مرکز اندیشه و پژوهش طرح هزاره

توسعه و عادات اجتماع�ینام کارگروه: دکتر محمود فرهادی نیارئیس کارگروه:

1387/9/17تاریخ: دکتر رضا معصومی راد، سجاد ایمانیتهیه کننده:

فيروز بالکاني، حسن حاج قاسم، آقایان همکاران )اعضای کارگروه(: محمود فرهادي نيا، سعيد غالمي نتاج اميري، رضا معصومي راد، عبدالرحيم

افروز نوربخشکرکه آبادي و خانم سرمایۀ. اجتماعی و توسعه عنوان :

تحقق اهداف توسعهعنوان فرعی: اهداف توسعه، پیش شرط های توسعه، راه کارهای توسعه، کلیدواژه:

مدل های تبیین توسعه نیافتگی در ایران، تقلیل گرایان اقتصادی، تقلیل گرایان جغرافیایی، نظریه های نوسازی روانی، ابعاد روانی انگیزۀJ پیشرفت،

انواع و تع�ریف سرمایۀJ اجتماعی

:چکیده آنچ�ه ک�ه از مباح�ث مطرح شده در ای�ن گزارش بر م�ی آید

اینس�ت ک�ه ميزان س�رمايه درون گروه�ي در ايران، بيشتر و همدلي ميزان اس�ت. برون گروه�ي س�رمايه ميزان از همکاري برون گروه�ي مردم ک�ه در دفاع مقدس و زلزله ب�م نشان داده ش�د، بس�يار موقت�ي بود و جامع�ه م�ا بيشتر صورت ب�ه خودجوش تعاون و همکاري نوع ي�ک شاه�د بي سابقه س�رمايه در چنانچ�ه بود. غيررس�مي هيأت هاي سال چن�د در گاز قطع�ي و كشور شمال�ي اس�تان هاي از بي مهري مردم نسبت تكان دهنده اي گذشت�ه، خ�برهاي ب�ه یکدیگ�ر و رواج پديده س�ودجويي شخص�ي از موقعيت ديده شد. اي�ن نوع کنش ه�ا باي�د ب�ه وس�يله جامعه شناسان بررس�ي و راهکارهای ارائ�ه شده توس�ط مديران اجرايي

جهت اصالح وضعیت موجود به کار گرفته شود.

مقدمهبی شک تحقق اهداف توسعه در هر جامعه ای در گرو :• – تعریف اهداف توسعه ای انگیزه بخش توسط نخبگان١• – آگاه شدن آحاد جامعه از اهداف توسعه ای تعریف شده ٢• – حصول توافق جمعی بر سر اهداف توسعه ای٣•می باشد و تحقق خود این مطلوب ها مستلزم وجود:•الف( اعتماد عمومی و اجتماعی ب( روحیه ی مسئولیت پذیری مدنی و •

اجتماعی ) احساس تعهد نسبت به جامعه (ج( روحیه مشارکت پذیری د( هنجار پذیری و قانون پذیری•و ... می باشد که مجموعه ی این مؤلفه ها تشکیل دهنده ی سرمایه ای •

یاد می کنیم. سرمایه اجتماعی ارزشمند برای جامعه می باشد که از آن به از این رو تقویت سرمایه اجتماعی به تقویت توسعه می انجامد.•پاتنام از صاحبنظران بزرگ سرمایه اجتماعی سطوح توسعه یافتگی در •

شمال و جنوب ایتالیا را مربوط به وجود مقادیر متفاوت سرمایه اجتماعی در این دو منطقه می داند.

پیش شرط های توسعه

تعریف منافع و آرمان ملی ) معتبر و منسجم (توسط نخبگان 1.و ابالغ آن توسط نظام سیاسی.

منافع ملی باید با جزئیات کامل که نحوه و زمانبندی دست 2.یابی به آن ها را نیز توضیح می دهد تدوین شود.

منافع ملی و آرمان ها باید واقعاً انگیزه بخش و جذاب باشند.3.

توده های مردم از منافع و آرمان ملی تعریف شده اطالع 4.یابند و بر سر آن توافق کنند. اینگونه نقش خود را نیز در

مسیر تحقق منافع ملی باز می یابند. زمانیکه مراحل فوق در جامعه تحقق یابد ، ما از جامعه ای هدف

مند و منسجم و متحد برخوردار خواهیم شد و این ما را قدرتمند می سازد و به سوی توسعه و پیشرفت هدایت می

کند.

