในทน

หมายถงความรทถกจดระบบ เนองจากความรทสงคมไทยมกบประเทศเพอนบานยงลาหลงและไมไดจดระบบ

ใหเทาทนความเปลยนแปลงทเกดขน เหนไดวาในแวดวงการศกษายงขาดหลกสตรการศกษามคณภาพ ขณะเดยวกน

ยงขาดทรพยากรมนษยในจำนวนทเหมาะสม ขาดศนยศกษาหรอหองสมดทสมบรณเกยวกบประเทศรอบดานหรอ

อาเซยนโดยรวม ถงแมความรทสงคมไทยเกยวกบประเทศเพอนบานจะไดเคยถกจดระบบมาบาง แตความรสวน

ใหญกลาสมยเพราะถกจดระบบขนในยคสงครามเยน และจากยคนนเปนตนมายงไมปรากฏการจดการระบบ

ใหมใหพรอมเผชญกบคำถามและปญหาใหมๆทำใหองคความรทมกลายเปนอปสรรคตอการสรางการรบรและ

ความเขาใจทถกตองและตอบสนองกบเงอนไขของสถานการณทเปลยนไป ประเดนทสาม โลกทศนของ

ประชาคมไทยทมตอประเทศรอบดานไมไดเปลยนไปจากเดมเทาไรนก คนไทยยงมองเพอนบานดวยสายตาคอนขางดหมนไรประโยชนหรอบางครง มองในฐานะคสงคราม ซงลวนเปนมมมองทพรอมจะกอใหเกดปญหาไดในหลายดาน และยอมไมเออใหเกดการพฒนาองคความรทเกยวกบเพอนบานท “ไรพรมแดน” เหมอนกบการเปลยนแปลงทเกดขนในมตอนได(สเนตรชตนธรานนท,2552:บทนำ)

องคความรและการรบรเกยวกบเพอนบานของไทยตดอยในกรอบหรอพรมแดนทจำกด ความรชดแจงจงกลายเปนสงทสวนทางกบความรฝงลกในสงคมการศกษาไทยปจจบน โดยเฉพาะอยางยงโลกทศนทางประวตศาสตรเกยวกบประเทศเพอนบาน นบแตเรมตงโรงเรยนหลวงแหงแรกเกดขนในพระบรมมหาราชวง(โรงเรยนพระตำหนกสวนกหลาบ) เมอ พ.ศ. 2414 ระบบการศกษาไทยจงเรมมแบบแผนและมาตรฐานแบบเดยวกนโดยผานนโยบายการจดการศกษาไดมการบรรจพระราชพงศาวดารยอพระนพนธในสมเดจฯกรมพระยาดำรงราชานภาพ เขาเปนสวนหนงของการศกษาและบรรจในชนมลศกษาและประโยคประถมศกษาตามลำดบถอวาเปนการสถาปนาการรบรแกสงคมไทยอยางเปนทางการ แตกลายเปนสงกางกนความนกคด เสรภาพและจนตนาการของสรรพสงถงขนทสเนตรชตนธรานนทกลาววา

ตามมาดวยกระบวนการสำรวจความร การตนตระหนก และคำถามทเรยกความเชอมนในองครทกำหนด

“...องคความรของไทยไมเฉพาะแตพมา แตรวมถงประเทศเพอนบานรายรอบไมเพยงพอ

ไมเทาทน ทงยงลาสมยอยางไมนาเชอ...” พรพมล ตรโชต กลาววา “...การแจกแจงปญหา

นานปการรวมถงเหตผลทไมเฉพาะผปกครองไทยแตรวมถงเหลานกเรยนนสตนกศกษาและคนไทย

ทกคนตองเรยนรประเทศเพอนบานใหมทงระบบ...”

กระนนชาญวทยเกษตรศรกลบตดพอวา

“...ประเทศไทยไมไดแสดงความสนใจอยางเพยงพอในอนทจะทำความรจกและเขาใจ

เอเชยตะวนออกเฉยงใต อาณาบรเวณศกษาในดานนของไทยจงดจำกดและหมกมนกบตนเอง

ประเทศไทยหนหนาไปทางมหาอำนาจชนนำของโลกอยางสหรฐอเมรกา ญปนและประเทศใน

ยโรป ไมวาจะดวยเหตผลใดกตาม (อาจจะเปนความไมไววางใจดงเดม มรดกจากยคอาณานคม

หรอหมกมนกบตนเองของไทย)...”

กระแสวฒนธรรม58

กรอบการดำเนนชวต ความคดการเปน “คนไทย” รวมกบเพอนบานยกใหญ บนความหมายของความไมพอ

ความไมร และไมเทาทน ดงปรากฏในงานการศกษา วจย วทยานพนธและดษฎนพนธทางประวตศาสตร

สงคมศาสตรและมานษยวทยา จำนวนมาก (มาโนชพรหมปญโญ 2544 : 5-35) ทมงศกษาแตกลมชาวตะวน

ตกชาวจนชาวอนเดยและชาวญปนอนสมพนธกบประโยชนทางธรกจเปนสำคญ

ปญหาประการหนงคอ “การหมกมนกบตนของไทย” (Thai Centric) ทมงใหไทยคอศนยกลางของทก

เรอง และมงแสวงหาเพยงความรทางประวตศาสตรอนจำกดในหลกฐานแนวคดตามกระแสหลก ดงท พรรณบวเลก

