حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 1

تحرير و تحقيق عبدالرزاق ميمڻ

قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ پهريون

. انه ڪان مخلصا و ڪان رسوالنبيا و قصو حضرت موسي عليه الصالت والسالم. ”و اذڪر في الڪتاب موسيناديناه من جانب الطور االيمن و قربناه نجيا ووهبناله رحمتنا اخاه هارون نبياه)سوره مريم( ۽ ذڪر ڪريو ڪتاب ۾ موسي جو. بيشڪ هو)اهلل ج( چونڊيل هو ۽ رسول ۽ نبي هو. ۽ اسان ان کي سڏيو طور جي ساڄي پاسي طرف

ن کي خاص رحمتن سان ان جو ڀاء کان. ۽ اسان ان کي ويجهو ڪيو راز جون ڳالهيون ڪرڻ الء. ۽ اسان بخشيون ا

هارون کي جيڪو نبي هو“ موسي عليه الصالت وسالم جو نسب نامون هن ريت آهي” موسي بن عمران، بن قاهث، بن عاذر، بن الوي، بن يعقوب ع، بن اسحاق ع، بن ابراهيم ع.“ بقول امام سهيلي رح، موسي ع جي والده

.ماجده جو نالو”ايارخا“ هو ڪي ماڻهو ان جو نالو”اياذخت“ به ٻڌائين ٿا

طسم تلڪ آيت الڪتب المبين. نتلوا عليڪ... وجنودهما منهم ما ڪانوا يحذرون.)سوره القصص(. طسم هي

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 2

آيتو آهن روشن ڪتاب جون. اسين پڙهي ٻڌايون ٿا توهان کي موسي ۽ فرعون جو ڪجه واقعو ٺيڪ ٺيڪ، انهن ماڻهن الء جيڪي ايمان آڻين ٿا. بيشڪ فرعون متڪبر)۽ سرڪش( بڻجي ويو هو سرزئين تي ۽ ان بڻائي ڇڏيو هو تي جي باشندن کي گروه گروه، ڪمزور ڪرڻ چاهيندو هو هڪ گروه کي ان ۾ ذبح ڪندو هو انهن جي پٽن

ا

کي، جيئرو ڇڏي ڏيندو هو عورتن کي. بيشڪ هو فساد پئدا ڪرڻ وارن مان هو ۽ اسان چاهيو ته احسان ڪريڇڏيون انهن ماڻهن تي جن کي ڪمزور ڪيو ويو هو ملڪ )مصر( ۾ ۽ بڻائي ڇڏيون انهن کي پيشوا ۽ بڻائي ڇڏيو انهن کي)فرعون جي تخت و تاج جو( وارث. ۽ تسلط بخشي انهن کي سرزمين )مصر( ۾ ۽ اسان ڏيکاريون فرعون

.(هامان ۽ ان جي فوج کي انهن جي طرفان اهوئي خطرو جنهن جو هو انديشو ڪندا رهندا هئا)القرآن

بني اسرائيل جي قوم جيڪا اهلل ج جي نبي يعقوب ع بن اسحاق ع، بن ابراهيم ع جي نسل مان آهي ۽ پنهنجي وقت جي ماڻهن ۾ سڀني کان بهتر قوم ڳڻبي هئي. جڏنهن فرعون کي مصر جي سرزمين تي ان قوم جو بادشاه بڻايو ويو ته هو جابر بڻجي ويو ۽ ان هن قوم کي گروهن ۾ تقسيم ڪري ڪري ڇڏيو جيڪو اهلل ج کي پسند

ڪونه آيو ۽ مٿين آيتن ۾ به ان جو ذڪر اچي ٿو. فرعون پوء دنياوي زندگي اختيار ڪري ورتي ۽ پنهنجي پروردگار بزرگ و برتر اهلل ج جي اطاعت کان ممنهن موڙي ڇڏيو. هن باغيء پنهنجي قوم ۽ معشري کي مختلف

گروهن ۾ تقسيم ڪري هڪ گروه )يعقوب ع جي پيروڪارن کي( کي ذليل ۽ خوار سمجهڻ شروع ڪيو.)يعني .(اسرائيل جي قوم کي

چيو وڃي ٿو ته جڏنهن ابراهيم ع مصر ۾ آيا هئا ۽ بيبي ساره رضيه جي حسن و جمال تي بادشاه مصر فدا ٿي کين پنهنجي حرم ۾ داخل ڪرڻ جو ارادو ڪيو هوئائين ته اهلل ج ساره ر کي ان کان معجزانه طريقي سان نچائي ڇڏيو هو ۽ ان وقت کين رضيه اها بشارت به ڏني ج هئي ته هڪ ڏينهن اهڙو به ايندو جو تنهنجي ر خاندان مان هڪ

ٻار جنم وٺندو جيڪو بادشاه مصر جي انهن ظلمن جو خاتمون به ڪندو ۽ اها بشارت )ڳاله( نسل در نسل منتقل ٿيندي رهي هئي ۽ بني اسرائيل ۾ غالميء جي زندگيء ۾ ببه شهرت ورتي هئائين. مصر جا قبطي به ان ڳاله

جو تذڪرو پنهنجي محفلن ۾ ڪندا پئي آيا ۽ هڪ ڏينهن اها بشارت مصر بادشاه تائين وڃيي رسي. بس ان ڏينهن کان پوء هن حڪم ڏئي ڇڏيو هو ته بني اسرائيل ۾ جيڪو به )نر( ٻار پئدا ٿيندو ان کي قتل ڪيو ويندو

هي اها تقدير نه بدالئي سگهيا .ته جيئن اها بشارت پوري نه ٿي سگهي پر هزارين طريقه اختيار ڪري به ا

عالمه سدي رح، ابن عباس ۽ ابن مسعود ۽ ٻين اصحاب سڳورن رضي کان روايت ڪي لڇن ٿا ته” فرعون هڪ لو بيت المقدس ڀرف وڌندي اچر رهي آهي جنهن سان مصر جا سڀئي شهر، ۽ قبطي

خواب ڏٺو ته هڪ باه جو ا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 3

نسل جا سڀئي ماڻهو سڙي خاڪ ٿي ويا آهن پر هيء باه بني اسرائيم جي ڪنهن به شخص کي ڇيهو نه پئي رسائي“ فرعون ننڊ مان جاڳيو ته خوف مان ڏڪندو رهيو ۽ فورن پنهنجن ڪاهنن، جادوگرن ۽ معبرن کي گڏ

ڪيو ۽ خواب جي تعبير گهري. ڪاهنن ٻڌايس ته اسرائيل قوم ۾ هڪ ار پئدا ٿيندو جنهن جي هٿان اهل مصر هالک ٿي ويندا. چون ٿا ته پوء بادشاه ان وقت ئي حڪم ڏئي ڇڏيو ته اسرائيل قوم جي پئدا ٿيندڙ ٻارن کي قتل

.ڪيو وڃي عورتن کي جيئرو ڇڏيو وڃي

بقول اهل ڪتاب به” فرعون بني اسرائيل جي ٻارن کي قتل ڪرڻ جوحڪم ان ڪري ڏنو ته انهن جي شوڪت ۽ طاقت وڌي نه، ڇو جو جياهي مصرين تي غالب اچي ويا ته هو محڪوم بڻجي ويندا“ فرعون ٻارن کي

قتل ڪرڻ جو حڪم ان الء ڏنو ته جيئن موسي ع پئدا ٿيندي ئي قتل ٿي وڃي. پر ٻي طرف تقدير به ان کي مسڪرائي ڏسندي رهي چو جو اهلل جي بشارت اٽل هئي. چون ٿا جڏنهن االهي قتل عام ٿي چڪو ته ته ”قبطين“ فرعون جي درباري ۾ اچي شڪايت ڪئي ته جي بني اسرائيل جي ٻارن کي ائين ئي قتل ڪبو ويندو ته انهن جو تعداد گهٽجڻ لڳندو ۽ پوڙها پڪا به هڪ ڏينهن وفات ڪري ويندا ته اهڙيء طرح اهي مفت جا مزدور اسان جي

هٿان نڪري ويندا ۽ پوء سڀ ڪم اسان کي ڪرڻا پوندا. پوء فرعون حڪم ڏنو ته هڪ سال ٻارن کي قتل ڪيو وڃي ۽ ٻئي سال قتل نه ڪيو وڃي. عالم چون ٿا ته هارون ع معافيء جي انهيء سال ۾ پئدا ٿيا هئا ۽

.موسي2 ع قتل واريسال ۾

چون ٿا ته جڏهن قتل واري سال ۾ موسي جي ماء کي پيٽ ٿيو ته هوء پريشان ٿي وئي ۽ پنهنجي پيٽ کي پهرئين ڏينهن کان لڪائي رکيائين پر قدرت خداونديء مان کين اندازو ئي نه ٿي سگهيو ته سندن پيٽ ظاهر ٿيو هو ۽ پاڻ ڪا پيٽ سان هيو. ان ڪري ماڻهن يا فرعون جي جاسوس عورتن به محسوس نه ڪيو جيستائن ڪه ٻار اچڻ جو وقت نه اچي ويو. جڏنهن ٻار پئدا ٿيو ته کين الهام ٿيو ته هڪ پيتي ٺاهي ان ۾ ٻار کي رکي ڇڏي ۽ پوء ان پيتيء ۾ هڪ رسي ٻڌي ڇڏي، جڏهن خطرو محسوس ڪري ته ان صندوق کي دريا ئي نيل ۾ وجهي ڇڏي.

چون ٿا ته سندس گهر دريائي نيل جي ڪناري تي هو ان ڪري پاڻ ٻار کي کير پياري، خڀرو محسوس عيندو هئن ته صندوق ۾ رکي دريا نيل ۾ الهي ڇڏينيديون هيون ۽ صندوق ۾ ٻڌل رسيءجوڇيڙو پڪڙي ويهنديون هيون جڏنهن ٻارن جا قاتل واپس ويندا هئي ته دريا نيل ۾ پيل صندوق کي رسيء سان ڇڪي ٻاهر ڪڍنديون هيون. )واهلل اعلم(. ”و او حينا ام موسي ان ارضعيه.. ولدا وهم ال يشعرون )سوره القصص(. ۽ اسان الهام ڪيو موسي جي ماء جي طرف ت ان کي)بي خوف( کير پياريندي وڃ ۽ جڏنهن توکي ان جي متعلق انديشو ٿئي ته وجهي ڇڏجان

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 4

درياء ۾ نه خوف کائجان ۽ نه غمگين ٿجان. يقينن اسان واپس ڪنداسون ان کي تو طرف ۽ اسان ڪرڻ وارا آهيون ان کي رسولن ما، بس)درياء مان( ڪڍيو ان کي فرعون جي گهر وارن ته جيئن انجام کي پهچي انهن جو دشمن ۽ باعث رنج ۽ الم آهي بيشڪ فرعون هامان ۽ ان جولشڪر ئي خطاڪار هو. ۽ چيو فرعون جي زال هي ٻار ته

تنهنجي ۽ مهنجي اکين جي ٿڌ آهي ان کي قتل نه ڪجائن. شايد هي اسانکي فائدو ڏي ۽ هو )هن تدبير جي انجام( کي نه سمجهي سگهيا“ موسي ع جي ماء”ايارخا“ اهلل جي حڪم موطابق عرصي تائين ٻار کي صندوق ۾ وجهي دراياء نيل ۾ وجهندي، رسيء سا ڇڪيندي رهي ۽ پوء قدرت خداوندي هڪ ڏينهن معمولي غفلت جي ڪري

رسي هعان ڇڏائجي وئي ۽ پيتي درياء ۾ ترندي فرعون جي گهر جي ويجهو پهتي. .قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ٻيو

قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ٻيو.” جڏهن موسي ع جي صندوق فرعون جي گهر ڀرسان پهتي ته فرعون ن تي نظر پئجي وئي هن ۽ نوڪراڻين جڏنهن صندوق کي ڪڍيو ته ڇا ٿيون

جي زال ”حضرت آسيه رضيه جي ا

ن ۾ هڪ خوبصورت ٻار پيو آهي. نور نبوت ۽ جاللت موسوي سان جڏنه اکيون مليون ته آسيه رضيه جي ڏسن ته ا

دل ٻار تي موهت ٿي وئي، فرعون آيو ته ٻار بابت پڇيو ۽ هن کي حڪدم ذبح ڪرڻ جو حڪم ڏنو، آسيه ٻار جي جان بخشيء جي التجا ڪئي ۽ هن جي پدري جذبي کي اڀارڻ لڳي” قره عين لي ولڪ“ هي ٻار تنهنجي ۽ مهنجي اکين جي ٿڌ آهي“ اونتخذه ولدا“ يا هن کي اسان پهنجو پٽ بڻايون“ ۽ پوء هونن موسي ع کي پنهنجو پٽ بڻائي ان

جي پالنا ڪئي. اهل ڪتاب جي نزديڪ موسي ع کي وهندڙ درياء نيل مان سندس ڌيء”دربته“ ڪڍيو هو. )قرن جر روشنيء ۾ اهو قول غلط آهي(. مفسرين ٻڌائين ٿا ته درياء مان صندوق آسيه جي ٻانهين ڪڍي هئي ڪنهن

.کي کولي ڏسڻ جي جراءت ڪونه هئي ۽ جڏنهن فرعون جي زال ”آسيه“ آئي ته هن صندوق کولي هئي

حضرت آسيه رضيه جو شجرو مفسرين هن طرح سان بيان ڪن ٿا” آسيه بنت مزاحم، بن عبيد، بن الربان، بن الوليد. چون ٿا ته وليد اهو شخص هو جيڪو عهد يوسفي ع ۾ مصر جو بادشاه هو ڪن عالمن جي خيال ۾ ته آسيه رضيه جو تعلق موسي ع جي خاندان ۽ بني اسرائيل سان هو ، هڪ قول اهو به آهي ته آسيه رضيه هڪ

رشتي ۾ سندن ع پڦيون به هويون )واهلل اعلم(. فرعون ٻار کي قتل نه ڪري، فرعون کي حضرت آسيه چيس ته ميد لڳائي

”عسي آن ينفعنا“شايد هي اسان کي نفعو ڏي“ آسيه کي ته اهلل ج نفعي وارو ڪري ڇڏيو جنهن جي هن ا

هئي ڇو و دنيا ۾ کيس موسي ع جي ڪري هدايت نصيب ٿي هئي ۽ ايمان آڻڻ جي ڪري آخرت ۾ به جنت .الفردوس جون بهارون نصيب ٿينديس

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 5

و اصبح فءواد ام موسي فرغا ... ولڪن اڪٿرهم يعلمون)سوره القصص(. ۽ موسي جي ماء جو دل بيقرار ٿي ويو. ويجهو هئي ته هو ظاهر ڪري ان راز کي اگر اسان هن جي دل کي مضبوط نه ڪيون ها ته هوء بڻجي رهي اهلل

جي وعدي تي يقين ڪرڻ واري. ۽ هن چيو موسي جي ڀيڻ کي ته ان جي پٺيان پٺيان هلي وڃ بس هوء جانچيندي رهي پري کان ئي هو هن)حقيقت کي( کي سمجهيائي ڪونه هئا ۽ اسان ان تي حرام ڪري ڇڏيون سڀئي کير پيارڻ واريون ۽ ان کان پهرين موسي جي ڀيڻ چيو ته ڇا مان خبر ڏيان توهان کي اهڙي گهر جي جيڪي ان جي

پروش ڪندا توهان خاطر ۽ هو ان ٻار جا خير خواه هوندا. ته )وٽس ئي( اسان واپس ڪري ڇڏيو ان کي ماء وٽ ته جيئن ان کي ڏسي سندس اڌيون ٿڌيون ٿين ۽ )ان جي جدائيء( ۾ غمزده نه ٿئي ۽ هي به سمجهي وٺي ته ڪو شق ناهي ته اهلل ج جو وعدو سچو هوندو آهي مگر اڪثر)هن حقيقت کي( نٿا سمجهن“ ولما بلغ اشده و استوي اتينه... اڪون ظهيراللمجرمين. )سوره القصص(. ٻالڪپڻ جو ذڪر ڪندي هلل ج هن آيت ۾ موسي ع تي جوانيء ۾

ٿيل پنهنجي احسانن جو ذڪر ٿو ڪري ته ڪهڙي طرح ٻالڪپڻ ۾ موسي ع کي فرعون جي زال گود ورتو هو” هو شهر ۾ داخل ٿيا ان وقت جڏهن بي خبر ستل هئا اتي جا باشندا بس پاڻ ڏٺائون اتي ٻن ماڻهن کي پاڻ ۾

وڙهندي ته هڪ ان ججي جماعت جو هو ته ٻيو دشمنن جي، بس مدد الء سڏيو ان کين جيڪو سندن جماعت جو هو ان جي مقابلي ۾ جيڪو دشمنن جي روه جو هو ته سيني ۾ موڪ هئي موسي ان کي ته هو پورو ٿي ويو، لو دشمن آهي بهڪائڻوارو، چيائون مهنجا پروردگار! مون

پاڻ فرمايائن هي ڪم شيطان طرفا ٿيو بيشڪ هو ک

ظلم ڪيو آ پنهنجي پاڻ تي، بس بخشي ڇڏ مونکي ته اهلل ج ان کي بخشي ڇڏيو، بيشڪ هو ئي غفور و رحيم آهي عرض ڪرڻ لڳو مهنجا رب! مونکي انهن انعامن جو قسم جيڪي تو مونتي ڪيا هاڻ مان هرگز مجرمن جو

.“ساٿاري نه ٿيندس

چون ٿا ته ٻنهين شخصن مان وڙهڻ وارو هڪڙو اسرائلي هو جنهن جي موسي مدد ڪئي ته ٻيو قطبي جيڪو مڪ لڳڻ ڪري مري ويو. اهلل ج فرمائي ٿو ته موسي ع خوف جي عالم ۾ صبح ڪئي مطلب ته کين فرعون ۽

انهن جي ساٿين جي شرارت جو اندازو هو ته انهن کي خبر نه پئي ته قطبيء کي موسي قتڪ ڪيو آهي ڇو جو جيڪو قطبي قتل ٿيو هو ان جو معمو بڻجي ويو هو ۽ فرعون کي اصلي حقيقت جي خبر نه پئجي سگهي ته مان

به اسرائيلي آهيان ۽ قطبيء کي قتل ڪرڻ وارو به.پاڻ انهيء شهر ۾ ڪيڏانه پئي ويا ته اسرائليء کين مدد الء سڏيو هو. پوء موسي ع سگهوئي سمجهي ويا ته اسرائيلي به شرارتي ۽ جهڳڙالو هو تنهنتي پاڻ فرمايائون ”انڪ لغوي

ليل گمراه آهين“۽ کيس برو ڀلو چوڻ لڳا ته هن چيو” قال يا موسي اتريد ان تقتلني مبين ” بيشڪ تون ک

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 6

ڪماقتلت نفسا باالمس ان تريد اال تڪون جبارا في االرض وما تريد ان تڪون من المصلحين” هو چوڻ لڳو، اي موسي! تون چهين ٿو ته مونکي به قتل ڪري ڇڏين جيئن ڪله تو هڪ شخص کي قتل ڪيو هو. تون نٿو سمجهين ته ان ڪري تون ملڪ ۾ جابر بڻجي وڃين ۽ تون نٿو چاهين ته ته تو اصالح ڪرڻ وارن مان ٿين“

بهرحال فرعون کي اطالع ڏنو ويو ته ڪله جيڪو قبطي قتل ٿيو هو ان جو قاتل موسي ع آهي، فرعون موسي ع کي پڪڙڻ الء سپاهي موڪليا پر سندن هڪ پيروڪار کين اڳ ئي اطالع ڪري ڇڏيو هو. و جاء رجل من

اقصي المدينه” ۽ آيو هڪ شخص شهر جي آخري گوشي مان ڊوڙندو“ يا موسي ان المال يا تمترون بڪ ليقتلوڪ فاخرج” اي موسي! سردار ماڻهون سازشون پيا ڪن توهان جي باري ۾ ته توهانکي قتل ڪيو وڃي ان ڪري

“نڪري وڃو“ اني لڪ من الناصحين” بيشڪ مان اوهانجو خيرخواه آهيان

و لما توجه تلقاء مدين ... لم انزلت الي خير فقير )سوره القصص( ۽ جڏنهن پاڻ روانا ٿيا مدين طرف )ته دل ۾ ( چوڻ ميد آهي ته مهنجو اهلل ج مهنجي رهنمائي ڪندو سڌي رستي طرف ۽ جڏنهن پاڻ مدين جي پاڻيء وٽ پوهتا

لڳا، ا

ته ڏسن ٿا ته اتي ماڻهن جو هڪ جهڳمٽو آهي)جيڪي پنهنجي جانورن کي( پاڻي پيا پيارين ۽ ڏٺائون ان جهڳمٽي مان ٻه الڳ سلڳ عورتون پنهنجون رڍون بهاري )بيٺيون هيون( پاڻ پڇڻ لڳ توهان ڇو ان حال ۾ بيٺيون آهيو، ٻئي چوڻ لڳيون ته اسان نٿيون پياري سگهون جيسين ڪه هي چارڻ وارا پنهنجا جانور پياري کڻي هليا نه وڃن ۽ اسان جو ابو پورهو آهي ته پاڻ پاڻي پياريائون انهن جي رڍڻ کي پوء موٽي پاڇي ۾ آيا ۽ عرض ڪرڻ لڳا، مهنجا اهلل

“واقعي هن ۾ خيرو برڪت جو جيڪو تو مونتي الٿي مان محتاج آهيان

، صحابه ايڪه مدين جي ويجهو هڪ کوه هو جتان اهل مدين پاڻي ڀريندا هئا هي اهو شهر هو جتي اهلل ج تعالييعني قوم شعيب ع کي تباه ڪيو هو هي واقعو موسي ع کان پهرين جو آهي. اهل ڪتاب جي تورات ۾ بقول اهي 7 عورتون هيون اهو غلط آهي جو قرآن ڪريم ٻن عورتن جو ذڪر ٿو ڪري. مفسرين چون ٿا ته ڌنار

پنهنجن چوپاين کي پاڻي پيارڻ کان پوء ان کوه تي هڪ ڳرو پٿر رکي ڇڏيندا هئا ۽ هي ٻه عورتون انه جو بچيل پاڻي ئي پنهنجي مال کي پيارينديون هيون جڏهن موسي ع اها زيدتي ڏٺي ته جذبه رحمت سان جوش ۾ اچي ويا. امير المومنين عمر فاروق رضيه کان روايت آهي ته پٿر اهڙو ڳرو هو جيڪو 01 ماڻهو به مشلڪ سان کڻي ۽ رکي سگهندا هئا، حضر موسي ٿ صرف هڪ پاڻيء جو ڏول ڪڍيو ۽ اترو پاڻي اچي ويو جو عورتن جي مال چڱيء ريت پيتو. مفسرين ٻڌائين ٿا ته ويجهو ٻٻر جو وڻ هو جنهن جي پاڇي ۾ پوء پاڻ اچي ساهي پٽيائون.”رب اني لم

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 7

انزلت الي من خير فقير“ اي مهنجا رب! مان ان کاڌي جو، جيڪو تون مون الء الهيندي مان انتظار ۾ آهيان“ عبداهلل بن عباس رضيه فرمائن ٿا ته موسي ع مصر کان مدين طرف سفر دوران ساواڻ ۽ وڻ جي پتن کان سواء .ڪجه به ڪو نه کاڌو“ گهڻو هلڻ جي ڪري پيرن ۾ پيل نعلون به گسي ويون هين ۽ پاڻ پيرن اگهاڙن هليا

”قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ٽيون

قصو موسي ع پارٽ ٽيون” فجاته احداهما تمشي ... و اهلل علي ما نقول وڪيل.)سوره القصص( ”ڪجه دير کان پوء انهن ٻنهين مان هڪ عورت شرم و حيا سان هلي آئي )۽ اچي( چيو ته موهنجو بابا توکي ع سڏي ٿو ته جيئن تو

اسانجي ٻڪرين کي پاڻي پياريو آهي ته توکي ان جو معاوضو ڏي. بس جڏنهن پاڻ ع ان وٽ ايا ۽ پنهنجو واقعو انهن جي سامهون بيان ڪيو ته انهن )تسلي ڏيندي( چيو ته ڊڄو نه! توهان ع بچي آيا آهيو انهن ظالمن )جي پنجي( کان.

