ความหมายของกรรมฐานในพระไตรปฎกและคมภ ร ทางพระพทธศาสนา

กรรมฐาน แปลวา ฐานะแหงการงานหรอการปฏบตกจในหนาทดงปรากฏขอความในสภสตรทกลาวถงสภมาณพทลถามพระพทธเจาในเรองผลของฐานะแหงการงานหรอการปฏบตกจในหนาทระหวางของคฤหสถทมการตระเตรยมมากมกจทตองทำามาก เปนตน กบของบรรพชตทมการตระเตรยมนอยมกจทตองทำานอย เปนตน อยางไหนจะมผลมากกวากน พระพทธองคตรสวา ฐานะแหงการงานหรอการปฏบตกจในหนาทของคฤหสถ ทมการตระเตรยมมากมกจทตองทำามาก เปนตน เมอเหตปจจยสมบรณกมผลมาก แตเมอเหตปจจยไมสมบรณกมผลนอย สวนฐานะแหงการงานหรอการปฏบตกจในหนาทของบรรพชต ถงแมจะมการตระเตรยมนอยมกจทตองทำานอย เปนตน แตเมอเหตปจจยสมบรณกมผลมาก เมอเหตปจจยไมสมบรณกมผลนอย

คำาวา กรรมฐาน ในพระไตรปฎกชนตนจงใชหมายถงการดำาเนนงานในหนาทหรอการประกอบอาชพของแตละฝายโดยใชไดกบการงานฝายคฤหสถและฝายบรรพชต สวนคมภรอรรถกถาทานจำากดความหมายของกรรมฐานใหแคบเขาโดยใชกบงานฝกอบรมจต(mental development)เพอใหเกดสมาธและปญญาอยางเดยวแบงเปน ๒ อยาง คอ สมถ-

ม .ม . (บาล) ๑๓/๔๖๓-๔๖๔/๔๕๔-๔๕๖. คำาวา “ฐานะแหงการงานหรอการปฏบตกจในหนาท” ในบาลพระ

ไตรปฎกใชคำาวา “กมมฏฐานำ” ตรงตว ในฝายคฤหสถสามารถใชเรยกการประกอบอาชพในงานทวไปได

เชน การประกอบอาชพกสกรรมเรยกวา กสกรรมฐาน การประกอบอาชพคาขายเรยกวา พานชยกรรมฐาน ถาใชกบฝายบรรพชตมความหมายกวางครอบคลมถงกจวตรทกประเภททบรรพชตควรประพฤตปฏบตตลอดถงการบำาเพญเพยรทางจตเพอละกเลสโดยใชคำาวา บรรพชากรรมฐาน. ม .ม . (บาล) ๑๓/๔๖๔/๔๕๕-๔๕๖.

ข .ธ .อ . (บาล) ๑/๓๔/๒๑๖.

กรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน ซงความหมายของคำาวากรรมฐานตามแนวอรรถกถาตรงกบความหมายของพระบาลเดมทใชในพระพระไตรปฎกหลายแหงคอในพระไตรปฎกบางแหงใชคำาวา วชชาภาคยธรรม หมายถงธรรมอนเปนสวนแหงการรแจงสภาวธรรมตามเปนจรงโดยแบงออกเปน ๒ อยางคอ สมถะและวปสสนา ในพระบาลบางแหงใชคำาวา ภาวนาหรอภาเวตพพธรรม หมายถงธรรมทตองทำาใหเกดมขนในตน บางแหงใชคำาวา อภญญาธรรม หมายถงธรรมทบคคลควรรแจงอยางยง บางแหงใชคำา วา อสงขตคามมรรค หมายถงธรรมทสงผลใหผปฏบตเขาถงสภาวะทปจจยปรงแตงไมได(พระนพพาน) หมวดธรรมดงกลาวมาไดแบงประเภทออกเปน ๒ อยาง คอ สมถะและวปสสนาเชนเดยวกนกบวชชาภาคยธรรม

จะเหนไดวา คำาวา กรรมฐาน ในพระไตรปฎกชนตนใชในความหมายทกวางกลาวคอหมายถงฐานะแหงการงานคอการดำาเนนงานในหนาทหรอการประกอบกอาชพครอบคลมถงหนาทของคฤหสถและบรรพชต สวนคมภรยคอรรถกถาไดอธบายจำากดความหมายของกรรมฐานใหแคบเขาโดยมงเนนไปทการฝกฝนจตเพอใหเกดสมาธและปญญาจนเขาถงจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนาโดยแบงออกเปน ๒ ประเภท คอ สมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน ซงตรงกบความหมายของหมวดธรรมทพระพทธองคทรงแสดงไวในคมภรพระไตรปฎกคอ วชชาภาคยธรรม ภาวนาหรอภาเวตพพธรรม อภญญาธรรม อสงขตคามมรรค ในยคตอ ๆ มาจงรบรความหมายของกรรมฐานตามแนวการอธบายของพระอรรถกถาจารยวาเปนงานสำาหรบฝกจตเทานนและคณาจารยในยคหลงกไดเผยแผสงสอนกรรมฐานสบทอดกนตอ ๆ มาตามแนวความหมายทพระอรรถกถาจารยแสดงไวจนถงปจจบน

อง .ทก . (บาล) ๒๐/๓๒/๖๐. ท .ปา . (บาล) ๑๑/๓๕๒/๒๔๒, ม .อ. (บาล) ๑๒/๔๕๐/๓๘๒. ม .อ. (บาล) ๑๔/๔๓๓/๓๗๓, สำ.ม . (บาล) ๑๙/๑๕๙/๔๕, อง .จต

ก ก . (บาล) ๒๑/๒๕๔/๒๗๕. สำ.สฬา . (บาล) ๑๘/๓๖๗/๓๑๙. ข .ธ .อ . (บาล) ๑/๓๔/๒๑๖, สงคห . (บาล) ๑/๑-๒/๕๖.

2

ประเภทของกรรมฐาน

กรรมฐานในทางพระพทธศาสนาวาโดยประเภทแบงออกเปน ๒ คอ

๑. สมถกรรมฐาน ไดแก การฝกจตใหสงบจนเกดสมาธโดยใชสงใดสงหนงเพอใหจตยดเกาะเปนอารมณ เชน การเพงดวงกสณ การเพงซากศพ เปนตน หรอการกำาหนดจตใหระลกถงเรองใดเรองหนงโดยมใหมเรองอนแทรกเขามาในระหวางจนจตสงบ เชน การระลกถงคณพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ การระลกถงพระนพพาน เปนตน

๒ . ว ปสสนากรรมฐาน ไดแ ก การฝกจตใหมสตสมปชญญะรเทาทนตอปรากฏการณทกอยางทเขาไปเกยวของโดยไมตกเปนทาสของปรากฏการณเหลานน หรอการฝกจตใหมสต สมปชญญะรบรอารมณตรงตามความเปนจรงไมเขาไปปรงแตงและยดมนถอมนดวยอำานาจ อวชชา ตณหา อปาทาน การเจรญวปสสนากรรมฐานมจดมงหมายเพอทำาลายกเลสอนเปนสาเหตใหเกดทกขและนสยความเคยชนแบบปถชนทรบรตอปรากฏการณภายนอกโดยมอนสยกเลสเปนตวคอยกำากบอยทำาใหการรบรตอปรากฏการณตาง ๆ เปนไปอยางมอคตและบดเบอนจากความจรง การเจรญวปสสนากรรมฐานจงมหลกการปฏบตคอการการพจารณาสงเกตตนเองและปรากฏการณทเกดขนกบตนเองทงภายในตวและภายนอกตวอยางมสตสมปชญญะหรอกลาวอกอยางหนงไดวาการเจรญวปสสนากรรมฐานกคอการเจรญปญญา

สรปความวา กรรมฐาน เปนงานสำาหรบฝกฝนพฒนาจตใจใหสงบและใหเกดปญญาจนสามารถขมและทำาลายกเลสไดในทสดดวยวธการปฏบตทเปนหลก ๒ วธกลาวคอเบองตนทำาจตใหสงบระงบกอน แลวจงใชจตทสงบระงบนนเปนพนฐานหรอสนามเปนทปฏบตการของปญญาเพอใหเกดความเหนแจงตอไป สมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานทแทจรง

อารมณ หมายถง สงทจตใชยดเหนยวในขณะเจรญกรรมฐานหรอสงทเปนอปกรณใชสำาหรบเจรญกรรมฐาน.

3

ตามแนวทพระพทธองคทรงสงสอนนนตางเกอกลอาศยซงกนและกนโดยมจดมงหมายหลกสำาคญคอการดบทกขไดสนเชง

อารมณของกรรมฐาน

๑ อารมณของสมถกรรมฐาน

อารมณ หมายถง สงทจตยดเหนยวในขณะเจรญกรรมฐานหรอสงทเปนอปกรณใชสำาหรบทำากรรมฐาน สมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานมอารมณตางกนดงในคมภรวสทธมรรคทานรวบรวมอารมณของสมถกรรมฐานจากคมภรพระไตรปฎกมาแสดงไว ๔๐ อยาง คอ

๑. หมวดกสณ ๑๐ วตถอนจงใจ เปนชอของกมมฏฐานทใชวตถสำาหรบเพงเพอจงจตใหเปนสมาธ ไดแก (๑) ปฐวกสณ กสณทใชดนเปนอารมณ (๒) อาโปกสณ กสณทใชนำาเปนอารมณ (๓) เตโชกสณ กสณทใชไฟเปนอารมณ (๔) วาโยกสณ กสณทใชลมเปนอารมณ (๕) นลกสณ กสณทใชสเขยวเปนอารมณ (๖) ปตกสณ กสณทใชสเหลองเปนอารมณ (๗) โลหตกสณ กสณทใชสแดงเปนอารมณ (๘) โอทาตกสณ

กสณทใชสขาวเปนอารมณ (๙) อาโลกกสณ กสณทใชแสงสวาง เปนอารมณ (๑๐) อากาสกสณ กสณทใชทวางเปนอารมณ

๒. หมวดอสภะ ๑๐ พจารณาซากศพทอยในสภาพตางๆ โดยความไมงามเปนอารมณ ไดแก (๑) อทธมาตกะ ซากศพท

เนาพองขนอด (๒) วนลกะ ซากศพทมสเขยวคลำาดวยสตาง ๆ (๓) วปพพกะ ซากศพทมนำา เหลองไหลออกอย (๔) วจฉท

วส ทธ . (บาล) ๑/๔๗/๑๑๙. กสณ ๑๐ ทยกมานกลาวตามคมภรวสทธมรรค ในบาลพระไตรปฎก

ไมมอาโลกกสณ แตมวญญาณกสณแทนเปนขอท ๑๐ และเลอนอากาสกสณเขามาเปนขอท ๙. ท.ปา . (บาล) ๑๑/๓๖๐/๒๗๘, อง .ทสก . (บาล) ๒๔/๒๙/๔๘.

อสภะ ๑๐ ทยกมานกลาวตามคมภรวสทธมรรค สวนพระบาลในพระไตรปฎกจดเขาเปนสญญาตาง ๆ เชน อทธมาตกสญญา วนลกสญญา เปนตน. ข .ป . (บาล) ๓๑/๘๐/๙๙, อภ .สำ. (บาล) ๓๔/๒๖๔/๗๙. และทใกลเคยงทสดคอเปนการสรปมาจากนวสวถกาปพพะในสตปฏฐาน ท.ม . (บาล) ๑๐/๓๗๙/๒๕๒-๒๕๔, ม .ม . (บาล) ๑๒/๑๑๒/๘๐-๘๒.

4

ทกะ ซากศพทขาดกลางตว (๕) วกขายตกะ ซากศพทสตวกดกนแลว (๖) วกขตตกะ ซากศพทมมอ เทา ศรษะขาด (๗) หตวกขตตกะ ซากศพทคนมเวรเปนขาศกกนสบฟนเปนทอน ๆ (๘) โลหตกะ ซากศพทถกประหารดวยศสตรามโลหตไหลอาบอย (๙) ปฬวกะ ซากศพทมตวหนอนคลาคลำาไปอย (๑๐) อฏฐกะ ซากศพทยงเหลออยแตรางกระดก

๓. หมวดอนสสต ๑๐ อารมณทควรระลกถงเนอง ๆ ไดแก (๑) พทธานสสต ระลกถงพระคณของพระพทธเจา (๒)

ธมมานสสต ระลกถงคณของพระธรรม (๓) สงฆานสสต ระลกถงคณของพระสงฆ (๔) สลานสสต ระลกถงศลของตนทไดประพฤตปฏบตมาไมดางพรอย (๕) จาคานสสต ระลกถงทานทตนเคยบรจาคแลว (๖) เทวตานสสต ระลกถงคณธรรมททำาใหคนเทวดา (๗) มรณสสต ระลกถงความตายทจะตองมแกตน (๘) กายคตาสต สตกำาหนดพจารณาอาการ ๓๒ ในรางกาย (๙) อานาปานสต สตกำาหนดลมหายใจเขาออก (๑๐) อปสมานสสต ระลกถงธรรมคอพระนพพานอนเปนทระงบกเลส

๔. หมวดอปปมญญาหรอพรหมวหาร ๔ ธรรมทพงแผไปยงสรรพสตวไมมประมาณ ไมจำากดขอบเขต ไดแก (๑) เมตตา ความปรารถนาใหสตวทงปวงเปนสขทวหนา (๒) กรณา ความสงสารคดจะชวยใหพนทกข (๓) มทตา ความพลอยยนดเมอผอนไดด (๔) อเบกขา ความวางใจเปนกลาง

๕. หมวดอาหาเรปฏกลสญญา ความสำาคญในอาหารวาเปนของปฏกลคอพจารณาใหเหนวาเปนของนาเกลยดโดย

อาการตาง ๆ เชน ปฏกลโดยบรโภค เปนตน

อง .เอกก . (บาล) ๒๐/๔๗๓-๔๘๒/๔๓, ข.ม . (บาล) ๒๙/๓/๕, ข.ป . (บาล) ๓๑/๘๐/๙๙.