ไดทำการศกษาเรอง “ลกษณะของนายทนไทย ในชวงระหวาง พ.ศ. 2457 - 2482 : บทเรยนจากความรงโรจน

สโศกนาฏกรรม” ตวอยางงานการศกษาทพฒนาจากดษฎนพนธทมงสนใจศกษาในกลมชนชาตจนและคนไทย

เชอสายจนตอพลวตการพฒนาเศรษฐกจไทย และ จกรวรรดนยมญปนกบพฒนาการทนนยมไทย ระหวาง

สงครามโลกครงท 1 - 2 (พ.ศ. 2457 - 2484) ทมงสนใจศกษาในกลมชนชาตญปนตอพลวตการพฒนาเศรษฐกจไทย

เชนกน และวทยานพนธ อกษรศาสตรมหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตร คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ตงแต พ.ศ. 2488 - 2553 ทมงมองเปนเอกเทศและไรปฏสมพนธกบชนกลมอนในสงคม และจำกดกรอบทางความคดและจนตนาการทางประวตศาสตรลายลกษณอกษรเทานนการศกษาครงนจงมงประเดนในเรองชนตางภาษาในทศนะของชนชนนำสยาม ตงแตตนรตนโกสนทร พ.ศ. 2325 - 2394 ในงานประวตศาสตรนพนธ (ศ.ดร.นธ เอยวศรวงศ ไดใหความหมายของคำวา “ประวตศาสตรนพนธ” คอการศกษาถงงานเขยนประวตศาสตรและรวมถงการสรางประวตศาสตรขนมาในโลกตะวนตก ประวตศาสตรนพนธเปนเครองมอและความรอนจำเปนสำหรบนำไปสการคนหาคำตอบวาประวตศาสตรคออะไรและจำทำใหสามารถสรางคำตอบทางประวตศาสตรทเปนของตนเองไดดในนธเอยวศรวงศ2543:14)ทปรากฏในจตรกรรมฝาผนงเพอสะทอนภาพสงคมทหลากหลายดวยชาตพนธ มตทางวาทกรรมททบซอน ความสมพนธอนหลายหลากของกลมชนในหลกฐานทางประวตศาสตรทถกละเลยดวยการวพากษในบรบทสงคมจากหลกฐานรวมสมย

ชนตางภาษาในประวตศาสตรนพนธไทยทปรากฏในจตรกรรมฝาผนง

ขนบการเขยนจตรกรรมฝาผนงของไทยมเรองราวเกยวกบพทธศาสนา อาทพทธประวต ทศชาตชาดก

ไตรภมและวรรณคดสอดแทรกวถชวตผคนภายในเขยนไวในโบสถวหารตพระธรรมพระทนงหรอบนผนผา ฯลฯ ภาพชนตางภาษาทปรากฏในงานจตรกรรมฝาผนงตางอยในอรยาบถเฉพาะตามแตวตถประสงคของภาพการจดวางวางในสวนหนงสวนใดของอาคาร หรอเนอหาหลกของเรอง อาท จตรกรรมฝาผนงกรพระปรางค

วดราชบรณะพระนครศรอยธยา ในสมยอยธยาตอนตน เปนภาพกษตรยนกรบจนสวมชดเขยวไมสวมรองเทา

ยนคกบรปกษตรยหรอนกรบ2องคหนาดสแดงแตงตวมเครองประดบมากยนแบบตกตาสลกของจนและภาพชาวบานแตงกายคลายคนจน(สวมเสอ)เดนถอถาดอาหารเปนตนและภาพทหารอาสาชาวตางชาตในกระบวนพยหยาตราทางสถลมารคทปรากฏในจตรกรรมฝาผนงวดประดทรงธรรม หรอภาพมารผจญทไดบรรยายทศนะ

ชนตางภาษาในอากปกรยาลอเลยน เชนทวดเกาะแกวสทธาราม จงหวดเพชรบร และวดไชยทศ บางกอกนอย

กรงเทพมหานครเปนตน

เมอดอยางผวเผนจะเหนเพยงแตวาใครคอคนไทย คนจน และชาตตะวนตกเทานน แตหากมองอยางละเอยดลมลกจะแยกแยะรายละเอยดเชน ฝรงชาวตะวนตกทเขามาในรปแบบของมชชนนารเผยแผศาสนาครสต

ในภาพมกเปนบคคลขาวซด หรอขาวอมชมพ มจมกทโดงจนงองมคลายตะขอ อนเปนลกษณะเดนของชาว

ตะวนตกเกอบทกคน สำหรบดานการแตงกายมกจะเขยนตามลกษณะจรงทพบของแตละชาตพนธรวมสมยนน

กระแสวฒนธรรม 59

สวนชาวจนมกเขยนเปนตวบคคลหากเปนเพศชายไวผมทรงหางเปย แตงกายอยางจน สวมกางเกงขาว เสอแพร

หรอภาพชาวจนในชดเครองแตงกายแบบสงศกด มเครองยศตามแบบขนนาง (อาทจตรกรรมฝาผนงวดกลยาณมตร

เขตธนบร กรงเทพมหานคร) แตกระนน จตรกรรมหาไดปรากฏแตชนเหลานไม เมอวนจฉยอยางดจะปรากฏ

หลกฐานชนเอกทสำคญคอ“โครงภาพตางภาษาวดพระเชตพนฯ”การจารกโครงภาพพรอมเขยนจตรกรรมเลา

เรองชนตางภาษา32ภาพบรเวณผนงเฉลยงศาลารายทง16หลงอนไดแสดงถง“ชาวสงหล”กลาวถงตำนาน

การสรางเมองของชาวสงหล (ศรลงกา) แลวอธบายลกษณะเครองแตงกายซงลวนทำจากผาสขาวมความยาวถง