راه کارهای توسعه 1 دولت توسعه باور و قوی که با تکیه بر عقالنیت -

نیروهای اجتماعی را در جهت رشد و توسعه و پیشرفت بسیج کند و وارد تعامل سازنده با محیط بین

المللی در جهت دستیابی به منافع ملی که همان پیشرفت و رفاه و توسعه است گردد.

2 توسعه نهادی : ایجاد نهادهای اجتماعی مدرن که – وجه بارز آنها عقالنیت است. توسعه سرمایه گذاری و

رشد بخش خصوصی . 3 توسعه روانی : تقویت انگیزه و یا میل به –

پیشرفت و تقویت اعتماد به نفس و اراده گرایی 4 توسعه فرهنگی : آموزش عمومی ، تحصیالت –

عالی ، تقویت سرمایه اجتماعی ، اعتماد اجتماعی ، تقویت ارزش های پیشرفت و رفاه ، تغییر طلبی و بهبود خواهی ، تقویت مشارکت اجتماعی در مسیر

توسعه

مدل های تبیین توسعه نیافتگی در ایران

الف ( دیدگاه های تقلیل گرایانه برخی در تبیین علت بدبختی ها و شکست ها، تلخی

ها و ناکامی های تاریخی ایرانیان که همچون کابوسی بر زندگی ما سایه افکنده است ، بر یک

عامل کلیدی به عنوان علت العلل انگشت می گذارند.

( تقلیل گرایان اقتصادی1مارک�س گرایان کالس�یک بر عام�ل اقتص�ادی تأکی�د م�ی کنن�د و اینک�ه کمبود آ�ب ، تولید کشاورزی و •

مازاد غذایی را در ایران با دشواری مواج�ه م�ی ساخت و سامان دادن امور مربوط به زراعت و ای�ن رو نیروی منس�جم کننده ی سیاسی مقتدری از نبوده و آبیاری در توان زارعان فالح�ت و الزم بود ت�ا تأمی�ن آ�ب زراع�ت را تضمی�ن کند. از ای�ن رو ص�رف مالکی�ت زمی�ن در ایران خشک و ب�ی آ�ب اهمیت�ی ندارد و رک�ن دیگ�ر تولی�د آ�ب اس�ت ک�ه س�امان آ�ن ب�ه دس�ت دول�ت است. لذا در ایران هیچگاه مالکی�ت خص�وصی واج�د احترام نبوده و ه�ر س�لسله پادشاه�ی مجدداً زمین ه�ا را به مالکی�ن جدی�د در قبال دریاف�ت ص�له و پاداش و ی�ا بهره ی مالکان�ه و ی�ا باج و خراج واگذار می نمود. از س�وی دیگ�ر ای�ن نظری�ه معتق�د اس�ت ک�ه ک�م آب�ی و دشواری زندگ�ی در ایران نوع خاصی از حیات اجتماعی را که شبانی و کوچ نشینی م�ی نمامیم شکل داده است. ایالت و عشایری که ب�ه دنبال علوف�ه ی دام های خود دائماً مح�ل زندگ�ی خود را تغیی�ر داده و خان�ه ب�ه دوشی را شیوه ی رای�ج زندگ�ی خود قرار دادند. ایالت ب�ه دلی�ل زندگ�ی در کوه ه�ا و یکج�ا نشی�ن نبودن و اهمیت حفاظ�ت از خود و دام هایشان در برابر راهزنان و حیوانات درنده و س�ایر بالی�ا بس�یار خشن و جنگج�و بوده و همواره تهدیدی برای شهرنشینان و روس�تائیان یکجانشی�ن محس�وب می شدند. برای یا و ور شون�د آذوق�ه حمل�ه غارت برای روس�تاها ب�ه بود گاه ممک�ن چن�د از ه�ر ک�ه چرا برانداخت�ن حاکمان از س�ریر قدرت در شهره�ا ب�ه آنه�ا حمل�ه کنن�د و شهرنشینان را دچار ناامنی س�ازند. مضاف بر اینک�ه عبور دام ه�ا از میان مزارع روس�تائیان نی�ز ص�دمات ج�بران ناپذیری به آنه�ا وارد م�ی نمود. از ای�ن رو احس�اس ناامن�ی ، ب�ی ثبات�ی ، عدم اطمینان نس�بت ب�ه آینده ، تردید و شخصیت فرهن�گ در عدم شفافی�ت و پنهانکاری نگری، منف�ی و بدبین�ی دیگران، ب�ه نس�بت ایرانیان ریش�ه دار و نهادین�ه شده اس�ت. ای�ن عوام�ل فرهنگ�ی خود موج�ب شده ان�د ت�ا ایرانی از تغیی�ر و نوآوری و تحول بی�م داشت�ه باش�د و بر حف�ظ وضع موجود مألوف مأنوس و عادت شده پای بفشارد. نظریه های شیوه ی تولید آسیایی ؛ استبداد شرقی، سلطانیزم و ... سعی در ارائه