ท.ส. (บาล) ๙/๕๕๖/๒๔๕-๒๔๖, ท.ม . (บาล) ๑๐/๒๖๒/๑๖๒, ท.ปา . (บาล) ๑๑/๓๐๘/๒๐๐.

ในพระสตรมาดวยกนกบอสภะ ๕ ทมาในชดสญญา ๑๐. อง .เอกก . (บาล) ๒๐/๔๖๓-๔๗๒/๔๓.

5

๖. หมวดจตธาตววตถาน การกำาหนดธาต ๔ คอ พจารณารางกายนแยกแยะออกไปมองเหนสวนประกอบ

รางกายตาง ๆ วาเปนเพยงธาต ๔ ประชมกนเขาเทานน ไดแก (๑) ปฐวธาต ธาตดน คอ ธาตทมลกษณะแขนแขง ในรางกายทใชเปนอารมณกมมฏฐาน (๒) อาโปธาต ธาตนำา คอ ธาตทมลกษณะเอบอาบ ดดซมในรางกายทใชเปนอารมณกมมฏฐาน (๓) เตโชธาต คอ ธาตไฟ ธาตทมลกษณะรอน ความรอนในรางกาย (๔) วาโยธาต คอ ธาตลม ธาตทมลกษณะพดไปมา ภาวะหวนไหว ในรางกายทใชกำาหนดเปนอารมณของกมมฏฐาน

๗. หมวดอรป ๔ กรรมฐานทกำาหนดเอาสงทไมมรป เปนอารมณ ไดแก (๑) อากาสานญจายตนะ กำาหนดทวางหา

ทสดมได เ ปนอารมณ (๒) วญญาณญจายตนะ กำา หนดวญญาณหาทสดมไดเปนอารมณ (๓) อากญจญญายตนะ กำาหนดภาวะทไมมอะไร ๆ เปนอารมณ (๔) เนวสญญานาสญญายตนะ ภาวะมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช

๒ อารมณของว ป สสนากรรมฐาน

ในคมภรวสทธมรรคทานรวบรวมอารมณหรอภมของวปสสนากมมฏฐานจากพระไตรปฎกมาจดไวเปน ๖ หมวด คอ

๑. หมวดขนธ ๕ กองแหงรปธรรมและนามธรรมหาหมวดทประชมกนเขาเปนหนวยรวม ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตน เรา เขา เปนตน ไดแก (๑) รปขนธ สวนทเปนรปคอรางกายพฤตกรรมและคณสมบตตาง ๆ ของรางกาย (๒) เวทนาขนธ สวนททำาหนาทเสวยอารมณ ความรสก สข ทกข หรอเฉย ๆ (๓) สญญาขนธ สวนททำาหนาทกำาหนดหมายรใน

ท.ม . (บาล) ๑๐/๓๗๘/๒๕๑-๒๕๒, ม .ม. (บาล) ๑๒/๑๑๑/๘๐, ม .อ . (บาล) ๑๔/๓๔๙-๓๕๒/๓๐๗-๓๐๙.

ท .ป า . (บ า ล ) ๑ ๑ /๓ ๐ ๘ /๒ ๐ ๐ , สำ .ส ฬ า . (บ า ล ) ๑๘/๓๓๖-๓๓๙/๒๔๒-๒๔๔.

วส ทธ . (บาล) ๒/๔๓๑/๘๒. อภ.ว . (บาล) ๓๕/๑/๑, ว ส ท ธ . (บาล) ๒/๔๓๑/๘๒, สง คห .

(บาล) ๑/๔๕/๔๘.

6

อารมณ ๖ มรปารมณ เปนตน (๔) สงขารขนธ สวนททำาหนาทปรงแตงจตใหดหรอชวหรอเปนกลาง ๆ (๕) วญญาณขนธ สวนททำาหนาทรแจงอารมณทางทวาร ๖ มจกษทวาร เปนตน

๒. หมวดอายตนะ ๑๒ แดนเชอมตอระหวางตวเรากบสงแวดลอมภายนอก คอ อายตนะภายใน ๖ ประการ ไดแก (๑) จกข ตา (๒) โสตะ ห (๓) ฆานะ จมก (๔) ชวหา ลน (๕) กาย รายกาย (๖) มโน ใจ และอายตนะภายนอก ๖ ประการ ไดแก (๑) รปะ รป (๒) สททะ เสยง (๓) คนธะ กลน (๔) รสะ รส (๕) โผฏฐพพะ สงถกตองกาย (๖) ธรรมารมณ อารมณทเกดกบใจ

๓. หมวดธาต ๑๘ สงททรงสภาวะของตนอยเอง ตามทเหตปจจยปรงแตงขน เปนไปตามธรรมนยามคอกำาหนดแหงธรรมดา ไมมผสรางผบนดาล และมรปลกษณะกจอาการเปนแบบจำาเพาะตว อนพงกำาหนดเอาเปนหลกไดแตละอยาง ไดแก (๑) จกขธาต ธาตคอจกขปสาท (๒) รปธาต ธาตคอรปารมณ (๓) จกขวญญาณ ธาตคอจกขวญญาณ (๔) โสตธาต ธาตคอโสตปสาท (๕) สททธาต ธาตคอสททารมณ (๖) โสตวญญาณธาต ธาตคอโสตวญญาณ (๗) ฆานธาต ธาตคอฆานปสาท (๘) คนธธาต ธาตคอคนธารมณ (๙) ฆานวญญาณธาต ธาตคอฆานวญญาณ (๑๐) ชวหาธาต ธาตคอชวหาปสาท (๑๑) รสธาต ธาตคอรสารมณ (๑๒) ชวหาวญญาณธาต ธาตคอชวหาวญญาณ (๑๓) กายธาต ธาตคอกายปสาท (๑๔) โผฏฐพพธาต ธาตคอโผฏฐพพารมณ (๑๕) กายวญญาณธาต ธาตคอกายวญญาณ (๑๖) มโนธาต ธาตคอมโน (๑๗) ธมมธาต ธาตคอธรรมารมณ (๑๘) มโนวญญาณธาต ธาตคอมโนวญญาณ

อภ.ว . (บาล) ๓๕/๑๖๘/๘๕, ว ส ท ธ . (บาล) ๒/๕๑๐/๑๒๕, สง คห . (บาล) ๑/๔๔/๔๘.

อภ.ว . (บาล) ๓๕/๑๘๓/๑๐๒, ว ส ท ธ . (บาล) ๒/๕๑๗/๑๒๙, สง คห . (บาล) ๑/๔๕/๔๘.

7

๔. หมวดอนทรย ๒๒ คอ สงทเปนใหญในการทำากจของตน ทำาใหธรรมอน ๆ ทเกยวของเปนไปตามตนในกจนน ๆ ในขณะทเปนอยนน ไดแก (๑) จกขนทรย อนทรยคอ จกขปสาท (๒) โสตนทรย อนทรยคอโสตปสาท (๓) ฆานนทรย อนทรยคอฆานปสาท (๔) ชวหนทรย อนทรยคอชวหาปสาท (๕) กายนทรย อนทรยคอกายปสาท (๖) มนนทรย อนทรยคอใจ (๗) อตถนทรย อนทรยคออตถภาวะ (๘) ปรสนทรย อนทรยคอปรสภาวะ (๙) ชวตนทรย อนทรยคอชวต (๑๐) สขนทรย อนทรยคอสขเวทนา (๑๑) ทกขนทรย อนทรยคอทกขเวทนา (๑๒) โสมนสสนทรย อนทรยคอโสมนสสเวทนา (๑๓) โทมนสสนทรย อนทรยคอโทมนสสเวทนา (๑๔) อเปกขนทรย อนทรยคออเบกขาเวทนา (๑๕) สทธนทรย อนทรยคอศรทธา (๑๖) วรยนทรย อนทรยคอวรยะ (๑๗) สตนทรย อนทรยคอสต (๑๘) สมาธนทรย อนทรยคอสมาธ ไดแก เอกคคตา (๑๙) ปญญนทรย อนทรยคอปญญา (๒๐) อนญญตญญสสาม-ตนทรย อนทรยแหงผปฏบตดวยมงวาเราจกรสจจธรรมทยงมไดร ไดแก โสตาปตตมคคญาณ (๒๑) อญญนทรย อนทรยคอปญญาอนรทวถง ไดแก ญาณ ๖ ในทามกลางโสตาปตตผลญาณ ถงอรหตตมคคญาณ (๒๒) อญญาตาวนทรย อนทรยแหงทานผร ทวถงแลว กลาวคอ ปญญาของพระอรหนต ไดแก อรหตตผลญาณ

๕. หมวดอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ความจรงททำาใหผเขาถงกลายเปนอรยะ ไดแก (๑) ทกข ความทกข สภาพททนไดยาก โดยสรปไดแก อปาทานขนธ ๕ (๒) ทกขสมทย เหตเกดแหงทกข สาเหตแหงทกข ไดแก ตณหา ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา วภวตณหา (๓) ทกขนโรธ ความดบทกข ไดแก ภาวะทตณหาดบสนไปคอพระนพพาน (๔) ทกขนโรธคามนปฏปทา ขอปฏบตใหถงความดบทกขคออรยมรรคมองค ๘

อภ.ว .(บาล) ๓๕/๒๑๙/๑๔๕, ว ส ท ธ .(บาล) ๒/๕๒๕/๑๓๖, สง คห .(บาล) ๑/๑๘/๔๕.

อภ.ว .(บาล) ๓๕/๑๘๙/๑๑๗, ว ส ท ธ .(บาล) ๒/๔๒๙/๑๓๙, สง คห .(บาล) ๑/๔๖/๔๘.

8

๖. หมวดปฏจจสมปบาท ๑๒ คอ การเกดขนพรอมแหงธรรมทงหลาย เพราะอาศยกน ธรรมทอาศยกนและกนเกดขน ไดแก (๑) อวชชา ความไมร คอไมรอรยสจ ๔ (๒) สงขาร สภาพทปรงแตง ไดแก สงขาร ๓ หรออภสงขาร ๓ (๓) วญญาณ ความรแจงอารมณ ไดแก วญญาณ ๖ (๔) นามรป นามและรป ไดแก เวทนา สญญา เจตนา ผสสะ มนสการ (๕) สฬายตนะ อายตนะ ๖ ไดแก อายตนะภายใน ๖ (๖) ผสสะ ความกระทบ ไดแก สมผส ๖ (๗) เวทนา ความเสวยอารมณ ไดแก เวทนา ๖ (๘) ตณหา ความทะยานอยาก ไดแก ตณหา ๖ มรปตณหา เปนตน (๙) อปาทาน ความยดมน ไดแก อปาทาน ๔ (๑๐) ภพ ภาวะชวต ไดแก ภพ ๓ (๑๑) ชาต ความเกด ไดแก ความปรากฏแหงขนธทงหลาย (๑๒) ชรามรณะ ความแกและความตาย

จะเหนไดวาอารมณหรอเครองมอทใชเปนสอสำาหรบเจรญวปสสนากรรมฐานนนตางจากอารมณของสมถกรรมฐานกลาวคอ อารมณของสมถกรรมฐานผปฏบตอาจจะนำาเรองทเปนอดต ปจจบน หรออนาคตมาเปนอารมณขณะปฏบตกได ตวอยางการนำาเรองอดตมาเปนอารมณ เชน พทธานสสต(สตระลกถงคณพระพทธเจา) ตวอยางการใชสงปจจบนเปนอารมณ เชน กำาหนดพจารณาลมหายใจเขาออก และตวอยางการนำาเรองทยงไมมาถงมาเปนอารมณ เชน มรณสสต การระลกถงความตายอนจะเกดมแกตน เปนตน จดมงหมายเพยงเพอใหใจตงมน สงบจากนวรณ ๕

สวนอารมณของวปสสนากรรมฐานยอใหสนกคอมรปนามทเปนปจจบนเทานนเปนอารมณ การพจารณาจงจะไดผลสามารถเหนแจงรทนไดโดยงาย เพราะการเจรญวปสสนากรรมฐานมวตถประสงคอย ทตองการใหเกดปญญาเพอพจารณาทกสงทกอยางใหเหนตามสภาพทเปนจรงกลาวคอสรรพสงมการเกดขนตงอยชวขณะแลวดบไป หรอมสภาพไมแนนอน แปรปรวนอยตลอดเวลา(อนจจง) ทนอยอยางนนตลอดไปไมได(ทกขง) และไมอยในอำานาจบงคบของใคร

อภ.ว .(บาล) ๓๕/๒๒๕/๑๖๑, ว ส ท ธ .(บาล) ๒/๕๗๐/๑๖๖, สง คห .(บาล) ๑/๔/๕๐.