ยสบศอก โดยระบวาเปนพระนพนธในกรมหมนนชตชโนรส, “ชาวสยาม”ซงอาศยอย ณ เมอง อโยธยา (อยธยา)

สวมเสอซงทำจากผาอตลด นงผาปม และคาดพง โดยมการระบวาเปนพระนพนธใน กรมหมนนชตชโนรส,

“ชาวกะเหรยง” ซงสวมเสอทเรยกวา “เสมยนละวา” และสรอยลกปด จากนนกลาวถงทอยอาศยตามปาและ

ลำหวยโดยระบนามผแตงคอจาจตรนกล,“ชาวอฟรกน”มลกษณะผมหยกผวดำปากแบะจากนนกลาวถง

การแตงกายซงเหมอนกนทงชาย-หญงคอสวมเสอสขาวนงกางเกงลายสหรดและมกใชผาเชดหนารปสเหลยมจตรสคาดเอวจารกแผนนระบนามผแตงโคลงคอจาจตรนกล,“ชาวดอดช (ดดช)”วาเปนชาวยโรปซงมนคงในลทธของตนคอการนบถอพระเยซวาเปนผสรางโลกจากนนอธบายถงการแตงกายคอสวมเสอ,กางเกงและสวมหมวกเหมอนชาวองกฤษตอนทายระบถงถนทอยและชอเชอชาต จารกแผนนระบนามผแตง คอพระญาณปรยต, “ชาวอตาเลยน”วามการแตงกายเหมอนชาวองกฤษและอาศยอยในประเทศอตาล ซงตงอยทางใตของดนแดนตะวนตก โดยพรงพรอมไปดวยทหาร จารกแผนนระบวาผแตงคอ ขนธนสทธ, “ฝรงเศส” วามการแตงกายโดยสวมเสอสกหลาดสดำอนทรธนทองสวมกางเกงและมนาฬกาขนาดเลกหอยทกระเปา จากนนกลาวถงทตงของประเทศวาอยใกลกบองกฤษและมทหารคอยรกษาดานจารกแผนนระบวาผแตงคอพระมนนายก,“ยบเซดอาน”(อยปต?) ในดานการแตงกาย ทตงของประเทศและความชำนาญในการเดนเรอ นอกจากนยงระบถงความเชอเรองโลกหมนรอบดวงอาทตย จารกแผนนระบวาผแตงคอ ขนธนสทธ, “สระกาฉวน” (ซาระเซน?) วามจตใจกลาหาญใชเรอกำปน และอาศยอยในประเทศอนเดยโดยมทหารประจำปอมปน จารกแผนนระบวาผแตงคอ กรมขนเดชอดศร, “ญปน” ในดานทรงผมและการแตงกายซงนยมทำเปยมนและสวมชดหลากส จากนนระบถงทอยอาศยคอเกาะญปนรวมทงความชำนาญในดานการชางและ การคา จารกแผนนระบวาผแตงคอ กรมขนเดชอดศร, “ชนชาต

อาหรบ”ในดานการแตงกายคอสวมเสอสขาวยาวกรอมขอเทาและกางเกงลาย เปนตนจากนนกลาวถงพธกรรมทางศาสนาอสลามนกายชอะห ซงมการลยเพลงกรดเลอดบนศรษะในชวงเทศกาลฮเซน โดยเปลยนเครองแตงกายเปนสดำ จารกแผนนระบวาผแตงคอ กรมหมนไกรสรวชต, “หรมโตระก” (เตรก) วามกบรโภคนมเนยจากวว

ไมกนหมไวหนวดเคราจมกโดงแหลมรปรางสงใหญและมจตใจกลาหาญเปนตนจารกแผนนระบวาผแตงคอ

กรมหมนไกรสรวชต, “แขกปะถาน” (แขกปาทาน) วามอาชพแตงอฐรบจาง นยมไวหนวดเครา สวมกางเกงผาแพรและเสอสขาวโพกผาทศรษะนบถอศาสนาอสลามนกายชอะหเปนตนจารกแผนนระบวาผแตงคอหลวงชาญภเบศร,“แขกจเหลย”วานบถอศาสนาอสลามทงนกายซนหนและชอะหแตงกายโดยโพกผาสขาวสวมเสอลาย

และกางเกง อาศยอยทเมองมทราส คาขายนมโคและบรโภคขาวสาลคลกเนย เปนตน จารกแผนนระบวาผแตงคอ

หลวงชาญภเบศร, “หรชปตะสบาก” คอ ชาวรสเซยทเมองปเตอรสเบอรก วาอาศยอยในดนแดนตะวนตกซงมอากาศหนาวเยน ประกอบอาชพเกษตรกร สวมเสอผาททำจากหนงแกะหรอหมหนงแพะซงมกลนเหมนสาบ

จารกแผนนระบวาผแตงคอพระญาณปรยต,“หรช(ตาตา)”ซงเปนชาวรสเซยกลมทเปนพวกตาตาหรอตาตวาอาศยอยในดนแดนตดกบประเทศจนแตงกายโดยนงกางเกงรดเขมขดและสวมเสอหนงเสอดานในเปนเสอนวม