ی چنین تبیینی از علت اصلی عقب ماندگی ما دارند.

انتقادات عمده به دیدگاه تقلیل گرایان اقتصادی :

 دیدگاه فوق بر ماتریالیس�م تاریخ�ی تأکی�د دارد و عل�ت العلل را در اینرو از گیرد. می س�راغ مردم معیش�ت و مادیات و اقتص�اد انسان را به نیازهای مادی و اقتصادی او فرو می کاهد و دیدگاه تقلی�ل گرایان�ه ی اقتص�ادی دارد. و ب�ه اراده و شعور و باورها و ذهنی�ت ایرانیان توجه�ی ندارد و آ�ن را متغیری وابس�ته ب�ه اقتصاد و شیوه تولی�د م�ی پندارد. در ای�ن زمین�ه جمل�ه معروف مارکس

" ای�ن شعور انس�ان ه�ا نیس�ت ک�ه هستی شان را ک�ه م�ی گوی�د ؛ م�ی س�ازد بلک�ه ای�ن هس�تی آنهاس�ت ک�ه شعور آنه�ا را بوجود می

در ای�ن مورد شاه�د خوب�ی جه�ت نشان دادن خ�ط و ربط آورد«این اینک�ه عالوه ب�ه باشد. م�ی رویکرد ای�ن طرفداران فکری

دیدگاه یک بعدی است و تبیین خطی ارائه می نماید.

( تقلیل گرایان جغرافیایی: 2

این دسته از رویکردها بر عامل جغرافیا و آب و هوا تأکید مینمایند و معتقدند که شرایط آب و هوایی خلق و خو و فرهنگ

خاصی را بوجود می آورد و از این رو علت موفقیت های جوامع و یا عقب ماندگی های آنان را به ریشه های طبیعی و

جغرافیایی این جوامع مخدود و وابسته می داند.

نظریه های نوسازی روانی

نظریه پردازان این حوزه واحد تحلیل را فرد می پندارند ونقطهشروع نوسازی را در نوسازی انسان و نظام شخصیتی او می بینند. و معتقدند که با نوسازی انسان سایر جنبه های نوسازی یعنی نوسازی اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و فنی

و ... رخ می دهد. : صاحبنظران عمده دانیل لرنر – اینکلس و اسمیت – مک کله لند – هیگن – راجرز

DANIEL LERNER دانیل لرنر

کتاب مهم وی که در آن به مطالعه نوسازی در کشورهایی مانند •گذار از ترکیه، لبنان ، ایران ، اردن ، مصر و سوریه پرداخته است »

« نام دارد. جامعه سنتی ، نوسازی خاورمیانه قرار دارد. اشاعه فرهنگیاندیشه وی در چارچوب نظریه • را بسط و اشاعه عناصر فرهنگ�ی کشورهای غربی راه حل توسعه•

در کشورهای جهان سوم می داند. و معتقد� است که این عناص�ر فرهنگی در آمادگی روانی و تحرک ذهنی انسان ها برای پذیرش

عناصر تجد�د تأثیرگذ�ار هستند. مهمترین متغیرهای تأثیرگذ�ار بر تحرک ذهنی و آمادگی روانی انسانها •

برای نو شد�ن عبارتند� از : گسترش رسانه های گروهی ، سواد و تحصیالت، شهرنشینی و مشارکت اجتماعی – سیاسی

وی معتقد است که همزمان با تغییرات فنی – تک�نولوژیک و اجتماعی •در نگرش ها و باورهای افراد نیز تغییرات متناسب با نوگرایی رخ می

دهد. نمونه در ترکیه

ادامه نظریه :لرنر

وی انسان ها را بر مبنای حاالت روانی نسبت به محیط به سه دسته ، نوگرا – در حالتحول و سنتی تقسیم می کند.