9

เพราะเปนสงไมมตวตนทแทจรง(อนตตา) ดงนน อารมณของวปสสนากรรมฐานจงครอบคลมทกเร องทมนษย เขาไปเกยวของ แมแตอารมณของสมถะกนำามากำาหนดพจารณาใหเปนอารมณของวปสสนาได เชน การพจารณาเหนถงความไมเทยง ไมคงทนอยในสภาพเดม และความหาตวตนทแทจรงไมไดในอสภะทง ๑๐ และในกสณ ๑๐ เปนตน

จดม งหมายของกรรมฐาน

กรรมฐานถอวาเปนหลกคำาสอนทสำา คญยงในการปฏบตเพอเขาถงจดมงหมายสงสดในทางพระพทธศาสนา ทงสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานลวนมจดมงหมายเพอชำาระสรรพกเลสออกจากจตใจเชนเดยวกน แตกมจดมงหมายทเปนขอยงขอหยอนตางกนดงน

๑ จดม งหมายของสมถกรรมฐาน

สมถกรรมฐานมหลกการทำาคอกำาหนดจตไวกบสงใดสงหนงจนกระทงจตแนวแนตงมนไมฟงซาน ความแนวแนตงมนแหงจตนเรยกวาสมาธ(Concentration) เมอสมาธแนวแนแนบแนนอย า ง เต ม ทแล ว กจ ะ เ กดภาวะจ ต ท เ ร ยก ว าฌาน(Absorption) สมาธจตระดบฌานจะทำาหนาทเขาไปสงบระงบอกศลธรรมทเปนนวรณซงเปนปรยฏฐานกเลสหมายถง ก เลสทกลมรมรบกวนอยภายในจตยงไมแสดงออกภายนอก จดเปนกเลสอยางกลาง ๕ อยาง คอ (๑) กาม-ฉนทะ ความพอใจในกาม (๒) พยาบาท ความคดรายขดเคองใจ (๓) ถนมทธะ ความทอแทหดห (๔) อทธจจกกกจจะ ความฟงซานรำาคาญใจ (๕) วจกจฉา ความลงเลสงสย จดมงหมายขน

เปนกเลสประเภทหนงในบรรดากเลสซงจดตามลำาดบความหยาบละเอยดและปานกลาง ๓ ชนด คอ (๑) อนสยกเลส กเลสทนอนเนองอยภายในจตชนลก จดเปนกเลสชนละเอยดทสด (๒) ปรยฏฐานกเลส กเลสทรบกวนจตไมใหสงบ จดเปนกเลสอยางกลางคอนวรณ ๕ (๓) วตกกมกเลส กเลสทประทออกมาเปนเหตใหแสดงอาการทไมเหมาะสมทางกายและวาจา เชน การละเมดศล เปนตน จดเปนกเลสอยางหยาบ. ว .อ . (บาล) ๑/-/๒๑.

อง .ปญจก . (บาล) ๒๒/๕๑/๕๙.

10

สดทายของการเจรญสมถกรรมฐานกเพอทำาจตใหเขาถงฌานนเอง สมาธทเกดในฌานจะมระดบทตาง ๆ กนโดยถอเอาความละเอยดประณตของจตทเกดในฌานนนเปนขอแบงแยกดงน

ก.สมถกรรมฐานทกำาหนดเอารปธรรมเปนอารมณสงผลใหผปฏบตสามารถบรรลถงฌานทเรยกวารปฌานขนตาง ๆ ๔ ระดบ กำาหนดตามลำาดบความละเอยดของจต คอ

๑. ปฐมฌาน มธรรมทเปนองคประกอบ ๕ อยางคอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา

๒. ทตยฌาน มธรรมทเปนองคประกอบ ๓ อยางคอ ปต สข เอกคคตา

๓. ตตยฌาน มธรรมทเปนองคประกอบ ๒ อยาง คอ สข เอกคคตา

๔. จตตถฌาน มธรรมทเปนองคประกอบ ๒ อยาง คอ อเบกขา เอกคคตา

ข.สมถกรรมฐานทกำาหนดเอาอรปธรรมเปนอารมณสงผลใหผปฏบตสามารถบรรลถงฌานทเรยกวาอรปฌานขนตาง ๆ ๔ ระดบ กำาหนดตามลำาดบความละเอยดของจตและอารมณทใชกำาหนด คอ

๑. อากาสานญจายตนะ ฌานอนกำาหนดอากาศคอชองวางหาทสดมไดเปนอารมณ

๒. วญญานญจายตนะ ฌานอนกำาหนดวญญาณหาทสดมไดเปนอารมณ

๓. อากญจญญายตนะ ฌานอนกำาหนดภาวะทไมมอะไร ๆ เปนอารมณ

๔. เนวสญญานาสญญายตนะ ฌานทเขาถงภาวะมสญญากไมใชไมมสญญากไมใช

ม .ม. (บาล) ๑๒/๕๑/๒๙. ในคมภรวนยปฎกและสตตนตปฎก นยมแบงรปฌานออกเปน ๔ ชน สวนคมภรอภธรรมปฎก นยมแบงรปฌานออกเปน ๕ ชน เรยกวา ฌานปญจกนย หรอ ปญจกชฌาน โดยแทรกทตยฌานทมองคประกอบ ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา เพมเขามาแลวเลอน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน ในฌาน ๔ นออกไปเปน ตตยฌาน จตตถฌาน และปญจมฌาน ตามลำาดบ.

ท .ป า . (บ า ล ) ๑ ๑ /๓ ๐ ๘ /๒ ๐ ๐ , สำ .ส ฬ า . (บ า ล ) ๑๘/๓๓๖-๓๓๙/๒๔๒-๒๔๔.

11

รปฌาน ๔ และอรปฌาน ๔ เหลานรวมเรยกวา สมาบต ๘ อนเปนผลโดยตรงของการเจรญสมถกรรมฐาน มผลทำาใหจตแนวแนปลอดจากนวรณจดวาเปนวมตตอยางหนงเรยกวา วกขมภนวมตต กลาวคอ การหลดพนดวยขมกเลสไวไดตราบเทาทจตยงอยในฌาน เมอออกจากฌานแลวกเลสกครอบงำาไดอกจงยงเปนความหลดพนยงถาวร นอกจากนผเจรญสมถกรรมฐานจนสามารถทำาฌานใหเกดขนแลวยงจะไดรบผลพลอยไดคอความสามารถพเศษซงเรยกวาอภญญา ๕ อยาง ไดแก (๑) แสดงฤทธตาง ๆ ได (๒) มหทพย (๓) กำาหนดรใจคนอนได (๔) ระลกชาตได (๕) มตาทพย

๒ จดม งหมายของว ป สสนากรรมฐาน

ว ปสสนากรรมฐานเปนวธ การฝกจ ตให เข าไปเกยวของกบส งตาง ๆ อยางมสตสมปชญญะ เพอปองกนกำาจดกเลสไมใหเกดขนในขนธสนดานและเพอกำาจดอนสยกเลสทมอยในจตใจใหหมดไป ผเจรญวปสสนากรรมฐานเตมทแลวจะเกดผลคอยถาภตญาทสสนะกลาวคอปญญาทร เหนสภาวธรรมตามความเปนจร งวาสรรพส งล วนตกอย ในลกษณะ ๓ ประการ คอไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา ปญญาทรเหนไตรลกษณเชนนเปนสงทเกดขนอยางประจกษแจงกบตวผปฏบตเอง มใชปญญาทเกดขนจากการนกคดคาดคะเนเอาและมใชเกดขนจากการเชอหรอไดยนไดฟงมาจากผอน เมอพจารณาเหนดงนแลวจตกจะปลอยวางไมเขาไปยดมนถอมนดวยอำานาจอปาทานในสงทเขาไปเกยวของ สามารถกำาจด

อภญญาในพระบาลม ๖ ขอ ขอท ๖ คอ ญาณททำาใหสนอาสวะไปจดเปนโลกตตรอภญญา ในทนยกมาเพยง ๕ ขออนเปนโลกยอภญญา มงแสดงผลพลอยไดจากการเจรญสมถกรรมฐานเทานน . ท.ปา . (บาล) ๑๑/๓๕๖/๒๕๖-๒๕๗, อง .ฉกก . (บาล) ๒๒/๒/๒๗๑-๒๗๒.

หมายถงกเลสทแฝงตวนอนเนองอยในสนดานเปนกเลสชนดละเอยดทสดม ๗ อยางคอ (๑) กามราคะ ความกำาหนดในกาม (๒) ปฏฆะ ความหงดหงด (๓) ทฏฐ ความเหนผด (๔) วจกจฉา ควาลงเลสงสย (๕) มานะ ความถอตว (๖) ภวราคะ ความกำาหนดในภพ (๗) อวชชา ความไมรจรง ท.ปา . (บาล) ๑๑/๓๓๒/๒๒๓, สำ.ม . (บาล) ๑๙/๑๗๖/๕๕, อง .สตตก . (บาล) ๒๓/๑๑/๘.

12

กเลสไดอยางถาวร บรรลมรรค ผล นพพาน จตเขาถงสภาวะทบรสทธดงพระบาลวา “เมอใด มาพจารณาเหนวา สงขารทงปวงไมเทยง…สงขารทงปวงเปนทกข…ธรรมทงปวงเปนอนตตา เมอนนยอมเบอหนายในทกข นนเปนหนทางแหงความบรสทธ”

อยางไรกตามถงสมถกรรมฐานกบวปสสนากรรมฐานจะมจดมงหมายสงสดตางกนกตาม แตการปฏบตเพอใหบรรลถงจดหมายสงสดในทางพระพทธศาสนาจำาเปนตองอาศยกรรมฐานทงสองเปนเครองชวยเกอกลสนบสนนกลาวคอเบองตนอาจเจรญสมถกรรมฐานใหจตสงบ ตงมน แนวแน บรรลถงฌานสมบตกอนแลวจงใชจตทสงบ ตงมน เปนฐานในการเจรญวปสสนากรรมฐานกได หรอผปฏบตอาจเร มเจรญวปสสนากรรมฐานกอนโดยใชสมถกรรมฐานเพยงเลกนอยเปนฐานกไดหรออาจเจรญทงสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานควบคกนไปกได

ข .ธ . (บาล) ๒๕/๒๗๗-๒๗๙/๖๔.

13

๒ .๖ มหาสตป ฏฐานสตร : หลกการและสาระแหงการปฏบ ต กรรมฐาน

๒ .๖ .๑ หลกการและสาระส ำาค ญแหงสต ป ฏฐาน

การเจรญกรรมฐานในพระพทธศาสนาทปรากฏในพระไตรปฎกมมากมายทงสมถกรรมฐานและว ปสสนากรรมฐาน แตหลกการปฏบตกรรมฐานทสมบรณทสดปรากฏอย ใ นมหาสต ป ฏ ฐ านส ต ร ในพระส ต รน คำา ว า สต (mindfulness) ตรงกบคำา วา สมฤต ในภาษาสนสกฤต มความหมายวา ความระลกได ความใสใจทด ทฉลาดหรอเปนกศลตามความหมายในทางพทธธรรม ดงนน เมอกลาวถงความมสตในพระสตรน จงมความหมายอยางเดยวกบสมมาสต ความมสตถกตองซงเปนองคทเจดของอรยมรรคมองคแปดและสตยงจดเปนองคประกอบขอตนแหงโพชฌงค ๗ เพราะเปนพนฐานความเจรญกาวหนาของโพชฌงคขออน ๆ อก ๖ ขอ การปฏบตวปสสนาใหเหนแจงตามความเปนจรงจะสำาเรจผลไดตองอาศยสตเปนหลกสำาคญ

สวนคำาวา ปฏฐาน (foundation) แปลวา ตงไวมน หมายความวา คงรกษาใจไว คงความรตวไว ดงนน พระบาล

ท .ม . (บ า ล ) ๑๐ /๓๗๒ -๔๐๕ /๒๔๘ -๒๖๙ , ม .ม . (บ าล ) ๑๒/๑๐๕-๑๓๘/๗๗-๙๗, อภ.ว . (บาล) ๓๕/๓๕๕-๓๘๙/๒๒๙-๒๔๘. ในพระสตรทงสองแหงพระไตรปฎกฉบบมหาจฬาฯเรยกชอวามหาสตปฏฐานสตรเหมอนกนและมเนอหาอยางเดยวกน สวนทปรากฏในพระอภธรรมปฎกเรยกชอวา สตปฏฐานวภงค.

Nyanaponika Thera, The Heart of Buddhist Meditation, (Kandy : Buddhist Publication Society, 1996), P.9.

14

ทวา สต อปฏฐเปตวาทใชในพระสตรนจงมความหมายวา รกษาความมสตใหคงไวหรอหมายถง การปรากฏอยแหงสตหรอการตงสตมงตรงตอกรรมฐาน

อกนยหนง สตปฏฐาน มความหมายวา ธรรมเปนทตงแหงสต หรอการปฏบตทใชสตเปนประธาน ดงนน พระสตรนจงประสงคจะเนนความสำาคญและความจำาเปนของสตทจะนำาไปใชในงานคอการกำาจดกเลสและในงานทวไปดงพทธพจนทวา “ภกษทงหลาย เรากลาวสตวาเปนธรรมทจำาเปนตองใชในทกกรณ” และแสดงถงวาชวตเรามจดทควรใชสตกำากบดแลทงหมดเพยง ๔ แหง คอ

๑. รางกายพรอมทงพฤตกรรม โดยใชสตกำาหนดพจารณาใหเหนเปนเพยงรางกายและพฤตกรรมทแสดงออกตามทมนเปนในขณะนน ไมใหความรสกทเปนบคคล ตวตน เรา เขา เขาไปเกยวของผสมโรงเขาไปกบรางกายและพฤตกรรมนน เรยกวา กายานปสสนา

๒ เวทนา คอความรสกสข ทกข เปนตน โดยใชสตกำาหนดพจารณาใหเหนเปนเพยงเวทนาตามทมนเปนในขณะนน ไมใหความรสกทเปนบคคล ตวตน เรา เขา เขาไปเกยวของผสมโรงเขาไปกบเวทนาทเกดขนนน เรยกวา เวทนานปสสนา

๓ จต คอผทำาหนาทรอารมณ โดยใชสตกำาหนดพจารณาใหเหนเปนเพยงจตตามทมนเปนในขณะนน ไมใหความรสกทเปนบคคล ตวตน เรา เขา เขาไปเกยวของผสมโรงเขาไปกบจตทกำาลงเปนไปนน เรยกวา จตตานปสสนา

๔ สภาวธรรมตาง ๆ ทเกดขนกบกาย เวทนา และจตนน โดยใชสตกำาหนดพจารณาใหเหนเปนเพยงสภาวธรรมตามมนเปนอยเกดอยในขณะนน ไมใหความรสกทเปนบคคล ตวตน

ม .ม. (บาล) ๑๒/๑๐๗/๗๗. วส ทธ . (บาล) ๑/๒๑๘/๒๙๕. ท.ม .อ . (บาล) ๒/๓๗๓ /๓๖๘, ม .ม.อ . (บาล) ๑/๑๐๖/๒๕๓. สำ.ม . (บาล) ๑๙/๒๓๔/๑๐๒.