انهن مان هڪ خاطون چيو ته مهنجا )محترم( پيء! ان کي نوڪر لڳائي ڇڏيو. بيشڪ بهترين ماڻهون آهي جنهنکي نوڪر رکندا هو طاقتور به آهي ته ديانتدار به. پاڻ چيائين ته مان چاهيان ٿو ته مان نڪاح ۾ آڻيان

مهنجي ٻنهين ڌيئرن مان هڪ کي، بشرطه ڪه تو مهنجي خدمت ڪرين 8 سالن تائين. پوء تون اچي پورا ڪرين 01 سال ته اها تنهنجي مرضي ٿيندي ۽ مان نه چاهيندس ته توتي سختي ڪريان. تون ڏسندي مونکي اهلل ج چاهيو

ته نيڪ ماڻهن مان )جيڪي وعده وفا ڪن ٿا( موسي چين ته هي ڳاله مهنجي ۽ اوهان جي وچ ۾ طه ٿي. انهن ٻن ميعادن مان مون جيڪا ميعاد گذاري ته مونسان ڪا زيادتي نه ٿيندي ۽ اهلل ج جيڪي قول ۽ قرار اسن ڪيا

“.آهن انهن تي نگهبان آهي

هي حضرت شعيب ع هئا، بقول مفسرين، اهو پوڙهو شخص )بابا( ڪير هو؟ اڪٿر اهل علم ۾ مشهور آهي ته ا

تباهيء کان پوء به شعيب ع ڪافي عمر تي پهتا ايستائين جو سندن موسيء ع سان موالقات ٿي وئي ۽ پاڻ ع .پنهنجي هڪ ڌيء کي موسي ع سان نڪاح ۾ ڪيائون

ابن ابي حاتم وغيره حسن بصري رح کان روايت ڪن ٿا ته پوڙهي خص جو نالو شعيب هو ۽ هو هن کوه جو مالڪ هو ۽ هي اهو شعيب نبي ڪونه هئا جيڪي مدين ۾ قوم ايڪه تي الٿا ويا هوئا. هڪ قول آهي ته هي شعيب ع جي ڀاء جا پٽ هئا، ڪن جي ويجهو ه سندن چاچي جا پٽ)سئوٽ( هئا، هڪ ٻئي قول موجب ان جو

تعلق قوم شعيب ع سان هو ۽ هو مومن هئا، )واهلل اعلم( ڪي راء رکن ٿا ته هو ”يترون“ نالي ڪو شخص هو )هي اهل ڪتاب جي راء هي(يترون مدين جو ڪاهن اعظم هو ۽ علم ۽ مرتبي ۾ ڪوبه شخص هن جي برابري نه

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 8

ڪري سگهندو هو. ابن عباس، قاضي شريح، ابوماڪ، قتاده، محمد بن اسحاق ۽ ٻين مفسرين رضي اهلل عنهم بيان ڪن ٿا ته هو حضرت شعيب ع جو سالو هو بقول ابن عباس هو صاحب مدين )مدين جو سردار اعظم( هئا. امام

بخاري سعيد بن جبير سان روايت ڪري بيان ڪن ٿا ته” مونکان ”حيره“ جي هڪ يهوديء پڇيو ته موسي ع ڪهڙي مدت پوري ڪئي هئي، مو چيمانس ته مونکي خبر ناهي جيسين ڪه عرب جي ڪنهن وڏي عالم کان پڇي نه ٻڌايان مان حضرت عباس جي خدمت ۾ حاضر ٿي پڇيو ته پاڻ ٻوڌيائون ته موسي ع گهڻي ۽ بهتر

مدٿت پوري ڪئي هئي. عامه ابن جرير، ابن عباس رصيه کان روايت ڪن ٿا ته نبي صلعم جن جبريل ع کان پڇيو هو ته موسي ع ٻنهين مدتن )ميعادن( مان ڪهڙي مدت پوري ڪئي هئي، جبريل ع ٻڌاين ته جيڪا ان ۾

نهن اسرافيل ع کان تم ۽ اڪمل هئي. مجاهد رح روايت ڪري ٿو ته نبي سائين صلعم جن جبريل ع کان پڇيو، ا

ا

.پڇيو ۽ ٻڌايو ته موسي ع اها مدت پوري ڪئي جيڪا ان ۾ نيڪيء کي گهڻي ويجهو ۽ گڻي هئيجڏنهن مدت پوري ٿيڻ کانپوء حضرت موسي ع پنهنجي سهري حضرت شعيب ع کان رخصت ٿيڻ جو ارادو

ڪيو ته پنهنجي زال محترمه رضيه کي فرمايائون ته پنهنجي والد کي چئو ته هو پنهنجون ڪي ٻڪرون توکي ڏي هي شعيب ع

ته اسان جو ذريعه معاش بڻجي. ان سال ٻڪرين ۽ رڍن جيڪي پنهنجي رنگ کان هٽي ٻچه ڏنا هئا ا

پنهنجي ڌيء کي ڏيڻڻ جو وعدو ڪيو سندن سڀئي رڍون ۽ ٻڪريون ڪري رنگ جون ۽ خوبصورت هيون، حضرت موسي پنهنجي لٺ هڪ حوض ۾ رکي ڇڏي پوء مال کي آندائون ۽ کين ان حوض مان پاڻي پياريائون، جڏنهن ڪابه رڍ يا ٻڪري ان حوض مان پاڻي پي نڪرندي هئي ته موسي2 ان کي اها ڇڙي هڻندا رهندا هئا

ايستائن جو سڄي مال کي هنيائون ۽ گڏوگڏ چوندا ويندا هئا ته ؛ هي جاڙي جڙڻ واريون ۽ کير ڏيڻ واريون هونديون، هڪ ٻه ڇڏي باقي سڀ پنهنجي رنگ کان هٽي ٻار ڄڻڻ لڳيون ته انهن ۾ نه ڪا وسيع ڌار واري هوئي ۽ نه ئي

وڏن ٿڻن واري جن جا ٿڻ زمين سان ٽڪرئندا هجن، نه ڦاٽل ٿڻن واري ۽ نه ئي ننڍي ٿڻن واري نه ڪا اهڙي هوئي جنهن جا ٿڻ بلڪل ننڍا هجن ۽ کير ڏهندي هٿن ۾ نه سمائجي سگهن. بني صلعم فرمايو ته جي توهان شام کي

هي ڪاري ۽ اڇي جي وچ واري رنگ جون فتح ڪيو ته اتي جي رڍن ۽ ٻڪرين ۽ مال جو نسل اتي ڏسجو ته ا

هونديون“ اها روايت اسان يعقوب ع جي قصي ۾ به ڪري آيا آهيون جڏنه سندس ماسڙ ”البان“ رخصت ٿيڻ دورن پنهنجي مل جون ڄڻت چٽڪمري يعقوب ع کي ڏيڻيو ڪيو ۽ پاڻ موسي ٿ به اهائي رمز رکي )واهلل

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 9

.قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ چوٿونقصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ چوٿون. ”فلما قضي موسي االجل و سارباهله ... انهم ڪانو! قوما

تان( روانا ٿي ويا پنهنجي زال سان گڏ، ته پاڻ فسقين.)وره القصص(“ جڏنهن موسي ع مدت پوري ڪري چڪو ۽)ا

تي باه ڏٺي آهي، شايد مان کڻي ڏٺائون ”طور“ تي هڪ باه، پاڻ پنهنجي ڪٽنب کي چيائون ته توهان ترسو مون ا

ن تي سيڪي سگهو، ڏنهن پاڻ اوڏانهن ويا ته آواز آيو اچان توهان الء ڪا خبر يا ڪا چنگاري ته جيئن توهان ا

واديء جي ساڄي ڪناري کان ان برڪت واريء جڳه تي هڪ وڻ مان ته اي موسي! بالشبه مان ئي آهيان اهلل ج ها ائين پئي لهرائي

جيڪو رب العالمين آهي. ۽ )ٿوڙي دير الء( رک )زمين تي( پنهنجي عصا کي. هاڻ جو ان ڏٺو ته ا

جيئن نانگ هجي، پاڻ پٺ ڦيري وڃڻ لڳا ۽ پوء پٺيان نهاريائون به نه) آواز آيو( اي موسي! سامهون اچ ۽ ڊڄ نه. يقعنن تون )هر خطري کان( محفوظ آهين. وجه پنهنجو هٿ گريبان ۾ اهو )ٿي( نڪرندو اڇو)چمڪندو( بغير ڪنهن

تڪليف جي ۽ رک پنهنجي سيني تي پنهنجو هٿ خوف گهٽائڻ الء ته هي دليلون آهن تنهجي رب طرفان فرعون هي نافرمان ماڻهون آهن

“۽ انهن جي دربارين الء بيشڪ ا

اڪثر مفسرين ٻڌائين ٿا ته پاڻ ع جڏنهن ساهرن وٽان موڪالئي نڪتا، ته کين پنهجي مائٽن سان ملڻ جو اشتياق ٿيو ان الء پاڻ ع ڳجهي طريقي سان مصر ۾ انهن سان مالقات ڪرڻجو ارادو ڪيو. جڏنهن پاڻ ع ”مدين“

ذر سفر الء مليل ٻڪريون کان هليا ته زال محترمه کان عالوه ساڻن ٻه ٻار به هئا ۽ ”مدين“ ۾ قيام جي دوران گ

ها رات ڪافي اونداهي ۽ ٿڌي رات )مال(جيڪي کين مليون هيون، جنهن رات پاڻ سفر شروع ڪيو هئائون ا

هئي، پاڻ رستي تان ڀٽڪي پيا هئا ۽ مشهور رستي تي پهچڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگهيا هئا تمام گهڻي ڪوشس جي باوجود کين گهربل رستو ملي نه سگهيو هو ۽ اونداهي وڌڻ سان سيء به وڌندو پئي ويو، انهي وقت ”جبل طور“

تي هڪ جڳه تي کين باه ٻرندي نظر آئي، هي جبل سندن ساڄي پاسي تي هو” خيال ڪيو وڃي ٿو ته اها باه صرف ها باه نه پر اهلل ج جو نور هو جنهن کي پاڻ ڏسي رهيا

کين نظر پئي آئي ۽ سندن ڪٽنب کان پوشيده هئي ڇو جو ا

.هئا ۽ يقينن عام ماڻهو ان نور ج کي ڏسي نٿي سگهيو

فلما اتاها نودي يموسي. ... واتبع هو هه فتردي،) سوره طه( بس جڏنهن پاڻ اوتي پهتا ته آواز آيو ته اي موسي! بالشبه ”مان تنهنجو پروردگار آهيان بس الهي ڇڏ پنهنجا جوتا بيشڪ تون مقدس وادي ”طوي“ ۾ آهين ۽ مون پسند

ڪري ڇڏيو آهي توکي )رسالت جي الء( ته خوب ڪن لڳائي ٻڌ جيڪو وحي ڪجي ٿو. يقينن مان ئي اهلل ج

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 10

آهيان، ناهي ڪو معبود مونکان سوا بس تون عبادت ڪندو وڃ ۽ ادا ڪندو وڃ نماز مونکي ياد ڪرڻ الء. ها گهڙي )قيامت( اچڻ واري آهي. مان ان کي پوشيده رکڻ ٿو چاهيان ته جيئن بدلو ڏجي هر شخص کي ان

بيشڪ ا

هو شخص جيڪو جي ڪم جو جنهن الء هو ڪوشان آهي. بس هرگز نه روڪي توکي ان )مڃڻ کان( کان ا

“ايمان نٿو رکي ان تي ۽ پيروي ڪري ٿو پنهنجي خواهشن جي

مفسرين ٻڌائين ٿا ته موسي! ع جڏنهن سيء وڌڻ ڪري باه کڻي اچڻ جو ارادو ڪيو ته پچي ڇا ٿا ڏسن ته هڪ ڪنڊائتي سائي ۽ شاداب ٽاري آهي جيڪا باه ۾ وڪوڙيل آهي ۽ جيئن باه ڀڙڪڻ لڳي ٿي ته ان جي ساوڪ ۽ تي بهي رهيا. اهل ڪتاب چون ٿا ته موسي ع نور جي

خوبصورتيء ۾ به واڌ اچڻ لڳي ٿي پاڻ حيران ۽پريشان ٿي ا

تيزيء جي ڪري پنهنجي چهري کي هعن سان لڪائي ڇڏيو ۽ روشني ايڏي ته تيز هئي جو سندن اکين جي بصارت ختم ٿيڻ جو انديشو هو. سوال ڪيو ويو” وما تلڪ بيمينڪ يموسي.”هي تنهجي ساڄي هٿ ۾ ڇا آهي

اي موسي؟“ قال هي عصا اتو ڪئوا عالها اهش بها علي غنمي ولي فيها مارب اخري.“چيائين )اي مهنجا رب!( هي مهنجي عصا آهي، مان ٽيڪ لڳايان ٿو ان تي ۽ پن چوڻيان ٿو ان سان پنهنجي ٻڪرين الء ۽ مهنجي الء ان ۾ ٻيا به

! ته ڪئين فائدا آهن.“ قال القها يموسي فالقاها فاذاهي حيه تسعي.”حڪم ٿيو ته وجه ان کي زمين تي اي موسي “پاڻ ان کي زمين تي وجهي ڇڏيائون، بس اوچتو هو نانگ بڻجي )هيڏانهن هوڏانهن( ڊورڻ لڳو

هو نانگ جو هڪ اهڙو قسم هو جنهن کي ”جان“ به چئبو هو ته” جنان“ به اگرچه اهو قسم ننڍڙي چون ٿا ته ا

جسامت رکندو هو پر هن جا ڏند ايڏا ته ڊگها هئا جو انسان ڏسي ته دهلجي وڃي. موسي ع جڏنهن کيس تيزيء سان لهرائيند ڏٺو ته ڀڄڻ لڳا ته اهلل ج کين مخاطب ٿي چيو ته” يا موسي اقبل وال تخف انڪ من االمنين” اي

موسي! ع سامهون اچ ۽ ڊڄ نه تون محفوظ آهين“ قال خذها و ال تخف سنعيدها سيرتها اال االولي”حڪم ٿيو ته پڪڙ ان کي ۽ ڊڄ نه، اسان واپس ڪنداسون ان کي پهرين حالت ۾“ ولقد اتينا موسي تسع ايت بينت فسئل بني اسرائل اذ جآئهم فقال له فرعون اني ال ظنڪ يموسي مسحورا) سوره بني اسرائيل( ۽ اسن عطا ڪيو موسي ع کي 9 روشن نشانيون توهان پاڻ پڇي وٺون بن اسرائي کان جڏهن موسي ع آيو هو انهن وٽ، بس فرعون کين چيو اي

“موسي! مان تهنجي متعلق خيال ٿو ڪريان ته وتي جادو ڪيو ويو آهي

.قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ پنجونقصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ پنجون.” هي 9 معجزا انهن 01 احڪامن کان عالوه هئا. انهن 9 معجزن

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 11

.جو تعلق اهلل ج جي قدرت سان هو ته 01 احڪامن جو شريعت سان

ء اهلل حڪم ڏنو ته ”ذهب الي فرعون انه طغي قال رب ” ولقد اخذنا فرعون بالسنين ... ڪانو قوما مجرمين. پواشرح لي صدري و يرلي امري و احلل عقده من لساني يفقهوا قولي“)سوره طه( وڃ فرعون وٽ هو سرڪش ٿي ويو

آهي. پاڻ دعا گهوري، اي اهلل ج ڪشاده ڪر مهنجي الء مهنجو سينون، آسان ڪر مهنجي الء مهنجو هي ڪم ۽ کولي ڇڏ ڳنڍ مهنجي زبان جي ته چڱيء طرح سمجي سگهن هو مهنجي ڳاله کي”واجعل لي وزيا من اهلي هارون

اخي. اشدد به ازري و اشرڪه في امري ڪي نسبحڪ ڪثيرا و نذڪرڪ ڪثيرا. انڪ ڪنت بنا بصير. قال “ سوره طه( ۽ مقرر ڪر مهنو وزير مهنجي خاندان مان يعني هارون ع کي جيڪو قد اوتيت سو لڪ يا موسي

مهنجو ڀاء آهي، مضبوط ڪر انسان مهنجي چيله ۽ شريڪ ڪر ان کي مهنجي هن مهم ۾ ته جيئن اسين ٻئي ڪثرت سان تهنجي پاڪي بيان ڪريون ۽ ڪٿرت ان تهنجو ذڪر ڪريون. بيشڪ تون اسانجي )ظاهر و

“باطن کي( خوف ڏسڻ وارو آهين، جواب مليو ته درخواست منظور ٿي ڪجي

چون ٿا ته موسيء ع جي زبان هڪالئيندي هئي ڇو جو پاڻ ٻالڪپڻ ۾ باه جو ڪوئلو وات ۾ وجهي ڇڏيو هو، واقعو هن ريت آهي ته حضرت آسيه جڏنهن موسي ع کي پاليو هو ۽ گهر ۾ رکيو هو ته ان وقت فرعون به کين ع

پيار ڪرڻ الء هنج ۾ کنيو هو ته پاڻ ٻالڪپڻ جي ڪري يا اهلل ج جي منشا سان فرعون جي ڏاڙهي پڪڙي هو ٻار )شخص( ته ناهي جيڪو مهنجي سلطنت جو خاتمون

ڇڪي هوئي، فرعون کي شق ٿي پيو ته ڪٿي هي ا

آڻيندو جنهن الء جادوگرن، نجوين ۽ ڪاهن پيشنگوئي ڪئي هئي، ته ڪاوڙ ۾ اچي هو موسي ع کي قتل ڪرڻ جو ارادو ڪيائين اهو ڏسي آسيه رضيه تڙپي ويون ۽ چوڻ لڳيون فرعون! هي معصوم ٻار آهي ان جي

لو ڇا آهي ۽ سامهون پيل ميوو )ن حرڪت تي نه وڃو، ڀلي امتحان وٺي ڏسوس، هن کي ڪهڙي خبر ته باه جو ا

روايتن ۾ سون( ڇا آهي هن کي ڪهڙي خبر ته هي ڪهڙي وڏي ماڻهون سان ڏاڙهي پڪڙي گستاخي پيو ڪري، پوء فرعون ميوا ۽ باه جا ٽانڊا )اڱر( هڪ ٿاله ۾ رکي سامهون ڪيا ته حضت موسي ع ٻريل اڱر کڻي وات

.۾ وڌو هو

قال رب اني قتلت منهم نفسا ... من اتبعڪما الغلبون.)سوره القصص(” چيائون اي اهلل ج مون قتل ڪيو هو ان ”مان هڪ شخص کي بس مان ڊڄان ٿو ته ڪٿي هو مونکي قتل نه ڪري وجهن. ۽ مهنجو ڀاء هارون ع زياده

فصيح آهي مونکان گفتگو ڪرڻ ۾ ته موڪل ان کي به مونسا مددگار ڪري ته مهنجي تصديق ٿئي، مان ڊڄان ٿو ته هو مونکي جهٽالئيندا، اهلل ج وراڻيو سان مضبوط ڪنداسون تهنجون ٻاهون، تنهنجي ڀاء سان ۽ اسان عطا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 12

ڪنداسون توکي اڙو علبو )۽ شوڪت( ته هو توکي )اذيت( نه پهچائي سگهندا اسانجي نشانين جي ڪري، توهان “ٻئي ۽ توهان جا پيروڪار غالب ايندا

سوره اعراف( بيشڪ اسان پڪڙي ورتو فرعونين کي ڏڪار سان، ۽ ميون جي پئداوار جي گهٽتائيء سان ته هو )نصيحت وٺن ته جڏهن ايندو هون مٿا خوشهالي )جو دئور( ته چوندا هئا ته اسان مستحق هئاسون ان جا ۽ جي

پهچندي هين تڪليف)ته( بدفالي ڪندا هئا موسي! سان ۽ سندس ساٿين سان ٻڌي وٺو انهن جي بدفالي ته اهلل ج طرفان آهي. مگر اڪث ماڻهو نٿا سمجهن ۽ انهن چيو ته ڪهڙي به تون کڻي اچ اسان وٽ نشاني ته جيئن تون

جادو ڪرين اسان تي ان سان هرگز نه اسان توتي ايمان آڻينداسون. پوء موڪليو اسان مٿائن مڪڙن جو طوفان، هي ماڻهو ڏوهاري هئا“ جڏنهن

جون ۽ ڏيڏر ۽ خون)هي سڀ( واضح نشانيون هيون پوء به هو تڪبر ڪندا رهيا ۽ ا

بيبي عائشه رضيه اهلل عنهاحج ڪرڻ پئي ويون ته قافلي مان هڪ شخص ماڻهن کان پڇيو هو ته ڪير هو جنهن پنهنجي ڀاء تي ايمان آندو هو؟ تمام خاموش رهيا تن بيبي عائشه ڪجاوي مان ئي هلڻ واري ماڻهونء کي

هي حضرت موس ع بن عمران هوئا جن پنهنجي ڀاء هارون ع جي حق ۾ سفارش ڪئي ته اهلل وحي ٻڌايو ته ا

“ڪري سندن سفارش قبول ڪئي هئي

جڏنهن موسي ع ۽ هارون ع فرعون وٽ آيا ته فرعون موسي ع ڏسي حقارت ۽ تڪبرسان چيو ته” لم نربڪ فينا و ليدا ولبثت فينا من عمرڪ سنين.)سوره الشعراء( ڇا توکي اسان پاليو ڪو نه هو پاڻ وٽ جڏنهن تون ٻار هئين ۽ ذاريا تو اسان وٽ عمر جا گهڻئي سال“ هن آيت مان ثابت ٿئي ٿو ته پاڻ ع جنهن فرعون جي ڊپ کان مصر مان

گ

هو اڃا به جيئرو هو ۽ پاڻ ع کي ان طرف ئي موڪليو ويو هو جنهن موسي ٿ کي احسان ۽ پالڻجا طعنا ڀڳا هئا ا

ڏيڻ شروع ڪري ڏنا. اهل ڪتاب اختالف رکي ٿا چون ته اهو فرعون ان وقت مري ويو هو جڏنهن پاڻ مدين ۾ رهندا هئا ۽ هي ان جي خاندان مان ٻيو فرعون هو) واهلل اعلم(. موسي ع فرون جي طعنن جي جواب ۾ وراڻيس” و تلڪ نعمته تمنها علي عبدت بني اسرائيل“ ۽ اها نعمت هئي جنهن جو تون مونتي احسان ٿو جتالئين حاالنڪه

تو غالم ڪري رکيو آهي بني اسرائيل کي“ ۽ پوء فرعون ۽ موسي ع جي وچ ۾ مناظرو ٿيڻ شروع ٿي ويو” قال فرعون و مارب العلمين.. وما بينهما ان ڪنتم تعقلون. )سوره الشعراء(” فرعون پڇيو ته ڇا حقيقت آهي رب

العالمين جي؟ پاڻ ع چيو )اهلل ج( مالڪ آهي آسمانن ۽ زمين جو ۽ جيڪو ڪجه ان جي ويجهو آهي جي تو ٿي يقين ڪرڻ وارن مان. فرعون پنهنجي ارد گيرد ويهڻ وارن کي چيو ٻڌو پيا! پاڻ ع فرماين ته هو )اهلل ج( جيڪو

توهانجو به مالڪ آهي ۽ توهانجي پهرين ابن ڏاڏن جو به، فرعون چيو بيشڪ توهان جو هي رسول جيڪو توهان

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 13

تي موڪليو ويو آهي هي ته ديوانو آهي، پاڻ )تي ئي(چيائون جيڪو مشرق ۽ مغرب جو رب آهي جيڪو ڪجه ان جي وچ ۾ آهي جي توهان ڪجه عقل رکو ٿا“ پوء فرعون خداونديء جي دعوي ڪندي چيو” فحشر فنادي