ها گونه سواد

شهرنشینی

رسانه ها

همدلی

درجه و فکراندیشه

نوگرایانهنوگرا + + + + 1

تحول حال در) الف:

ب(ج(

- - -

+--

++-

+++

234

سنتی - - - - 5

لرنر با طرح مفهوم همدلی و شخصیت انتقالی به معنی اینکه شخص بتواند خود را جای دیگری قرار دهددر صدد شناسایی ابعاد روانی و آمادگی ذهنی افراد برای پذیرش نوسازی و نوآوری است.

ایران

اردن

سوریه

مصر

لبنان

ترکیه

سنتی گذار مدرن

- INKLESنظریه اینکلس و اسمیت SMITH

کتاب معروف خود را که نتایج مطالعات در شش کشور در حال •توسعه) پاکستان، آرژانتین، شیلی، هند، نیجریه، اسرائیل( است با نام مدرن

منتشر نمودند. Becoming Modernشدن این دو نیز بر نوسازی انسان تأکید دارند.•از نظر آنها خصوصیت برجسته انسان مدرن در دو جنبه قابل بررسی و •

تشخیص است:الف( داخلی = وجه نظرها ، ارزش ها و احساسات که ویژگی های زیر را •

دارد: پذیرش تجربیات تازه و استعداد برای ابداع ، برخورداری از عقاید آزاد و •

آگاهی از اختالف عقاید و تنوع آنها ، توجه به حال و آینده به جای توجه به گذشته و وقت شناسی و نظم، تمایل به برنامه ریزی ، کارامدی یا توانایی

تسلط بر محیط، قابل محاسبه دانستن جهان، احترام به دیگران ، اعتقاد به علم و تکنولوژی ، احترام به برابری و رعایت حقوق دیگران

ب( خارجی و محیطی = شهری شدن، تعلیم و تربیت، ارتباط توده ای ، •صنعتی شدن، سیاسی شدن، کار در کارخانه و ...

عوامل نوسازی از نظر اینکلس و اسمیت

آموزش و پرورش -شهرنشینی - رسانه ها - دولت ملی -احزاب سیاسی -محیط کار و فعالیت در کارخانه ها -دستگاه های اداری و دیوانساالری -

ادامه نظریه اینکلس و اسمیت

این دو براساس تحقیقات سه متغیر آموزش و پرورش ،� وسایل •ارتباط جمعی و کار در کارخانه را در فرایند نوسازی بسیار

مهم می دانند.این دو جامعه مدرن و توسعه یافته را جامعه ای می دانند که •

در آن صنعت در سطح گسترده، شهر نشینی وسیع، وسایل حمل و نقل سریع ، استفاده از وسایل ارتباط جمعی به وفور، سازمان های بوروکراتیک وسیع و همچنین سازمانهای آموزشی

همراه با سطح باالیی از فرهنگ عمومی وجود دارد.

MACCLELANDدیوید مک کله لند

Need For Achievementنظریه انگیزه پیشرفت •وی می�ل ب�ه پیشرف�ت را عام�ل اس�اسی در توس�عه م�ی دان�د و آن •

و ه�ر که بس�یار کمیاب اس�ت دان�د ک�ه ذهن�ی م�ی را ویروس�ی داشته باشد پیشرفت می کند.

کس�ی ک�ه ای�ن ویروس را دارد مرت�ب ب�ه فکر خوب انجام دادن •کار و یا بهتر از قبل انجام دادن آن است. یعنی کاراتر ، سریعتر

، و با زحمت کمتر به نتیجه بهتر دست یابد. وی برای تحقیق خود ادبیات جوامع مختلف را بررسی می کند. •و • پیشرف�ت جوامع ب�ه می�ل بی�ن وجود همبس�تگی ب�ه قائ�ل وی

تولید ناخالص ملی آنهاست.

)ادامه(نظریه مک کله لند

مانع کلیدی توسعه = فقدان انگیزه پیشرفت در افراد: راه حل ها = ایجاد و تقویت انگیزه پیشرفت از طریق1 رهبری هر کشور باید با هر وسیله ممکن انگیزه برای -

توسعه را تقویت کند.2 برگزاری دوره های آموزشی برای تقویت انگیزه بازرگانان –

و سرمایه داران3ضرورت آموزش عالی زنان در کنار آموزش مردان –

ابعاد روانی انگیزه پیشرفت

1فضیلتی شخصی = میل فرد به پیشرفت خودش – 2 فضیلتی اجتماعی = میل یه سعادت دیگران – لذا باید هم میل به ارتقاء برتری خود نسبت به دیگران داشته

باشد و هم مایل به ارتقاء سطح رفاه عمومی داشته باشد.