อกชนหนง ใสถงเทาและหมวกหนงสตว จารกแผนนระบวาผแตงคอพระญาณปรยต, “มอญ”วาอาศยอยทเมอง

กระแสวฒนธรรม60

หงสาวดนงผาลายตารางเหมอนชาวพมา โพกผาทศรษะนยมสกยนตทไหลและหลง เปนตน จารกแผนนระบวา

ผแตงคอขนมหาสทธโวหาร,“กระแซ”วามผวคลำนงผาขาวมการอาบยาตามรางกายชำนาญในการลากวาง

และอาศยอยในดนแดนทขนตอพกาม(พมา)จารกแผนนระบวาผแตงคอพระสมบตบาล,“เงยว”วาอาศยอยท

เมองแสนหว มกเดนทางไปคาขายทเชยงใหมและเชยงรง สวมเสอผาแบบจน เกลาผมมวย โพกผา นยมบรโภคเปด,

ไกและหมเคมจารกแผนนระบวาผแตงคอขนมหาสทธโวหาร,“พมา”วาผมขมวดเหมอนมอญนงผารดเอว

นยมสกบรเวณไหลและขา สวมกำไลทขอมอทงสองขาง สอดแผนทองคำเปนตางห ขนนางจะสวมเสอและ

หมวกสดำเมอออกศกจารกแผนนระบวาผแตงคอพระยาบำเรอบรรกษ,“แขกฮนด”วาชอบไวหนวดเคราแตง

กายสวยงามสวมกางเกงมศหร เสอจบเอวและใสหมวกปกปกลาย เปนตนจารกแผนนระบวาผแตงคอหลวง

ศรอศวเดช,“มลาย”ในดานการแตงกายวาสวมเสอ,โพกผา,คาดเขมขดและเหนบกรชทเอวจากนนอธบายถง

พธกรรมวามการเขาสเหราเพออานลำนำตามหลกศาสนาอส ลาม จารกแผนนระบวาผแตงคอ กรมหมนไกรสรวชต,

“พราหมณฮนด” วานงหมผาสขาว เกลามวยและเจมหนาผากสวนความเชอทางศาสนามการถอศล,สาธยายมนตบชาพระศวะ, ไมกนเนอ และรอบรไตรเพท จารกแผนนระบวาผแตงคอ นายนชมหาดเลก ปลดวดโมลโลก,“พราหมณรามเหศร” วานบถอพระศวะ มความชำนาญในเวทมนตร แตงกายโดยนงหมผาสขาว คาดสายธรำใสตางหและสวมเสอครยในการสะเดาะเคราะหเปนตนจารกแผนนระบวาผแตงคอพระเทพกระว,“จาม”วามลกษณะคลายคนเขมรผวดำอาศยอยบรเวณเมองละแวก เวลาฆาสตวใชวธการเชอดคอในดานการแตงกายมการโพกผาสวมเสอลายนงผากรอมเชงและเหนบกรชทเอว จารกแผนนระบวาผแตงคอ ขนธนสทธ, “ลาวยวน” วาเปนชาวหรภญไชย นยมสกบรเวณขาและพงเหมอนคนพมา ใสตางหทำจากทองเนอแปด โพกผาทศรษะสวมกำไลขอมอทงสองขางและมประเพณการแอวสาวเปนตนจารกแผนนระบวาผแตงคอพระยาบำเรอบรรกษ, “หยหย” วาไมมผใดเคยเหนคนพวกน แตเปนเพยงการเลาตอกนมาวาอาศยอยตดกบประเทศจน มการแตงกายโดยสวมเสอสแดงนงกางเกงมรดประคด ใสรองเทาปลายงอน และสวมหมวกสกหลาด จารกแผนนระบวาผแตงคอ ขนธนสทธ, “เกาหล” วาเกลาผมมวย ไวหนวดเคราทคาง แตงกายงดงาม สวมเสอและกางเกงแพร ใสหมวกลกษณะคลายหมวกงว อกทงระบถงทตงของประเทศวาอยใกลเมองเทยนสน จารกแผนนระบวาผแตงคอ ขนธนสทธ,“ญวน” วา สวมเครองแตงกายแบบงว ผทเปนเจานายจะนงถอพดบนเปลหาม อปนสยเปนคนมมายามาก แต

ชำนาญในดานชางไม นยมบรโภคเนอจระเข อาศยอยรมนำและเชยวชาญในการเดนเรอ จารกแผนนระบวาผแตงคอ กรมขนเดชอดศร, “เขมร” วามผวดำ นบถอศาสนาพทธ อาศยอยในประเทศกมพชาซงเปนเมองขนของสยามแตงกายโดยนงผาปม สวมเสอสคราม คาดแพรญวนทเอว และไวผมทรงดอกกระทม จารกแผนนระบวาผแตง

คอหลวงลขตปรชาและ“ลวขว” วามการเกลาผมมวยเหมอนจกเดกสวมเสอสหมากสกยาวคลมเขา โพกศรษะ

บานเมองตงอยทางทศตะวนออกและมการถวายบรรณาการแดจน จารกแผนนระบวาผแตงคอ หลวงลขตปรชาเปนตน

เมอเทยบเคยงกบจตรกรรมฝาผนงในชวงเวลาดงกลาว อาทวดบางขนเทยนนอก ปรากฏชนตางภาษา

ไดแก พราหมณรามเมศวร, เขมร, สตรลาวยวน, ชายชาวจาม, สตรเกาหล, ชายชาวอาหรบ, สตรชาวจน,สตรแขกจหลน, บรษชาวญปน, ชายชาวพมา, สตรมลาย, สตรกะเหรยง, ชายชาวกะเหรยง, ชายอาฟรกน,