فقال انا ربڪم اال علي )سوره النازعات( پوء )ماڻهن کي(گڏ ڪيائين پڪاري چيائين مان توهانجو سڀ کان وڏو رب آهيان“ و قال فرعون يا ايها المآل ما علمت لڪم من اله غيري )سوره القصص( فرعون چيو اي اهل دربار! مان ته نٿو سڃاڻان ته توهان الء مونکان سواء ڪو ٻيو خدا آهي“ وجحد و ابها استيقنتها انفسهم ظلما و علصا. فانظر ڪيف ڪان عقبه المفسدين )سوره النمل( ۽ انهن انڪار ڪري ڇڏيو انهن جو حاالنڪ يقين ٿي چڪي هون

ان جي صداقت جو، ان جي دلين )انڪار( محض ظلم ۽ تڪبر جي ڪري، بس ڏسندا وڃو ته ڇا )هولناڪ( انجام ٿيو فساد برپا ڪرڻ وارن جو“ جڏنهن موسي ع فرعون جي اڳيان دليلن جا انبار لڳائي ڇڏيا ته هن هٽ ڌرمي ڏيکاري” قال لئن اتخذت لها غيري ال جعنڪ من المسجو نين. قال اولو جئتڪ بشيءمبين. قال فات به ان ڪنت من الصادقين، فالقي عصاه فاذا هي ثعبان مبين. و نزع يده فاذا هي بيضاء للنظرين )سوره الشعراء( ”هن )روب ڄمائي(

چيو )ياد رک( اگر تو مونکان سوا ڪنهن کي خدا بڻايو ته مان توکي ضرور قيدين ۾ داخل ڪندس، پاڻ ع چيو جي ما کڻي اچان تو وٽ ڪا روشن شيء، ان چيو ته پيش ڪر جي تون سچو آهين، بس پاڻ وڌائون پنهنجي عصا ته ان وقت هو صاف ازدها بڻجي وئ ۽ پاڻ ڪڍيائون پنهنجو هٿ ٻاهر ته هو هڪدم سفيد ٿي وي ڏسڻوارن الء“ ان معجزن سان فرعون جو عقل ختم ٿي ويو ۽ خوف ڪري ڏڪڻ لڳو ۽ ان کان پوء ان تي خوف جو اهو اثر ٿيڻ لڳو جو هو ڏينهن ۾ 01 دفعا ڪاڪوس ڪرڻ ويندو هو. چون ٿا ته هو 01 ڏينهن ۾ هڪ دفعو ڪاڪوس

ڪرڻ ويندو هو پر ازدها ڏسي خوف مان ان جو اهو معمول ابتو ٿي ويو هو. قرآن ۾ اچي ٿو ته” وال تجادلو اهل الڪتاب اال بالتي هي احسن اال الذين ظلموا منهم )سوره عنڪبوت( ”۽ )اي مسلمانئو!( بحث مباحثه نه ڪندا

هي جن ظلم ڪيو انهن سان “ڪريو اهل ڪتاب وارن سان مگر شائسته طريقي سان پر ا

.قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ڇهونقصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ڇهون.” حضرت سدي رح ۽ ٻيا مفسرين ٻڌائين ٿا ته” جڏنهن موسي ع مدين مان واپس آيا ته پنهنجي والده سڳوري ۽ ڀاء هارون ع سان مليا ٻنهين رات جي ماني پئي کاڌي، شلغم جو

ٻوڙ رڌل هو، پاڻ ٻنهين سان ويهي ماني کائڻ لڳا ۽ پوء ڳاله ڪيائون ته هارون ع! اهلل ج توکي ع ۽ مونکي ع ٿ ع ۽ موسان ع هل! ٻئي

حڪم ڏنو آهي ته اسان فرعون کي اهلل ج جي عبادت ڪرڻ جو حڪم پهچايون ا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 14

ٿي هليا ۽ فرعون جي محل ۾ پهچي ويا پر اندران دروازو بند هو. موسي ع دربانن ۽ دروازي تي متعين چوڪيدار ا

کي چيو ته وڃ! فرعون کي ٻڌاء ته اهلل ج جو رسول ع دروازي تي بيٺو آهي ته دربان کلڻ لڳا ۽ مٿائن مسخريون وجهڻ لڳا. ڪن مفسرين جو گمان آهي ته فرعون کين ع تمام گهڻي دي کان پوء مالقت ڪرڻ جي اجازت ڏني هئي. محمدبن اسحاق چوي ٿو ته موسي ع ۽ هارون ع کي فرعون 2 سالن کان پوء مالقت جي اجازت ڏني هئائون

چو جو ڪوبه شخص ان سان مالقات ال اجازت وٺڻ جي جرآت نه ڪري سگهندو هو )واهلل اعلم( اهو به چيو وڃي ٿو ته موسي ع جڏنهن محل جي دروازي ته آي ته پنهنجي ڏنڊي )عصا( سان دروازي کي ٺڙڪائڻ شروع

ڪيائون، فرعون بيقرار ۽ بيچين ٿي ويو ۽ هن موسي ع ۽ هارون ع کا اند گهرائي ورتو ٻئي فرعون جي سامهون ٿي ”بيٺا ۽ کيس اهلل ج جو پيغام پهچايائون

اهل ڪتاب جي ويجهو اهلل ج موسي ع کي چيو ته ته هارون ”الدي“ )يعني ”جوالدي“ بن يعقوب جي نسل مان نڪتل شهر آهي( مان نڪرندو ۽ توکي اچي ملندو، اهلل حڪم ڏنو ته بني اسراعيل جي بزرگن کي گڏ وٺي فرعون وٽ وڃو ۽ جيڪي معجزا مون توهان ع کي ڏنا آهن انهن جو اظهار ڪريو. ۽ اهلل ج هي به فرمايو ته هو ج ان جي دل کي سخت ڪندو ته هو بني اسرائيل کي وڃڻ نه ڏيندو ۽ مان ”ارض مصر“ ۾ عجيب و ئعريب ڪم ڪندس

۽ گهڻائي معجزا ڏيکاريندس. اهلل ج هارون ع کي وحي ڪئي ته مصر کان نڪري ۽ ”حوريب“ جي جهنگ ۾ پنهنجي ڀاء موسي ع سان مالقت ڪر، جڏنهن ئبنهين ڀائرن جي مالقات ٿي ته موسي ٿ حڪم خداونديء سان

پنهنجي ڀاء کي آگاه ڪيو، جڏنهن ٻئي مصر ۾ آيا ته بني اسرائيل جي بزرگن کي گڏ ڪري فرعون وٽ ويا ۽ جڏهن هنن کيس اهلل ج جو پيغام رسايو ته فرعون چين ته هو اهلل کي نٿو سڃاڻي ۽ نه ئي هو بني اسرائيل کي آزادي

.“ڏيندو

قال فمن ربڪما يموسي.. نخر جڪم تاره اخري )سوره طه( فرعون پڇيو موسي ع توهان ٻهين جو رب ڪير ”هو آهي جنهن عطا ڪئي هر شيء لي )موزون( صورت پوء )مقصد تخليق طرف( هر

آهي! چيائين ته اسان جو رب ا

شيء جي رهنمائي ڪئي. ان چيو ته )چڱو ٻڌايو( ڇا حال ٿيو پهرين قومن جو؟ چيائين ع ان جو علم مهنجي پروردگار وٽ آهي جيڪو ڪتاب ۾ )مرقم( آهي، نٿو ڀٽڪي مهنجو رب ۽ ن )ڪنهن شي کي( وساري ٿو. اها ذات جنهن تنهنجي الء زمين کي هنڌ بڻايو ۽ بڻائي ڇڏيا تنهنجي الء فائدا ۾ رستا ۽ الٿو آسمان مان پاڻي. ۽ اسان

ڪڍيا پاڻيء جا ذريعا )زمين جي پيٽ ۾( گهڻئي جوڙيو بناتات جون، خود به کائو ۽ پنهنجن جانورن کي به کارايو. ان

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 15

زمين مان اسان توهان کي پئدا ڪيو آهي ۽ ان ۾ ئي توهان کي موٽائي وجهنداسون۽ )روز حشر( ان مائ اسان توهان “کي ڪڍنداسون هڪ دفعو ٻيهر

.قصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ستونقصو موسي علي الصالت والسالم پارٽ ستون.”ولقدارينه آياتن ڪلها... فجمع ڪيده ثم اتي.)سوره طه( ۽ اسان

! تون ان الء ڏيکاريون فرعن نه سڀ نشانيون پوء به هن ٺڪرائي ڇڏيو ۽ مڃڻ کان انڪار ڪيو ۽ چوڻ لڳو موسياسان وٽ آيو آهين ته اسانکي پنهنجي ملڪ مان ٻاهر ڪڍين جادو ء جي طاقت سان ته اسان به آڻينداسون

تهنجي مقابلي ۾ اهڙو ئي جادو بس هاڻ مقرر ڪر اسانجي ۽ پنهنجي وچ ۾ مقابلي جو ڏينهن نه اسان ڦرون ان تان ۽ نه تون ڦرين گڏ ٿيڻ جي جڳه هموار هجي. پاڻ ع چيو تنهنجو چيلينج قبول آهي، جشن جو ڏينهن توالء مقرر ٿو

ڪريان ۽ خيال ڪجئين ته سڀ ماڻهو چاشت )يعني ڏينهن شروع ٿيندي ئي(جي ڏينهن گڏ ٿين ۽ پوء فرعون “واپس ويو ۽ گڏ ڪيائن پنهنجن فرب ڪارين کي ۽ پوء پاڻ آيو

اهلل ج چوي ٿو ته”فتولي فرعون فجمع ڪيده ثم اتي. وقد افلح اليوم من استعلي ”)سوره طه(“فرعون واپس مڙيو ۽ گڏ ڪيائين پنهنجي فريبڪارين کي ۽ پوء پاڻ آيو. چيو موسي انهن فرعونن کي ڪم بختئو! نه تهمتون هڻو اهلل

ج ڪوڙيون نه ته توهان جو نشان مٽائي ڇڏيندو ڪنهن عذاب سان)اهو ان ج اٽل قانون آهي( ۽ هميشه نامراد ٿو رهي اهو جيڪو افترابازي ٿو ڪري. بس هو وڙهڻ لڳا پاڻ ۾ هن ڪم متعلق ۽ لڪي لڪي مشهوره ڪرڻ

لڳا. هو هڪ ٻئي کي چوڻ لڳا ته ته بي شڪ هي جادوگر آهن هي چاهين ٿا ته ڪڍي ٻاهر ڪن اسانکي تنهنجي ملڪ مان پنهجي جادوء جي زور تي ۽ مٽائي ڇڏين تنهنجي تهذيب ۽ثقافت جي مثالي طريقن کي. بس يڪجا

ڪريو پنهنجي حيله سازين کي پوء اچو مضبوط ٿي ۽ ڪامياب ٿيندو اڄ اهو گروه جيڪو )مقابلي ۾) غالب “ايندو

تي وڏا وڏا جادوگر آيل هئا مصر جادوگر نگريء جو ڏيک پئي ڏنو، عيد جو ڏينهن هو ان ڏينهن فرعون ۽ موسي ا

جي وچ ۾ فيصلو ٿيڻو هو سو پورو مصر اچي گڏ ٿيو هو. بقول محمد بن ڪعب، چون ٿا ته ميدان ۾ 81 هزار ماڻهون ان مقابلي کي ڏسڻ آيا هئا، بقول قاسم بن ابي برده،ڪي عالم چون ٿا ته 71 هزار ماڻوه گڏ ٿيا هئا. سدي

چوي ٿو ته تعداد 01 هزارن کان مٿي هو. ابي امامج موجب 09 هزار، محمد بن اسحاق 01 هزار ۽ ڪعب االحبار 02 هزار ٻڌائين ٿا. پر ابن حاتم اابن عباس رضيه کان روايت ڪري چئي ٿو ته 71 هزار هئا )واهلل اعلم(. ”قالوا يموسي

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 16

اما ان تلقي و اما ... وال يفلح الساحر حيث اتي.)سوره طه(”جودوگر چوڻ لڳا اي موسي! ڇا پهرين تون اڇليندي يا اسان ٿي وڃون پهرين اڇالئڻ وارا؟ پاڻ وراڻيو نه! پهرين توهان ئي اڇاليو. پوء ڇاٿيو ته يڪا يڪ انهن جون رسيون ۽ انهن جون لٺيون کين ائين ڏسڻ ۾ آيون ان جي جادوء جي اثر سان جڻ ته ڊوڙي رهيون هجن. موسي پنهنجي دل ۾ ٿوڙو

خوف محسيوس ڪيو. اسان چيس )اي ڪليم!( نه ڊڄ يقينن تون ئي غالب رهندين ۽ زمين تي ڦٽي ڪر اها لٺ)عصا( جيڪي تنهنجي ساڄي هٿ ۾ آهي اها ڳڙڪائي ويندي انهن کي جيڪا هنن ڪريگري ڪئي آهي.

ها صرف جادوگرجو فريب آهي ۽ نٿو فالح پائي جادوگر جيڏانهن به هليو انهن جيڪا ڪاريگري ڪئي آهي ا

.“وڃي

پوء موسي ع پنهنجي لٺ زمين تي ڦٽي ڪئي ۽ فرمايو” ما جئتم به السحر. ان اهلل سبيطله. ان اهلل له يصلح عمل المفصدين و يحق اهلل بڪلمته ولو ڪره المجرمون.)سوره يونس(” هي جيڪو توهان آندو آهي جادو. يقينن اهلل ج

مٽائي ڇڏيندو ان کي، بيشڪ اهلل ج نٿو سنواري شريرن جي ڪمن کي. ۽ اهلل ج حق کي حق ڪري ٿو ڏيکاري “.پنهنجي ارشادن سان ۽ ڀلي ناپسند ڇو نه ڪن)ان کي( مجرم

ها ٽنگن وارو نانگ بڻجي وئي. گهڻئي عالم ۽ مقتدين چون ٿا ته هن ڇالئي ته ا

حضرت موسي ع جڏنهن لٺ)عصا( ا

نانگ جي ڳچي ڏاڍي وڏي هئي، شڪل نهايت خوفناڪ ۽ ڊپائتي جيئن ئي ماڻهن جي ان تي نظر پئي ته هو ڀڄڻ لڳا ۽ پري کان تماشو ڏسڻ لڳا هر شخص ڏڪيو پئي ته هي ڇا ٿي ويو هي ايڏو نانگ ڪٿان نڪري آيو اهو ازدها اڳتي وڌيو ۽ هڪ هڪ ڪري جادوگرن جي ڪوڙن ۽ بناوٽي نانگن کي ڳڙڪائي ويو ماڻهو اهو ڏسي حيران ٿي

رهيا هئا جادوگر به پريشان ٿي ويا انهن کي گمان به نه هو ته ڪا ايڏي ننڍي لٺ ايڏو وڏو ازدها بڻجي ويندي هو سمجهي ويا ته اهو جادوئي ڪمال ڪونه هو اهو ڪوڙ فريب يا شعبده بازي ڪانه هئي پر حق هو اهلل ج جي قوت جي هڪ جهلڪي اهلل ج انهن جي دلين تان غفلت جا پڙدا الهي ڇڏيا هو اهلل طرف موٽي آيا ۽ پنهنجي

پيشانين کي سجدي ۾ رکي ڇڏيائون چوڻ لڳا” آمنا برب موسي و هارون” اسان ايمان آندو آهي موسي ع ۽ هارون ع جي رب تي“ فالقي السحره سجدا قالو آ امنا.. من تزڪي.)سوره طه(. بس ڪيرايا ويا جادوگر سجدو ڪندي انهن

چيو اسان ايمان آڻي چڪا آهيون هارون ۽ موسي جي رب تي فرعون کان برداشت نه ٿيو چوڻ لڳو توهان ايمان آني رو( آهي جنهنتوهان

چڪا ان تي ان کان پهرين جو مان توهانکي )مقابلي جي( اجازت ڏيان هو ته توهان جو وڏو )گ

کي سيکاريو آهي جادو )جو فن( ته مان قسم ٿو کاوان ته وڍي ڇڏيندس توهان جا هٿ پير يعني هڪ طرف جو ڙ تي ۽ توهان خوب ڄاڻندئو ته اسان مان

هٿ هڪ طرف جو پير ۽ ڦاهي چاڙهيندس توهان کي کجيء جي ٿ

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 17

ڪنهنجو عزاب شديد ۽ ديرپا آهي. انهن وراڻس)اي فرعون!( اسان کي ان ج جو قسم جنهن اسانکي پئدا ڪيو آهي اسان هرگز ترجيح نه ڏينداسون توکي انهن روشن دليلن تي جيڪي اسان تي آيون بس اسان باري ۾ جيڪو فيصلو

ڪري ٿو ڪري ڇڏ اسانکي ذري پرواه ناهي تون صرف هن فاني دنياوي زندگيء ۾ فيصلو ڪري سگهين ٿو. يقينن اسان ايمان آندو آهي پنهنجي رب تي ته هو بخشي اسان کي اسان جون خطائون ۽ ڏوهن کي جنهن تي تو اسان

کي مجبور ڪيو يعني فن سحر. ۽ اهلل ج سڀ کان بهتر آهي ۽ هميسه رهڻ وارو. بيشڪ جيڪو شخص بارگاه االهيء ۾ مجرم بڻجي ايندو ته ان الء جهنم آهي نه هو مري سگهندو ان ۾ ۽ نه ئي جيئرو هوندو. جيڪو شخص

حاضر ٿيندو بارگاه الکاهيء ۾ مومن بڻجي ان حال ۾ ته هن عمل به نيڪ ڪيا هوندا ته هي آهن ان الء بلند درجا. يعني سدس انهار باغ روان آهن جنهنجي هيٺان شاون ۽ هو ان ۾ هميشه الء رهنا ۽ هي آهي جزا انهن جي

“دامن هر برائيء کان پاڪ رکيو

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ اٺونقصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ اٺون.”هي عظيم واقعو هو جادوگر جيڪي فرعون جي مدد الء آيا هئا

مسلمان ٿي موسي ع ۽ هارون ع جي پيروي ڪرڻ لڳا عبداهلل بن عباس، عبيد بن عمير رضي اهلل عنهم ٻڌائين هي ڏينهن جي آخري پهر ۾ نيڪ شهيد

ٿا ته اهي جيڪي صبح جو جادوگر بڻجي آيا هئا فرعون جي ظلم سان ا

ٿارجئين” قال بڻجي ويا” ربنا افرئع عالنا صبر اوتو فنا مسلمين.” ايا اسانجا رب! اسان تي صبر اله ۽ مسلمان ڪري ا

المالء اتذر موسي و قمه ليفسدوا في االرض و يذرڪ آلهتڪ” چيو قوم فرعون جي سردارن )اي فرعون!( ڇا تون )ائين ئي( ڇڏي ڏيندي موسي ۽ ان جي قوم کي ته فساد برپا ڪندا وڃن هن ملڪ ۾ ڇڏي ڏي موسي توکي ۽

تهنجي خدائن کي“ فرعون بادشاه هو، هامان ان جو وزير ۽ قارون موسي ع جي قوم اسرائيل جو هڪ امير شخص پر هو به قبطين تي دين تي هو. وقال فرعون زروني اقتل موسي وليدع ربه اني اخاف ان يبدل دينڪم او ان يظهر في االرص الفساد)سوره الموئمن( ۽ فرعون چيو ڇڏيو مونکي ته آئون موسي2 کي قتڪ لري ڇڏيان ته سڏي پنهنجي رب کي)پنهنجي مدد الء( مونکي اندشو آهي ته هو توهانجو دين نه بدالئي ڇڏي يا فساد نه ڦهالئي ملڪ ۾” وقال

موسي اني غذت بربي و ربڪم من ڪل متڪبر ال يئومن بيوم الحساب” موسي چيس ته مانپناه گهران ٿو پنهنجي رب جي ۽ تنهنجي پروردگار جي هر ان تڪبر کان جيڪي روز حساب تيايمان نٿا رکن“ اهو شخص جنهن

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 18

فرعون کي جهليو هو رستي ۾ فرعون جو سئوٽ هو ۽ ڪافرن کان پاڻ کي لڪائي رکندو هو ڇو جو هن سمجهيو ته جي هنن کي خبر پئجي وئي ته ان ايمان آندو آهي ته اهي ان کي به جان سان ماري ڇڏيندا ڪن جو

خيال آهي ته اهو فرعون جو سئوٽ نه پر هڪ اسرائيلي هو ابن جريح ابن عباس رصيه کا روايت ڪري چوي ٿو ته اهو قبطين مان هو اهو ئي هڪ شخص هو جنهن موسي ع تي ايمان آندو هو ۽ ٻيو اهو شخص هو جيڪو ڊوڙندو

ڪناري کان موسي ع وٽ خبرداري ڪرڻ آيا هو ته کين ع قتل ڪيو ويندو ٽي خوسنصيب فرعون جي زال آسيه رضيه هويون جن سندن نبوت تي ايمان آندو هو آل فرعون جي مومن جو نالو” خير لکيو ويو آهي” والاله

“اعلم

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ نائون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ نائون.”دارقطني چوي ٿو ته آل فرعون جي مومن جو نالو ”خير“ لکيو ويو آهي )واهلل اعلم( بهر حال ان جو نالو ڇا به هجي هو هڪ سچو مسلمان هو جڏنهن فرعون لعين اهلل ج جي نبي

موسي ع کي قتل ڪرڻ جو ارادو ڪيو ۽ پنهنجي دربارين سان ان سلسلي ۾ مشهوره ڪيو ته اهو مسلمان تڙپي پيو ۽ نهايت نرميء سان ترغيب ۽ ترهيب جو انداز اپنائي فروعن کي موسي ع جي قتل کان باز رکڻ الء گفتگو

ڪئي ۽ راء ڏيڻ جي لهجي ۾ کيس روڪيو. حديثن ۾ اچي ٿو ته نبي صلعم جن فرمايو آهي ته” بهترين جهاد، جابر بادشاه جي اڳيان حق جي ڳاله ڪرڻي آهي“ هتي به ان شخص ائين ڪري پنهنجي ايمان جو اظهار ڪيو هو ۽ اڳ تائين جيڪو لڪائيندو رهيو هو هن ان جي تصريح ڪئي ۽ هن چيو ته”اتقلون رجال ان يقول ربي اهلل“ چيو توهان قتل ڪرڻ چاهيو ٿا هڪ شخص کي ان سبب ڪري ته هو چئي ٿو ته مهنجو پروردگار اهلل ج آهي“ قدجاء ڪم بالبينات من ربڪم“ حاالنڪه هو کڻي آيو آهي توهان وٽ دليلون توهان جر رب طرفان“ هن جا پيغام هن جي سچائيء جا دليل آهن ڇو ته” و ان يڪ ڪاذبا فعليه ڪذبه”۽ جي هو حقيقتن ڪوڙو آهي ته ان جي ڪوڙ

جي شامت ان تي ٿيندي“ هن مومن شخص فرعون ۽ ان جي قوم کي سمجهايو ته” يا قوم لڪم الملڪ اليوم ظاهرين في االرض”اي منهنجي قوم! مڃيم ته اڄ توهانجي حڪومت آهي)۽ توهان کي( غلبو حاصل آهي هن

ملڪ ۾“ فمن ينصرنامن باس اهلل ان جاء نا” ليڪن مونکي ٻڌايو ته ڪير بچائيندو اسانکي اهلل ج جي عذاب کان جي اسان مٿان اچي ڪڙڪي“ اهو ٻڌي فرعون ان شخص کي چيو ته” قال فرعون. ما اربڪم اال اري“ فرعون چيو!