EVERET HYGENاورت هیگن کتاب معروف = درباره ی نظریه های تحول اجتماعی ب�ه نظ�ر او مراح�ل آغازی�ن و شروع اجتماع�ی شدن طف�ل تأثیر

قاطع�ی در رفتار آینده او دارد ب�ه گون�ه ای ک�ه ممک�ن اس�ت مانع نوآوری و یا پذیرش نوآوری شود.

وی علت توسعه نیافتگی را در شخصیت استبدادی در افراد میو خشک تربی�ت معلول را اس�تبدادی شخص�یت ای�ن و داند. تنبیهات سخت ب�ا اطاع�ت آمی�ز در دوران کودک�ی م�ی دان�د ک�ه

همراه است. تلقین ی�ک گروه ب�ه پیشرف�ت در نیاز بای�د احس�اس راه ح�ل =

شود و عوام�ل س�رکوب اراده در افراد و می�ل ب�ه پیشرفت در آنها کنترل گردد.

EVERET ROGERSاورت راجرز نظریه خرده فرهنگ دهقانی•ده ویژگی:• – عدم اعتماد متقابل در روابط شخصی1• – فقدان نوآوری2• – تقدیرگرایی3• – پایین بودن سطح آرزوها و تمایالت4• – عدم توانایی چشم پوشی از منافع آنی به خاطر منافع آتی5• – عدم توجه به عنصر زمان و اهمیت آن6• – خانواده گرایی7• – وابستگی به قدرت دولت 8• – محلی گرایی9• – فقدان همدلی 10•

الگوی رابطه ی سرمایه اجتماعی با توسعه

ه مای

سری

اعتم

اجبی

سااکتتوسعه پایدار

انواع سرمایه اجتماعیسرمایه اجتماعی انتسابی سرمایه اجتماعی اکتسابی ) محقق (

سرمایه اجتماعی درون گروهی سرمایه اجتماعی برون گروهیوابستگی و تعصب به شبکه ی خویشاوندی عدم وابستگی به خانوده و عدم اشاعه

ارزش های خویشاوندی به محیط نهادهای شغلی و سازمانی

وابستگی و تعصیات قومی عدم سرایت ارزش ها و هنجارهای قومی و زبانی در تعامالت و همکاری های شغلی

و سازمانیوابستگی و تعصبات مذهبی عدم دخالت ارزش های مذهبی در

نظارت ، ارزشیابی ، گزینش و همکاری های شغلی و سازمانی

وابستگی و تعصبات ایدئولوژیک و سیاسی عدم سرایت ارزش های ایدئولوژیک و سیاسی در گزینش ، و همکاری های

شغلی و سازمانیوابستگی وتعصبات حزبی و صنفی دفاع از حقیقت و کارامدی

تعهد به گروه کوچک دفاع از شایسته ساالریتعلق به گروه کوچک و بدبینی به گروه

های دیگرتساهل و تسامح و روحیه احترام به

دیگرانبسته بودن و عدم شفافیت در برابر غیر

خودیپذیرش توانایی ها و حقوق دیگران

دسته بندی تشکل های اجتماعی بر مبنای انتسابی-اکتسابی

انتسابی اکتسابیخانواده گسترده خانواده هسته ای

ازدواج درون گروهی و سنتی ازدواج توافقی و ارادیتعلق و تعصب به گروه مذهبی دینداری شخصی

تعصب و وابستگی به گروه دوستی

تعلق و تعهد به شغل و منافع و شکل گیری عواطف همسو در پیگیری اهداف

و منافع جمعیشرکت در گروه های عرفانی

بستهمشارکت اجتماعی و مدنی

صندوق های قرض الحسنه محلی و فامیلی

بانک

عدم شفافیت سیاسی مشارکت شفاف حزبیروابط شغلی محدود شکل گیری اتحادیه ها و سندیکا ها