สตรกระแซ,สตรชาวหยหย,ชายแขกปะถาน,สตรดอดช,บรษดอดช,ชายชาวมอญ,สตรชาวมอญ,สตรชาวลวชว, ชายชาวยปเซนอาน, สตรชาวไทย, และชายชาวไทยและวดบางนำผงนอก อาท ชายชาวฮนด, สตรชาวมอญ,

ชายและบรษชาวไทยเปนตน

กระแสวฒนธรรม 61

บรบททางการเมอง เศรษฐกจ และสงคมสยาม พ.ศ. 2325-2394

สมยพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช เนองจากเปนชวงระยะของการกอรางสรางตว

และไทยยงตองทำสงครามกบพมา ทำใหฐานะของประเทศไมมนคงนก พระองคจงสนบสนนใหทำการคากบ

ตางประเทศ เชน จนและโปรตเกส แตครนปลายรชสมยพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย รชกาลท 2

เปนตนมา เศรษฐกจของประเทศนบวาฟนตวขนมาจากเดมมาก การเกษตรซงเปนอาชพหลกของประชาชนใน

ชวงระยะน ขยายตวเพมขนเชนเดยวกบการคากบตางประเทศ การคากบตางประเทศในสมยรชกาลท 1 ทำการคา

สำเภาสวนใหญจะทำการคากบจนนอกจากน ยงม ชวามลาย อนเดยดงนน เพอความสะดวกในการคา จง

ทรงแตงตงชาวจนใหดำรงตำแหนงขนนาง เปนพระยาโชฎกราชเศรษฐ ตำแหนงเจากรมทาซาย เพอตดตอการ

คากบจน และทรงแตงตงผนบถอศาสนาอสลามใหเปนพระยาจฬาราชมนตร ตำแหนง กรมทาขวา เพอตดตอ

การคากบมลาย ชวา อนเดย และอาหรบ การคากบตางประเทศในสมยรชกาลท 2 ไดมการจดสำเภาไทยไป

คาขายกบประเทศตางๆในเอเชยกวารอยลำ

นอกจากนนการคากบชาวตะวน เชนโปรตเกสองกฤษสหรฐอเมรกาฮอลนดาซงกจการการคาของหลวงนน พระเจาลกยาเธอกรมหมนเจษฎาบดนทร (รชกาลท 3) ทรงเปนหวเรยวหวแรงสำคญจนไดรบพระราชทานสมญานามวา "เจาสวกรมทา" ในสมยน องกฤษไดสงจอหน ครอวเฟรด เขามาเจรจาเรองการคากบไทยขอใหยกเลกการผกขาดพระคลงสนคาและใหกำหนดภาษขาเขาและขาออกใหแนนอนแตกไมสามารถตกลงกนไดการคากบตางประเทศในสมยรชกาลท3

ชนตางภาษายงมบทบาทหลายประการในสงคมสยาม ระหวางป 2325 - 2394 อาท ครงพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เสดจพระราชดำเนนประทกษณรอบพระนครภายหลงพระราชพธบรมราชาภเษก มทหารกรมกองตาง ๆ โดยเฉพาะกองชนตางภาษา “...กรมอาษายปนถอขวานจนหมหนง...กรมอาษาจามถอหอกค กรมแขกมหงด (หมายถงชนชาตบกส (Bugis) ในเกาะเซลเบส แตงกายแบบมลายมภาษาเปนของตนเองมชอเสยงวาเปนนกรบทมความกลาหาญมากเขามาเปนทหารอาสาและรบจางสมยอยธยาใชกรชเปนอาวธเดนเรอและคาขายเกงอางในศรรจนวงศพาห,2550:155)สรวมเสอวลาดโพกผาตะบดรวทอง เหนบกฤชหมหนง...”(พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทรรชกาลท2ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ(ขำบนนาค) จากตนฉบบเขยนของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาเทวะวงศวโรปการพรอมคำอธบายเพมเตม : 2553, 13)

ในครงแผนดนพระบาทสมเดจพระนงเกลา กลาวถงบทบาทของชนตางภาษาเรองโปรดใหยกทพไปชวยองกฤษ

รบพมา“ครนมาถงเดอน6ปวอกฉศกศกราช1186ฝายกองมอญไปสบราชการกลบเขามาแจงวาองกฤษขนไปไดถงเมองยางกงแลวจงทรงพระราชดำรวาจะตองใหมกองทพไปขดทพฟงราชการอย...ทง3ทพนไปบอกขาวไปวาจะไปชวยองกฤษ...” (พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3, 2438 :4)และ เจาเมองบงกลา

ใหทำหนงสอสญญาคาขายกบพมา“...ครงมาถงณวนเดอน12แรม9คำเจาเมองบงกลา(มณฑลเบงกอล)ม

หนงสอมาใหการะฝดซงเปนเรสสเดนอยเมององวะทำหนงสอสญญาคาขายอก4ขอ...”(อางแลว,16)เปนตน

การนำเสนอภาพจตรกรรมฝาผนงในศาสนสถานรวมสมยดงกลาวนน จงเปนหลกฐานเดนชดถงความ

หลากหลายทางชาตพนธวรรณาในกรงเทพมหานครชวงตนรตนโกสนทร ระหวางป พ.ศ. 2325-2394 อนเปน

ผลจากการปรบนโยบายการคาของชนชนนำสยามในชวงเวลาดงกลาวและการขยายปรมณฑลทางการคาและภาษครอบคลมในกจสาธารณะอน ๆ ในสงคม พรอมทงความมนคงเปนปกแผนในอำนาจและสทธธรรมของ