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 19

مان ته اهو مشهورو ڏيندس جنهن کي مان صحيح سمجهان ٿو“ و ما اهديڪم اال سبيل الرشاد“ ۽ نٿو رهنمائي ڪران مان توهانجي مگر سڌي رستي طرف“ اهلل ج فرمائي ٿو ته پوء” و نادي فرعون في قومه ... سلفا و مثال

لالخرين )سوره الزخرف( ۽ پڙهو ڏنو فرعون پنهنجي قوم ۾ )۽ ( چوڻ لڳو اي مهنجي قوم! ڇا مان مصر جو فرمانوا ناهيان؟ ۽ هي شاخون جيڪي مهنجي هيٺان پيون وهن کا توهان)انهن کي( نه ٿا ڏسو؟ ڇا مان بهتر ناهيان ان

شخص کان جيڪو ذليل آهي ۽ صحيح ڳالهائي به نٿو سگهي) جي هي سچو نبي آهي( ته ڇو نان الٿا ويا ان تي سون جا ڪنگڻ يا ڇو نه آيا ان سان گڏ فرشتا قطار درقطار. ائين ئي هن احمق بڻيو پنهنجي قوم کي سو هو ان جي

پيروي ڪرڻ لڳي پيا. در حقيقت اهي نافرمان ماڻهو هئا. بس جڏنه انهن اسانکي ناراض ڪري وڌو ته اسان انهن کان انتقام ورتو ۽ پوء اسان انهن کي غرق ڪري ڇڏيو ۽ بڻائي ڇڏيسون انهن کي پيشوا ۽ قصا پويان اچڻ وارن الء“

ولقد ارسلنا موسي بآيتنا... بئس الرفد المرفد) سوره هود( ۽ بيشڪ اسان موڪليو موسي کي پنهنجين نشانين ۽ صريح غلبي سان فرعون ۽ انهن جي دربارين وٽ ته انهن پيروي ڪئي فرعون جي حڪم جي ۽ فرعون جو

حڪم بلڪل غلط هو. هو پنهنجي قوم جي اڳيان اڳيان هوندو قيامت جي ڏينهن ۽ اچي وجهندو انهن کي آتش)جهنم( ۾ تمام خراب داخل ٿيڻ جي جڳه آهي جتي انهن کي وڌو ويندو ۽ انهن تي موڪيون وينديون هن دنيا ۾ لعنتون ۽ قيامت جي ڏينهن به وڏو عطيو آهي جيڪو انهن کي ڏنو ويندو“ يقول االنسان يومئذ اين المفر. تي

ڪال ال وزرالي يئومئذ المستقر.) سوره القيامه( )ان ڏينهن( انسان چوندو ڀڄڻ جي جڳه ڪٿي آهي. هر گز نه. ا

“ڪا به پناهگاه ناهي. صرف اوهانجي رب وٽ ئي ان ڏينهن رهڻو آهي

۽ پوء انهن کي ٻڌايو ويو ته حضرت يوسف عاله الصالت والسالم ان کان پهرين مصر نبي بڻجي آيا هئا ۽ اهلل ج ان ع جي ڪري توهان تي گهڻا احسان ڪيا ۽ پوء موسي ع کي موڪليو ويو جيڪي انهن جي ئي نسل مان ۽

اوالد هئا. ”وقال فرعون يهامن.. وما ڪيد فرعون اال في تباب. )سوره المئومن(. ۽ فرعون چيو اي هامان! ٺاه مهنجي الء هڪ ڊگهو محل )ان تي چڙهي( مان ان تي راهن تي پهچي وڃان. يعني آسمان جي راهن تي ۽ پوء مان جهاتي

پائي ڏسان موسي جي اهلل ج کي ۽ مان ته يقين سان ٿو چوان ته هو ڪوڙو آهي. ۽ ائين ئي آراست ڪيو ويو فرعونالء ان جو عمل ۽ روڪيو ويو ان کي راه )سڌي( کان ۽ نه هو فرعون جو سڄو فريب پر ان جي پنهنجي تباهيء الء“ ما عملت لڪم من اله غيري فاوقدلي يها من علي الطين فا جعل لي صرحا لعلي اطلع الي اله موسي و اني ال ظنه من الڪاذبين.)سوره القصص( مان ته نٿو سمجهان ته توالء موکان سواء ڪو ٻيو اهلل آهي. بس باه ٻار مهني الء

اي هامان! ۽ ان تي س رون پچاء. مهنجي الء هڪ ڊگهو محل تعمير ڪر. شايد )ان تي چڙهي( مان ڳولي سگهان

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 20

موسي جي اهلل کي. ۽ مان ته سمجهان ٿو ته هو ڪوڙو آهي“ اڪثر مفسرين چون ٿا ته ان جي وزير ”هامان“ ان الء اهو محل تعمير ڪيو جيڪو ايڏو ته بلند هو جو ڪنهن به اک ان کان پهرين ايڏو وڏو محل نه ڏٺو هو ۽

.(عمارت پڪي سرن سان ٺاهي وئي هئي)واهلل اعلم

فارسلنا عليهم الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم آيات مفصالت فاستڪبروا و ڪانوا قوما مجرمين” پوء موڪليو اسان انهن مٿان طوفان ۽ مڪڙ ۽ جوئون ۽ ڏيڏر ۽ خون)هي سڀ( اضح نشانيون هيون پوء به هو

تڪبر ڪندا رهيا ۽ هو ماڻهون )پيشه ور( مجرم هئا.“ فرعونين تي جيڪو طوفان عذاب لٿو ان تي آئمه مفسرين جو مخلف رايا آهن. ابن عباس ان مان مراد موسال ڌار بارش ٿو وٺيجنهن سان آباديون غرق ٿي ويون ۽ وڻ ٽڻ باغ

ٻنيون جا نشان مٽجي ويا. مجاهد بقول پاڻي ۽ طاعون ڦهليو. ابن عباس رضيه چون ٿا ته عام وبا هئي جنهن سان پورو مصر متاثر ٿيو هو. عالمه ابن جرير بيبي عائشه رضيه کان روايت ڪن ٿا ته نبي صلعم فرمايو ته” طوفان مان

مراد موت هو. ابو دائود ۽ سلمان فارسي رضيه عنهما روايت ڪن ٿا ته جڏنهن نبي صلعم جن کان مڪڙ جي باري پڇيو ويو ته پاڻ فرمايائون ته اهو )مڪڙ( اهلل ج جي لشڪر ۾ سڀ ڪان وڌ آهي نه مان ان کان کان ٿو ۽ نه ئي ان کي حرام ٿو چوان. نبي سائي صلعن جو مڪڙ نه کائڻ طبعي نفرت جي ڪري هو جيئن پاڻ ڳوه کي کائڻ

ڇڏي ڏنو ۽ بصر، ٿوم، گندنا)بدبودار ڀاٺي جيڪا بصر ۽ ٿوم جي مشاهب آهي( کائڻ سان پرهيز ڪيائون. صحيحن ۾ عبداهلل بن ابي اوفي رصيه کا روايت آهي ته فرمائين ٿا ته ” اسان نبي صلعم جن سان گڏوگڏ جنگين)غزوات( ۾ شريڪ ٿياسون جن ۾ اسان مڪڙ کائيدا هئا سون“ مطلب ته مڪڙن جو طوفان لٿو جنهن مصر جي هر ٻني باغ

ل ميووا، ساوڪ کائي چٽ ڪري ڇڏيا. مصر ۾ ڏيڏرن جو ايترو ته تعداد وڌيو جو هو قبطين جي ڪپڙن، جا گ

کائڻ جي شين ۽ ٿانون وغيره ۾ نظر آي. ايستائي جو جي ڪو شخص کائڻ ال ء وات به کوليندو هو ته ان جي وات ۾ ڏيڏر ڪري پوندو هو. مصر جو سمورو پاڻي )شاخون، کوه، نديون( خون خون ٿي ويو هو. ماڻهو ان ڏڪار کان

پريشان ٿيڻ لڳا ته موسي ع کي چوڻ لڳا” ادع لنا ربڪ بما عهد عندڪ لئن ڪشفت عنا الرجز لنئمن لڪ و لنرسلن معڪ بني اسرائيل. )سوره االعراف( دعا ڪر اسان الء پنهنجي رب کان ان عهد جي سبب جيڪو ان جو توسان آهي جي تون هٽائي ڇڏين اسان کان هي عذاب ته اسان ضرور ايمان آڻيينداسون توتي ۽ ضرور رواني ڪري ڇڏينداسون توهان سان قوم اسرائيل“موسي ع اهلل ج کان دعا ڪئي ۽ عذاب ٽري ويو ۽ جڏنهن قطبي وعده جي

خالف ويا هئا ته انهن تي پوء مڪڙن جو عذاب الٿو ويو هو. چون ٿا ته مڪڙن هر شي چٽ ڪي ڇڏي هئي ايستائن جو لوه جا دروازا ۽ ان م لڳل ڪلين کي به. وري هنن معفي گهري عزاب ٽري وين ۽ وري نافرمان ٿي ويا ته

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 21

پوء وري مٿائن جوئن جو عذاب الٿو ويو. مجھحمد ابن اسحاق چوي ٿو ته موسي ع کي حڪم ٿيو ته پنهنجي عصا فالڻي جبل تي هڻ ته عصا هڻڻ سان ان مان وئون نڪرڻ شروع ٿي ويون ۽ هر جڳه تي پهچي هنن سمهڻ ۽ بي

آرام ڪرڻ شروع ڪيو. بار بار اهلل ج انهن تي عذاب الٿو ۽ موسي ع جي دعائن سان الهيندو ويو. پر پوء به هو .جهالت ۽ هتڌرمي ڏيکاريندا ويا

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ڏهون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ڏهون.” و او حينا الي موسي و اخيه تبوا لقومڪما بمصر بيتا و اجعلوا بيوتڪم و اقيمو الصلوه بشر المئومنين. )سوره يونس( ۽ اسان وحي موڪلي موسي ۽ ان جي ڀاء تي ته مهيا

ڪريو پنهنجي قوم الء مصر ۾ ڪي گهر ۽ بڻايو پنهنجي گهرن کي قبله رخ ۽ قائم ڪريو نماز ۽ )اي موسي!( ء اهلل ج ٻنهين ڀائرن ع کي قبطين کا پرڀرو ٿي گهر تعمير ڪرڻ جو حڪم ڏنو ته خوشخبري ڏي مومنن کي“ پوجڏنهن انهن کي ان مان ڪوچ ڪرڻ جو حڪم ملي ته ته سڀني کي آسانيء سان اطالع ٿي سگهي. مفسرين ۽

اهل ڪتاب چون ٿا ته بني اسرائيل فرعون کان عيد ٻاهر وڃي ملهائڻ جي اجازت ورتي جيڪان هن مجبوري سان ڏني پر بني اسرائيل ن جي مڪمل تياري ڪري چڪا هئا ۽ هو ڀڄي نڪري آيا اهائي ان مملڪت ۾

فرعون ۽ ان جي لشڪر خالف سازش هئي اهل ڪتاب موجب عيد کا مالئڻ ال هلل ج کين حڪم ڏنو ته قبطين ڌارا وٺو پوء اهن گهڻي تعداد ۾ زيور ورتا ۽ رات جي تاريڪيء ۾ پوري قوم نڪري ٻاهر آئي ۽ مسلسل

کان زيور ا

سفر ڪندي رهي، انهن جي منزل شام طرف هئي. جڏنهن فروعن کي خبر ملي ته هن بني سرائيل جي تالشي ڪري کين سزا ڏيڻ جو ارادو ڪيو. ” و او حينا الي موسي ان اسر بعبادي .. لهو العزيز الرحيم. )سوره الشعراء( . اسان وحي ڪئي موسي ڏي ته راتو رات )اتان( مهنجن ٻانهن کي ڪڍي وڃ يقينن توهان جو تعاقب ڪيو ويندو . بس

موڪليا فرعون سڄي شهر ۾ ڪارندا) ته ماڻهن کي ٻڌائي( ته هي ماڻهون هڪ ننڍڙي جماعت آهن ۽ انهن اسانکي سخت پرشان ڪيو هي) تاهم فڪر نه ڪريو( اسا سڀ )انهن متعلق( گهڻا محتاط آهيون. ته اسان ڪڍيو

انهن کي ساون باغن ۽) وهندڙ( چشمن ۽) ڀرپور( خزانن ۽ شاندا محلن مان. اسان ائين ئي ڪيو. ۽ اسان بني اسرائيل کي انهن سڀني شين جو وارث بڻايو. بس هو انهن جي تعاقب ۾ نڪتا اشراق جي وقت. پوء جڏنهن هڪ ٻئي کي

ڏسي ورتو ٻنهين گروهن ته موسي جا ساٿي چوڻ لڳا)گهوڙا( اسان ته يقينن پڪڙجي وياسون پاڻ ع چيائون هرگذ نه!

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 22

بالشبه مونسان گڏ مهنجو رب آهي، هو ضرور مهنجي رهنمائي ڪندو ته اسان وحي موڪلي موسي ع طرف ته ڇل پنهنجي ٿصا کي سمنڊ ۾. ته سمنڊ ڦاٽي پيو ۽ ٿي ويو پاڻي جو هر حصو وڏي جبل جيان. ۽ اسان ويجهو

ا

ڪري ڇڏيو اتي ٻئي فرق کي. ۽ اسان بچائي ورتو) انهن موجن سان( موسي ۽ انهن جي سڀني ساٿين کي. پوء اسان غرق ڪري ڇڏيو ٻئي فريق کي، هن واقعي ۾ )وڏي واضح( نشاني آهي. ان ۾ اڪثر ماڻهون ايمان آڻن وارن مان

.“ناهن ۽ بيشڪ )اي محبوب!( توهانجو رب ئي سڀني تي غالب هميشه رحم ڪرڻ وارو آهي

مفسرين لچن ٿا ته فرعون سوار ٿيو پنهنجي لشڪر کي وٺي اسرائلين جي تالش ۾ حڪم ڏنو ته انهن جي قدمن جي نشانن تي تيزايء سان وڌن ان وٽ سمنڊ جيان گجگوڙ ڪندڙ لشڪر هو جنهن ۾ هڪ لک ته نشازده نر گهوڙا هئا ۽ انهن جي سپاهين جو تعداد هڪ ڪروڙ 01 لک هو )واهلل اعلم( ۽ اهو به چئجي ٿو ته بني اسرائيل

وٽ تقريبن 7 لک جنگجو هئا، ٻار پوڙها ۽ عورتون انهن کان عالوه. اڄ جڏنهن هو مصر کي ڇڏي وڃي رهيا هئا ته کين اهلل ج جي ڪليم موسي ٿ جو قرب حاصل هو ۽ هو جڏنهن مصر آيا هئا ته انهن سان اهلل جي پياري رسول

.يعقوب ع جو قرب هو. هو مصر ۾ 011 شمسي سال رهيا هئان وقت سج چڙهيو پئي ۽ ٻئي لشڪر آمهون سامهون هئا ۽ واضح لڙائي

فرعون جڏنهن انهن وٽ اچي پهتو هو ته ا

ڇڙجڻ واري هئي. بني اسرائل خوف ۾ گهٻرئي چوڻ لڳو”انا لمدرڪون“ اسان ته يقينن پڪجي پونداسون“ڇو جو سامهون سمنڊ جو موجون هيون پٺيان فرعون جو لشڪر ساٺي کاٻي پاسي کان بلند ۽ ناقابل عبور جبل هئا. هو ڊپ مان اهلل ج جي نبي موسي کي شڪوه شڪايتون ڪرڻ لڳا موسي ع ورندي ڏنين ته ”ان ربي سيهدين“ هرگز

نه بالشق مونسان مهنجو رب آهي هو ضرور مهنجي رهنمائي ڪندو“ موسي ع جيڪي بني اسرائيل جي قافلن جي پٺيان هلي رهيا هئا پاڻ ع پوء پهرين صف ۾ اچي گجگوڙ ڪندڙ موجن ۽ سمنڊ کي ڏٺو جتي جهاڳ هئي

پاڻ اشارو ڪري چيائون ته مونکي هتان سمنڊ کي عبور ڪري نڪرڻ جو حڪم مليو آهي. موسي ع سان گڏ هارون ع ۽ يوشع بن نون ع به گڏ هئا. يوشع ع ان ڏينهن ۾ بني اسرائيل جا سردار ۽ عالم عابد شما ٿيندا هئا پوء

اهلل ج کين به وحي عطا ڪئي جيڪي موسي ع هارون ع کان پوء اهلل ج جا پيغمبر مقرر ٿيا. چون عا ته آل فرعون جو مومن شخص ڪئين دفعا پنهنجي گهوڙي تي سوار ٿي سمنڊ ۾ گهڙڻ لڳو ته ڇا ان کي پار ڪرڻ

ممڪن آهي پر هر دفعي واپس پئي مڙيو ۽ پوء اهلل ج جي نبي موسي ع کي عرض ڪرڻ لڳو ته هن سمنڊ کي پار تي ئي موسي ع تي وحي

ڪرڻ ممڪن ڪونهين. ايتري ۾ فرعون به پنهنجي لشڪر سان ويجهو اچي پهتو ته ا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 23

آئي ۽ حڪم ٿيو ته” ان اضرب بعصاڪ الحجر“ ته ضرب هڻ پنهنجي عصا سان سمنڊ ۾“ جڏنهن پاڻ ضرب هنيائون ته سندن زبان تي هي ڪالم هو” اهلل ج جي حڪم سان ڦاٽي پئو“... فانفلق فڪان ڪل فرق ڪلطود العظيم)سوره اشعراء( .. ته سمنڊ ڦاٽي پيو ۽ ٿي يو پاڻيء جو هر حصو وڏي جبلن جيان“ چون ٿا ته سمنڊ ۾ 02 رستا

بڻجي ويا هر قبيلي ال هڪ جدا رستو” ڪي چو ٿا ته انهن رستن جي وڄ ۾ دريون به ٺهي آيون هيون ته هي گذرندڙ قبيال انهن مان هڪ بئي کي ڏسي به سگهن )واهلل اعلم( اهلل جزيره جي هوا کي پوء حڪم ڏنو ته سمنڊ جي انهن رستن کي زمين کي خشڪ ڪندو وڃ، ته گپ بلڪل نه ٺهي پو پون ٿا ته ايترا خشڪ رستا هئا جو رن ۾ مٽي به لڳل ڪانه هئي .” فاتبعهم فرعون بجوده فغشيهم و

جڏهن گهورا ماڻهون پار پيا ته سندن پيرن ۽ ک

اضل فرعون قومه وما هدي. )سوره خه(. بس فرعون انهن جو تعاقب ڪيو پنهنجي لشڪر سميت ۽ چڙهي ويو فرعونين تي سمند )موجون( جيئن ڇائجي ويون انهن تي“و اترڪ البحر رهوا“ ۽ رهڻ ڏي سمنڊ کي ٿهميل) انهيء

حالت ۾(. و انجينا موسي و من معه اجمعين، ثم اغرقنا اآلخرين ان في لڪ آليه و ما ڪان اڪثرهم مومنين و ان ربڪ لهو العزيز الرجيم )سوره الشعراء( ۽ اسان بچئي ورتو موسي ۽ انهن جي همراهن کي پوء اسان غرق ڪري

ڇڏيو ٻئي فرق کي. هن واقعي ۾ نشاني هي ۽ ان مان اڪثرماڻهو ايمان آڻڻ وارا ناهن ۽ بيشڪ اوهانجورب ئي .سڀني تي غلب ۽ هميشه رحم ڪرڻ وارو آهي

.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ يارهونن مهني کي ”

اهل ڪتاب چون ٿا ته جڏنهن بني اسرائيل کي مصر مان نڪرڻ جو حڪم مليو هو ته اهلل ج ا

سندن سن جو پهريون پهنو قرار ڏنو هو. انهن کي حڪم مليو هو ته هر هڪ گهر جا ماڻهو هڪ هڪ ٻڪرو جو پاڙي وارو ملي هڪ ٻڪر ذبح ڪندا. ذبح ڪرڻ کان پوء

ذبح ڪندا. انهن ڏي ٻڪر نه هجي ته اهو گهر ۽ ا

ٻڪرن جو خون کڻي پنهنجي دروازن جي چانٺ ۽ درن تي هڻندا ته جيئن خبر پئجي سگهي ته هي بني اسرائيل جا هي ان گوشت کي رڌي نه کائين بلڪه ڀ)ڃين کائين ۽ مڍي، پاوا ۽ اوجهريء کي به ڀڃي کائين، ڪاب

گهر آهن. ا

شي ان ۾ باقي نه رهي. ڪابه هڏي نه توڙي وڃي ۽ ٻڪر جنهن به گهر ۾ ذبح ٿيو هجي ان ۾ ئي کاڌو وڃي، اهو گوشت ان گهر کان ٻاهر نه نڪري. 7 ڏينهن تائين خميري ماني کائين، هي قرباني سال جي پهرئين مهني جي 00

تارخ جو ڪئي وڃي. هي اتفاقن موسم ”ربيع“ جو هو. انهن کي حڪم مليو ته جڏنهن هو قربانيء جو ڀڳل گوشت کائين ته هنن جي چيله ۾ ”ڪمر بند“ ٻڌل هجن، جوتا پيرن ۾ پاتل هجن ۽ لٺيون هٿن ۾ هجن. هو قربانيء جي

گوشت کي بهي بهي تمام جلديء سان کائين ۽ جيڪو شام تائين کائڻ کان بچي وڃي ان کي صبح تائين بچائي نه

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 24

رکن بلڪه باه تي ساڙي ڇڏين. هي انهن جي پٺيان ان وقت تائين عيد جو ڏينهن ڳڻيو ويندو جيستائين تورات تي عمل ٿيندو رهندو، جڏنهن هي ڪتاب منسوخ ٿي ويندو ته هي قانون به معطل ٿي ويندو. ۽ ائين ئي ٿيو، انجيل

.جي اچڻ سان شريعت موسوي منسوخ ٿي وئي

اهل ڪتاب چون ٿا ته ان رات اهلل ج قبطين جي پهلوٺين ۽ ان جي جانورن جي پهلوٺين کي قتل ڪري ڇڏيو ته جيئن هو بني اسرئيل کان غافل ٿي وڃن. نصف النهار جي وقت جڏنهن بني اسرائيل مصر مان هجرت ڪئي ته

اهل مصر پنهنجي پهلوٺين تي آه زاري ڪري رهيا هئا هر گهر ۾ ماتم وڇيل هو. ايتري ۾ موسي ع تي وحي نازل ٿي ته جلدي جلدي مصر مان نڪري وڃي، بني اسرائيلين اٽو ڳوهيو ۽ خمير تير ٿيڻ کان پهرين ان کي کڻي وڃڻ

ڌارا لڳا. انهن تباقن سميت اٽو پنهنجي ڪلهن تي کنيو هو، قبطين جا زيور به هنن ساڻ هئا جيڪي هنن کائن ا

ورتا هئا جڏنهن هو مصر مان نڪتا هئا ته انهن جو تعدا 0 لک هو. عورتون ۽ ٻار انهن کان عالوه هئا، انهن سان گڏ .(گهڻائي مويشي )مال( به هئا. بني اسرائيل 001 سالن تائين مصر ۾ رهيا هئا )هي بيان تورات جي نص آهي

هن سال کي ”فسح“ جي سن جو نالو ڏنو ويو اهائي انهن جي ”عيد فصح“ آهي انهن وٽ ٻه ٻيون عيدون به آهن هڪ جو ناو ”عيد الفطر“ ۽ ٻيء جو نالو” عيدالحمل“ آهي اهوئي هنن جو پهريون سال آهي هي ٽئي عيدون انهن

.جي ڏينهن ۾ گهڻيون اهميت رکن ٿيون هي شيون انهن جي ڪتاب ۾ منصوص آهن

بني اسرائيل جو هي قافلو جڏنهن مصر مان نڪتو هو ته حضرت يوسف ع جو تابوت به انهن سان گڏ هو هنن ”بحر سوف“ جو رستو اختيار ڪيو جڏنهن هي قافلو ڏينهن جي گرميء ۾ سفر ڪندو هو ته انهن جي اڳيان اڳيان

هڪ جهڙ هلندو هو جنهن ۾ نور جا ٿنڀ هئا ۽ جڏنهن رات ٿيڻ لڳندي هئي ته باه جي ٿنڀن وارو جهڙ انهن جي رهنمائي ڪندو هو. بآلخر هي قافلو سمنڊ جي ڪناري تي پهچي ويو، بني اسرائيل سمنڊ جي ڪناري تي پڙاء

وڌو انهيء دوارن فرعون جو لشڪر به اچي پهتو هو کين پاڻ وٽ ويجهو ايندو ڏسي رهيا هئا جنهن تي هو پريشان ذرين ها. موسي

ٿي ويا ايستائين جو چوڻ لڳا ته هن ويرني ۾ مرڻ کان بهتر هو ته هو مصر ۾ غالميء واري زندگي گ

ع کين تسلي ڏني ۽ چيو ته ڊڄڻ جي ضرورت ڪانهين ۽ گروعون ۽ ان جو لشڪر پنهنجي شهر واپس هرگز .ڪونه ويندو

اهل ڪتان چون ٿا ته موسي ع کي حڪم مليو ته سمنڊ ۾ عضا سان ڌڪ هڻ ته هي ٻن حصن ۾ ورهائجي ويندو ۽ بني اسرائيل جو قافلو خشڪي تي هلندي پار ٿي ويندو، موسي2 ع عصا جو ڌڪ هنيو پاڻي ٻن حضن ۾

تر )جنوب( کان هوا کي حڪم ڏنو ته ان رستي تي وهي ان کي ٿي ويو وچ مان خشڪي نظر آئي ڇو ته اهلل ج ا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 25

خشڪ ڪري ڇڏ، بني اسرائيل سمنڊ مان پار لنگهي ويا فرعون جو لشڪر پيڇو ڪري سمنڊ جي وچ ۾ پهچي ويو ته اهلل ج موسي ع کي حڪم ڏنو ته هاڻ عصا جو ڌڪ وري هڻ ، عصا لڳي ته پاڻي پنهنجي اصلي حالت ۾

.اچي ويواهل ڪتاب ٻڌائين ٿا ته جڏنهن اهلل ج فرعون ۽ انهن جي لشڪر کي غرق ڪري ڇڏيو ته موسي ع ۽ بني نگنائي رهيا هئا” اسان خداوند ذوالجالل جي حمد و ثنا ڪريون

اسرائيل اهلل ج جي حمد ۽ ثنا جا هي شعر گ

جيڪو لشڪرن تي غضبناڪ ٿيو، جنهن انهن جي گهوڙن کي ۽ چونڊيل سردارن کي سمنڊ ۾ غرق ڪري ڇڏيو)هي تسبيح تمام ڊگهي آهي( لکن ٿا ته هارون ع جي ڀيڻ مريم جيڪي نبيه هويون دف ورتي ۽ بني اسرائيل

چاريا” پاڪ آهي رب قهار جنهن گهوڙن کي هالک جو ٻيون عورتون به دف کڻي ان جي پٺيان آيون ۽ هي لفظ ا

ڪيو 7 انهن جي سوارن کي سمنڊ ۾ وجهي ڇڏيو“ شايد اهوئي سبب هو جو محمد بن ڪعب قرضي کي غلط فهمي ٿي ۽ هن اهل ڪتاب جا هي شعر ڏسي چيو ته مريم بنت عمران والده عيسي ع کي هارون ع ۽ وسي ع جي ڀيڻ چئي ڇڏيو يا اخت هارون )سوره مريم( حضرت مريم بن عمرانجو هارون ع جي ڀيڻ هئڻ ممڪن سان

هرون ع جي ڀيڻ به مريم بن عمران آهي ۽ عيسي ع جي والده ماجده جو نالو به مريم بن عمران آهي ۽ هي ٻئي (الڳ الڳ شخصيتون هيون ڇو جو بني اسرائيل اڪثر بزرگن جا ناال پنهنجن ٻارن تي به رکندا هئا. )واله اعلم

عليه الصالت والسالم پارٽ ٻارهون قصو موسي .”