15

เรา เขา เขาไปเกยวของผสมโรงเขาไปกบสภาวธรรมทกำาลงเปนไปนน เรยกวา ธมมานปสสนา

เ ม อ ผ ป ฏ บ ต ต ง ใ จ เ จ ร ญ ส ต ป ฏ ฐ า น โ ด ย ใ ชสตสมปชญญะเขาไปกำาหนดกาย เวทนา จตและธรรมทเขาไปเกยวของในปจจบนขณะเปนอารมณจะสงผลใหเกดการรเหนตรงตามความเปนจรงของสภาวธรรมทกำาลงเปนอยในขณะนน จะเหนไดวาการเขาไปรบรขณะเจรญสตปฏฐานนนสาระสำาคญของการปฏบตคอใหมเฉพาะสตสมปชญญะกบอารมณปจจบนลวน ๆ ทกำาลงเกยวของสมพนธกนอยโดยปราศจากความรสกทเปนตวตน เรา เขา เกดขนในใจ ปราศจากการคดปรงแตงใด ๆ และปราศจากการตดสนวา ดชว ถกผด เปนตน เหลออยแตการรบร ทบรสทธ เทานนกลาวคอตองเขาไปเกยวของหรอเผชญหนากบทกสงทเกดขนในปจจบนขณะดวยความมสตสมปชญญะรเทาทนสงนน ๆ ตามความเปนจรงโดยไมเปดโอกาสใหความรสกทเปนตวตนอนเปนเหตเกดแหงอกศลธรรมตาง ๆ ไดชองเกดขน ซงมหลกการปฏบตทสำาคญดงตอไปน

๒ .๖ .๑ .๑ ก า ย า นป ส ส น า ส ตป ฏ ฐ า น : ก า รพจารณาดกาย

๑. อานาปานปพพะ วาดวยการพจารณาลมหายใจ-เขา-ออก

การเจรญสตปฏฐานโดยวธใชสตกำาหนดพจารณาลมหายใจทเคลอนไหวเขาออกตามชองทางการหายใจในกายนอยางมสตสมปชญญะโดยการปฏบตดงน (๑) ขณะหายใจเขา-หายใจออกยาว กรชดวาหายใจเขา-หายใจออกยาว (๒) ขณะหายใจเขา-หายใจออกสน กรชดวาหายใจเขา-หายใจออกสน (๓) สำาเหนยกวา จะกำาหนดรกองลมทงปวงทกขณะ

ท .ม .(ไทย) ๑๐/๓๗๔/๒๔๘–๒๔๙. สำาเหนยก หมายถง จดจำา คอยเอาใจใส ใสใจคดทจะนำาไป

ปฏบต ใสใจสงเกตพจารณาจบเอาสาระเพอจะนำาไปปฏบตใหสำา เรจประโยชน. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบ

16

ทหายใจเขา-ออก (๔) สำาเหนยกวา จะระงบกายสงขารทกขณะทหายใจเขา-ออก

ผลของการกำาหนดลมหายใจเบองตนคอ ผปฏบตจะประสบความสงบระงบและความแนวแนแหงจต เปนการปพนฐานเตรยมจตใหมกำาลงพรอมทจะเปนสนามปฏบตการทางปญญาเพอเขาถงยถาภตญาณทสสนะ กลาวคอปญญาทเขาไปรเหนความเปนจรงของลมหายใจและสงทเนองดวยลมหายใจคอชวตวาตกอยภายใตลกษณะ ๓ อยาง คอ ความไมเทยงเปลยนแปลง ไมคงทและมใชตวตนแทจรงทจะเขาไปยดถอไดจนจตปลอยวางไมเปนทแอบองของตณหา มานะ ทฏฐ ตอไป

การเจรญสตปฏฐานโดยกำาหนดลมหายใจเขาออกในมหาสตปฏฐานสตร พระพทธองคทรงแสดงไวเพยง ๔ ขน เทานน สวนวธการกำาหนดลมหายใจเขาออกหรอเรยกกนวาอานาปานสตแบบสมบรณทรงแสดงไวในอานาปานสตสตรและในทอน ๆ อกหลายแหง ทงนเพราะอานาปานสตเปนกรรมฐานทปฏบตไดสะดวกมผลดตอรางกายและจตใจดงพระพทธองคทรงยกตวอยางทผานมาวาพระองคเองกอนแตตรสร ยงเปนพระโพธสตวอย กทรงเปนอยดวยการเจรญธรรมเครองอยคออานาปานสตนเสมอ เมอทรงเปนอยอยางน รางกาย ดวงตา กไมเหนดเหนอย และจตกหลดพนจากอาสวะทงหลายเพราะไมเขาไปถอมนพรอมกบทรงชกชวนเหลาภกษใหเจรญอานาปานสตตาม นอกจากน อานาปานสตยงแสดงถงหลกการปฏบต

ประมวลศ พท , (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย , ๒๕๓๓), หนา ๓๓๘

∗ กายสงขารในทน คอ สภาพทปรงแตงกาย ไดแก ลมหายใจเขาออกทเปนปจจยใหรางกายดำารงอยไดนนเอง คำาวา ระงบกายสงขาร จงหมายถง การผอนคลายลมหายใจทหยาบใหละเอยดขนไปโดยลำาดบจนถงขนทจะตองพสจนวามลมหายใจอยหรอไม ว ส ท ธ . (บาล) ๑/๒๒๐/๒๙๙. อาการดงกลาวเปรยบเหมอนเสยงเคาะระฆงครงแรกจะมเสยงดงกงวานแลวแผวลงจนถงเงยบหายไปในทสด. ว สท ธ . (บาล) ๑/๗๑/๑๕๔.

สำ.ม . (บาล) ๑๙/๙๘๔/๒๗๔.

17

ทครอบคลมสตปฏฐานทง ๔ คอ กาย เวทนา จตและธรรม อยางครบถวนซงมลำาดบขนตอนการปฏบตถง ๑๖ ขน ดงน

หมวดท ๑ ตงกำาหนดพจารณากายคอลมหายใจ แบงการปฏบตออกเปน ๔ ขน เหมอนอานาปานปพพะในมหาสตปฏฐานสตร คอ (๑) ขณะหายใจเขา-ออกยาว กรชดวาหายใจเขา-ออกยาว (๒) ขณะหายใจเขา-ออกสน กรชดวาหายใจเขา-ออกสน (๓) รชดเจนถงกองลมทงปวงทกขณะทหายใจเขา-ออก (๔) ระงบกายสงขารทกขณะทหายใจเขา-ออก

หมวดท ๒ ตงสตกำาหนดพจารณาเวทนา แบงการปฏบตออกเปน ๔ ขน คอ (๕) รชดปตทกขณะทหายใจเขา-ออก (๖) รชดสขทกขณะทหายใจเขา-ออก (๗) รชดจตตสงขารทกขณะทหายใจเขา-ออก (๘) ระงบจตตสงขารทกขณะทหายใจเขา-ออก

หมวดท ๓ ตงสตกำาหนดพจารณาจต แบงการปฏบตออกเปน ๔ ขน คอ (๙) รชดจตทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๐) ทำาจตใหบนเทงทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๑) ทำาจตใหตงมนทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๒) ปลดเปลองจตทกขณะทหายใจเขา-ออก

หมวดท ๔ ตงสตกำาหนดพจารณาธรรม แบงการปฏบตออกเปน ๔ ขน คอ (๑๓) พจารณาเหนวาไมเทยง(ในกาย เวทนา จต)ทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๔) พจารณาเหนความคลายออกทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๕) พจารณาเหนความดบทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๖) พจารณาเหนความสละคนทกขณะทหายใจเขา-ออก

ดงนน อานาปานสตจงเปนหลกการเจรญสตปฏฐานทสำาคญอกแนวหนงในพระพทธศาสนาทจะนำาพาผปฏบตใหเขาถงจดมงหมายสงสดคอความดบทกขได

๒. อรยาปถปพพะ วาดวยการพจารณาอรยาบถหลกใหญ ๔

ว .ม ห า . (บ า ล ) ๑ /๑ ๖ ๕ /๙ ๕ -๙ ๗ , สำ .ม . (บ า ล ) ๑๙/๙๗๗/๒๖๙-๒๗๐, ม .อ . (บาล) ๑๔/๑๔๘-๑๔๙/๑๓๐-๑๓๓.

18

การเจรญสตปฏฐานดวยวธกำาหนดรอรยาบถหลกใหญทกำาลงเคลอนไหวหรอหยดอยในปจจบนขณะทเกดขนกบกายนอยางมสตสมปชญญะโดยการปฏบตดงน (๑) ขณะเดน กรตวชดวากำาลงเดน (๒) ขณะยน กรตวชดวากำาลงยน (๓) ขณะนง กรตวชดวากำาลงนง (๔) ขณะนอน กรตวชดวากำาลงนอน

การเจรญกรรมฐานในอรยาบถหลกใหญทง ๔ เปนการสรางพนฐานและเตรยมความพรอมทจะกำาหนดอรยาบถยอยตอไป ดงนน ผปฏบตจงตองใชสตกำาหนดรใหชำานาญในอรยาบถหลกทง ๔ เปนเบองตนโดยยดหลกวา “เมอกายดำารงอยโดยอาการใด ๆ กรชดกายทดำารงอยโดยอาการนน ๆ” กลาวคอใหกำาหนดรเปนเพยงสกวาอาการเทานน อยาใหความรสกสำาคญผดวาเปนตวตน เรา เขา ไดชองเกดขนขณะเคลอนไหว เมอสตเกดความชำานาญในการกำาหนดอรยาบถทง ๔ กจะสงผลใหเกดยถาภตญาณทสสนะคอปญญารเหนตามความเปนจรงพรอมกบกำาจดความรสกทเปนตวตน เรา เขา อนเปนความยดมนถอมนทแฝงอยในรางกายจตใจนและเปนทแอบองของกเลสอน ๆ อกมากมาย

๓. สมปชญญปพพะ วาดวยการพจารณาอรยาบถยอยตาง ๆ

การเจรญสตปฏฐานโดยวธใชสตสมปชญญะทำาความรสกตวทวพรอมในอรยาบถตาง ๆ ครอบคลมทงอรยาบถใหญและอรยาบถยอยทกำาลงเคลอนไหวและหยดอยในปจจบนขณะ เชน การเหยยดแขน การคแขน เปนตน โดยการปฏบตดงน (๑) ทำาความรสกตวในการกาวไปและถอยกลบ (๒) ทำาความรสกตวในการแลดไปขางหนาและเหลยวดในทศอน ๆ (๓) ทำาความรสกตวในการคแขนเขาและการเหยยดแขนออก (๔) ทำาความรสกตวในการทรงผาสงฆาฏ บาตรและจวร (๕)

ท .ม . (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๒๔๙-๒๕๐. ท .ม . (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๒๔๙-๒๕๐. ท .ม .(ไทย) ๑๐/๓๗๖/๒๕๐.

19

ทำาความรสกตวในการกน ดม เคยว ลมรส (๖) ทำาความรสกตวในการถายอจจาระและปสสาวะ (๗) ทำาความรสกตวในการเดน ยน นง นอน หลบ ตน พด นง

จะเหนไดวาการเจรญสตในสมปชญญปพพะมหลกการปฏบตครอบคลมทกอรยาบถทกำาลงเคลอนไหวและหยดอยซงเปนการปฏบตขนทละเอยดลกลงไป โดยยดหลกการและวธการปฏบตเหมอนอรยาบถหลกใหญทง ๔ และมวตถประสงคอยางเดยวกนคอเพอถอนความรสกทเปนตวตน เรา เขา อนเปนทแอบองอาศยของตณหา มานะ ทฏฐ และเพอเกดยถาภตญาณทสสนะจนสามารถถอนความยดมนถอมนไดในทสด

๔. ปฏกลมนสการปพพะ วาดวยการใสใจนกถงกายวาเปนของปฏกล

การเจรญสตปฏฐานดวยวธใสใจพจารณาถงความเปนของปฏกลทมอยในกายนอยางมสตสมปชญญะโดยการปฏบตดงน

ใหพจารณาดกายน เบองบนตงแตพนเทาขนไป เบองลางตงแตปลายผมลงมา มหนงหมโดยรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตาง ๆ คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก ไต หวใจ ตบ พงผด มาม ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด นำาเหลอง เลอด เหงอ มนขน นำาตา มนเหลว นำาลาย นำามก ไขขอ นำามตร

พระพทธองคทรงแสดงถงวธการพจารณาสวนตาง ๆ ในรางกายทงหมดดงกลาวมาใหเหนถงรปรางของชนสวนตาง ๆ พรอมกบความสกปรกไมสะอาดของแตละชนสวนอยางชดเจนจนเกดมโนภาพในใจ เหมอนคนตาดพบถงมปากสองขางบรรจเตมดวยธญญชาตชนดตาง ๆ เชน ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวเหลอง เมลดงา ขาวสาร แลวแกถงนนออกตรวจด กจะพงเหนและแยกแยะธญญชาตเหลานนออกไดวา นขาวสาล นขาวเปลอก นถวเขยว นถวเหลอง นเมลดงา นขาวสาร

ท .ม .(ไทย) ๑๐/๓๗๗/๒๕๐-๒๕๑.