ราชวงศจกร

กระแสวฒนธรรม62

นอกจากจตรกรรมฝาผนงแลว หลกฐานรวมสมยทนำเสนอภาพชนตางภาษาในชวงเวลาดงกลาวอาท

“ตำรบทาวศรจฬาลกษณ” (สมเดจฯ กรมพระยาดำรงราชานภาพทรงพระนพนธไวในคำนำวา ในเรองโวหารนน

หนงสอเลมนสงเกตไดวาแตงในราวสมยรชกาลท 2 – รชกาลท 3 เพราะถาเทยบสำนวนกบหนงสอรนสโขทย

อยางไตรภมพระรวง หรอหนงสอรนอยธยาซงเหนชดวาหนงสอนางนพมาศใหมกวาอยางแนนอนและยงมท

จบผดในสวนของเนอหาทกลาวถงชาตฝรงตางๆโดยเฉพาะอเมรกนซงเพงเกดใหมสมเดจฯกรมพระยาดำรง

ราชานภาพไดทรงกราบทลรชกาลท 5 วาหนงสอทปรากฏนคงไมไดเกาขนาดสโขทยเปนแนรชกาลท5กทรง

เหนอยางนน แตมนกปราชญรนกอนๆ เชนรชกาลท 4 หรอกรมหลวงวงศาธราชสนท เชอวานาจะมตวฉบบ

เดมทเกาแกแตตนฉบบอาจชำรดขาดไปมาถงสมยรตนโกสนทรจงมการแกไขเพมเตมใหสมบรณเทาทจะทำได

และเลาสบกนมาวาในครงรชกาลท 3ไดทรงพระราชนพนธแทรกไวตอนหนงคอตอนทวาดวย“พระศรมโหสถลอง

ปญญานางนพมาศ” จนจบ “นางเรวดใหโอวาทของนพมาศ” ซงกนเนอท ราว 1 ใน 3 ของเรอง) กลาวถง

ชนตางภาษามากกวา60กลมชนดงตอไปน

“...ขานอยผชอศรจฬาลกษณจะจำแนกชาตภาษาตางๆตอออกไปคอภาษาไทย1,ลาวภาษา1,

ลาวนำหมกภาษา1,ลาวลอภาษา1,ลาวเงยวภาษา1,ลาวทรงดำภาษา1,ลาวทรงขาวภาษา1,

เขมรกมพชาภาษา1,เขมรดงภาษา1,เขมรละมาดภาษา1,เขมรซวยภาษา1,

พมาภาษา1,รามญภาษา1,ทวายภาษา1,กระแซภาษา1,ยะไขภาษา1,ไทยใหญภาษา1,

ตองซภาษา1,พราหมณวยกภาษา1,พราหมณเวรำมะเหศรภาษา1,พรหมณอะวะตารภาษา1,

พราหมณบรมเทสนตรภาษา1,พราหมณพญารภาษา1,พราหมณพฤตบาศภาษา1,

พราหมณพาราณสภาษา1,พราหมณอรรดศะณเวศภาษา1,แขกอาหรบภาษา1,แขกมหนภาษา1,

แขกสหนภาษา1,แขกมงกะลภาษา1,แขกมะเลลาภาษา1,แขกขราภาษา1,

แขกฮยหยภาษา1,แขกมลายภาษา1,แขกมหงดภาษา1,แขกชวาภาษา1,แขกจามภาษา1,

แขกพฤกษภาษา1,ฝรงเศษภาษา1,ฝรงวลนดาภาษา1,ฝรงองกฤษภาษา1,

ฝรงพทะเกตภาษา1,ฝรงมะลกนภาษา1,ฝรงอศบนหยอดภาษา1,ฝรงการะหนภาษา1,

ฝรงสสองภาษา1,หรดภาษา1,สงหลภาษา1,ญปนภาษา1,ลชวภาษา1,เกาหลภาษา1,

คชะสานภาษา1,จนฮอภาษา1,จนตาดภาษา1,แกวญวนภาษา1,มอยภาษา1,ยางแดงภาษา1,

กะเหรยงภาษา1,ละวาภาษา1,ขาบกภาษา1,เงาะภาษา1,และมนษยภาษา

เลกนอยมบานเมองบางอยปาอยเกาะบางยงมมากกวามากเปนแตสมมตเรยกกนวาชาตภาษา”

สรปผล : ชนตางภาษาในทศนะของชนชนนำสยาม

จากหลกฐานทางประวตศาสตรทงวจนภาษาและอวจนภาษาอนกลาวถงชนตางภาษาในสยามตงตน

กรงรตนโกสนทรทแสดงถงทศนะของชนชนนำสยามตอชนตางภาษาทสำคญดงตอไปน รปพรรณสณฐาน

การแตงกายของแตละชนตางภาษาถนฐานภมความเชอความคดทแตกตางและความสามารถความชำนาญ

เฉพาะดานของชนตางภาษาดงน

กระแสวฒนธรรม 63

ดานรปพรรณสณฐานหรอบคลกภาพภายนอกทชนชนนำสยามรบรถงอตลกษณหรอตวตนของชนตางภาษา

อาท ผมทหยกดำจนเปนเอกลกษณของชนอาฟรกา จมกแหลม เครารงรงของหรนโตระก หนวดเคราดำหนานากลว