رون ع جي جيئن ته اسان ٻڌائي چڪا آهيون ته اتفاق سان ها” .عليه الصالت والسالم پارٽ ٻارهون قصو موسيع جي والده جو نالو به مريم بنت عمران هو ۽ هي ٻئي الڳ الڳ ڀيڻ جو نال به مريم بنت عمران هو ۽ عيسي

شخصيتون هيون ڇو ته ٻنهي دئورن جي وچ ۾ ڪافي عرصو گذريو هو ۽ بني اسرائيل اڪثر پنهنجي ٻارن جا ناال ” ي صلعم جن جو فرمان به هن جي شهادت ڏي ٿو تهمسلم روايت ٿي ڪري ته نب. بزرگن جي نالي سان رکندا هئا

ڪه مغير بن شعبه رضيه کان اهل نجران، اخت هارون متعلق پڇيو ته کين سمجه ۾ نه آيو ته ڇا جواب ڏين حتيته ڇا توهانکي خبر ناهي ته هو پنهنجي ٻارن جا ناال ” پاڻ نبي سائين صلعم جن کان پڇيائون ته پاڻ ص فرمايو ته

اهل ڪتاب طرفان هارون جي ڀيڻ کي نبيه چوڻ ائين آهي جيئن ڪنهن “ بين جي نالن تي رکندا هئا؟پنهنجي نبادشاه جي زال کي ملڪه چوڻ ۽ امير جي زال کي مالڪڻ چوڻ اگرچه هو پاڻ بادشاه ۽ ڪنهن قبيلي جي سردار

يون حاالنڪه نه انهن نه هونديون هيو هي به اهوئي سبب آهي ته هو نبوت جي گهراڻي ڪري نبيه سڏجيون ههل ڪتاب لکن ٿا ته جڏنهن قافل سمنڊ پار ڪري اوڪري آيو . طرف وحي ايندي هئي ۽ نه هو قيقي نبه هيون

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 26

ڏينهن بغير پاڻيء جي رهيا، ڪجه ماڻهن انهن تي هاء گهوڙا شروع ڪري 3۽ شام طرف روانو ٿي ويو ته رستي ۾ هو کارو

ع کي اهلل ج هو جنهن کي پيئڻ ممڪن نه هو ته موسي(ڪڙو)ڏني هنن کي هتي پاڻي ته مليو پر ا

حڪم ڏنو ته پنهنجي عصا هن کوه ۾ وجه، پاڻ ع جڏنهن ان کاري پاڻيء ۾ پنهنجي عصا وڌي ته اهو پاڻي ٿڌو ۽ .مٺو بڻجي ويو ۽ ان جڳه تي ئي اهلل ج کين ع فرضن ۽ سنتن جي تعليم ڏني ۽ ٻيون نصيحتون به ڪيون

اسرائيل البحر فاتوا علي قوم يعڪفون علي اصنام لهم قالوا يموسي اجعل لنا الها ڪما لهم وجا وزنا ببني ”۽ اسان پار ڪيو ( سوره االعراف)ان هئوآلء متبر ماهم فيه و بطل ما ڪانو يعلمون . الهه قال انڪم قوم تجهلون

نجي بتن جي عبادت ۾، بني بني اسرائيل کي سمنڊ مان ته گذريا هو هڪ اهڙي قوم وٽان جيڪي مگن هئا پنه۽ بي )ع چيو توهان جاهل موسي. خدا جيئن هنن جا خدا آهن( اهڙو)ٺاه اسان الء به هڪ اسريئيل چيو اي موسي

بيشڪ هي ماڻهون جنهن ڪم ۾ رڌل آهن تباه ٿي رهندا ۽ باطل آهي جيڪو ڪجه هو . ماڻهون آهيو( سمجهٿي سگهي ٿو ته گذرندي گذرندي بني . صورت ڍڳيء جهڙي هئي چون ٿا ته ان بت جي شڪل ۽“ ڪري رهيا آهن

اسرائيل جي ڪن ماڻهن انهن کان پڇيو به هجي ته هن مورتيء جي عبادت ڇو ٿا ڪن ۽ هنن ٻڌايو هجي ته اها ۽ . مورتي کين فائدو رسائي ٿي، نقصانن کان بچائي ٿي ۽ ان جي ذريعي انهن کي ضرورت جون شيون ۽ رزق ملي ٿو

ن جاهل اسرائيلين انهن ڳالهين کي سچ سمجهي ورتو هوجي ۽ هاڻ هو اهلل ج جي نبي ڪليم ع کان هڪ ڪعانهن تي هر شيء بحر حال موسي. مورتيء جي فرمائش ڪري رهيا هجن جنهن کي هو پاڻ الء خدا بڻائي رکن

ع کين اهلل ج جون يواضح ڪري ڇڏي ته هي بت پرست پرئين درجي جا جاهل ۽ بي عقل آهن ۽ پوء موساهلل ج کين ان دئور جي ماڻهن جي نسبت علم ۽ شرع جي ذريعي انهن کي فضيلت عطا . نعمتون ياد ڏياريون

ڪئي هئي ۽ انهن جو زڪر ڪيو انهن کي ياد ڪرايو ته اهلل ج جو نبي ۽ ڪليم به ساڻن هم سفر ۽ هم نشين ن ڪهڙا ڪهڙا احسان ڪيا، ڪهڙيء ريت پنهنجي هو پاڻ ع کين چيو ته ٿورڙو کڻي ياد ڪن ته اهلل ج کي

فضل و ڪرم سان نوازيو، کين فرعون جهر جابر بادشاه جي ظلم کان نجات بخشي، سندن دشمن کي سندن اکين اڳيان غرق ڪيو جيڪو ڪجه مال دولت انهن جي قبضي هيٺ هو سڀ انهن جي قبضي ۾ آڻي رکيو ته هنن

عبادت ” ا پر هو ته بت پرستيء جي خواهش رکڻ لڳا چيائين ته ياد رکوکي انهن نوازشن جو شڪر ادا ڪرڻ کپي هجي الئق صرف اهلل ج رب العزت آهي جنهن جو ڪو به شريڪ ناهي ڇو جو هو ئي خالق، رازق ۽ قهار آهي، بت

ٺاهڻ جو سوال بني اسرائيل جي ئي ڪن نا سمجه ماڻهن ڪيو هو ۽ سڀئي ٻيا ماڻهون ان برائيء ۾ شريڪ نه ئاه .

تي سندن مهاڳو هڪ جابر موسيع جڏنهن مصر جي حدن مان نڪري آيا ۽ بيت المقدس جي سامهون پهتا ته ا

ع بني اسرائيل کي حڪم پوء موسي. وغيره هيون“ ڪنعنين”۽“ فزاريين”، “حيثانيين”قومن سان پيو هي قومون ڏنو ته فلسطين ۾ داخل ٿي وڃو ۽ انهن قومن سان جنگ ڪريو ۽ انهن کي بيت المقدس مان ماري ڀڄايو ڇو جو

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 27

ع جي زباني هي ملڪ توهان کي ڏيڻ جو وعدو ٿيو اهلل ج هي شهر اوهان الء لکي ڇڏيو آهي ۽ ابراهيم ع ۽ موسياهلل ج پوء هنن تي خوف مسلط ڪري . جهاد کان منهن موڙي ويٺاآهي پر بني اسرائيلن انڪار ڪري ڇڏيو ۽

جي صحراء ۾ بهٽڪڻ الء ڇڏي ڏنو جتي هو هڪ عرصي تائين خانه بدوشن وانگ هڪ “ تيه”ڇڏيو ان هن کي . سالن تائين کين فلسطين ۾ داخل ٿيڻ نصيب نه ٿيو هو 04جڳه کان ٻي جڳه منتقل ٿيندا رهندا هئا ۽ تقريبن

داخل ٿي وڃو ! اي مهنجي قوم“ ادخلوا الرض المقدسه التي ڪتب اهلل لڪم و ال ترتدوا علي ادبارڪمياقوم ”ان فيها يا موسي 1قالو“ هن پاڪ زمين ۾ جنهن کي لکي ڇڏيو آهي اهلل ج توهان الء ۽ نه پٺيان هٽجو پٺي ڏئي

. آهن( آداد)ع هن زمين ۾ ته وڏيون جابر قومون چوڻ لڳا اي موسي“ قوما جبارين

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ تيرهون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ تيرهون.” و اذقال موسي لقومه .. علي القوم الفسقين. )سوره المائده( جڏنهن چيو موسي ع پنهنجي قوم کي اي مهنجي قوم! ياد ڪريو اهلل ج جا احسان جيڪي توهان تي ٿيا جڏنهن

ٺاهيا ان ج توهان مان نبي ۽ ٺاهيائين توهان کي حڪمران ۽ عطا ڪيائين توهان کي جيڪي نه عطاڪيو هئئين ج ڪنهن ٻئي کي سڄي جهان ۾ اي مهنجي قوم! داخل ٿي وڃو هن پاڪ زمين ۾ جنهن کي لکي ڇڏيو

آهي اهلل ج توهان الء ۽ نه پٺيان هتجو پٺ ڦيرائي نه ته ٿيندئو نقصان کڻڻ وارن مان، چوڻ لڳا اي موسي ع هن تان نڪري نٿي وڃي،

ها ا

زمين ۾ ته وڏي جابر قوم )آباد( آهي ۽ اسان هرگز داخل نه ٿينداسون ان ۾ جيسين ڪه ا

ن مان ته پوء اسان ضرور داخل ٿينداسون )ان وقت( چيو هنن ماڻهن )اهلل کان( ڊٺڻوارن مان هئا ها نڪري وئي ا

جي ا

انعام ڏنو هو اهلل جن کي ته )بي ڌڙڪ( داخل ٿي وڃو انهن تي دروازن کان ۽ جڏنهن توهان داخل ٿي ويندا دروازن مان ته يقينن توهان غالب اچي ويندا ۽ اهلل ج تي ڀروسو رکو جي آيو توهان ايمان وارا، چوڻ لڳا اي موسي! اسان ته

تي آهن بس وڃ تون ۽ توهنجو رب ۽ ٻئي وڙهو )انهن هرگز داخل نه ٿينداسون ان ۾ قيامت تائين جيسين ڪه هو ا

سان( اسان ته هتي ئي ويٺا هونداسون. موسي ع چيو اي مهنجا رب! مان مالڪ ناهيان سوا پنهنجي ذات جي ۽ پنهنجي ڀاء جي بس جدائي وجي ڇڏ اسانجي وچ ۾ ۽ هنن نافرمان قوم جي، اهلل ج فرمايو ته هي سرزمين حرام

“ڪئي وئي آهي هنن تي 01 سالن تائين، رولندا رهندا زمين ۾ ته نه ڏک ڪر تون هن نافرمان قوم )جي انجام( تي

هتي ڪي وڏا مفسرين ڪي آثار ٻڌائين ٿا جن ۾ ڪابه صداقت ناهي اڪثر واقعه بي بنياد ۽ باطل آهن جيڪي نه ته عقل جي ڪسوٽيء ته پورا بيهن ٿا ۽ نه ئينقل ڪندي ڪنهن اعتبار جي قابل سمجهي سگهجي

ن قوم جي ماڻهن جي جسماني ساخت انتها درجي جي هولناڪ هئي، انهن ٿو مثلن هي واقعا آهن ته” اهو چوڻ ته ا

جا قد عام مانهن جي قد کان ڪافي وڏا هئا، هڪ روايت ۾ ته اهو به بيان ٿيو آهي ته ” بني اسرائيل جا قاصد جڏنهن فلسطين پهتا ته انهن کي هڪ ماڻهون مليو جنهن انهن کي پڪڙي پڪڙي پنهنجي ٻانه جي آستين ۽

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 28

سلوار جي پائنچن ۾ وجهندو ويو. بني اسرائيل جي انهن قاصدن جو تعداد 02 هو، ان انهن 02 ماڻهن کي ٻانه جي ڇالئي ڇڏيو، بادشاه پڇيس ته هي ڇا پڪڙي آيو آهين؟

ڪف ۽ سلوار جي پائنچي ۾ وجهي بادشاه جي سامهون ا

جڏنهن انهن کي ٻڌايو ويو ته هي انسان آهن ته هو ڏسي حيران ٿي ويو“ هي سڀ بڪواس ۽ خرافات آهن انهن جو هي ايڏا ته

حقيقتن سان ڪو تعلق ناهي. اهو به چئجي ٿو ته” بادشاه انهن قاصدن کي تحفي ۾ جيڪي انگور ڏنا ا

وڏا هئا جو هڪ انگور کي هڪ ماڻهو بمشڪل کڻي پئي سگهيو ۽ هن اهي تحفا ان ڪري موڪليا ته بني .اسرائيل کي انهن جي قوت ۽ طاقت ۽ جسماني حالت جو اندازو ٿي سگهي“ هي ڳاله به صحيح ڪونهين

هڪ ٻيو وقعو به بيانن ۾ اچي ٿو ته” عوج بن عنق“ فلسطينين جي طرفان ميدان تي آيو هو ته جيئن اسرائلين کي هالک ڪري، هن جو قد 0 هزار 0 سئو 00 وال ڊگهو هو“ هن قسم جا چند ٻيا واقعا به ”بغوي “ وغيره بيان ڪيا آهن. جن ۾ ڪابه ؟هقيقت ڪانهين ڇو جو رسول اهلل صلعم جن فرمايو ته” جڏنهن آدم ع اهلل ج پئدا ڪيو ته سندن قد مبارڪ 71 وال ڊگهو هو ۽ پوء ايندڙ نسلن جو قد بتدريج گهٽ ٿيندو ويو ۽ اڃا تائي قد جي اها گهٽتائي ن کي کيڙي

جاري آهي“. مٿي ذڪر ڪيل واقعي ۾ بيان ٿيل آهي ته” عوج هڪ جبل جي چوٽيء تي چڙهيو ۽ ا

ن وقت ئي هڪ پکي ڪر موسي ع جي لشڪر تي هڻڻ جو ارادو ڪيو ته ا

هٿ ۾ کنيو ۽ پو0 هن اهو جبل جو ٽ

هو عوج بن عتيق جي هو ڦاٽي پيو ۽ ا

ن جبل جي ٽوڪڙي کي ڇلڻ شروع ڪيو ته ا

ن پنهنجي چهنب سان ا

آيو ا

گلي جو طوق بڻجي ويو، موسي ع ان تي حمله ور ٿيا پاڻ 01 وال ڊگهي ڇالنگ هنئي سندن قد مبارڪ به 01 ڙيء تائين پهچي کيس ضرب

وال هو ۽ سند هٿن ۾ جيڪا عصا هئي ان جي ڊيگه به 01 وال هئي پاڻ عوج جي ک

هڻي جنهن سان هو هالک ٿي ويو“ هي واقعو ”نوف البڪالي“ کان روايت ٿيل آهي. عالمه اب جرير ان کي ابن عباس رصيه کان نقل ڪيو آهي پر ابن عباس رضيه جي طرفان هن واقعي جي نسبت يقيني ڪانهين، ڪجه به

هوجي ان واقعي جو تعلق اسرائليت سان ئي هوندو. هي سڀ بي اصل قصه بني اسرائيل جي جاهل ماڻهن جا بيان هي اهڙا قصه ماڻهن کي ٻڌائيندا وتن جنهنجي ڪڪا به اصليت ناهي. بني اسرائيل علم کان

ڪيل آهن اڄ به ا

ناواقفيت هئڻ ڪري صحيح ۽ غلط ۾ تميز رکڻجي طاقت نه رکندا هئا ۽ جي هي سڀ قصه صحيح آهن ته ۽ هي ويچارا ت پوء

تي جا رهاڪو ايڏي وڏي جسامت رکندڙ هئا ته پوء بني اسرائيل ڇا ٿي ڪري سگهيا، ا

واقعي ا

انهن جي سامهون ڪيڙن ماڪوڙن وانگر بيبس ريگندڙ انسان هجن ها ۽ پوء انه کي مود الزام ٺهرائڻ به صحيح ڪو نه هو، هو ان ڪري معذور هئا ۽ ڇا ٿي ڪري سگهيا ۽ انهن جي مذمت عدل ۽ انصاف جي منافي معلوم ٿئي ٿي. حاالنڪه اهلل ج جيڪو عادل آهي انهن جي ممت ڪئي اٿس ته انهن جهاد کان جان ڇڏائي هئي ۽ ان

ئي ڏوه جي ڪري کين 01 سالن تائين صحرا ۾ ڀٽڪڻو پيو. ليڪن بني اسرائيل مان ٻه ماڻهو اهڙا هوئا جن جهاد ڪرڻ ۾ رغبت ظاهر ڪئي هئي ۽ ماڻهن کي بزدليء کان بچڻ جي تلقين ڪئي هئي. بيان ڪيو ويو آهي ته

انهن ۾ هو ” يوشع بن نون“ هئا ۽ ٻئي جونالو ”ڪالب بن يوقنا“ هو. هي ارشادات ابن عباس، ماهد، عڪرمه، عطيه،

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 29

سدي، ربيع بن انس ۽ ٻين گهڻنئي مفسري عظام رضي اهلل عنهم جن جا آهن. ”قال رجالن من الذين يخافون“ چيو “ٻن ماڻهن جيڪي ڊڄڻ وارن مان هئا

بني اسرئيل جڏنهن جهاد ڪرڻ کان انڪار ڪري چيو ته اسان ڪمزور ماڻهون آهيون ۽ هنن ديوهيڪل ماڻهن جو مقابلو ڪيئن ٿا ڪري سگهون. چون ٿا ته حضرت يوشع بن نون ع ۽ حضرت ڪالب ع هي ڳالهيون ٻڌي

ورتيون ته پنهنجا گربان ڦاڙي وڌا. حضرت موسي ع ۽ هارون ع اهلل ج جي بارگاه الهيء ۾ سجدو ڪيو ته هنن اسرائلين بي سمجهي سوچي ايڏي وڏي ڳاله ڪري ڇڏي انهن تي رحم ڪر. هو گهڻا ناراض ٿيا ته اهلل ج جي

حڪم جي جواب ۾ هي گفتگو! ۽ هڪ اهڙي قوم جي زبان سان اهڙا بيهوده لفظ جن اهلل ج جا مظاهرا پنهنجين اکين سان ڏٺا هئا” قال رب اني ال املڪ نفسي و اخي فافرق ببيننا و بين القوم الفاسقين“ ۽ پوء اهلل ج وراڻيو ” قال

.(فانها محرمه عليهم اربعين سنه يتيهون في الرض فال تآاءس علي القوم الفسقين. )ترجمون مٿي ڏنو ويو آهيچون ٿا ته جيترا به ماڻهو”ميدان تيه“ ۾ داخل ٿيا هئا انهن مان ڪي به واپس نه آيا هئا بلڪه سڀ جا سڀ 01 سالن جي عرصي ۾ فوت ٿي چڪا صرف انه جو اوالد بچيو ۽ حضرت يوشع ع ۽ حضرت ”ڪالب ع کان عالوه

“مصر مان اچڻ وارا تمام ماڻون هن ويراني ۾ فوت ٿي ويا

عليه الصالت والسالم پارٽ چوڏهون قصو موسي .”