20

๕. ธาตมนสการปพพะ วาดวยการใสใจพจารณากายโดยความเปนธาต ๔

การเจรญสตปฏฐานดวยวธใสใจพจารณาถงรางกายโดยความเปนกองธาตอยางม

สตสมปชญญะปราศจากความรสกวาเปนตวตน สตว บคคล เรา เขา มวธปฏบตดงน “ใหพจารณาดกายนตามทตงอย ตามทปรากฏอยโดยเปนเพยงธาตวา ในกายน มธาตดน ธาตนำา ธาตไฟ ธาตลมอย”

ในขอนพระพทธองคทรงแสดงการพจารณารางกายวาเปนเพยงกองแหงธาต ๔ อยางเทานน เปรยบเทยบกบคนฆาววหรอลกมอของคนฆาววผชำานาญ ครนฆาแมววแลว กชำา แหละเนอออกเปนชน ๆ นงอย ทหนทางใหญสแพรง เปนการพจารณาลกลงไปใหเขาถงแกนแทหรอสภาพเดมแหงรางกายทมาจากการประกอบคมกนขนจากธาตทง ๔ คอ ธาตดน ธาตนำา ธาตไฟ ธาตลม

๖. นวสวถกาปพพะ วาดวยการพจารณาพจารณาซากศพ ๙ ลกษณะ

การเจรญสตปฏฐานดวยวธใสใจพจารณาซากศพดำารงอย ๙ ลกษณะอยางมสตสมปชญญะแลวยอนกลบนำากายของตนเขาไปเปรยบเทยบวา ถงแมกายน กจะมความเปนอยางนเปนธรรมดา กจะมภาวะอยางน ไมพนความเปนอยางนไปได ซากศพ ๙ ลกษณะคอ

(๑)ซากศพทเขาทงไวในปาชา เปนศพทตายแลววนหนงบาง สองวนบาง สามวนบาง เปนศพขนอด ศพเขยวนาเกลยด ศพมนำาเหลองเฟะ

(๒) ซากศพทเขาทงไวในปาชา เปนศพทฝงนกกาจกกนบาง ฝงนกแรงจกกนบาง ฝงนกเหยยวจกกนบาง ฝง

ท .ม . (ไทย) ๑๐/๓๗๘/๒๕๑-๒๕๒. ท .ม . (ไทย) ๑๐/๓๗๙/๒๕๒-๒๕๔.

21

สนขบานกดกนบาง ฝงสนขจงจอกกดกนบาง ฝงสตวมชวตกดกนบาง

(๓) ซากศพทเขาทงไวในปาชาทเปนโครงกระดก ยงมเนอและเลอด ยงมเอนรงรดอย

(๔)ซากศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนโครงกระดก ไมมเนอ แตมเลอดเปอนเปรอะ มเอนรงรด

(๕)ซากศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนโครงกระดก ไมมเนอและเลอดแลว ยงมเอนรงรดอย

(๖)ซากศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนเอนกระดก ไมมเอนรงรดแลว กระจดกระจายอยตามทศใหญทศนอย มกระดกมอ กระดกเทา กระดกแขง กระดกขา กระดกเอว กระดกแขน กระดกไหล กระดกคอ กระดกคาง กระดกฟน กะโหลกศรษะ กระจดกระจายไปคนละทาง

(๗) ซากศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนทอนกระดก สขาวเหมอนสงข

(๘) ซากศพทเขาทงไวในปาชาทเปนทอนกระดก กองอยดวยกนเกนกวาป

(๙) ซากศพทเขาทงไวในปาชา ทเปนทอนกระดก ผเปอยเปนผงแลว

๒ .๖ .๑ .๒ เ ว ทน านป ส สน าสตป ฏ ฐ าน : ก า รพจารณาดเวทนา

วาดวยการกำาหนดรเวทนา คอพจารณาความรสกสข ทกข ไมใชสขไมใชทกข ทเกดขนในตวเองเปนอารมณ ใหรบรวาเปนเพยงเวทนา ไมใหความรสกทเปนตวตน เรา เขา เกดขนขณะเสวยเวทนา เวทนาทใชเปนอารมณในการเจรญสตปฏฐานแบงเปน ๙ ชนดมหลกการปฏบตดงน (๑) เมอเสวยเวทนาทเปนสข กรชดวากำาลงเสวยเวทนาทเปนสข (๒) เมอเสวยเวทนาทเปนทกข กรชดวากำาลงเสวยเวทนาทเปนทกข (๓) เมอเสวยเวทนาทไมทกขไมสข กรชดวากำาลงเสวย

ท .ม . (ไทย) ๑๐/๓๘๐/๒๕๔.

22

เวทนาทไมทกขไมสข (๔) เมอเสวยเวทนาทเปนสขมอามส กรชดวากำาลงเสวยเทวนาทเปนสขมอามส (๕) เมอเสวยเวทนาทเปนสขไมมอามสกรชดวากำาลงเสวยเวทนาทเปนสขไมมอามส (๖) เมอเสวยเวทนาทเปนทกขมอามส กรชดวากำาลงเสวยเวทนาทเปนทกขมอามส (๗) เมอเสวยเวทนาทเปนทกขไมมอามส กรชดวากำาลงเสวยเวทนาทเปนทกขไมมอามส (๘) เมอเสวยเวทนาทไมทกขไมสขมอามส กรชดวากำาลงเสวยเวทนาทไมทกขไมสขมอามส (๙) เมอเสวยเวทนาทไมทกขไมสขไมมอามส กรชดวากำาลงเสวยเวทนาทไมทกขไมสขไมมอามส

๒ .๖ .๑ .๓ จ ต ต า นป ส ส น า ส ตป ฏ ฐ า น : ก า รพจารณาดจ ต

คำา วา จต ในทน หมายถง ธรรมชาตทนกคดหรอธรรมชาต ทรอารมณ ไดแก รรป ร เส ยง ร กล น ร รส รโผฏฐพพะ รธรรมารมณ สำาหรบจตทใชเปนอารมณในการเจรญจตตาน ปสสนาสตปฏฐานนน แบงเปน ๑๖ ประเภท กำาหนดตามสภาวะของจตใหเหนเปนเพยงจตทกำาลงเปนไปในขณะนน อยาใหความรสกทเปนตวตน เรา เขา เขาไปเกยวของ มหลกการปฏบตดงน (๑) เมอจตมราคะ กรชดวาจตมราคะ (๒) เมอจตปราศจากราคะ กรชดวาจตปราศจากราคะ (๓) เมอจตมโทสะ กรชดวาจตมโทสะ (๔) เมอจตปราศจากโทสะ กรชดวาจตปราศจากโทสะ (๕) เมอจตมโมหะ

สขเวทนาทเจอปนดวยกเลสโดยมสงเราคอกามคณ ๕ ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ทนาชอบใจ.

สขเวทนาทเกดในขณะกำาลงเจรญสมถะและวปสสนา. ทกขเวทนาทเจอปนดวยกเลสโดยมสงเราคอ กามคณ ๕. ทกขเวทนาทเกดในขณะกำาลงเจรญสมถะและวปสสนา. อทกขมสขเวทนาทเจอปนดวยกเลสโดยมสงเราคอ กามคณ ๕. อทกขมสขเวทนาทเกดในขณะทกำาลงเจรญสมถะและวปสสนา.

ท .ม . (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๒๕๕.

23

กรชดวาจตมโมหะ (๖) เมอจตปราศจากโมหะ กรชดวาจตปราศจากโมหะ (๗) เมอจตหดห กรชดวาจตหดห (๘) เมอจตฟงซาน กรชดวาจตฟงซาน (๙) เมอจตเปนมหคคตะ กรชดวาจตเปนมหคคตะ (๑๐) เมอจตเปนอมหคคตะ กรชดวาจตเปนอมหคคตะ (๑๑) เมอจตเปนสอตตระ กรชดวาจตเปนสอตตระ (๑๒) เมอจตเปนอนตตระ กรชดวาจตเปนอนตตระ (๑๓) เมอจตเปนสมาธ กรชดวาจตเปนสมาธ (๑๔) เมอจตไมเปนสมาธ กรชดวาจตไมเปนสมาธ (๑๕) เมอจตหลดพน กรชดวาจตหลดพน (๑๖) เมอจตไมหลดพน กรชดวาจตไมหลดพน

๒ .๖ .๑ .๔ ธ ม ม า นป ส ส น า ส ตป ฏ ฐ า น : ก า รพจารณาดธรรม

คำา วา ธรรม หมายถง สภาวธรรมตาง ๆ ท เกดขนกบกาย เวทนา และจต ในธมมานปสสนาสตปฏฐานนมงเนนไปทการพจารณาสภาวธรรมทเกดขนภายในจตและภายนอกจตเปนหลก โดยการตงสตพจารณาใหเหนเปนเพยงสภาวธรรมทเกดขนในขณะนนเทานน ไมเปดโอกาสใหความรสกทเปนตวเรา เขา เกดขนในขณะเขาไปเกยวของกบสภาวธรรมนน ๆ แบงเปน ๕ หมวด ดงตอไปน

๑. นวรณปพพะ หมวดนวรณ ๕

วาดวยการเจรญสตปฏฐานโดยตงสตกำาหนดพจารณาธรรมคอนวรณทเกดขนภายในจต นวรณ หมายถง อกศลธรรมทกดขวางการทำางานของจตไมใหกาวหนาในกศลธรรม

คอ จตทมอานภาพมาก ไดแก จตทเปนรปาวจรและอรปาวจร. ไดแก จตทเปนกามาวจร. คอ จตมจตอนยงสงกวา ไดแก จตทเปนกามาวจร. คอ จตทไมมจตอนยงกวาสงกวา ไดแก จตทเปนรปาวจรและจตทเปน

อรปาวจร แมในจต ๒ ประเภทนน รปาวจรจตเปนสอตตระ คอ มจตอนยงไปกวา อรปาวจรจตเทานน เปนอนตตระ คอ ไมมจตอยางอนยงไปกวาสงไปกวา.

ไดแก จตเปนอปปนาสมาธ หรอ อปจารสมาธ. ไดแก จตเวนจากอปปนาสมาธ หรอ อปจารสมาธทง ๒ นน. ไดแก จตหลดพนจากกเลสดวยตทงควมตตและวกขมภนวมตต. คอจตไมหลดพนจากกเลส ไดแก เวนจากวมตตทง ๓ นน.

24

เมอเกดขนมผลทำาใหจตเศราหมองและเปนเครองบนทอนกำาลงสตปญญาใหลดกำาลงลงม ๕ อยาง คอ (๑) กามฉนทะ ความพอใจในกาม (๒) พยาบาท ความอาฆาตปองราย (๓) ถนมทธะ ความหดห เซองซม (๔) อทธจจกกกจจะ ความฟงซานรำาคาญ (๕) วจกจฉา ความลงเลสงสย มวธการปฏบตในนวรณ ๕ คอ ใหใชสตสมปชญญะกำาหนดพจารณานวรณภายในจตตามทเปนอยในขณะนน ๆ ๔ ลกษณะ คอ

(๑) ตงสตกำาหนดรวานวรณแตละขอมอยภายในใจหรอไม

(๒) ตงสตกำาหนดรวานวรณแตละขอทยงไมเกดขน จะเกดขนไดอยางไร

(๓) ตงสตกำาหนดรวานวรณแตละขอทเกดขนแลว จะละไดอยางไร

(๔) ตงสตกำาหนดรวานวรณแตละขอทละไดแลว จะไมเกดขนอกไดอยางไร

๒. ขนธปพพะ หมวดขนธ ๕

วาดวยการเจรญสตปฏฐานโดยตงสตกำาหนดพจารณาธรรมคอเบญจขนธหรอทเรยกวาอปาทานขนธทกำาลงดำาเนนไปอยในปจจบน คำาวา “ขนธ” แปลวา กองหรอหมวดหมแหงรปธรรมและนามธรรมทประกอบกนขนจนเกดเปนชวต แยกไดเปน ๕ กองคอ (๑) รป ไดแก รางกายทกสวน (๒) เวทนา ไดแก การเสพเสวยอารมณทเปนสขกด ทกขกด ไมสขไมทกขกด (๓) สญญา ไดแก ความจำาไดหมายรแบงออกเปน ๖ คอ ความจำาไดหมายรรป เสยง กลน รส สงทถกตองสมผสไดดวยกาย และธรรมารมณ (๔) สงขาร ไดแก สภาพทปรงแตงใจใหดหรอชว (๕) วญญาณ ความรแจงอารมณทางทวาร ๖ คอ ความรอารมณทางตา ทางห ทางจมก ทางลน ทางกาย ทางใจ มหลกการปฏบตดงน

(๑) กำาหนดรขนธ ๕ แตละขนธวาคออะไร(๒) กำาหนดรขนธ ๕ แตละขนธวาเกดขนไดอยางไร

ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๘๒/๒๕๕-๒๕๗.