ของแขกปะถานผวกายคลำหยาบฟนแขงแรงของชาวกระแซหนวดเคราดำกลบแกมของชาวแขกฮนดหนวด

เคราดกเฟอยคางของชาวเกาหลผวกายดำคลำเหมอนหมกของจามและเขมรแตชนลวขวกลบมผวสคราม

ดานการแตงกายของแตละชนภาษา เปนอตลกษณทพบเหนอยางชดเจนและแสดงถงลกษณะทางวฒนธรรม

ทโดดเดน แตกตางของชนตางภาษา อาท ดอดชและอตาเลยนจะแตงกายคลายพวกองกฤษ ชาวฝรงเศสนยม

หอยนาฬกาจนเปนเอกลกษณ สวนหรซปยสบวกนยมนงหมหนงแพะกลนเหมนสาบสวนชาวมอญนยมนงผาลาย

เหมอนชาวองวะมลายนยมคาดกรชสวนชาวจนผมยาวเปยเปนตน

ดานถนฐาน ภมลำเนาอาทพวกหรชปตสบากอาศยในถนทหนาวมากตองนอนองไฟมหมะตกชนฝรงเศส

อยใกลองกฤษและชนกลมไทยทอยธยาเปนคนทยงใหญเปนตน

ดานความเชอ ความคดทแตกตางกนของชนตางภาษา อาทดอดช เปนครสตชนชนยบเซดอานเชอวา

โลกหมนรอบดวงอาทตย ซงชนชนนำสยามสมยนนเหนวาเปนมจฉาทฐเชนเดยวกบชนแขกปะถาน สวนชน

อาหรบนบถอศาสนาอสลามนยมกรดหวเตนตบอกลยเพลงเชนเดยวกบพวกแขกจเหลยจามและมลายสวน

พวกมอญนยมสกรางกายสวนกระแซนยมสกบรเวณขาเชนเดยวกบลาวยวนพมานยมสกทไหลพง ขาสวน

พราหมณฮนดและพราหมณรามเมศวรนบถอพระศวะรอบรไตรเพทและเปนมงสวรต ตรงขามกบพวกหยหยท

เปนแขกแตนยมกนเนอหมเปนตน

ดานความร ความชำนาญเฉพาะชนตางภาษาอาทชาวจนและเงยวชำนาญเรองคาขายชาวญวนชำนาญ

เรองชางไม เดนเรอเชนเดยวกบดอดชสวนลาวยวนชำนาญเรองขบโคลงซอแอวสาวแขกจหลนชำนาญเรอง

รดนมววขาย สวนสะระกาฉวน ชำนาญเรองเดนเรอง กำปนสามเสา และการวดแดด นำ ฟา พวกยนชำนาญ

เรองการชางฝรงเศสชำนาญเรองทหารซบปายและพราหมณรามเมศวรชำนาญเรองการสะเดาะเคราะหเปนตน

โดยชนชนนำผแตงโคลงประกอบภาพชนตางภาษาทบานหนาตางศาลารายวดพระเชตพนฯทง32อน

สะทอนถงอตลกษณตวตนของชนตางภาษาทง32อยางชดเจนนนไดแกกรมหมนนชตชโนรสทรงนพนธถง

ชนลงกาและสยาม จาจตรนกลนพนธถงชนอาฟรกนและดอดช(ดชด)พระญาณปรยต นพนธถงกลมอตาเลยน

และตาตาหรซขนรณสทธ นพนธถงชนฝรงเศสสระกาฉวนจามและหยหย พระมนนายกนพนธถงชนยปเซด

อาน (อยปต)กรมขนเดชอดศร นพนธถงชนญปนญวนและอาหรบกรมหมนไกรสรวชตนพนธถงชนหรม

โตระก (เตรก)แขกปะถานหลวงชาญภเบศร นพนธถงแขกจหลนหรซปตะสบาก(รสเซย)ขนมหาสทธโวหาร

นพนธถงชนมอญพระสมบตบาล นพนธถงชนกระแซขนมหาสทธโวหาร นพนธถงชนเงยวพระยาบำเรอบรรกษ

นพนธถงลาวยวน แขกฮนด พมา หลวงศรอครเดช นพนธถงชนแขกฮนด พระเทพกระว นพนธถงชน

พราหมณรามเมศวร หลวงลขตปรชา นพนธถงชนลวขว และนายนช มหาดเลก ปลดวดโมลโลก นพนธถง

พราหมณฮนดรวมผนพนธทงสน16บคคลดวยกน

กระแสวฒนธรรม64

ขอเสนอแนะ

ดวยขอจำกดทางหลกฐานทเปนเพยงโคลงภาพเลาเรอง 2 บท การบรรยายอนสะทอนถงทศนะของ

ชนชนนำสยามทง16ทานจงจำกดดานปรมาณแตเนอหาทสงเคราะหสรปไดทง5ประเดนไดแกรปพรรณสณฐาน

การนงหมแตงกายถนฐานและภมลำเนาทมาความเชอความคดทแสดงออกและความรความสามารถความชำนาญ

เฉพาะชนตางภาษาอนแสดงถงอตลกษณและตวตนทเดนชดผานโคลงและภาพเลาเรองในนานาทศนะของ

ชนชนนำสยามในชวงเวลาดงกลาว

จะเหนไดวา สงคมสยามระหวาง พ.ศ. 2325-2394 จงมไดมแตชนชาวไทย ชาวจน หรอตะวนตก

เทานน หากแตมชาตพนธภาษาใดภาษาหนงเพยงชาตพนธเดยว ชนตางภาษาเหลานกลบมบทบาทแฝงเรนรวม

เคลอนขบสงคมไปพรอมกนภายใตพลวตแหงสงคมสยาม ความหลากหลายหลบลหนสญกลนผสมในชวงสมย