فلسطيني قومن سان جنگ ڪرڻ اهو قصو مونکي اهل ” .عليه الصالت والسالم پارٽ چوڏهون قصو موسيڪتاب جي ڪنهن به ڪتابن مان نه ملي سگهيو ها انهن ۾ اترو ضرور ذڪر آهي ته حضرت يوشع ع کي

نالي هڪ “ خور”ع ۽ هارون ع ۽ موسي. هڪ ڪفار لشڪر سان جنگ ڪرڻ الء تيار ڪيو حضرت موسيع پنهنجي عصا بلند ڪئي، موصي. سردار هڪ جبل جي چوٽيء تي ويهي جنگ جو نظارو ڪرڻ لڳا اسرائيلي

ع عصا بلند ڪندا هئا، حضرت يوشع بن نون کي ڪافرن تي غلبو حاصل ٿي قدرت اهلل ج جيئن ئي موسيهو ۽ يوشع ع جو ويندو هو ۽ پوء جيئن ئي پاڻ ع پنهنجي عصا هيٺ ڪندا هئا ته ڪافرن جو زور وڌي ويندو

ع جي هٿ کي بلند ڪرڻ هارون ع ۽ خور، ان ڏينهن غروب آفتاب تائين موسي. فوجون پسپا ٿيڻ لڳنديون هيوناهلل ج يوشع بن نون ع جي لشڪر کي فتح نصيب . ۾ مدد ڪئي، ٻنهين ع سند هٿن کي پڪڙي بلند ڪيو

.ڪئي

خبر پئي ته هو پاڻ ع وٽ آيا، انهن سان گڏ پنهنجي کي“ يثرون” عجي سهري اهل ڪتاب لکن ٿا ته جڏنهن موسيبه پنهنجي ناني سان “ ۽ عازر“ جرشون”سندن ع ٻئي پٽ . ع جي زال هيون به هيون جيڪي موسي“ صفورا”ڌيء

سان ملڻ آيا ۽ ( يثرون)ع يشرون کي گهڻي عزت ۽ تڪريم ڏني، بني اسرائيل جا سردار به ساڻن موسي. گڏ هئاع جن کي صبح هجي يا شام ڏٺو ته موسي“ يثرون”اهل ڪتاب لچن ٿا ته . سندن گهڻو احترام ڪيو سڀني ماڻهن

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 30

اسرائيلين جي پنهنجي تنازعن جي فيصلي کان فرصت ئي نٿي ملي ته ان مشهورو ڏنو ته پاڻ ع بني اسرائيل مان ڏهن ماڻهن تي انهن کي قاضي ۽ ڏهن 04، هزار، ٻه بح سوئ، 1444ڪي متقي پرهيزگار ماڻهن جو انتخاب ڪن ۽

ع ان جو فيصلو مقرر ڪن ته هو انهن جا فيصال ڪن ۽ جڏنه انهن جي فيصلي ۾ رڪاوٽ اچي ته پوء موسي .صادر ڪن

مهنا 3جي ويجهو هڪ بيابان ۾ داخل ٿيا، مصر مان نڪرندي کين “ سينا”اهڪ ڪتاب لچن ٿا ته بني اسرائيل تان نڪري آيا هئا ۽ اهوئي مهنو هنن الء پهريون مهنو قرار ڏنو ويو ٿي چڪا هئا، ڇو جو هو سال جي شرو

عات ۾ ا

(. واهلل اعلم)۾ داخل ٿيا هئا ته موسم گرما شروع ٿي چڪي هئي “ تيه”هو، موسم بهار جي آمد هئي ۽ جڏنهن هو حضرت موسي. يا هئاجي اردگرد قيام پذير ٿ“ طور سينا”اهل ڪتاب جي بيان ٿيندڙ واقعن موجب بني اسرائيل

اهلل ج حڪم ڏنن ته بني اسرائيل کي مهنجا ڏنل انعام ياد . جبل تي چڙهي ويا ته اهلل ج سان هم ڪالم ٿياته مون ج کين فرعون ۽ ان جيقوم مان نجات ڏني ۽ ڪيئن کين عقب وانگر ظالم شخص جي قبضي . ڪرايو ع

ڪن وهنجن سهنجن ۽ ٽئي “ طهارت”اسرائيل کي چئو ته ع کي حڪم ڏنو ته بني اهلل ج موسي. مان آزاد ڪرايمڏينهن پورا ٿي وڃن ته جبل جي چوڌاري جمع ٿي وڃن مگر ان جي ويجهو 3ڏينهن جي تياري ڪري وٺن ۽ جڏنهن

جيڪون ان جي ويجهو ويندو قتل ڪيو ويندو ايستائن جو ڪو چوپايو به ويجهو نه وڃي، . هرگز نه وڃنجو آواز خاموش ٿي ( بگل)جو آواز نه ٻڌن ائين ئي ڪندا رهن ۽ جڏنهن سڱ (بگل)جيسيتائيم ڪه هو سڱ

وڃي ته پوء انهن کي جبل تي چڙهڻ جي اجازت آهي، بني اسرائيلين اهو حڪم ٻڌو ان جي پوري پورياطاعت . جڏنهن ٽيون ڏينهن ٿيو ته جبل تي هڪ وڏو ڪڪر نمودار ٿيو. ڪئي، وهنتا پاڪ ٿيا ۽ خوشبو وغيره لڳائي

هن ڪڪر ۾ آواز، بجليون، ۽ بگل جهڙ سخت آواز هوئا، بني اسرائيل تي دهشت حاوي ٿي وئي هو نڪتا ۽ دامن جبل تي گهڻو دونهنون ڇائنجي ويو جنهن جي وچ ۾ نور جا ٿنڀ هئا، پورو جبل زلزلي جي . ڪوه ۾ اچي ترسي پيا

ع جبل تي تي وڌندو پئي ويو، موسيجهٽڪن سان لرزي رهيو هو، بگل جو آواز مسلسل پئي آيو ۽ آهستي آهسمٿي هئا ۽ اهلل ج سان ڳالهيون هلي رهيون هيون ، راز و نياز جي ڳالهين کان پوء پوء اهلل ج کين حڪم ڏنو ته هاڻ

هيٺ لهي وڃ ۽ بني اسرائيل کي چئو ته مهنجي حڪمن جي تعميل ڪن ۽ مهنجي نصيحت ٻڌڻ الء جبل جي ڏنو ويو ته هو وڌيڪ ويجو اچن ۽ جبل تي چڙهن ته جيئن وڌيڪ قرب حاصل ويجهو اچن عالمن کي حڪم

هي نص منسوخ ٿي چڪي آهي. ) ڪري سگهن ).

ع عرص ڪيو ته اي مهنجا اللج هو ته ان جبل تي چڙهي نٿا سگهن ڇو جو تو ج انهن کي چڙهڻ کان 2موسين وٺي اچ پر ڪاهن، عالم ۽ بني اهلل ج حڪم ڏنو ته وڃ پنهنجي ڀاء هارون ع پاڻ سا. روڪي ڇڏيو آهي

صرف ( 1.)حڪم صادر ڪيا 14ع ائين ئي ڪيو اهلل انهن سان ڳالهايو ۽ موسي. اسرائيل جا بزرگ ويجهو نه اچن( 3)اهلل ج جي نالي سان ڪوڙا قسم نه کائين ( 2)هڪ اهلل ج جي عبادت ڪن جنهن جو ڪو به شريڪ ناهي

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 31

ني ان ڏينهن کي صرف عبادت الء مخصوص ڪن، ان الء ئي اهل جي ڏينهن جو احترام ڪن يع( ڇنڇر)هفتي ۾ اسالم جمعه المبارڪ جو گهڻي عبادت ڪن ٿا ڇو جو اهلل ج چنڇر جي عبادت کي منسوخ ڪري ڇڏيو هو ۽

والدين جي عزت ۽ تڪريم ڪن ته انهن جي زمين تي عمر ( 0. )جمع کي مسلمانن جي عبادت جو ڏينهن قرار ڏنو( 9)ڪنهن دوست خالف ڪوڙي گوها نه ڏين ( 8)چوري نه ڪن ( 7)زنا نه ڪن ( 6)نه ڪن قتل ( 0)گهڻي ٿئي

پاڙي واري جي زال جي خواهش نه ڪن، نه انهن جي غالمن ،نه انهن ( 14)پاڙي واري گهر ۾ ميري اک سان نه ڏسن حسد نه )جن جي ٻانهين ۽ نه ئي انهن جي ڍڳن جي ۽ نه ئي انهن جي گڏهن جي جيڪي پاڙي وارن جي ملڪيت ه

.(ڪن

.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ پنڌرهونقصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ پنڌرهون.” علماء اسالف لکن ٿا ته حضرت موسي اهلل ج طرفان ڏنل 01

حڪم جيڪي بني اسرائيل تي لٿا هئا انهن ڏهن حڪمن کي اهلل ج قرآن شريف ۾ )سوره انعام ( جي ٻن آيتن ۾ بيان ڪيو آهي ”قل تعالوا اتل ما حرم ربڪم ... لعلڪم تتقون“ توهان چئون ته اچو مان پڙهي ٻڌايان جيڪو هي هي آهن( ته نه شريڪ بڻايو ان سان گڏ ڪنهن شيء کي ۽ ماء

حرام ڪيو آهي توهانجي رب ج توهان تي )ا

پيء سان احسان ڪريو. ۽ نه قتل ڪريو پنهنجي اوالد کي مفلسيء)جي خوف( کان اسان رزق ڏيون ٿا توهان کي ۽ انهن کي به ۽ نه ويجها وڃو بي حيائيء جي ڳالهن طرف جيڪي هجن ان سان ۽ لڪيل هجن ۽ نه قتل ڪريو ان

هي ڳالهيون آهن حڪم ڏنل توهان کي اهلل ج جان کي جنهن کي حرام ڪيو آهي اهلل ج سواء حق جي هي ا

طرفان ته جيئن توهان )حقيقت( کي سمجهو ۽ نه ويجها وڃو يتيم جي مال جي مگر ان طريقي سان جيڪو بهترين هجي ايستائين جو هو پنهنجي جوانيء تي پهچي وڃي. ۽ پورو ڪريو ماچ ۽ تور انصاف سان اسان نه ٿا رسايون

تڪليف ڪنهن کي مگر ان جي طاقت جي برابر ۽ جڏنهن به ڳاله ڪريو ته انصاف جي ڪريو چاهي هجي)ڳاله( هي ڳالهيون جن جو اهلل ج حڪم ڏنو آهي توهانکي ته

مائٽ جي ۽ اهلل ج سان ڪيل وعده پورا ڪريو هي آهن ا

ن جي پيروي ڪريو. ۽ نه پيروي جيئن توهان نصيحت قبول ڪريو ۽ بيشڪ اهو آهي رستو سڌو مهنجو ته ا

هي ڳالهيون حڪم هي جدا ڪري ڇڏيندا توهان کي اهلل ج رستي کان هي آهن ا

ڪريو ٻين رستن جي )نه ته( ا

“ڏنل توهان الء جن جو ته توهان متقي بڻجي وڃو

اهل ڪتاب هنن ڏهن حڪم ملڻ کان پوء ٻين به گهڻين نصيحتن ۽ احڪامن جو ذڪر ڪيو آهي هي تعليم صاقعي الهام سان تعلق رکنديون هيون ۽ اهل ڪتان هڪ عرصي تائين انهن تي عمل به ڪيو مگر پوء انهن

جي غلط سوچن هن تعليم جي حوسن کي داغدار ڪري ڇڏيو هنن ظالمن هنن ۾لفظي ۽ تحريفي اظافتون ڪري ڇڏيون ۽ پوء کائن اها تعليم ڇني وئي هي سڀئي حڪم منسوخ ڪيا ويا ۽ ان جي جڳه تي ٻيا احڪام آيا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 32

.جيڪي مڪمل ۽ اتم صورت ۾ هئا

يا بني اسرائيل قد انجينڪم ... ثم اهتدي )سوره طه(”اي بني اسرائيل! )ڏسو( اسان بچايو توهان کي توهانجي دشمن ”کان ۽ اسان توهان سان وعده ڪيو )ڪوه( طور جي ساڄي طرف جو ۽ اسان الٿي توهان تي ”من ۽ سلوا“ کائو انهن

پاڪ شين مان جيڪي اسان ج توهان کي ڏنيون ۽ ان ۾ حد کان تجاوز نه ڪجو نه ته لهندو توهان تي مهنجو ج هو ڪڙڪي ٿو جنهن مٿان مهنجو ج غضب ته يقينن اهو ڪري پوي ٿو مان ج بيشڪ گهڻو بخشڻ

غضب ۽ ا

وارو آهيان انهن کي جيڪو توبه ڪري ٿو ۽ ايمان آڻي ٿو ۽ نيڪ عمل ڪري ٿو ۽ ان کان پوء انهن هدايتن تي عمل ڪري ٿو“ اهلل ج قوم بني اسرائيل تي گهڻيون نوازشون ڪيون هيون انهن کي من و سلوا جهڙي لذيذ کاڌي سان نوازيو هو جيڪو هنن کي بغير محنت ۽ مشقت جي گهر ويٺي ملي ويندو هو. ”من“ ڏينهن جي پهرئين پهر تي نازل لهندو هو ۽ شام جي کاڌي الء ”سلوا“ جا پکي گهڻي تعداد ۾ لهندا هئا جن کي هو بغير ڪنهن تڪليف جي پڪڙي حالل ڪندا هئا ۽ انه جي لذيذ گوشت سان پيٽ ڀريندا هئا. انهن جي ضرورت الء ”لق و دق“ صحرا )رڻ( ۾

مٺي پاڻيء جو چشمون جاري ٿي ويندو هو، موسي ع جي عصا جي هڪ ڌڪ هڻڻ سان ان پٿر مان اهو پاڻي جاري ٿي ويندو هو جنهن پٿر کي هو پاڻ سان کڻي هلندا هئا ۽ پوء ان ننڍي پٿر مان 02 چشمه نڪرندا هئا، هر قبيلي الء هڪ هڪ جدا چشمون هوندو هو، انهن ئي چشمن مان هو پنهنجي مال مويشين کي به پاڻي پياري

سيراب ڪندا هئا، گرمي پوند هئي ته آسمان مان هڪ جهڙ نڪري ساڻن مٿا ڇانو هڻندو هو پر پوء به هن اهلل ج جي نعمتن جو حق ادانه ڪيو شڪر ادا نه ڪيائون بلڪه آڪڙون ڪندا هئا ۽ انهن نعمتن کي حقارت سان

ڏسندا هئا ۽ مطالبا ڪندا هئا ته انهن نعمتن کي ٻين نعمتن سان بدليو وڃي، من 7 سلوا جي بدلي کين ساڳ، ونگا، ڪڻڪ، دال، بصر وغيره ڏنا وڃن جيڪي زمين تي پئدا ٿيندا هئا موسي ع کين گهڻي تنبيه ڪندا هئا ”

هي شيون اتستبدلون الذي هم الدني بالذي هو خير. اهبطوا مصرا فان لڪم م سالتم” ڇا توهان وٺڻ ٿا چاهيو ا

جيڪي ادنا آهن ان جي بدلي ۾ جيڪي عمده آهي )چڱو( وڃو ڪنه شهر ۾ ، ملي ويندو توهان کي جيڪو تو

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ سورهون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ سورهون.” موسي ع جڏنهن ”ڪوه طور“ تي ويا ته قوم بني اسرائل جي قيادت هارون ع جي سپرد ڪري ويا جيڪي سندن ڀاء ۽ بني اسرائيل ۾ نهايت معظم و مڪرم ۽ پسنديده

شخصيت هئا. هارون ع سندن وال ۽ والده جي نسب سان سڳا ڀاء هئا اهلل ج دعوت حق ۾ کين سندن وزير مقرر ڪيو هو. اهلل ج جڏنهن موسي ع سان ڪالم ڪيو هو اهو ڏينهن بني اسرائيل جي ”عيد قرباني“ جو ڏينهن هو.

” واتخذ قوم موسي من بعده .. و رحمه للذين هم لربهم يرهون )سوره االعراف( ” ۽ بڻائي ڇڏيو قوم موسي سندن وڃڻ کان )طور تي( پوء پنهنجي زيورن مان هڪ وڇڙو جيڪو محض ڍانچو هو، ان مان ڍڳيء جو آواز ايندو هو. ڇا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 33

نه ڏٺو انهن ته نه هو ڳالهائي ٿي سگهيو انهن سان نه ئي کين هدايت جي راه ئي ٻڌائي سگهيو. انهن )خدا( بڻائي ڇڏيو ان کي ۽ هو )وڏا( ظالم هئا. ۽ هو جڏنهن سخت پريشان ٿيا ۽ هن کي نظر اچي ويو ته هو )رستي کان( ڀٽڪي ويا )ته( چوڻ لڳا ته جي نه رحم ڪري ها اسانتي اسانجو رب ج ۽ نه بخشي ها اسانکي ته اسان الزمي ٿي وڃون ها نقصان

کڻڻ وارن مان ۽ جڏنهن واپس آيو موسي ع پنهنجي قوم طرف خشمناڪ )۽( غمگين ٿي )ته( چوڻ لڳو )اي قوم!( گهڻي خراب جانشيني ڪئي آهي توهان مونکان پوء ڇا توهان جلد بازي ڪئي پنهنجي رب جي فرمان کان ۽

ڇلي ڇڏيون پٽيون ۽ پڪڙي ورتو سر پنهنجي ڀاء جو)۽( ڇڪيو ان ع کي پاڻ طرف، هارون چيو اي )ڪاوڙ ۾( ا

مهنجي ماء وڃي، هن قوم ڪمزور ۽ بيوس بڻائي ڇڏيو مونکي ۽ ويجهو هوس ته قتل ڪري ڇڏين ها مونکي ته نه کال د شمنن کي مون مٿان ۽ نه ڳڻ مونکي هن ظالم قو م سان گڏ، موسي ٻاڏايو اي مهنجا رب! بخش مونکي،

مهنجي ڀاء کي ۽ داخل ڪر اسانکي پنهنجي رحمت ۾ ۽ تون گهڻو رحم ڪرڻ وارو آهين سڀني رحم ڪرڻ وارن کان بيشڪ جن ٺاهيو وڇڙي کي معبود جلد ئي پهچندو انهن تي غضب ان جي رب طرفان ۽ خواري دنيا جي

زندگيء ۾، اهڙيء طرح اسان سزا ڏيو ٿا الزام مڙهيندڙن کي ۽ جن ڪيا خراب ڪم ۽ پوء توبه ڪيائون ان کان پوء ايمان آندائون بيشڪ اوهانجو رب ان کان پوء بخشڻ وارو گهڻي رحم ڪرڻ وارو آهي ۽ جڏنهن لٿي موسي ع ن پٽين کي ۽ انهن جي ليک ۾ هدايت ۽ رحمت هئي انهن ماڻهن جي الء جيڪي پنهنجي رب

جي ڪاوڙ ته کنيو ا

“کان ڊڄن ٿا

مٿين آيتن ۾ بني اسرائيل جي ان وقت جا حال بيان ڪيل آهن جڏنهن موسي ع اهلل ج سان ڪوه طور تي مالقات ڪرڻ ويا هئا. هارون نالي سامري شخص بني اسرائيلين کان زيور ورتا هن انهن زيورن کي پگهاري ڍڳيء

)وڇڙي( جي صورت ڏني ان ۾ واريء جي مٺ ڀري وڌي هئي. اها واري )مٽي( هن جبريل ع جي گهوڙي جي پيرن ن وقت کنئي هئي جڏنهن فرعون کي غرق ڪرڻ الء هو ع

جي نشان جي کنئي هئي . هيء واري )مٽي( سامريء ا

فرشتن کي قيادت ڪري گهوڙي تي سوار ٿي ”بحر قلزم( درياء نيل تي آيا هئا. جڏنهن سامريء وڇڙي جي مورتيء ۾ هو ڍڳيء وانگر ڳالهائڻلڳو اهو به چيو وڃي ٿو ته ان مٽيء جي تاثير سان اها مورتي گوشت

اها مٽي )واري( وڌي ته ا

پوشت جي حقيقي ڍڳي بڻجي وئي هئي جنهن ۾ خون گردش ڪندو هو ته هوء رانڀاڙ ڪرڻلڳندي هئي. هڪ ٻيو قول آهي ته وڇڙو اهڙي طرز سان ٺاهيو ويو هو ته جڏنهن ان مان هوا گذرندي هئي ته هو ان ڍڳيء جي مشابهت

جا رانڀاڙ )آواز( نڪرندا هئا مورتي ۾ اهڙا راڀاڙ نڪرندا ڏسي اسرائيلي ان جي ارد گرد رقص ڪرڻ لڳندا هئا )واهلل اعلم( ”فقالوا هذا الهڪم و اله موسي فنسي” سامري ۽ انهن جي چيلن چيو هي آهي توهان جو خدا ۽ موسيء جو

خدا بس موسيء وساري ويو“ يعني موسي ع پنهنجي رب کي اسان وٽ وساري هليو ويو ۽ ان کي ڪٿي ڳوليند ڳوليندي پري هليو ويو )معاذ اهلل(. ڪوه طور تان واپسيء تي جڏنهن موسي عانهن کي وڇڙي کي پوڄيندو ڏٺو ته

ڪاوڙ ۾ اچي تختين ”پٽين“ کي زمين تي ڦٽو ڪيو هو جنهن تي تورات جا حڪم لکيل هئا چون ٿا ته پاڻ ع

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 34

هي هي تٽي پيون. اهل ڪتاب وٽ به اهي تفصيل آهن ۽ ا

اهي پٽيون ايترو ته زور سان ڦٽيون ڪيون هيون جو ا

لکن ٿا ته پوء اهلل ج اهي پٽيون تبديل ڪري ڏنيون پر قرآن مجيد ۾ اهڙو ڪو به لفظ يا جملو ان بابت ڪونهين جنهن سان پٽين جي تبديل ٿيڻ جو مفهوم ملي سگهي ها اترو ضرور آهي ته پاڻ جڏنهن سندن بيهودگيء جو اهو

ڪم ڏٺو ته پٽيون زمين تي اڇالئي ڇڏيون هئائون. اهل ڪتاب لکن ٿا ته اهي ٻه پٽيون هويون. رآن مجيد جي ظاهري لفظن مان ظاهر ٿئي ٿو ته هي پٽيون گهڻيون هيون. جڏنهن موسي ع کي اهلل ج بني اسرائيل جي ڍڳي

پرستيء جي خبر ڏني ته هو گهڻو متاثره نه ٿيا هوئا ان تي کين حڪم مليو ته هو پاڻ ان ڍڳي پرستيء جو نظارو پنهنجي اکين سان ڪن. موسي ع جڏنهن هارون ع کان تنبيه ڪري پڇيو ته” يا هارون ما منعڪ اذ رايتهم ضلوا التتبعن“ اي هارون! ڪهڙي شي توکي روڪيو جڏنهن تو هنن کي گمراه ڏٺو) ته انهن کي ڇڏي( مهنجي

پٺيان نه آئين“ هارون ع جواب ڏنن ته ”اني خشيت ان تقول فرقت بين بني اسرائيل“ مون ان خوف سان )انهن تي سختي نه ڪئي( ته ڪٿي توهان ع ائين نه چئو مون ڦوٽ وجهي ڇڏي بني اسرائيل ۾“ پوء اهلل ج هارون ع جي باري ۾ خود گواهي ڏني” و ڪفي باهلل شهيدا) سوره الفتح( ۽ )ان جي صداقت تي( اهلل ج جي گواهي ڪافي آهي“

موسي ع سامريء کي مخاطب ٿيا ”قال فما خطبڪ يا سامري“ اي سامري! )هن فتناگيريء( ۾ تنهنجو ڪهڙو غرض هو“ قال بصرت بما لم يبصروابه“ ان چيو مون ڏٺي اهڙي شيء جيڪي ٻين نه ڏٺي )يعني جبريل ع کي

گهوڙي تي ايندي(”فقبضت قبضه من اثر الرسول“بس مون مٺ ڀر رسول جي سواريء جي نشان قدمن جي مٽيء سان“ فنبزها و ڪذالڪ سولت نفسي. قال فاذهب فان لڪ في الحيوه ان تقول ال مساس“ پوء ان کي وجي ڇڏيم )ان ڍانچي ۾( ۽ اهڙيء طرح رستو ڪڍيو مون الء مهنجي نفس. پاڻ )ڪاوڙ ۾( فرمايو وڃ هليو وڃ. بس تنهنجي الء

هن زندگيء ۾ ته اهائي)سزا( آهي ته تون چوندو وتندي ته مونکي ڪير به هع نه لڳائي“ يعني پاڻ سامريء کي بد دعا ڏنائون. اهو چئي موسي ع ان مورتيء کي ساڙي ڇڏيو. هڪ اهو قول آهي ۽ ٻيو قول آهي ته ان کي ان کي واريء

سان ايترو ته رڳڙيو جو ان جو وجود ننڍن ننڍن ذرن ۾ ٿي بکرجي ويو ۽ پوء انهن ذرن کي کڻي پاڻيء ۾ وهائي ڇڏيائون . سامريء ڪي مخاطب ٿي چيائون ”و انظر الهڪ الذي ظلت عليه عاڪفا لنرقنه ثم لننسفنه في اليم

نسفا” )القرآن( ۽ )چڱيء طرح( ڏس پنهنجي هن خدا جي طرف جنهن تي تون ڄمي ويٺو آهين ) ته جو حشر ڇا ٿو لهر کي( کي“ پهريون قول

ٿئي( اسان ان کي ساڙي ڇڏينداسون پوء ڦهالئي وهائي ڇڏينداسون هن سمنڊ ۾ هن )ڦ

قتاده وغيره کان ته ٻيو قول حضرت علي ۽ ابن عباس رضي اهلل عنهم کان آهي. در اصل ٻيو قول تورات جي هڪ نص مان ورتل آهي، تورات جي ان بيان موجب موسي بني اسرائيل کي درياء جوپاڻي پيئڻ جوحڪم ڏنو،

جيڪي ماڻهون ڍھي پرست هئا انهن جي چپن سان مورتيء جي واري لڳي وئي. هڪ قول آهي ته انهن جي چهري جي رنگت تبديل ٿي وئي. پوء اهلل ج موسي جي متعلق خبر ڏيندي ٻوڌائي ٿو ج ته هن بني اسرائيل کي چيو” انما