25

(๓) กำาหนดรขนธ ๕ แตละขนธวาดบไดอยางไร

๓. อายตนปพพะ หมวดอายตนะ ๑๒

วาดวยการเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐานโดยกำาหนดเอาธรรมคออายตนะ ๑๒ เปนอารมณ คำาวา อายตนะ ในทน หมายถง แดนทเชอมตอระหวางโลกภายในกบโลกภายนอก แบงเปน ๒ ประเภทใหญ ๆ คอ (๑) อายตนะภายใน คอแดนเชอมตอสำาหรบใหเกดการรบรภายในตวม ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจ (๒) อายตนะภายนอก คอแดนเชอมตอสำาหรบใหเกดการรบรภายนอกตวม ๖ ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณ อายตนะภายนอกเรยกอกอยางหนงวาอารมณ หมายถง ธรรมชาตสำาหรบใหจตหนวงเหนยวขณะดำาเนนชวตอย อายตนะทง ๒ ประเภทตองทำาหนาทควบกนไปเปนค ๆ การเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐานดวยการกำาหนดพจารณาอายตนะเปนไปเพอเพมพนสตสมปชญญะใหเกดมยง ๆ ขน กลาวคอใหพยายามใชสตสมปชญญะขณะทอายตนะภายในทำาหนาทเกยวของกนกบอายตนะภายนอกโดยมหลกการปฏบตดงน

(๑) ใหรชดอายตนะภายในและอายตนะภายนอกแตละอยาง ๆ

(๒) ใหรชดสงโยชนทเกดขนเพราะอาศยอายตนะนน ๆ

(๓) ใหรชดสงโยชน ทยงไม เกดขนจะเกดขนไดอยางไร

(๔) ใหรชดสงโยชนทเกดขนแลว จะละไดอยางไร(๕) ใหรชดสงโยชนทละไดแลว จะไมเกดขนตอไปได

อยางไร

๔. โพชฌงคปพพะ หมวดโพชฌงค ๗

ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๘๓/๒๕๗. ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๘๔/๒๕๘.

26

วาดวยการเจรญสตปฏฐานโดยตงสตกำาหนดพจารณาธรรมคอโพชฌงคทกำาลงเกดขนกบจตในขณะนน ๆ คำาวา โพชฌงคหรอสมโพชฌงค ในทนแปลวา องคแหงปญญาเครองรแจงธรรม สมโพชฌงคเปนองคธรรมฝายกศลทเกดขนภายใจจตขณะกำาลงเจรญสตปฏฐาน เปนธรรมเกอกลสนบสนนตอการรแจงธรรม จงควรอบรมใหเกดมขนในจตใจใหมากม ๗ อยาง คอ (๑) สตสมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความระลกได (๒) ธมม-วจยสมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความสอดสองพจารณาธรรม (๓) วรย-สมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความเพยร (๔) ปตสมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความเอบอมใจ (๕) ปสสทธสมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความสงบ (๖) สมาธสมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความตงมนแหงจต (๗) อเบกขาสมโพชฌงค องคแหงปญญาเครองรแจงธรรมคอความวางเฉย ในการเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐานโดยกำาหนดโพชฌงคเปนอารมณมหลกปฏบต ดงน

(๑) รชดในขณะนน ๆ วา โพชฌงค ๗ แตละอยางมอยในตนหรอไม

(๒) รชดในขณะนน ๆ วาโพชฌงค ๗ แตละอยางทยงไมเกด จะเกดขนไดอยางไร

(๓) รชดในขณะนน ๆ วา โพชฌงค ๗ แตละอยางทเกดขนแลวจะเจรญบรบรณไดอยางไร

๕. สจจปพพะ หมวดสจจะ ๔

วาดวยการเจรญสตปฏฐานโดยตงสตกำาหนดพจารณาธรรมคออรยสจทกำาลงเกดขนในตน อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงแหงพระอรยเจาผประเสรฐหรอ ความจรงอนยงความเปนพระอรยเจาใหสำา เรจ แบงออกเปน ๔ หมวด คอ

ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๘๕/๒๕๙. ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๘๖-๔๐๓/๒๖๐–๒๖๘.

27

(๑)ทกขอรยสจ ไดแก ความจรงอนประเสรฐคอทกข ไดแก ความเกด ความแก ความตาย ความเศราโศก ความครำาครวญ ความไมสบายกาย ความไมสบายใจ ความคบแคนใจ การประสบกบอารมณอนไมเปนทรก การพลดพรากจากอารมณอนเปนทรก เมอกลาวโดยสรปแลวตวทกขจรง ๆ กคอ ปญจปาทานขนธ(ขนธทง ๕ ทบคคลยงยดมนถอมนอย)

(๒) ทกขสมทยอรยส จ ไดแ ก ความจร งอนประเสรฐคอเหตเ กดแหงทกข ไดแก ตณหา ๓ คอ (๑) กามตณหา ความทะยานอยากในกาม อยากไดอารมณอนนาใคร (๒) ภวตณหา ความทะยานอยากในภพ อยากเปนนนเปนน (๓) วภวตณหา ความอยากทเปนดานลบ ตองการผลกสงไมชอบใจออกไป ตณหาทง ๓ นเกดขนและตงอยทปยรปสาตรป(รปทนารกนาชนใจ)

(๓) ทกขน โรธอร ยส จ ได แ ก ความจร งอนประเสรฐคอความดบทกขเพราะดบตณหาไดไมเหลอ ซงตณหานนเมอจะละเมอจะดบกละไดและดบไดทปยรปสาตรป

(๔) ทกขนโรธคามนปฏปทาอรยสจ ไดแก ความจรงอนประเสรฐคอขอปฏบตอนยงผปฏบตใหถงความดบทกขคออรยมรรคประกอบดวยองค ๘ คอ (๑) สมมาทฏฐ ความเหนถกตอง (๒) สมมาสงกปปะ ความดำารถกตอง (๓) สมมาวาจา เจรจาถกตอง (๔) สมมากมมนตะ การงานถกตอง (๕) สมมาอาชวะ อาชพถกตอง (๖) สมมาวายามะ พยายามถกตอง (๗) สมมาสต ระลกถกตอง (๘) สมมาสมาธ ตงใจถกตอง

การเจรญธมมานปสสนาสตปฏฐานโดยกำาหนดธรรมคออรยสจ ๔ เปนอารมณมหลกการปฏบต คอ

(๑) รชดอรยสจ ๔ แตละอยางตามความเปนจรงวาคออะไร

(๒) รชดอรยสจ ๔ แตละอยางตามความเปนจรงวาเปนอยางไร

นอกจากการกำาหนดพจารณาธรรมในธมมานปสสนาสตปฏฐานทง ๕ หมวดดงกลาวมาแลว ในอานาปานสต ๑๖

28

ขน วาดวยหมวดธมมานปสสนาสตปฏฐาน ไดกลาวถงการพจารณาธรรมในกาย เวทนาและจตไว ๔ ประการ คอ (๑) อนจจานปสส ตามพจารณาถงความเปนสภาพไมเทยง ทกขณะทหายใจเขา-ออก (๒) วราคานปสส ตามพจารณาเหนความจางคลายออก ทกขณะทหายใจเขา-ออก (๓) นโรธานปสส ตามพจารณาเหนความดบทกขณะทหายใจเขา-ออก (๑๖) ปฏนสสคคานปสส ตามพจารณาเหนความสละคน ทกขณะทหายใจเขา-ออก การกำาหนดพจารณาธรรมทง ๔ ขอ ในอานาปานสตหมวดธมมานปสสนาน สามารถนำาไปใชไดกบการพจารณาสภาวธรรมทวไปทเขาไปเกยวของ

ดงนน หลกการเจรญสตปฏฐานดงกลาวมากคอการเปนอยดวยสตสมปชญญะในขณะเขาไปเกยวของกบ กาย เวทนา จตและสภาวธรรมตาง ๆ ทเปนไปอยในชวตประจำาวน ซงสงผลใหเกดการรบรตอสรรพสงทเขาไปเกยวของตรงตามทเปนจรง ไมเขาไปปรงแตงดวยอำานาจความรสกทเปนตวตน เรา เขา อนเปนทางนำาไปสการเขาถงปญญาทจะเขาไปรเหนเขาใจสรรพสงไดตรงตามความเปนจรงทเรยกวายถาภตญาณทสสนะ จนจตปลอยวางไมเปนทแอบองอาศยของกเลสอกตอไป เมอผลของการปฏบตดำาเนนมาถงขนนการเจรญสตปฏฐาน ๔ จงชอวาถงทสด

๒ .๖ .๒ องคธรรมส ำาค ญในการเจร ญสตป ฏฐาน

การเจรญสตปฏฐาน ๔ ใหไดผล ผปฏบตจะตองประกอบดวยองคธรรมทเปนหลกสำาคญ ๓ อยาง คอ

๑. อาตาป จะตองตนตวอยเสมอ มความเพยรพยายามระวงมใหบาปอกศลเกดขนในใจ เพยรพยายามกำาจดบาปอกศลทเกดขน เพยรพยายามสรางกศลธรรมทยงไมเกด

สำ.ม . (บาล) ๑๙/๙๗๗/๒๖๙-๒๗๐.

ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘, ม .ม. (บาล) ๑๒/๑๐๖/๗๗.

29

ใหเกดมขนและเพยรพยายามรกษาสงเสรมกศลธรรมทเกดใหเจรญงอกงามยง ๆ ขน

๒. สตมา จะตองมสต คอ ความระลกนกไดกอนจะทำา พด คดอะไร ไมปลอยใหใจลอยคดฟงไปในเรองตาง ๆ ดวยอำานาจกเลสผลกไสไป

๓. สมปชาโน จะตองมสมปชญญะ คอ ความรตวทวพรอมในขณะทำา พด คด สมปชญญะกคอตวปญญา มหนาทรตระหนกชดถงสงทสตกำาหนดไว หรอการกระทำาในกรณนนวามความมงหมายอยางไร สงททำานนเปนอยางไร ปฏบตตอมนอยางไร และไมเกดความหลงหรอเขาใจผดใด ๆ ขนมา

องคธรรมทง ๓ ประการนจำาเปนอยางยงในการเจรญสตปฏฐานและมความโดดเดนในการทำาหนาทของตนตางกนแตขณะทำา หน า ท กม ความ เ กยว เน อ งส มพนธ กนโดยตลอดกลาวคอ ความเพยรทำาหนาทคอยปลกเราจตไมใหเกดความยอทอถอยหลงและเปนแรงผลกดนใหจตเดนรดหนาไปหนนใหกศลธรรมตาง ๆ เจรญยงขน สมปชญญะ ทำาหนาทพจารณาและรเทาทนอารมณไมใหความหลงเขาครอบงำาและเขาใจถกตองตามสภาวะทเปนจรง สต ทำาหนาทกำาหนดจบอารมณไวใหสมปชญญะพจารณา ทำาใหกำาหนดรทนอารมณไดทกขณะไมหลงลมและสบสน สวนคณธรรมอน ๆ ทเกดขน

อง .จต ก ก . (บาล) ๒๑/๑๓/๑๗-๑๘, ๒๑/๖๙/๘๔-๘๕. คมภรอภธรรมปฎกไดใหคำาจำากดความของคำาวาสต หมายถง การ

คอยระลกถงอยเนอง ๆ การหวนระลก กรยาทระลก ความทรงจำา ความไมเลอนลอย ความไมหลงลม สตทเปนอนทรย สตทเปนพละ. อภ.สำ. (บาล) ๓๔/๕๒/๒๙.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม ฉบบขยายความ , พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒), หนา ๘๑๓ ., และคมภรอภธรรมปฎกไดใหคำา จำา กดความของคำา วาสมปชญญะ หมายถง ปญญา กรยาทรชด ความวจย ความเลอกสรร ความวจยธรรม ความกำาหนดหมาย ความเขาไปกำาหนด ความเขาไปกำาหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยด ความรอยางแจมแจง ความคนคด ความใครครวญ ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐ. อภ.สำ. (บาล) ๓๔/๕๓/๓๐.

เรองเดยวกน, หนา ๘๑๔

30

รวมกบคณธรรมทง ๓ ขอเปนเพยงคณธรรมแฝงอยกบทง ๓ ขอ

๒ .๖ .๓ จ ดม งหมายแหงการเจร ญสตป ฏฐาน

การเจรญสตปฏฐานเปนหลกการปฏบตทนยมกนมากและยกยองนบถอกนอยางสงวาเปนมรรคาอนเอกทจะนำาผปฏบตใหหลดพนจากทกขได เปนการปฏบตทมพรอมทงสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานในตว การศกษาสตปฏฐานใหเขาใจถงจดมงหมายอนเปนสาระสำาคญของปฏบตจะทำาใหเกดทศนคตทถกตองตอชวตและการดำาเนนชวตดงาม

๒ .๖ .๓ .๑ จ ดม งหมายทต องก ำาจ ด

เมอเจรญสตปฏฐานโดยนำาสตไปตงไวทฐานใดฐานหนงบรรดาฐานทงสแลว จตกจะรบรอารมณตาง ๆ ทมากระทบไดอยางตรงไปตรงมาไมรบรอารมณดวยจตทถกครอบงำาดวยอภชฌาและโทมนสซงเปนความรสกตรงกนขามระหวางขวบวกกบขวลบทเกดขนภายในจตขณะรบอารมณตาง ๆ สงผลใหเกดความรสกทตางกนไปกลาวคออภชฌาสงผลใหผรบอารมณเกดความหลงไหล ตดใจ เพลดเพลน มวเมาไมมทสนสด สวนโทมนสสงผลใหผรบอารมณเกดความไมยนด ไมพอใจ อยากจะผลกดนหรอกำาจดอารมณนนใหสนไป

ความรสกทงสองอยางนเปนความเคยชนทแอบองอาศยอยในจตของคนปถชนและเสขบคคลเปนสาเหตใหเกดวปลาสคออาการทจตยดถอหรอเขาใจสงทเขาไปเกยวของคลาดเคลอนจากความเปนจรงดวยอำานาจความสำาคญผด คด

คำาวา “อภชฌา” หมายถง ความรกใคร ความพอใจ ความคลอยตาม ความยนดตาม ความยนดดวยอำานาจความเพลดเพลน อาการทจตลมหลง. ท .ม .อ . (บาล) ๒/๓๗๓/๓๗๔-๓๗๕.