تحرک اجتماعی محدود و وابستگی مکانی

جهان وطنی و تحرک اجتماعی گسترده

توسعه نیافتگی توسعه یافتگی

تعریف سرمایه اجتماعی از س�رمايه اجتماع�ي تعاري�ف مختلف�ي ارائ�ه شده اس�ت. يكي از

مجموعه اجتماع�ي س�رمايه ك�ه اس�ت اي�ن مطرح تعاري�ف موجب ك�ه اس�ت اجتماع�ي س�يستم هاي در موجود هنجارهاي ارتقاي س�طح همكاري اعضاي آ�ن جامع�ه گرديده و پايين آمدن )فوكوياما مي شود ارتباطات و تبادالت هزينه هاي س��طح

(. بان�ك جهان�ي ني�ز س�رمايه اجتماع�ي را پديده اي مي داند 1999ك�ه حاص�ل تأثي�ر نهادهاي اجتماع�ي، رواب�ط انس�اني و هنجارها بر اين تجارب و اس�ت اجتماع�ي تعامالت كيفي�ت و كمي�ت روي س�ازمان نشان داده اس�ت ك�ه اي�ن پديده، تأثي�ر قاب�ل توجهي بر اجتماعي س�رمايه دارد. مختل�ف كشورهاي توس�عه و اقتص�اد بلكه برخالف س�اير س�رمايه ها ب�ه ص�ورت فيزيك�ي وجود ندارد، از و است اجتماع�ي و گروه�ي هنجارهاي و تعامالت حاص�ل طرف ديگر افزاي�ش آن مي توان�د موج�ب پايي�ن آمدن جدي سطح سازمانها عمليات�ي هزينه هاي ني�ز و جامع�ه اداره هزينه هاي

.مي شود

)ادامه(تعریف سرمایه اجتماعی ، روابط ، مؤس�سات شام�ل اجتماع ی�ک در اجتماع�ی س�رمایه

گرای�ش ه�ا و ارزش های حاک�م بر رواب�ط بی�ن افراد و همکاری آنها از اس�ت. اجتماع�ی و اقتص�ادی توس�عه نظریه ١٠در قب�ل س�ال

س�رمایه اجتماع�ی ب�ه عنوان عام�ل اتحاد تفکرات و عقیده ه�ا ارائه شده اس�ت، ب�ه طوریک�ه کلی�ه نظرات را د�ر بر می گیرد. ) گروترت

، و ...( 1999 ، نارایان 1998 ، ول کوک 1998 ، پورتس ١٩٩٧ س�رمایه اجتماع�ی«، اشاره ب�ه منابع�ی دارد ک�ه افراد ب�ه واس�طه«

حضور ی�ا تعلقشان ب�ه ی�ک گروه اجتماع�ی ب�ه آنه�ا د�س�ترسی م�ی یابند. ای�ن گروه م�ی توان�د ب�ه بزرگ�ی مل�ت و ب�ا ب�ه کوچک�ی خانواد�ه باشد. مناب���ع نی���ز م���ی توانن���د پدیده های ملموس همچون پول، مس�کن، شغ�ل، حمای�ت اجتماع�ی و ی�ا امکانات غیرملموس همچون اطالعات مفی�د، مشاوره فکری و آرام�ش روح�ی باشند. فرد دارای س�رمایه اجتماع�ی زیاد، کس�ی اس�ت ک�ه رواب�ط وس�یع تری داشت�ه باش�د) یعن�ی ب�ا افراد بیشتری در تماس و ارتباط باش�د(، ای�ن رواب�ط از عم���ق، ص���میمیت و اعتماد قاب���ل توجه���ی برخوردار باشن���د و باالخره افراد�ی ک��ه شخ��ص ب��ا آنه��ا در ارتباط اس��ت دارای میزان

.قابل اعتنایی از سرمایه فیزیکی، انسانی و یا فرهنگی باشند

نشانه ها و معرف های سرمایه اجتماعی

با این نشانه ها و معرف ها می توان سرمایه اجتماعی را در •یک جامعه یا سازمان اندازه گیری نمود:

اعتماد متقابل؛ •تعامل اجتماعي متقابل؛ •گروه هاي اجتماعي؛ •احساس هويت جمعي و گروهي؛ •احساس وجود تصويري مشترك از آينده؛ •.كار گروهي•

شبکه اعتماد و شعاع اعتماد»شبكه اعتماد« يك�ي از مفاهي�م مفي�د در ت�بيين مفهوم س�رمايه اجتماع�ي، •

. شبك�ه اعتماد عبارت اس�ت از گروه�ي از افراد ك�ه بر اساس اعتماد اس�تخود تبادالت در يكساني ارزشهاي و هنجاره�ا اطالعات، از متقاب�ل، و فرايندها تس�هيل در زيادي نق�ش اعتماد رو، اي�ن از اس�تفاده مي كنند. كاه�ش هزينه هاي مربوط ب�ه اينگون�ه تبادالت دارد. شبك�ه اعتماد مي تواند

بين افراد يك گروه و يا بين گروهها و سازمانهاي مختلف به وجود آيد. بعدي • مفي�د « مفهوم اعتماد اجتماعي »شعاع گروههاي تمام�ي اس�ت.