الهڪم اهلل الذي ال اله اال هو. وسع ڪل شيء علما“ توهانجو معبود ته صرف اهلل ج آهي جنهن کان سواء ڪوبه

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 35

خدا ناهي. گهيري رکيو آهي ان هر شي کي )پاڻ ج( علم سان“ ۽ پوء اهلل ج پنهنجي حلم سان مخلوق تي پنهنجي رحمت ۽ پنهنجن بندن جي توبه قبول ڪئي ۽ احسان جو ذڪر ڪيو” والزين عملو اسيئات ثم تابوا من بعد ها و امنوا ان ربڪ من بعد ها لغفور رحيم” )سوره االعراف( ۽ جن جنهن ڪيا خراب ڪم پوء توبهن ڪيائون ان

کان پوء ۽ ايمان آندئون بيشڪ توهانجو رب ان کان پوء به بخشڻ وارو گهڻي رحم ڪرڻ وارو آهي“ چون ٿا ته بني اسرائيل جڏنهن رات جو ستا ۽ صبح جو بيدار ٿيا ته هي ڏسي حيران ۽ ششدر ٿي ويا ته ڪن ماڻهن جي هٿن ۾ چمڪندڙ تلوارون هيون هي تلوارون معجزانه طر تي انهن جي هٿن ۾ هيون جن وڃڙي )ڍڳي( جي مورتي ء کي

ڌ طاري ڪري ڇڏي ايستائين جو ڪو به سخص پنهنجي ويجهي ڪونه پوڄيو هو. اهلل ج انهن تي هڪ گهر ڌ

مائٽ کي سڃاڻي نه سگهندو هو پوء اهي ماڻهون وڃڙي جي پڄارين تي ڪڙڪي پيا ۽ انهن کي قتل ڪري انهن جي رت کي درياء ۾ وهائي ڇڏيو مشهور آهي ته هڪ ئي صبح ۾ 71 هزار مرد قتل ڪيا ويا. اهل ڪتاب وٽ به

اهو قصو مشهور آهي ته هو ڍڳي پرستيء کان واقف هئا ۽ بيت المقدس اچڻ کان پهرين ڍڳي پرست قومن کان واقف هئا. ابن عباس رضيه کان روايت آهي ته انهن سمن مان گزري هڪ قوم کي ڍڳي پرستيء جي عبادت

ڪندي ڇٺو هو ته ان واقعي انهن جي دلين تي اثر ڪري وڌو هو. ان الء بني اسرائيل کي حڪم مليو ته ڍڳي پرستن کي هالک ڪري ڇڏين ته پهرئين ڏينهن هنن 0111 ماڻهو قتل ڪري ڇڏيا پوء موسي انهن الء مغفرت ۽

معافي ان شرط تي گهري ته هو بيت المقدس ۾ داخل ٿي ويندا. ” واختار مسي قومه سبعين رجال .. اوالئڪ هم المفلحون )سوره االعراف هان گهريو آهي

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ سترهون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ سترهون.” موسي ع جڏنهن ”ڪوه طور“ تي ويا ته قوم بني اسرائل جي قيادت هارون ع جي سپرد ڪري ويا هئا، ڪوه طور تي اهلل ج جڏنهن موسي ع سان ڪالم ڪيو هو اهو

تي پهچڻ تي اهلل ج فرمايو” ولما جاء موسي لميقاتنا“ ۽ جڏنهن ڏينهن بني اسرائيل جي ”عيد قرباني“ جو ڏينهن هو. ا

موسي آيو اسان جي مقرر ڪيل وقت تي“ وڪلمه ربه“ ۽ گفتگو ڪئي ان سان ان جي رب“ اهلل ج موسي ع کي صرف آواز ٻڌائڻ جو شرف بخشيو هو ته عرض ڪيائون” رب ارني انظر اليڪ“ اي ۾وهنجا رب! مونکي ڏسڻ جي طاقت ڏي ته جيئن توکي ڏسي سگهان“ اهلل ج فرمايو” لن تراني( تو هرگز ڏسي نه سگهندي“ ولڪن انظر الي الجبل

فان استقر مڪانه فسوف تراني“ البه ڏس ن جبل ڏانهن جي هي بهي سگهيو پنهنجي جڳه تي ته تون به ڏسي سگهندي مونکي“ فلما تجلي ربه للجبل جعله دڪاو خر موسي صعقا فلما افاق قال سبحانڪ تبت اليڪ و انا

اول المئمنين.)سوره االعراف(. ۽ پوء جڏنهن تجلي وڌي ان جي رب جبل تي ته ڪري ڇڏيو ان کي پاش پاش ۽ ڪري پيو موسي بيهوش ٿي. ۽ جڏنهن هوش آيس ته عرض ڪيائين ته پاڪ آهين تون )هر نقص کان( مان توبه

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 36

ٿو ڪريان تنهنجي بارگاه ۾ ۽ مان سڀ کان پهرين ايمان آڻڻ وارو آهيان“ صحيحن ۾ حضرت ابو سعيد خدري رضيه کان روايت آهي ته نبي صلي اهلل عليه وسلم جن فرمايو ته مونکي صلعم نبين تي فضيلت نه ڏيندا ڪريو.

ٿندس. مان صلعم ڏسندس ته تمام ماڻهون قيامت جي ڏينهن بي هوش ٿي ويندا سڀ کان پهرئين مان صلعم ا

موسي ع عرش جو پائو پڪڙي بيٺا هوندا، خبر ناهي ته هو مونکان پهرئين هوش ۾ آيا هوندا يا طور جي بيهوشيء جي صلي ۾ انهن کي بيهوش ئي نه ڪيو ويو هو“ بخاري جي بيان مطابق ان کان پهرين هڪ يهوديء جو واقعو

بيان ڪيو ويو جنهن کي هڪ انصاريء ان وقت ٿڦڙ وهائي ڪڍيو جڏنهن ان چيو ته” موسي ع کي تمام انسانن تي فضيلت آهي“ ته نبي صلعم جن )هي واقعو ٻڌي( ارشاد ڪيو ص ته” مونکي صلع نبين ع تي فضيلت نه ڏيو“ نهن ر نبي ريم صلعم جن کان روايت ڪيو آهي ته ان ۾ اهي لفظ

صحيحين ۾ حضرت ابو هريره رضيه جن کان ا

به هئا ته” حضرت موسي ع تي فضيلت نه ڏيو“ ۽ پوء پوري حديث بيان ڪري ٻڌايائون. نبي صلعم جن جو اهو چوڻ ته ته موسي ع عرش جو پايو پڪڙي بيٺا هوندا ان ڳاله جو دليل آهن ته ٿرصات قيامت ۾ سڄي مخلوق تي ! مون بيهوشي تاري هوندي. )واهلل اعلم(. ”قال يا موسي اني اصطفيتڪ علي الناس برسلتي و بڪالمي“ اي موسي

سرفراز ڪيو آهي توکي تمام ماڻهن مٿان پنهنجي پيغمبريء کان ۽ پنهنجي ڪالم سان“ جنهن فضيلت جي ڳاله قرآن ۾ آهي اهان ان زماني جي ماڻهن تائين محدود آهي. حديث مبارڪن ۾ ثابت آهي ته نبي صلعم جن فرمايو

ته” مان صلعم هڪ اهڙي بلند مقام تي بيٺل آهيان جنهن جي پوري مخلوق خدا تمنا ڪندي حتي ڪه ابراهيم ع به“ موسي ع هي احڪامن بابت اهلل ج فرمائين ٿا ته” و ڪتبناله في االلواح من ڪل شيئي موعظته

و تفصيال لڪل شيء“ ۽ اسان لکي ڇڏي موسي جي الء پٽين تي هر شيء نصيحت وٺڻ الء“ والزين ڪذبو باياتنا ولقاء اآلخره حبطت اعمالهم هل يجزون اال ما ڪانوا يعلمون. ۽ جن اسان جي آيتن ۽ آخرت جي دربار کي جهٺاليو

هوئي جيڪو هو ڪندا هئا“ واختار يا انهن سڀني جو ڪيو ڌريو رت ڪيو ته انهن کي ڇا بدلو ملندو مگر ا

موسي قومه سبعين رجال ... اوالئڪ هم المفلحون )سوره االعراف( ۽ چونڊي ڪڍيا موسي پنهنجي قوم مان 71 ماڻهون اسانجي وعده مالقات الء پوء جڏنهن پڪڙي ورتو انهن کر ازلزلي )جي جهٽڪن( ته موسي چيو ته اي مهنجا رب! جي تون چاهين ته هالک ڪري ڇڏ انهن کي ان کان پهرين وانگر ۽ مونکي به ته تون هالک ڪرين ٿو اسانکي ان ڪري)غلطي( ڪئي جيڪا )چند( احمقن توسان؟ ناهي مگر اها تنهنجي آزمائش، تون گمراه ڪرين ٿو ان کي جنهن کي چاهين ٿو ۽ هدايت ڏين ٿو جنهن کي چاهين ٿو تو ئي اسان جو ڪارفرما آهين بخش اانکي ۽ رحم ڪر

۽ تون سڀ کان بهتر بخشڻ وارو آهين ۽ لکي ڇڏ اسان الء هن دنيا ۾ خير ۽ برڪت. ۽ آخرت ۾ به بيشڪ اسان رجوع ڪيو آهي توڏي، اهلل فرمايو مهنجو عذاب پهچايان ٿو ان ڏي جنهنکي چاهيان ٿو ۽ مهنجي رحمت

ڪشادي آهي هر شي تي ته مان لکندس ان کي ان ماڻهن الء جيڪي تقوي اختيار ڪن ٿا ۽ ادا ڪن ٿا زڪوات هي آهن( جيڪي پيروي ڪن ٿا ان رسول جي جيڪو نبي امي آهي

۽ هو اسانجي نشانين تي ايمان آڻين ٿا) هي ا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 37

جنهن )جي زڪر( کي ڏسن ٿا لکيل پاڻ وٽ تورات ۽ انجيل ۾. هو نبي حڪم ڏي ٿو انهن کي نيڪيء جو ۽ روڪي ٿو انهن کي برائيء کان ۽ حالل ڪري ٿو انهن الء پاڪ شيون ۽ حرام ڪري ٿو انهن تي ناپاڪ شيون ۽

هي زنجيرون جيڪي جڪڙي ويٺيون هيون انهن کي. بس جن ماڻهن الهي ٿو انهن مٿان ان جو وزن ۽ )ڪٽي( ا

ايمان آندو هن )نبي امي( تي ۽ تعظيم ڪئي سندن ۽ امداد ڪئي سندن ۽ پيروي ڪئي ان نور جي جيڪو الٿو “ويو ساڻن گڏ اهوئي)خوش نصيب( ڪاميان ۽ ڪامران آهي

.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ارڙهونقصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ارڙهون.” واذقال موسي لقومه يا قوم انڪم ظلمتم انفسڪم

باتخاذڪم العجل ڪم لعجل فتوبوا الي بارئڪم فاقتلوا انفسڪم ذالڪم خير لڪم عند بارئڪم فتاب عليڪم انه هو التواب الرحيم. )سوره البقره( ۽ ياد ڪريو جڏنهن چيو موسي ع پنهنجي قوم کي اي مهنجي قوم!

بيشڪ توهان ظلم ڪيو آهي پنهنجو پاڻ تي وڇڙي کي )خدا( ٺاهي بس گهرجي ته توبه ڪريو پنهنجي خالق جي حضور ته قتل ڪريو پنهنجن کي)جن شرڪ ڪيو( هي بهتر آهي توهانجي الء توهان جي خالق جي ويجهو.

هو ئي آهي گهڻيون توبهون قبول ڪرڻ وارو هميشه رحم پوء حق تعالي توهانجي توبه قبول ڪري ورتي. بيشڪ ا

“ڪرڻ وارو

پوء اهي ماڻهون وڇڙي جي پوڄارين تي ڪڙڪي پيا ۽ انهن کي قتل ڪري سندن خون کي درياء ۾ وهائي ڇڏيائون. حضرت سدي رح ابن عباس ۽ ٻين آئمه ڪرام کان روايت ڪري ٻڌائين ٿا ته پوء 71 بني اسرائيل جا عالم موسي ع، هارون ع، يوشع ع، ناداب ۽ ابيهو سان گڏ اهلل ج کان معافي وٺڻ الء ڪوه طور ڏي ويا. انهن کي

حڪم مليو ته وهنجي پاڪ ٿيو، پاڪ ڪپڙا پايو، خوشبوء لڳايو ۽ جڏنهن ڪوه طور جي ويجهو رسيا ته ڇا ٿا تي بهاري موسي ع اڪيلو

نهن کي ا

ڏسن ته جبل ته ڪڪر ڇانيا پيا آهن ۽ هڪ نوراني ٿنب واضح هو ۽ پوء ا

جبل تي ڇڙهي ويا. بني اسرائيلي چون ٿا ته انهن اهلل ج جي گفتگو ٻڌي ۽ ڪن مفسرين جي به اها راء آهي”وقد ڪان فريق منهم يسمعون ڪالم اهلل ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه و هم يعلمون. )سوره البقره(” حاالنڪه انهن

۾ هڪ گروه اهڙو به هو جيڪو ٻڌندو هو اهلل جو ڪالم، پوء بدلي ڇڏيندا هئا خوب سمجهڻ کان پوء جاڻي واڻي“ مگر ضروري ناهي ته هنن اهلل ج جو ڪالم سڌو سئون ٻڌو هجي ان ڪري جو هڪ ٻي آيت ۾ اچي ٿو ته”

ن کي ته هو ٻڌي اهلل جو ڪالم“ يعني اهلل جو ڪالم فاجره حتي يسمع ڪالم اهلل“ )سوره التوبه( ته پناه ڏيو ا

موسيء جي زباني )واهلل اعلم(. ڪن جو خيال آهي ته انهن 71 ڄڻن اهلل ج کي ڏٺو ،محض غلطي آهي ڇو ته جڏنهن انهن اهلل ج کي ڏسڻ جو سوال ڪيو ته اهن کي ڏڪاڻي وٺي وئي” واذقلتم يا موسي لن نومن لڪ حتي نري اهلل جهره فاخذتڪم الصاعقه و انتم تنظرون. ثم بعئثنا ڪم من بعد موتڪم لعلڪم تشڪرون.)سوره

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 38

البقره(” ۽ ياد ڪريو جڏنهن توهان چيو ته اي موسي! اسان هرگز ايمان نه آڻينداسون توتي جيسين کي اسان اهلل ج کي نه ڏسون ظاهر. بس )ان غلطيء تي( گهريو توهان کي بجليء جي ڪڙڪي ۽ توهان ڏسي رهيا هئائو ۽ پوء اسان

ذار بڻجو“ فلما اخذتهم الرجفه قال رب لو شئت جياريو توهان کي توهانجي مرڻ کان پوء ته شايد توهان شڪر گ

اهلڪتهم من قبل و اياي” پوء جڏنهن پڪڙي ورتو انهن کي زلزلي )جي جهٽڪن( ته موسي چيو اي مهنجا رب! “جي تون چاهين ها ته هالک ڪري ڇڏين ها انهن کي ان کان پهرين ۽ مونکي به

جڏنهن موسي ع جبل جي ويجهو پوهتا ته پاڻ ڪڪرن جي هڪ ٿنڀ کي ڏسي جيڪو ٿورو اڳي جبل تي ڇائنجي ويو هو. موسي ع اڳتي وڌيا ۽ ان بادل جي ٿنڀ ۾ داخل ٿي ويا ۽ پاڻ سان آيل 71 ساٿين کي به حڪم

ڏنو ته اڳتي وڌو. موسي ع جڏنهن اهلل ج سان ڪالم پئي ڪيو ته سندن چهرو پر نور ٿي ويو هو ۽ ڪير به سندن چهري مبارڪ کي ڏسي نه پي سگهيو ته پاڻ پنهنجي چهري تي نقاب وجهي ڇڏيائون پوء سندن ساٿي اڳتي

هي به ان ڪڪر جي ٿنڀ ۾ داخل ٿي سجدي۾ ڪري پيا ايتري ۾ انهن ٻڌو ته موسي ع اهلل وڌيا حته ڪه پوء ا

ج سان هم ڪالم هئا، اهلل ج کين حڪم ڏئي رهيو هو ۽ ڪن شين کان جهلي رهيو هو هنن اهو چوندي ٻڌو ته فالڻو فالڻو ڪم ڪريو ۽ فالڻي فالڻي ڪم ڪرڻ کان بچو ۽ جڏنهن گفتگو ختم ٿي وئي ته ڪڪر هٽي ويو ته پاڻ پنهنجن ساٿين وٽ آيا. اهي 71 عالم کين ع ڏسي چوڻلڳا” يا موسي لن نئمن لڪ حتي نري اهلل جهره“

اي موسي! اسان هر ايمان نه آڻينداسون توهان تي جيسين ڪه اسان نه ڏسي سگهون اهلل ج کي ظاهر“ بس پوء ٽي پيو ۽ پوء انهن

زلزلي جي جهٽن اچي کين ورايو، بجلي ڪڙڪي، دهشت ڪري سندن جسم ۽ روح جو تعلق ٽ

مان هڪ به زنده نه بچيو.

ونڻيهون .قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ا

ونڻيهون. ” واذقال موسيلقومه .. لعلڪم تعقلون. )سوره البقره( ” ۽ ياد قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ا

ڪريو جڏنهن چيو موسي پنهنجي قوم کي ته اهلل ج حڪم ڏي ٿو توهانکي ته توهان هڪ ڍڳي ڪهو، ته هنن چيو ته ڇا تون اسان سان مذاق پيو ڪرين. پاڻ فرمايائون مان پناه گهران ٿو اهلل ج کان جي مان شامل ٿي وڃا

ها جاهلن )جي گروه( مان چو لڳا ته دعا ڪريواسان الء پنهنجي رب کان ته هو ج اسانکي ٻڌائي ته ڪهڙي آهي ا

ڍڳي. موسي چيو اهلل ج فرمائي ٿو ته اها ڍڳي جيڪا نه پوڙهي هجي نه وڇڙي)بلڪه( وچولي عمر جي هجي. ته مڃو جيڪو توهان کي حڪم ڏنو پيو وڃي. چوڻ لڳا دعا ڪريو اسان الء پنهنجي رب کان ته هو ٻڌائي اسانکي

ن جو. موسي چيو ته اهلل ج فرمائي ٿو ته اهڙي ڍڳي جنهن جي رنگت خوب گهري ڦڪي ته ڪهڙو رنگ هجي ا

هجي جيڪا فرحت بخشي ڏسڻ وارن کي پوڻ لڳا ته پڇو اسان الء پنهنجي رب کان ته کولي واضح ڪري، اسان الء

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 39

ڍڳي ڪهڙي هجي بيشڪ ڍڳي مشتبه ٿي وئي آهي اسان تي ۽ اسان جي اهلل ج چاهيو ته ضرور ڳولي لهنداسون. موسي ع چيو ته اهلل ج فرمائي ٿو ته اها ڍڳي جنهن کان ڪم نه ورتو ويو هجي ته هر ڪاهي زمين ۾ ۽ نه پاڻي ن کي

ڏي ٻنين ۾ بي عيب ۽ بي داغ. )عاجز ٿي(چوڻ لڳا هاڻ توهان آندي آهي ڪم جي ڳاله پوء انهن ڪٺو ا

جنهن کي ڪهڻ نٿي چاهيئون. ۽ ياد ڪريو جڏنهن قتل ڪري وڌو هو تو هڪ شخص کي پوء توهان هڪ ٻئي تي قتل ڪرڻ جا الزام پئي هنيا ۽ اهلل ج ظاهر ڪرڻ وارو هو جيڪو توهان لڪايو پئي. ته اسان چيو ته

هڻو ان مقتول کي ڍڳيء جي ڪنهن ٽڪڙي سان )ڏسو( ائين جيئرو ڪري ٿو اهلل مردن کي ۽ ڏيکاري ٿو توهانکي “پنهنجيون)قدرت( نشانيون شايد توهان سمجهي وڃو

ابن عباس، عبيده، ابواعاليه، مجاهد، سدي ۽ ٻيا گهڻائي اسالف رضي اهلل عنهم فرمائين ٿا ته” بني اسرائيل ۾ هڪ شاهوڪار پوڙهو رهندو هو جنهن جو ڪو اوالد ڪونه هو. ان جي ڀائٽيا گهرندا هئا ته هو مري ته جيئن ان جي

ن کي قتل ڪري شاهراه عام تي رکي ڇڏيو. ڪن روايتن وراثت جو مال انهن جي هٿ لڳي. هڪ ڀائٽئي رات جو ا

۾ اچي ٿو ته ڪنهن اسرائيليء جي دروازي اڳيان رکي ڇڏيو، جڏنهن صبح ٿي ۽ ماڻهن الش ڏٺو ته ان بابت گفتگو ڪرڻ لڳا ۽ پاڻ ۾ وڙهڻ لڳا ڪن ماڻهن مشهورو ڏنو ته وڙهو ڇو ٿا اهلل ج جي نبي موسي ع جي خدمت ۾

عرض ڪريو ته پوڙهي جا ڀائٽيا پاڻ ع جي خدمت ۾ حاضر ٿيا ۽ موسي ع کان پنهنجي چاچي جي قتل ٿيڻ جي شڪايت ڪئي. موسي فرماين ته اهلل اهڙي شخص جو ڀلو ڪندو جيڪو اسانکي هن مقتول جي باري ۾ ڪجه ٻڌائي ته، پر ڪنهن به ڪجه نه ٻڌايو، پوڙهي جي ڀائٽين عرض ڪيو ته حضور توهان اهلل ج کان معلوم ڪري

ڏيو ته پوڙهي جو قاتل ڪير آهي. موسي اهلل جي بارگاه ۾ ٻاڏايو ته کين هڪ ڍڳي ڪهڻ جوحڪم مليو. مفسرين چون ٿا ته حڪم ملڻ سان هو ڪا به ڍڳي ڪهن ها ته اوڏي مهل مقصد حاصل ٿي وڃي ها پر انهن

.خود ڳالهيون ۽ سوال ڪري پاڻ تي پابنديون مڙهائي ڇڏيون ته اهلل ج به کين پابنديء ۾ جڪڙي ورتو

هاڻ اهڙن صفتن واريڍڳي جو ملڻ مشڪل ٿي پيو ۽ هو ڳوليندا رهيا. چون ٿا ته اهڙن صفتن واري ڍڳي صرف هڪ يتيم وٽ هئي جنهن جو پيء انتهائي نيڪ ماڻهون هو ۽ هو وراثت ۾ صرف اهائي ڍڳي ڇڏي مئو هو انهن ان يتيم کان اها ڍڳي خريد ڪرڻ چاهي پر هن ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو پوء هنن پيشڪش ڪئي ته اسان

ڍڳيء جي وزن برابر سون توري ڏينداسون پر ٻار وري به راضي نه ٿيو اهو سون جو مقدار وڌندو ويو ايستائين جو ڏهوڻي وزن سوني تي فيصلو وڃي بيٺو ۽ هو ڍڳي وٺي آيا. موسي ڍڳي ڪهڻ جوحڪم ڏنو ۽ ايڏي منهنگي ڍڳڍ ڪهڻ کان هو ڪيٻائيندا رهيا بل آخر ڪهي وڌائون. پوء اهلل ج جي حڪم سان موسي ع کين چيو ته هاڻ ان ڍڳيء جو گوشت ٽڪڙو ڪٽي مقتول جي الش تي ڌڪ وهايو. چون ٿا ته ران جي گوشت جو حڪم مليو هو، هڪ ٻي روايت موجب گوشت ٻنهين ڪنڌن جي وچ واري جو حڪم هو، جڏنهن گوشت ميت سان لڳو ته اهلل

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 40

ع ان مقتول کان پڇيو ته توکي ج ان ميتکي جيئرو ڪري ڇڏيو ۽ ان جي شاه رڳ ۾ خون ڊوڙڻ لڳو ۽ پوء موسيتي وري مردو ٿي ويو

تي جو ا

.ڪنهن قتل ڪيو هو ان پنهنجي قاتل ڀائٽئي ڏي اشارو ڪيو ۽ چيو پو۽ هو ا

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ويهون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ويهون.” واذقال موسي لفته آل ابرح ... مالم تسطع عليه صبرا. )سوره تي