คำาวา “โทมนส” หมายถง ความไมแชมชนทางใจ อารมณเกดทางใจทกอความทกขให ความเสวยอารมณเปนทกขไมแชมชนเกดจากสมผสทางใจ ทกขเวทนาอนไมแชมชนเกดจากสมผสทางใจ . ท.ม .อ . (บาล) ๒/๓๗๓/๓๗๔-๓๗๕.

31

ผด เขาใจผดใน ๔ เรองคอ (๑) วปลาสในสงทไมเทยงวาเทยง (๒) วปลาสในสงทเปนทกขวาเปนสข (๓) วปลาสในสงทไมใชตนวาเปนตน (๔) วปลาสในสงทไมงามวางาม วปลาสเหลานเปนอกศลธรรมทลวงจตใหมองสรรพสงไมตรงตามความจรง จงกลาวไดวาอภชฌาและโทมนสเปนเหตเกดทสำาคญแหงวปลาสและเปนทมาแหงปญหาตาง ๆ

ในขณะเจรญสตปฏฐาน อภชฌาและโทมนสทง ๒ อยางจะถกกำาจดออกไปวปลาสกถกเพกถอนดวยกำาลงแหงสตและสมปชญญะ ดงนน จดมงหมายของการเจรญสตปฏฐานทสำาคญเบองตนกเพอกำาจดอภชฌาและโทมนสอนเปนสาเหตแหงวปลาส

๒ .๖ .๓ .๒ จ ดม งหมายทต องบรรล ถ ง

การเจรญสตปฏฐานมจดมงหมายสงสดทตองการบรรลถง ๕ ประการ คอ

๑. เพอความบรสทธหมดจดแหงสตวทงหลาย๒. เพอกาวพนความเศราโศกและความรำา ไร

รำาพน๓. เพอกำาจดความทกขกายและความทกขใจ๔. เพอบรรลถงญายธรรมคออรยมรรค๕. เพอทำาใหแจงพระนพพาน

๒ .๖ .๔ อานสงส ของการเจร ญสตป ฏฐาน

เมอผปฏบตเจรญสตปฏฐานอยางตอเนองโดยลำาดบ ผลทไดรบในปจจบนขณะกคอเกดปญญามองเหนสรรพสงทเขาไปเกยวของตามความเปนจรงทมนเปนอยและสามารถทำาลายความรสกทเปนตวตน เรา เขา มองเหนสภาวธรรมคอความเกดขนและดบไปของสงทเขาไปเกยวของนน ๆ ทำาใหสภาวะทางจตของผปฏบตเปนอสระ ปลอดโปรง โลงเบา ไมถกตณหา มานะและทฏฐเขาไปแอบองอาศย สวนผลขนสงอนสบ

อง .จต ก ก . (บาล) ๒๑/๔๙/๕๘, ข .ป . (บาล) ๓๑/๒๓๖/๒๙๕. ท .ม . (บาล) ๑๐/๓๗๓/๒๔๘, ม .ม. (บาล) ๑๒/๑๐๖/๗๗.

32

เนองมาจากการเจรญสตปฏฐานทง ๔ พระพทธองคตรสไวเนองดวยระยะกาลเวลาดงน

ภกษทงหลาย บคคลผเจรญสตปฏฐาน ๔ ตลอด ๗ ป พงหวงผลไดอยางใดอยางหนงในบรรดาผล ๒ อยาง คอ อรหตตผลในปจจบนหรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม ๗ ป จงยกไว บคคลผเจรญสตปฏฐาน ๔ ต ล อ ด ๖ ป … ๕ ป … ๔ ป … ๓ ป ...๒ ป ... ๑ ป… ๖ เดอน… ๕ เดอน… ๔ เดอน… ๓ เดอน… ๒ เดอน… ๑ เดอน… ๑๕ วน… ๗ วน พงหวงผลไดอยางใดอยางหนงในบรรดาผลทง ๒ อยาง คอ อรหตตผลในปจจบนหรอเมอยงมอปาทานเหลออยกจกเปนอนาคาม

สรปความวา สตปฏฐานมหลกการและสาระสำาคญอยทการตงสตกำาหนดกาย เวทนา จตและธรรมใหเหนตามความเปนจรง ไมใหความรสกทเปนตวตน เรา เขา เขาไปเกยวของโดยอาศยองคธรรมสำาคญคอความเพยรถกตอง ความมสตและสมปชญญะเปนเครองชวยเพอจดประสงคหลกคอกำาจดอภชฌา โทมนสและเพอบรรลถงนพพานอนเปนภาวะทอสระจากทกขซงการทจะปฏบตใหไดผลจรงตองอาศยระยะเวลาอนสมควรแกเหตปจจย

๒ .๗ ว ธ การปฏบ ต กรรมฐาน ๔ แบบ

เมอกลาวโดยวธการปฏบตกรรมฐานทง ๒ อยาง คอสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน ผปฏบตอาจเจรญสมถกรรมฐานกอนแลวจงเจรญวปสสนาทหลงกได หรอเจรญวปสสนากรรมฐานกอนแลวเจรญสมถกรรมฐานตามทหลงกได หรออาจเจรญกรรมฐานทงสองอยางควบคกนไปกได เพราะกรรมฐานทง ๒ อยางเกยวเนองสมพนธกนและเปนเหตปจจยสนบสนนแกกนและกนเพอบรรลถงจดมงหมายสงสด ในขอน

ท .ม . (บาล) ๑๐/๔๐๔/๒๖๘-๒๖๙, ม .ม. (บาล) ๑๒/๑๓๗/๙๖.

33

พระอานนทเถระไดกลาวถงความสมพนธกนของวธการปฏบตสมถะและวปสสนาไววา

ภกษในธรรมวนยน เจรญวปสสนาอนมสมถะนำาหนา เมอเธอเจรญวปสสนาอนมสมถะนำาหนาอย มรรคยอมเกดแกเธอ… อกประการหนง ภกษเจรญสมถะอนมวปสสนานำาหนา เมอเธอ เจรญสมถะอนมวปสสนานำาหนา มรรคยอมเกดแกเธอ… อกประการหนง ภกษเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป เมอเธอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป มรรคยอมเกดแกเธอ… อกประการหนง ภกษมใจถกอทธจจะในธรรมกนไว ในเวลาทจตตงมนสงบภายใน มภาวะทจตเปนหนงผดขน ตงมนอย มรรคกเกดแกเธอ เธอเสพ เจรญ ทำาใหมาก ซงมรรค เมอเธอเสพ เจรญ ทำาใหมาก ซงมรรคนนอย ยอมละสงโยชนได อนสยทงหลายยอมสนสดไป

เมอกำาหนดเอาวธการปฏบตกรรมฐานตามททานกลาวไวขางตนน สามารถแยกวธการปฏบตกรรมฐานออกไดเปน ๔ วธ ดงน คอ

๒ .๗ .๑ ว ธ การเจร ญสมถะนำาหนาว ป สสนา

ผปฏบตเจรญสมถกรรมฐาน โดยกำาหนดอารมณแหงสมถะอยางใดอยางหนงจนจตเขาถงอปจารสมธหรออปปนาสมาธ (สมาธในฌาน) จากนนกใชอปจารสมาธหรออปปนาสมาธนนเองเปนบาทฐานแลวกำาหนดพจารณาองคธรรมตาง ๆ ทเกดรวมกบอปจารสมาธหรออปปนาสมาธนนหรอจะพจารณาอปาทานขนธในเหนตามเปนจรง โดยความไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตนจนอรมรรคเกดขนดำาเนนเขาสทางแหงอรยภมตอไป

๒ .๗ .๒ ว ธ การเจร ญว ป สสนานำาหนาสมถะ

อง .จต ก ก . (บาล) ๒๑/๑๗๐/๑๗๙-๑๘๐.

34

วธการนในขนแรกผปฏบตไมตองบำาเพญสมถะใหไดถงอปจารสมาธหรออปปนาสมาธกได เพยงใชสตสมปชญญะกำาหนดพจารณาอปาทานขนธอยางตอเนองดวยขณกสมาธคอสมาธทเกดชวขณะจนเกดการเหนแจงอปาทานขนธโดยความเปนสภาพไมเทยง เปนทกข มใชตวตน เมอความรแจงในปญจปาทานขนธเตมเปยมดจตกจะเขาสภาวะสงบมอารมณเปนหนงโดยมความปลอยวางอปาทานขนธทเกดในวปสสนานนเองเปนอารมณซงนบวาเปนสมถะจนอรมรรคเกดขนดำาเนนเขาสทางแหงอรยภมตอไป

๒ .๗ .๓ ว ธ การ เจร ญสมถะและว ป สสนาควบคก นไป

ขอนไมใชใหปฏบตทงสองอยางพรอมกน มวธการปฏบตคอผเจรญกรรมฐานเขาฌานถงขนไหนกเจรญวปสสนาถงขนนน เจรญวปสสนาถงขนไหนกเขาฌานถงขนนน เชน เขาปฐมฌานออกจากปฐมฌานแลวจงกำาหนดพจารณาสงขาร ครนกำาหนดพจารณาแลวกเขาทตยฌาน ออกจากทตยฌานแลวกกำาหนดพจารณาสงขาร ครนแลวกเขาตตยฌาน ปฏบตอยางน เรอยไปจนถงเนวสญญานาสญญายตนฌาน ออกจากเนวสญญานาสญญายตนฌานกพจารณาสงขารอก อยางนเรยกวาเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป ในขอนผปฏบตตองไดบรรลฌานขนตาง ๆ กอนโดยทขณะปฏบตนนตองเขาฌานกอนแลวออกจากฌานกำาหนดพจารณาถงองคธรรมตาง ๆ ท เ กดขนในขณะนนหรอกำา หนดพจารณาอปาทานขนธของตนในปจจบนขณะจากนนกเขาฌานขนสงขนไปตามลำาดบจนถงขนสงสดของฌานทตนได ในระหวางแหงฌานแตละขนนนจะตองมการออกจากฌานมากำาหนดพจารณาถงองคธรรมตาง ๆ หรอกำาหนดพจารณาอปาทานขนธของตนเสมอ จากนนจงเขาฌานขนสงขนไปและออกจากฌานขนนน ๆ มากำาหนดพจารณาทำาสลบกนไป เมอปฏบต

อง .จต ก ก .อ . (บาล) ๒/๑๗๐/๓๙๑.

35

เชนนอรมรรคกจะเกดขนและจตดำาเนนเขาทางแหงสอรยภมตอไป

อยางไรกตาม เมอถงขณะทอรยมรรคเกดขน แมวาการปฏบตนนจะมาจากเจรญวปสสนานำาหนาสมถะกตาม ทงสมถะและวปสสนาจะตองเกดขนดวยกนอยางควบคกนเปนแนนอนเสมอไป ทเปนเชนน เพราะโดยพนฐานแลว สมถะและวปสสนากคอองคของมรรคนนเอง วปสสนา ไดแก สมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ สมถะ ไดแก องคมรรคทเหลออก ๖ ขอ ซงเปนธรรมดาอยแลวทองคมรรคเหลานจะตองเกดขนพรอมกนในขณะทเกดการเหนแจงสภาวธรรม

๒ .๗ .๔ ว ธ ปฏ บ ต เม อจ ตถ กช กใหไขว เขวเพราะธรรม ธ จจ

เมอผปฏบตเจรญวปสสนาในเบองตนขณะกำาหนดพจารณาอารมณแหงวปสสนาโดยความเปนไตรลกษณจนว ปสสนาญาณอย า งอ อน ๆ เ กดข น จากน น กจะ เ กดประสบการณเกยวกบสภาวะตาง ๆ ทเรยกวา ธรรมธจจหรอวปสสนปกเลส ๑๐ อยาง คอ (๑) โอภาส แสงสวาง (๒) ญาณ ความหยงร (๓) ปต ความอมใจ (๔) ปสสทธ ความสงบเยน (๕) สข ความสขสงบใจ (๖) อธโมกข ความนอมใจเชอหรอศรทธาแกกลา (๗) ปคคาหะ ความเพยรพอด (๘) อปฏฐาน สตแกกลา (๙) อเบกขา ความมใจเปนกลางหรอวางเฉย (๑๐) นกนต ความพอใจ ตดใจ สภาวธรรมเหลานลวนชวนใหหลงเขาใจผดคดวาตนไดบรรลถงจดมงหลายสงสดแหงการปฏบตแลว จงเกดความประมาทไมกำาหนดพจารณาสภาวธรรมทเกดขนในปจจบนอนเปนทางเกดแหงความประมาทเลนเลอ ฟงซานไปโดยประการตาง ๆ

เมอผปฏบตประสบกบภาวะเชนนพงใชสตสมปชญญะกำาหนดพจารณารเทาทนสภาวธรรมทง ๑๐ เหลานนใหรชดตาม

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต), พทธธรรม ฉบบขยายความ , หนา ๓๒๘.

วส ทธ . (บาล) ๒/๗๓๒/๑๐๔-๑๐๕.