ميزان گستردگي ب�ه مفهوم ك�ه اعتمادن�د از شعاع ميزان خاص�ي داراي دايره همكاري و اعتماد متقاب�ل اعضاي ي�ك گروه اس�ت. در يك نتيجه گيري مي توان گف�ت ك�ه ه�ر چ�ه ي�ك گروه اجتماعي داراي شعاع اعتماد باالتري گروه يك چنانچ�ه داشت. خواه�د ني�ز بيشتري اجتماع�ي س�رمايه باش�د، اجتماع�ي برون گراي�ي مثبت�ي نس�بت ب�ه اعضاي گروههاي ديگ�ر داشت�ه باشد،

شعاع اعتماد اين گروه از حد داخلي آن نيز فراتر مي رود.

تعاریف سرمايه اجتماعي

نشانه هاي ضعف سرمايه اجتماعي ايه اجتماعي در یک جامعه یا سازمان باالlه ها؛ )هرچه ذخيره سرمlا و بخشنامlدستورالعمله

باشد، نياز به تدوين قوانين و مقررات، ايجاد نهادهاي اجرايي و نظارتي كاهش مي يابد. (نهادهاي متعدد نظارتي و بازرسي؛ شايعه پراكني؛ ) گسترش شایعات حکایت از عدم اعتماد به نهادهای رسمی و دولتی و یا

ساختارهای کالن مدنی دارد.( افراد صرفاً به شبکه ی کوچک فامlیلی و دوستی خود اعتماد دارند.(

ترور و تخريب شخصيتها؛ تخلفات اداري؛ ناهنجاری ها و قانون شکنی ها، جرائم بي اعتنايي و بی عالقگی به جامعهشكست تيم ها و كميته هاي كاري و یا تشکل های جمعیتمايل نداشتن افراد جامعه به يادگيري دانش روز و تسهيم دانش و اطالعات؛ فقدان روحيه رقابت جويي در جامعه ؛افزايش مفاسد اداری و شغلی ، بی انگیزه شدن نسبت به تحرک شغلیگسترش فقر و محرومیت و نابرابری های اجتماعی گسترش انزوای اجتماعی دنی در بهبود مسائل جامعهlکاهش مشارکت اجتماعی و م فقدان وفاق جمعی و انسجام اجتماعیپارتی بازی و خویشاوند گرایی و رانت خواری

دیدگاه ها در ارتباط بین توسعه و سرمایه اجتماعی

چهار ديدگاه درباره ي سرمايه اجتماعي و توسعه اقتصاي وجوددارد كه مي توان اين چهار ديدگاه متمايز را مقوله بندي كرد:

 1 ديدگاه اجتماع گرايي )2 ديدگاه شبكه اي )3 ديدگاه نهادي )4 ديدگاه همياري )

مهمترين اقداماتي كه دولت مي تواند جهت تقويت سرمايه

اجتماعي انجام دهند:

( تشويق و تقويت و تشكيل نهادهاي مدني ١•( تقويت و غني سازي آموزشهاي عمومي 2•( تأمين امنيت شهروندان در جهت حضور داوطلبانه در 3•

نهادهاي اجتماعي ( پرهيز از تصدیگري بخش هاي مختلف اقتصادي، فرهنگي 4•

توسط دولت و واگذاري فعاليتهاي مربوطه به نهادهاي مردمي براي جلب مشاركت آنها در فعاليت ها و زمينه سازي ايجاد و

تقويت نهادهاي اجتماعي و شبكه هاي اعتماد بين آحاد مختلف ( 1999مردم. ) فوكوياما،

سرمایه اجتماعی در ایران از جمله عناصر مهم سرمايه اجتماعي اعتماد و مشارکت است. اعتماد مردم

به يکديگر، اعتماد مردم به حکومت و نهادهاي اصلي جامعه، اعتماد نهادهاي مذکور به يکديگر و اعتماد حکومت و اين نهادها به مردم، وجوه گوناگون