الڪهف(“ ۽ ياد ڪر جڏنهن چيو موسي پنهنجي نوجوان )ساٿيء( کي ته مان هلندو رهندس ايستائن جو پهچان اجتي ٻه درياء ملن ٿا، ٻئي ڀائي ويٺا پنهنجي مڇيء کي ته جنهن ٺاهي ورتو هو پنهنجو رستو درياء ۾ سرنگ وانگر،

تان اڳتي وڌيا. پاڻ پنهنجي جوان ساٿيء کي چيائون ته کڻي اچ اسان جي نيرن بيشل اسانکي هي ا

بس جڏنهن ا

برداشت ڪرڻي پئي آهي پنهنجي سفر ۾ گهڻي مشقت ان ساٿيء چيو )اي ڪليم اهلل( توهان ڏٺو جڏنهن اسان ن جبل وٽ ترسيا هئاسون ته مان وساري ويٺس مڇيء کي ۽ نه وسارائي اها مڇي مونکي مگر شيطان چيو

)آرام الء( ا

ته مان ان جو ذڪر ڪريان. ۽ هن ٺاهي ورتو هو پنهنجو رستو درياء ۾. ڏاڍي تعجب جي ڳاله آهي. پاڻ فرمايائون هو هو جنهن جي اسان جستجو پئي ڪئي. بس آهي ٻئي واپس ٿا پنهنجي پيرن جا نشان ڏسي ته لڌو

اهو ئي ته ا

هن هڪ ماڻهونء کي اسان جي ٻانهن مان جنهن کي اسان عطا ڪئي هئي رحمت پنهنجي طرفان ۽ اسان ا

سيکاريو هو ان کي پاڻ وٽان )خاص( علم. چيو ان ماڻهونء کي موسي ته ڇا مان توهان سان هلي سگهان ٿو گڏ بشرطيڪه توهان سيکاريو مونکي رشد ۽ هدايت جو خصوصي علمجيڪو توهان کي سيکاريو ويو آهي. ان ٻانهين چيو)اي موسي!( توهان مونسان گڏ صبر ڪرڻ جي طاقت نٿا رکو ۽ توهان صبر ڪري به ڪيئن ٿا سگهو ان ڳاله

تي جنهن جي توهان کي پوريء طرح خبر به نه آهي پاڻ چيائون ته توهان مونکي ڏسندئو جي اهلل چاهيو ته صبر ڪرڻ وارو ۽ مان نافرماني ڪونه ڪندس اوهان جي ڪنهن به حڪم جي. ان ٻانهين وراڻيوته جي توهان

مونسا گڏ رهڻ ٿا چاهيو ته مون کان ڪنهن به شي جي بابت پڇجو نه جيستائن ڪه مان پاڻ توهان سان ان جو ن ۾ سوراخ ڪري

ن ٻانهي ا

ن ٻيڙيء ۾ ته ا

هي ٻئي هلي پيا. ايستائن جو سوار ٿي ويا ا

ذڪر نه ڪريا. بس پوء ا

وڌو موسي ڳاالئي ورتو ته ڇا تو ان الء سورخ ڪيو آهي ته ان جي سوارن کي ٻوڙي ڇڏين. يقينن تو گهڻو خراب ن ٻانهين چيو ته ڇا مون ڪونه چيو هو ته اوهان ۾ اها طاقت ناهي ته منهنجي سنگت تي

ڪم ڪيو آهي. ا

صبر ڪري ويهو. پاڻ )معزرت ڪندي( چيونه پڪڙ ڪر مونتي مهنجي ويساري جي ڪري ۽ نه سختي ڪر هي مليا هڪ ڇوڪري کي ان

مون تي تمام گهڻي مهنجي ان معاملي ۾ . وري ٻئي هلي پيا ايستائن جو جڏنهن ا

هن کي قتل ڪريڇڏيو. موسي )غضبناڪ ٿي(چوڻ لڳو ته ڇو مارئي ڇڏيو توهان هڪ معصوم جان کي ڪنهن نفس جي بدلي بغير. بيشڪ توهان اهڙو ڪم آ ڪيو جيڪو تمام گهڻو نازيبا آهي. هن چيو ڇا)پهريان ئي(

مون چيو نه هو ته تون مونسا هلي صبر نه ڪري سگهندي. پاڻ چيائون ته جي مان هاڻ پڇان توهان کان ڪنهن

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 41

ء وري هو هلي پيا ايستائن جو شي جي باري ۾ ته مونکي پاڻ سان گڏ نه رکجو. توهان مهنجي طرفان ڇٽل هوندئو! پوذر ٿيو ڳوٺ وارن وٽان ته انهن هنن کان ماني گهري ته هنن )صاف( انڪار ڪري ڇڏيو انهن جي

هنن جو گ

ن کي درست ٻانهين ا

ميزباني ڪرڻ کان پوء ٻنهي انهيء ڳوٺ ۾ هڪ ڀت ڏٺي جيڪا ڪرڻ ويجهو هئي ته ا

ڪري ورتو. موسي چوڻ لڳو ته جي توهان گهرو ها ته ان محنت تي مزدوري ئي وٺي ڇڏيو ها. ان چيو )بس سنگت ختم( هاڻ توهانجي ۽ مهنجي وچ ۾ جدائيء جو وقت اچي ويو. مان ٻڌايان ٿو توهان کي انهن ڳالهين جي حقيقت ها ٻيڙي هئي ڪن غريبن جي جيڪي )مهاڻن( جو ڪم ڪندا هئا

جن تي توهان صبر نه ڪري سگهيا هئا. ا

درياء ۾. ته مون ارادو ڪيو ته عيبدار ڪريان ۽ )ان جو سبب هي هو( ان جي اڳيان هڪ )جابر( بادشاه هو جيڪو ڇني وٺندو هو هر ٻيڙيء کي زبردستي. ۽ هو جيڪو ڇوڪرو هو ته)ان جا( مائٽ هئس مومن. بس مونکي انديشو

ن نهن کي سرڪشي ۽ ڪفر تي. بس اسان گهريو ته بدلو ڏيون ا

ٿيو ته ته هو)جي جيئرو رهيو( ته مجبور ڪندو ا

کي ان جو رب )اهڙو پٽ( جيڪو بهتر هجي هن کان پاڪيزگيء ۾ ۽)انهن تي( گهڻو مهربان هجي. باقي رهي ڀت) ته نهن جو خزنو )دفن( هو ۽ انهن جو

ها شهر جي ٻن يتيم ٻارڙن جي هئي ۽ ان جي هيٺان ا

ان جي حقيقت هي آهي( ته ا

هي ٻار پنهنجي جوانيء تي پهچي ڪڍن پنهنجو دفن پيء گهڻو نيڪ شخص هو. بس توهانجي رب ارادو ڪيو ته ا

ٿيل ۽)انهن تي( انهن جي رب جي خاص رحمت هئي. ۽ )جيڪو ڪجه مون ڪيو( مون پنهنجي مرضيء سان “ڪونه ڪيو. اها حقيقت آهي انهن ڪمن جي جن تي توهان کان صبر ٿي نه سگهيو

هو اهلل ج ڪي اهل ڪتاب چون ٿا ته جنهن موسي حضرت خضر عليه الصالت والسالم سان سفر ڪيو هو ا

جو نبي موسي ڪليم اهلل ع ڪونه هئا بلڪه ان نالي جو ڪو ٻيو ماڻهو هو جنهن جو شجره نصب ڪجه هن طرح سان ٻڌائين ٿا. موسي بن ميشا، بن يوسف، بن يعقوب، بن اسحاق، بن ابراهيم ع. اهڙي طرح ڪي مسلمان به

هي به انهن جي ڳاله ورجائي انهن مان روايتون وٺن جيڪي انهن جي ڪتابن کي پڙهي تاريخ مرتب ڪن ٿا ڪي ا

هي دمشقي سڏارايا وڃن ٿا. ٿا جهڙوڪ نوف بن فضاله حميري شامي بڪالي. انهن متعلق اهو مشهور آهي ته ا

انهن جي والده حضرت ڪعب احبار جي زال هيون. حاالنڪ ڪي اهل علم به موسي ع مان ڪو ٻيو شخص هو آهي جيڪو گهڻن اهل علم وارن وٽ مشهور آهي ۽ قرن پاڪ جي مٿين سوره ان جي

مراد وٺن ٿا پر صحيح ا

دليل ڏي ٿي ته حضر خضر ع سان لمڻ وارو ٻيو ڪو نه پر موسي ع ڪليم اهلل ئي هئا ۽ هن تي سڀني آئمه .مفسرين کي اتفاق آهي

ذارش ڪئي ته نوف بخاري شريف ۾ آهي ته سعيد بن جبير رضيه ٻڌايو ته مون ابن ٿباس رضيه جي خدمت ۾ گ

هو موسي ع ڪليم اهلل ڪونه هئا ته بڪالي شق ٿو رکي ته موسي ع نالي شخص جيڪو خضر ع سان مليو ا

ابن عباس رضيه چيو ته اهلل ج دشمن ڪوڙ ٿو بڪي. اسان سان ابي بن ڪعب رضيه بيان ڪيو هو ته انهن نبي صلعم جن کي اهو ٻيان ڪندي ٻڌو هئائون ته موسي ع بني اسرائيل کي جواب ڏنو ته سڀ کان وڌ علم اهلل ج

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 42

مونکي ڏنو آهي جنهن تي اهلل ج کائن باز پرستي ڪئي ۽ چيائون ج ته توهان اهو ڇو نه چيو ته سڀ کان وڌيڪ اهلل ج چاڻي ٿو. وحي ٿين ته مهنجو هڪ خاص ٻانهون آهي جيڪو دريائن جي سنگم )مجمع البحرين( تي رهي ٿو هو توکان ع گهڻو علم رکي ٿو پاڻ عرض ڪياون ته اي اهلل ج مان ان سان ڪيئن مالن، ارشاد ٿين ته پاڻ سان

ا

ها ئي تنهنجي مالقات جي جڳه هوندي، هڪ مڇي کڻي وڃ ان کي ٽوڪريء ۾ رک جتي مڇي وڃائجي وڃي ا

هو حضرت يوشع بن پاڻ مڇي کنيائون ان کي ٽوڪريء ۾ رکي سفر تي روانا ٿي ويا ساڻن گڏجيڪو وجوان هو ا

نون ع هئا. پاڻ هڪ جبل وٽ پهتا ٻئي ليٽي پيا، ننڊ اچي وين ۽ مڇي ٽوڪريء ۾ جيئري ٿي پئي هيڏانه هوڏانهن ڦٿڪڻ کان پوء آخري ٻاهر نڪري ويجهي درياء ۾ وڃي پئي ۽ پوء سرنگ ٺاهيندي سمنڊ ۾ هلي وئي اهلل

ج مڇيء جي سامهون پاڻيء جي وهڪري کي ساڪت ڪري ڇڏيو اهو بيٺو رهيو جڏنهن يوشع ٿ جاڳيا ته موسي ع کي مڇيء بابت ٻڌائڻ وساري ويٺا پوء ٻئي ڏينهن جو باقي حصو ۽ پوري رات هلندا رهيا جڏنهن ٻيو ڏينهن ٿيو ته موسي نوجوان کان پڇيو ته ”اتنا غداء نا لقد لقينا من سفرنا هذا نصبا“ کڻي اچ اسانجي نيرن بيشڪ اسان کي

“برداشت ڪرڻي پئي هن سفر ۾ گهڻي مشقت

”.قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ايڪيهون

قصو موسي عليه الصالت والسالم پارٽ ايڪيهون.” ان آيه ملڪه ان يآتيڪم التابوت فيه سڪينه من ربڪم و بقيه مما ترڪ آل موسي و آل هارون تحمله المالئڪه ان في ذالڪ آليه لڪم ان ڪنتم مئمنين. )سوره

البقره( “ ان جي بادشاهيء جي نشاني اها آهي ته ايندو توهان وٽ هڪ صندوق)پيتي( ان ۾ تسلي )جو سامان( هوندي توهانجي رب طرفان ۽ )ان ۾( بچيل شيون هونديون جنهن کي ڇڏي ويو آهي اوالد موسي ۽ اوالد هارون کڻي

“ايندا ان پيتيء کي فرشته. بيشڪ ان ۾ وڏي نشاني آهي توهان الء جي توهان ايماندا آهيو

ن اهل ڪتاب لکن ٿا ته اهلل ج موسي ع اهو حڪم ڏنو ته شمشاد جو ڪاٺين، جانورن جي کلن ۽ رڍن جي ا

سان هڪ گنبذ تيار ڪر ۽ حڪم ٿيو ته هن گنبذ کي رنگين ريشم، سون ۽ چانديء سان سجاء. )اهل ڪتاب وٽ هن جون ڪافي تفصيل آهن( مثال” هو چون ٿا ته انهن ع اهو به حڪم ڏنو اهلل ج ته ان گنبذ جا ڏه پڙدا ٿيڻ کپن جنهن ۾ هر هڪ پڙدي جي ديگه 28 وال ۽ ويڪر چار وال هجي. هن گنبذ جا چار دروازا هجن، جن تي حرير ۽

اڇي ريشم جا پڙدا لٽڪيل هجن. هي دروازا اندران ۽ ٻاهران سون ۽ چانديء سان جڙيل هجن ۽ هر هڪ ڪنڊ ۾ .ٻه درزون )دريون(هجن ۽ ان کان عالوه به وڏيون وڏيون دريون هجن

نبذ زمان“ جو ٻيو تفصيلون به بيان ڪيون ويون آهن ۽ گهڻن ئي قسمن جي قيمتي ان کان عالوه تورات ۾ به ”گ

پڙدن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. اهل ڪتاب اهو به لکن ٿا ته موسي ع ”تابوت سڪينه“ ٺاهڻ جو به حڪم ٿيو ۽ ان جا تفصيل به تورات ۾ درج ڪيل آهن. هو لکن ٿا ته حڪم ٿيو ته هي صندوق شمشاد جي ڪاٺيء جي ٺهيل هجي جنهن جي ڊيگه اڍائي هٿ ۽ ويڪر ٻه هٿ ۽ اوچائي ڏيڌ هٿ هجي ۽ هي صندوق اندران ٻهران خالص

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 43

سوني سان جوڙيل هجي هن جي ڪنڊ تي ٻه سون جا فرشته هجن)يعني فرشتن جون مورتيون( جن جا پر به هجن ۽ .هي ٻئي فرشتا هڪ ٻئي جي آمهون سامهون هجن. هي صندوق ”بصليال“ نالي شخص جي ٺهيل هجي

اهل ڪتاب اهو به لکن ٿا ته موسي ع کي شمشاد ڪاٺ جي ميز ٺاهڻ جو به حڪم ٿيو ان ميز جي تفصيل ٻڌائيندي لکن ٿا ته هن جي ڊيگه اڍائي هٿ، ويڪر ٻه هٿ ٿيڻ گهرجي. اهلل ج جي طرفان اهو حڪم مليو هو ته

ميز خالص سون سان جڙيل هجي ميز جا پاوا ۽ قالب به سون جي هجي ۽ قالب تي هڪ ڦڻي لڳل هجي جيڪا ميز ڀاريل هجي. ان جي چئني طرف کان سون جا چار حلقه هجن جيڪي چئني پاون جي مٿان لڳل هجن

کان ٿورڙي ا

هي به سون جا جڙيل هجن. هي به حڪم ٿيو ته ميز تي رکڻ الء ٿانو، پياال، پيالون، گهگهيون، پليٽون وغيره هجن جن ۾ پاڻياٺ کي الهي سگهجي ۽ هي سڀ ٿانو به سون جا هجن. اهڙيء ڀرح شمعدان ٺاهڻ جو به حڪم ٿيو ان جو تفصيلو هي لکيون ويون ه هي به خالص سون جو هجي جنهن ۾ چه )0( شاخون هجن هر هڪ شاخ خالص

سون جي هجي هر ڀرف ٽي شاخون هجن مگر شمعدان جي مٿان چار قنديلون لڳل هجن. هي شمعدان ان جون شاخون، ۽ چتاغ سڀ سون جا هجن ۽ ان کي به ”بصليال“ نالي شخص جوڙي ٺاهي جنهن کي قربان گاه بڻائڻ جو

.حڪم ڏنو ويو آهي

نبذ سن موسويء جي پهرين تاريخ جو نصب ڪيو ويو، هي موسم بهار جو پهريون ڏينهن هو ۽ ان صندوق هي گ

شهادت )تابوت سڪينه( رکيو ويو. )ممڪن آهي ته قرآن پاڪ جي مٿين آيت ۾ ان جو ئي تذڪرو ٿيل آهي( .(واهلل اعلم

ان جي سلسلي ۾ انهن مٿان لٿل ڪتاب )تورات( ۾ تمام گهڻيون تفصيلون اچن ٿيون. تورات ۾ انهن الء االهي) اهلل جا( قانون حڪم، قرباني ڪرڻ جا طريقه ۽ انهن جي ڪيفيت تفصيل سان درج آهي. تورات ۾ اهو به مکيل بذ وڇڙي جي عبادت کان پهرئين انهن وٽ موجود هو ۽ اها ڳاله ته يقيني آهي ته وڇڙي جي عبادت

آهي ته هي گ

نبذ اسرائيلن الء ڪعبت اهلل جي جو واقعو بيت المقدس ۾ اچڻ کان پهرئين واقع پذير ٿي چڪو هو. هي گ

نبذ طرف منهن ڪري نماز پڙهندا هئا ۽ ان جي اردگرد خداوندي تالش ڪندا حيثيت رکندو هو ۽ هو انهيء گ

بز جي ويجهو ويهي رهندا هئا. ڪڪرن نبذ ۾ داخل ٿيندا هئا ته اسرائيلي گ

هئا. حضرت موسي ع جڏنهن ان گ

جو هڪ ٿنڀ دروازي مٿان ظاهر ٿيندو هو ۽ ان کي ڏسندي ئي هي ماڻهون اهلل ج جي حضور سجدي ۾ ڪري پوندا هئا. موسي ع ان ڪڪر جي ٿنڀ سان گفتگو ڪندا هئا جيڪو در اصل نور خداوندي هوندو هو. موسي ع به بارگاه خداوندي ۾ عرض ڪندا هوئا ۽ مناجات ڪندا هئا. اهلل ج ان ڪڪرن جي جهرمٽ پويان ئي پاڻ ع سان ڪالم ڪندا هئا. پاڻ فرشتن جي مورتين کان پرڀرو ٿي تابوت سڪينه جي ڀرسان بيهندا هئا ۽ جڏنهن اهلل ج سان گفتگو ختم ٿي ويندي هين ته ته انهن ماڻهن کي وحيء خداوندي بابت آگاهي ڏيندا هئا ماڻهو ڪو

مسئلو پڇندا هئن ۽ جي ان مسئلي جو حل نه هوندو هئن ته پاڻ ع ان گنبذ ۾ حاظر ٿي تابوت جي ڀرسا بهي رهندا

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 44

.هئا. ٻنهين فرشتن کي پٺيان ڇڏي اهلل ج سان هم ڪالم ٿيندا هئا ۽ مسئلي جو حل پڇندا هئا

هي ماڻهون پنهنجي عبادت خانن ۽ مسجدن ۾ ان سون، ريشم ۽ مورتين جو استعمال شريعت موسوي ۾ جائز هو ا

جو استعمال ڪندا هئا پر سون ، ريشم جو استعمال اسان جي شريعت محمدي ص ۾ ڪونهين ۽ ايترو ته اسان کي مسجدن جي آرائشين کان به روڪيو ويو آهي ڇو جو اهي شيون نمازين جي توجه هٽائي ٿيون ڇڏين جيئن ته جڏنهن مسجد نبوي صلعم جن جي تعمير ٿي هئي ته حضرت عمر رضيه تعمير ڪرڻ واري رازن کي چيو هو ته

بس عمارت ايتري هجن گهرجي جنهن سان ماڻهون گرميء ۽ سيء کان بچي سگهن، ان کي روغن ۽ رنگ نه ڪجي مت( فتني ۾ مبتال ٿي ويندي. ابن عباس رصيه به ان جي تاعيد ٿا ڪن .پاڻ فرمائيندا هئا ته

ڇو جو ماڻهون )ا

پنهنجي مسجدن کي زيب و زينت نه ڏيو جهڙيء طرح يهوي ۽ عيسائي پنهنجي ڪنائس“چرچ“ کي زيب و زينت ت جي تعظيم و تڪريم ۽ شرف و ڪرامت جي ڪري ڏنو ويو هو. جيئن ٻڌائي

ڏيندا هئا. هي حڪم هن ا

متن جي مشهبت نٿي رکي ڇو جو جڏنهن ماڻهون نماز مت محمدي صلي اهلل عليه وسلم پوين ا

سگهجي ته هيء ا

ٿا پڙهن ته انهن جي توجه صرف ۽ صرف اهلل ج طرف رهڻ گهرجي، نماز پڙهدي نه انهن جو اکيون ءٽڪڻ جو انديشو رهي نه دل ۾ انهن سامهونڪڳل شين ڏي وڃي بلڪه انهن جي سوچ جو مرڪز صرف اهلل ج ئي رهي.

.)جزاڪ اهلل( هن تي اسان جيترو شڪر ادا ڪريون گهٽ آهيبذ جنهن جو ذڪر پيوهلي بني اسرائيل وٽ ميدان ”تيه“ ۾ هوندو هو هو ان طرف منهن ڪري نماز ادا

هي گ

ڪندا هئ اهوئي انهن جو قبله ۽ ڪعبه هو. موسي ع سندن امام هو ۽ سندن ڀاء هارون ع انهن جي طرفان قربانيو پيش ڪندا هئا. جڏنهن حضرت هارون ع جي وفات ٿي وئي ۽ ان کان پوء موسي ع به هب فاني دنيا مان موڪالئي ويا ته قربانيون پيش ڪرڻ جون هي ذميداريو هارون ع جياوالد قبول ڪري ورتيون ۽ اڄ تائين اهو

.(فرض انهن جو اوالد ادا پيو ڪري)جيئن مٿي قرآني آيت ۾ آهيحضرت موسي ع جي وفات کان پوء منصب نبوت ۽ امامت تي حضرت يوشع بن نون عليه الصالت والسلم فائز

ٿيا. پاڻ بني اسرائيل کي وٺي بيت المقدس ۾ داخل ٿيا. المختصر جڏنه پاڻ ان قبي جي تعمير ڪئي هئائون جيڪو بيت المقدس جي پٿر واري جڳه تي هو ته انهن ان کي قبلو بڻائي ورتو ۽ جڏنهن اهو ظاهر ي ويو ته انهن

اصل جڳه تي نماز پڙهڻ شروع ڪري ڏني. ان ڪري پوء حضور نبي ڪريم صلي اهلل عليه وسلم جي دئور اقدس تائين سڀني نبين عليهم اصالت وسالم قبلو اهو ئي رهيو. نبي سائين صلعم جن به هجرت ڪرڻ کان

پهرئين ان قبلي طرف منهن ڪري نماز ادا ڪئي )ص(. اهوئي اهل اسالم جو قبلو رهيو هجرت کان پوء به هڪ روايت موجب 00 مهنه ۽ هڪ ضعيف روايت موجب 07 مهنا بيت المقدس ئي مسلمانن جو قبلو رهيو هو. پوء

تحويل ڪعبه جو حڪم ٿيو. ڪعبت اهلل يعني ابراهيم عليه اصالت وسالم جي قبلي کي اختيار ڪرڻ جو حڪم مليو. اهو هجرت جو ٻيو سال هو شعبان جو مهنو هو ۽ ان وقت عصر جي نماز ٿي رهي هئي اهو به ڪٿي

حديو پيش ڪيو وڃي ٿو طرفان( ساوا)سنڌي آرٽسٽس ويلفيئر ايسوسيئيشن Page 45

روايت ٿيل آهي ته ظهر جي نماز ٿي رهي هئي )واهلل اعلم( ته قعبي بدالئڻ جو حوڪم مليو. ) ان متعلق وڌيڪ .(تفسير ڄاڻڻ الء )ابن ڪثير( جو مطالعو ڪريو