แหงการสรางตวตน“คนไทย”อตลกษณใหมทเปนสากลในสมยจอมพลป.พบลสงครามดวยนโยบายเชอผนำ

ชาตพนภย (สายชล สตยานรกษ: 2545) ซงผลจากนโยบายนมทงทพลวตทางประวตศาสตรและการสญหาย

กลายพนธของอตลกษณชนตางภาษาไป

บรรณานกรม

แอนดพบลชชง.

คมโกะ มทซรา. (2547). ความสำคญของภาพนรก

ในจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 1.วทยานพนธ

มหาบณฑต. อกษรศาสตร (ไทยศกษา)

จฬาลงกรณมหาวทยาลย.บณฑตวทยาลย.

ทวศกด เผอกสม. (2546). คนแปลกหนานานาชาต

ของกรงสยามใน “โครงตางภาษา” ทวดโพธ.

กรงเทพฯ:มตชน.

นางนพมาศหรอตำรบทาวศรจฬาลกษณ. (2513).

กรงเทพฯ:ศลปาบรรณคาร.

นธ เอยวศรวงศ.(2543). กรงแตก, พระเจาตากฯ

และประวตศาสตรไทย: วาดวยประวตศาสตร

และประวตศาสตร นพนธ . พมพคร งท

5.กรงเทพฯ:มตชน.

พรรณ บวเลก. (2545).ลกษณะของนายทนไทย ใน

ชวงระหวาง พ.ศ.2457-2482: บทเรยนจาก

ความรงโรจนสโศกนาฏกรรม. กรงเทพฯ:

พนธกจ.

กฤษฎา พณศร. (2540). “การวเคราะหอทธพล

ศลปะและวฒนธรรมตะวนตกทปรากฏใน

จตรกรรมฝาผนงในรช สมย ของพระบาท

สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว:กรณศกษา

เฉพาะจตรกรรมฝาผนง ในพระอโบสถ

ข อ ง ว ด โ พ ธ น ม ต ร ส ถ ต มห า ส ม า ร า ม

กรงเทพมหานคร”. วทยานพนธมหาบณฑต.

ศลปศาสตร (ประวตศาสตรศลปะ)

มหาวทยาลยศลปากร.บณฑตวทยาลย.

กฤษณศกดกณฐสทธ. (2527).การศกษาสภาพชวต

ความเปนอยของคนไทยสมยรชกาลท 3 จาก

ภาพจตรกรรมฝาผนง ภายในกรงเทพมหานคร.

วทยานพนธมหาบณฑต. ศลปศาสตร

(โบราณคดสมยประวตศาสตร) มหาวทยาลย

ศลปากร.บณฑตวทยาลย.

คณะสงฆวดพระเชตพน; นยะดา ธระเนตร,

บรรณาธการ. (2544). ประชมจารกวด

พระเชตพน, กรงเทพฯ: อมรนทรพรนตง

กระแสวฒนธรรม 65

พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 2

ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ (ขำ บนนาค) จาก

ตนฉบบเขยนของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ

กรมพระยาเทวะวงศวโรปการ พรอมคำ

อธบายเพมเตม. (2553). กรงเทพฯ: หจก.

สามลดา.

พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3.

(2438).กรงเทพฯ:กรมศลปากร.

มาโนชพรหมปญโญ.(2544).“การเรองอำนาจของ

ราชวงศคองบอง 1752-1776”. วทยานพนธ

ระดบอกษรศาสตร มหาบณฑต สาขา

ประวตศาสตร เอ เช ยตะวนออกเฉ ยงใต

จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ลกขณา มญมณ. (2544). “การศกษาภาพสะทอน

ทางวฒนธรรมจากภาพจตรกรรมฝาผนงเรอง

พระราชพธสบสองเดอน วดราชประดษฐ

สถตมหาสมาราม กรง เทพมหานคร”.

วทยานพนธมหาบณฑต. ศลปศาสตร

(วฒนธรรมศกษา) มหาวทยาลยมหดล.

บณฑตวทยาลย.

สายชล สตยานรกษ. (2545). ความเปลยนแปลงใน

การสราง “ชาตไทย” และ “ความเปนไทย”

โดย หลวงวจตรวาทการ. กรงเทพฯ:มตชน.

สเนตร ชตนธรานนท และคณะ. (2552). ชาตนยม

ในแบบเรยนไทย.กรงเทพฯ:มตชน.

สพจน สวรรณภกด.(2533). “การศกษาจตรกรรมฝา

ผนงวดสนวนวารพฒนาราม บานหวหนอง

ตำบลหวหนอง อำเภอบานไผจงหวดขอนแกน”.

วทยานพนธมหาบณฑต. ศลปศาสตร (ไทย

คดศกษา-เนนมนษยศาสตร) มหาวทยาลย

มหาสารคาม.บณฑตวทยาลย.

กระแสวฒนธรรม66