36

ความเปนจรงวาเปนเพยงสภาวธรรมทเกดจากเหตปจจยปรงแตง ไมเทยง เปนทกข มใชตวตน เมอปฏบตไดเชนนกจะกำาจดความเขาใจผดในธรรมธจจหรอวปสสนปกเลสไดจะเปนผฉลาดในการปฏบตตอธรรมธจจหรอวปสสนปกเลสจตกจะกาวหนาไปในทางทถกตองทำาอรยมรรคใหเกดขนดำาเนนไปสทางแหงอรยภมตอไป

สรปความวา วธการปฏบตกรรมฐานในพระพทธศาสนาแบงออกเปน ๔ วธ คอ (๑) วธปฏบตสมถะนำาหนาวปสสนา (๒) วธปฏบตวปสสนานำาหนาสมถะ (๓) วธปฏบตสมถะและวปสสนาควบคกนไป (๔) วธปฏบตเมอจตถกชกใหไขวเขวเพราะธรรมธจจ ซงผปฏบตอาจจะเลอกเอาวธการทเหมาะสมกบตนมาใชในการปฏบตไดตามสมควร

๒ .๘ ประโยชนและคณคาของการปฏบ ต กรรมฐาน

๒ .๘ .๑ ประโยชนและคณคาทางด านจ ตใจ

กรรมฐานทง ๒ อยางในพระพทธศาสนาคอสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐาน ลวนเปนไปเพอจดมงหมายสงสดคอการหลดพนจากกเลสและกองทกขทงปวง(วมตต) เมอบรรลถงจดมงหมายสงสดนแลว สภาวะจตดานในเปนอสระจากอวชชา ตณหา อปาทาน เปนคณชาตบรสทธหมดจด (วสทธ) ปลอดโปรงโลงเบา สงบ เยน (สนต) ดบกเลสและกองทกขทงปวง (นพพาน) เขาถงสภาวะทเรยกวาบรมสขดงพระพทธพจนวา “พระนพพานเปนบรมสข” หรอถงแมผเจรญกรรมฐานไมสามารถปฏบตจนเขาถงพระนพพานอยางสมบรณไดเพยงแตบรรลถงกระแสพระนพพาน(โสดาบน)อนเปนภมขนตนของพระนพพานกจะทำาใหกเลสและความทกขภายในจตใจลดลงเปนอนมาก และผปฏบตกรรมฐานทไดบรรลคณธรรมขนโสดาบนนแลวจะมภาวะจตไมตกตำาเปนธรรมดาจะตองไดบรรลถงพระนพพานอยางสมบรณขนสดทายในอนาคตแนนอน จงชอวาไดรบสมบตอนประเสรฐ

ม .ม . (บาล) ๑๓/๒๑๖/๑๙๑, ข .ธ . (บาล) ๒๕/๒๐๓/๕๒.

37

ซงไมสามารถประเมนคาไดแมจะเปรยบเทยบกบสมบตใด ๆ ในโลกทงหมดดงทพระพทธองคตรสวา “โสดาปตตผลประเสรฐกวาความเปนพระราชาเพยงพระองคเดยวในแผนดน ประเสรฐกวาการไดไปสวรรค และประเสรฐกวาความเปนผยงใหญในโลกทงปวง”

แมผเจรญกรรมฐานไมสามารถปฏบตจนเขาถงพระนพพานขนใดขนหนงได เมอเจรญสมถกรรมฐานบรรลถถงฌานขนสงหรอฌานขนหนงกจะทำาใหจตไดรบความสข ความสงบ ตงมน เบกบาน สดชน ผองใสทละเอยดลกซงกวาจตปกตทวไป เพราะในฌานจตไมถกนวรณกเลสรบกวนจงเปนจตนมนวล ควรแกการนำาไปใชในการประกอบกจการงานใหมประสทธภาพย งขน หรอถาจตของผ เจรญกรรมฐานไมสามารถปฏบตบรรลถงสมาธระดบฌานไดเพยงเขาถงความสงบชวคราวกทำาใหไดรบประโยชนมาก เชน ทำาใหระงบความเครยดได มอารมณดขน เปนตน รวมความวาผเจรญกรรมฐานไมวาจะเปนสมถกรรมฐานหรอวปสสนากรรมฐานกตามยอมสงผลใหจตใจของผปฏบตมสมรรถภาพและคณภาพสงขนตามลำาดบขนตอนของการปฏบตพรอมทงมความทกขนอยลงมความสขมากขน

๒ .๘ .๒ ประโยชนและคณคาทางด านปญญา

ผเจรญกรรมฐานประกอบดวยสตสมปชญญะกำาหนดพจารณาสภาวธรรมทเกดขนเฉพาะหนาอยางตอเนองแลววปสสนาปญญาจะเรมพฒนาและแหลมคมขนตามลำาดบจนเจรญถงทสดสามารถตดกเลสอนเปนตนตอของความทกขท งปวงได ปญญาท เ กดแกผ เจรญกรรมฐานน เรยกวาวปสสนาปญญาซงเปนปญญาขนพเศษทเกดขนโดยประจกษแจงแกผเจรญกรรมฐานเองไมใชปญญาทเกดจากการคดคาดคะเนหรอไดอานไดรบฟงมาจากผอน ปญญาชนดนเองทจะสงผลใหบรรลถงความบรสทธจากกเลสทกชนดไดดงพทธพจน

ข .ธ . (บาล) ๒๕/๑๗๘/๔๘.

38

วา “บคคลจะบรสทธไดดวยปญญา” เมอสามารถตดกเลสดวยปญญาไดเดดขาดแลว แตนนภาวะทางดานปญญากจะทำาหนาทโดยอตโนมตกลาวคอเมอเขาไปเกยวของสมพนธกบสงใดกจะกระทำาดวยความรเทาทนตามความเปนจรงของสงนน ๆ ทำาใหจตไมฟขนหรอยบลงดวยอำานาจโลกธรรม กเลสและทกขทงปวงไมมโอกาสเกดขนในจตไดอกตอไป

ถงแมผปฏบตไมสามารถเจรญกรรมฐานใหเกดปญญาจนตดกเลสไดเดดขาด เพยงตดไดบางสวนเทานน เชน พระอรยบคคลชนตน กจะมภาวะทางดานปญญาเขมแขงกวาปถชนทวไป ดำาเนนชวตอยางรเทาทนตามเปนจรงในสงทเขาไปเกยวของมากขนจะฉลาดและรจกอบายวธทจะจดการกบความทกขและกเลสไมใหรบกวนจตใจไดเตมท

อนง ถงแมผเจรญกรรมฐานยงไมบรรลถงความเปนพระอรยบคคลกตาม แตขนชอวาการเจรญกรรมฐานในทางพระพทธศาสนาแลวจะเปนสมถกรรมฐานหรอวปสสนากรรมฐานกยอมเปนเหตปจจยใหผปฏบตมจตใจสงบเยน เมอจตใจสงบแลวปญญากทำาหนาทไดคลองแคลว ความคดกปลอดโปรง โลงเบา จะทำาการงานทางดานปญญา เชน เรยนหนงสอ การคดอานแกไขปญหาตาง ๆ เปนตน กกระทำาไดงายและสะดวกขน

๒ .๘ .๓ ประโยชนและคณคาทางด านส งคม

การฝกอบรมจตดวยวธกรรมฐานเทากบเปนการฝกเจรญคณธรรมอน ๆ ใหเกดมไปในตวดวย ศลธรรมเปนพนฐานสำาคญทควบคมความสมพนธระหวางตวบคคลกบผอนในส งคม หลกประกนทคมครองศลธรรมของมนษยนน รากฐานทปลอดภยทสดไมไดอยทการตงกฎระเบยบ วนย ขอบงคบหรอกฎหมายใด ๆ แตอยทการฝกอบรมคณธรรมทแทจรงใหเกดมขนในจตใจ ดงนน ผทเจรญสตปฏฐานมาดยอมเปนหนทางใหเกดพรหมวหารสขนในจต อนแสดงใหเหนถง

ข .ส. (บาล) ๒๕/๑๘๖/๓๗๐.

39

ความเชอมโยงระหวางพรหมวหารสกบสตปฏฐานโดยเฉพาะอยางยงเรมขนจากเมตตา

พระพทธองคไดทรงประทานโอวาทซงเชอมโยงระหวางเมตตากบสตปฏฐานไววา “เราจะคมครองตวเอง เมอคดเชนนกควรฝกอบรมในสตปฏฐาน เราจะคมครองผอน เมอคดเชนนกควรฝกอบรมในสตปฏฐาน เมอคมครองตนเอง กยอมชอวาคมครองผอนดวย เมอคมครองผอน กยอมชอวาคมครองตนเองดวย” และวา “ดวยวธอยางไร เมอคมครองตนเอง ยอมชอวาคมครองผอน โดยการปฏบตบอย ๆ (ในสต) โดยการเจรญกรรมฐานและโดยการอยบอย ๆ ในกรรมฐานนน”

อนง ผเจรญกรรมฐานจนจตบรรลถงขนสงสดไดชอวาเปนผบรรลถงประโยชนแหงตนแลวยอมไมมกจอยางอนทตองทำาเพอตนเองเพราะตณหาคอความอยาก ความเหนแกตว ไดถกทำาลายไปจนหมดสนคงเหลอแตปญญาอนบรสทธและความกรณาตอสรรพสตวผยงตกอยภายใตอำานาจกเลส พรอมกนนนกอทศเรยวแรงชวตและเวลาทเหลออยทงหมดเพอบำา เพญประโยชนทกอยางทตนจะพงทำาไดแกสรรพสตว ดงจะเหนไดจากพระพทธจรยาทเปนไปเพอประโยชนเกอกลแกชาวโลกและเหลาพระสาวกผไดบรรลธรรมตามพระพทธองคกใชเวลาแหงชวตทเหลอเทยวจารกไปเพอบำาเพญประโยชนแกพหชน ขอนแสดงใหเหนวาผปฏบตกรรมฐานถงทสดแลวจะหมดความเหนแกตวจะเหลอแตความกรณาคอเหนแกประโยชนผอนและอทศบำาเพญประโยชนเพอสงคมมากขน หรอถงแมไมสามารถปฏบตกรรมฐานใหถงทสดไดเพยงไดบรรลถงความเปนพระอรยบคคลขนตนกเปนเหตลดความเหนแกตวไดมาก หรอไมถงพระอรยบคคลขนตนเพยงปฏบตกรรมฐานทำาจตใหสงบลงเทานนกเปนเหตใหกศลธรรมตาง ๆ เชน เมตตา กรณา เปนตน เกดขนในใจไดงาย จะใหทาน จะรกษาศล จะเจรญภาวนากทำาไดงาย และมความเหนแกตวนอยลงจะบำาเพญประโยชนชวยเหลอสงคมไดมากขน

สำ.ม .(บาล) ๑๙/๑๘๕/๑๔๖-๑๔๗.

40

๒ .๘ .๔ ประโยชนและคณคาในชว ตประจ ำาว นและในการประกอบอาชพ

กรรมฐานเปนงานฝกจตใหเขมแขง ใหมภมตานทานโรคคอกเลส ใหมอาวธคอปญญาสำาหรบประหารกเลสภายใน ผ ป ฏ บ ต กรรมฐานอย าง ถ กต องตรงตามจ ดม งหมายจรง ๆ จะตองสามารถนำามาประยกตใชในชวตประจำาวนได

การประกอบอาชพต า ง ๆ ถ าทำา ด วยความมสตสมปชญญะควบคมอยเสมอกชอวาเปนการเจรญกรรมฐานไปในตวทำาใหงานผดพลาดหรอบกพรองนอยลงดงจะเหนประโยชนและคณคาของกรรมฐานตามทมองเหนชดเจนขนตอไปน คอ

(๑)สามารถเรยนหนงสอไดผลด เพราะมใจสงบจงทำาใหมความจำาแมนยำาและดขนกวาแตกอน

(๒) ทำาสงตาง ๆ ไดดขน ไมคอยผดพลาด เพราะมสตดขน

(๓) สามารถทำา งานไดมากขนและไดผลดมประสทธภาพ

(๔) ทำาใหโรคภยไขเจบบางอยางหายได(๕) ทำาใหเปนคนมอารมณเยอกเยน มความสขใจ

ไดมาก มผวพรรณผองใสและมอายยน(๖) ทำาใหอยในสงคมอยางปกตสข เชน ถาอยใน

โรงเรยนกทำาใหเพอน ๆ และครพลอยไดรบความสข ถาอยในบานกพลอยทำา ใหคนในครอบครวมความสข ถาอยในททำางานกทำาใหเพอนรวมงาน ผบงคบบญชาหรอผอยใตบงคบบญชาพลอยไดรบความสขไปดวย เปนตน

(๗) สามารถจะเผชญตอเหตการณตาง ๆ ทเกดขนเฉพาะหนาไดอยางใจเยน รวมทงสามารถแกไขความยงยากและความเดอดรอนวนวายในชวตไดดวยวธทถกตอง

พระราชว สทธกว (พจต ร ฐตวณโณ ), ก า ร พฒ น า จ ต , (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖), หนา ๓๓.

41

สรปความวา การปฏบตกรรมฐานใหประโยชนและคณคาในดานตาง ๆ มากมายกลาวคอชวยพฒนาจตใจใหมคณภาพด สงบ ประกอบดวยสตปญญาทมองเหนสภาวธรรมตามเปนจรงจงปลอยวางได ไมยดถอ มจตเปนอสระจากทกข อนเปนเหตใหความเหนแกตวลดลงหรอหมดไปพรอมทจะสละประโยชนสวนตวเพอบำาเพญประโยชนตอสงคมไดมากและกรรมฐานกสามารถนำาไปประยกตใชกบการทำางานและแกปญหาในชวตประจำาวนไดเปนอยางด

42