اعتماد اجتماعي را شکل مي دهند. از سوي ديگر، درستكاري، صداقت، وفاي به عهد، انصاف و عدالت، ارزش هاي اعتمادآفرين هستند. آزادي فعاليت مدني و بسته نبودن راه و تشكيل نهادهاي مستقل از قدرت و حجيم نبودن دولت نيز

: اينترنت(.1385مقوم و محرك مشاركت عمومي است )عبدي،:سرمايه اجتماعي، دو وجه يا دو نوع دارد1)سرمايه اجتماعي درون گروهي )مثل خانواده �2سرمايه اجتماعي برون گروهي � برخي از جامعه شناسان )عالقه بند( بر اين باورند که برای توسعه ، ايران

نيازمند سرمايه اجتماعي برون گروهي است تا روابط بين افراد تقويت شود. به عقيده آن ها سرمايه اجتماعي درايران در قالب هيأت هاي خودجوش مذهبي

خود را نمايان مي سازد. تشکيل هيأت هاي عزاداري و کمک به زلزله زدگان و آسيب ديدگان وغيره از جمله اين موارد است. در شرايطي غير از مواقع

اضطراري و يا خاص، سرمايه اجتماعي در جامعه کمرنگ شده و در بسياري از موارد ديده نمي شود. در ايران شکل مدني سرمايه اجتماعي به صورتي

: اينترنت(.1384کمرنگ به چشم مي خورد )برگرفته از عالقه بند،

ادامه(سرمایه اجتماعی در ایران)ايرانيان ب�ه کاالهاي عموم�ي همچون دمکراس�ي، امني�ت اجتماع�ي و عدالت •

نياز دارن�د و باي�د در توس�عه اي�ن امور همکاري کنند. ب�ه ه�ر اندازه ه�م که قانون هاي مناس�ب و دقيق�ي براي اين گون�ه کاالهاي عموم�ي وجود داشته اين گونه نده�د، حف�ظ انجام را و همکاري الزم نخواه�د اجتماع ت�ا باش�د،

کاالهاي عمومي غيرممکن است.در ايران مفهوم همکاري گروه�ي و س�رمايه اجتماع�ي، در رواب�ط اجتماعي •

شناخته شده نيست و مردم به يکديگر اعتماد ندارند)همان، اينترنت(. گواه اي�ن مطل�ب افزاي�ش چشمگير تعهدهاي محضري در انواع گوناگون و •

اگر در هنگام ب�ه گونه اي ك�ه پول�ي گوناگون اس�ت. و مال�ي در معامالت مدرك و س�ند معت�بر و محكم�ي از طرف مقاب�ل گرفت�ه نشود، دل مشغولي ب�ه وجود آورده و احتمال خسران در فراوان�ي براي طرف ديگ�ر معامل�ه دادگاه هاي متعدد پرونده هاي آمار به نگاه�ي مي يابد. افزاي�ش معامل�ه

گوناگون نيز گواه محكمتري بر اين ادعاست.

ميزان • از بيشتر آشنايان و خانواده ه�ا درون در افراد اعتماد ميزان اعتماد آن ه�ا ب�ه نهاده�ا و ارگان هاي دولت�ي اس�ت. عالوه بر آن، ميزان مشارکت غيررسمي افراد در کاره�ا، مثل شرکت در انجمن هاي خيريه مشاركت ميزان از بيشت�ر بازديده�ا، و دي�د و مذه�بي هيأت هاي و رس�مي افراد در کارهاي�ي مث�ل شرکت در انتخابات گوناگون، بر عهده

گرفتن مسئوليت رسمي و... است.آمارها نشان مي دهند مردم به اعضاي خانواده و دوستان و اقوام خود •

طرح در که آماري بر بن�ا دارند. اعتماد نهاده�ا و دول�ت از بيشت�ر توس�ط دفتر طرح هاي 1380ارزش ه�ا و نگرش هاي ايرانيان در س�ال

آمده، ب�ه دس�ت ارشاد اس�المي و درصد 4/88مل�ي وزارت فرهن�گ رقم اي�ن داشتند. اعتماد زياد بس�يار خود خانواده اعضاي ب�ه مردم

درص�د بوده است. 49 درص�د و درباره دوس�تان ني�ز 49درباره اقوام درص�د قاب�ل اعتماد ارزيابي 3/4در مقاب�ل، مردم يکديگ�ر را ت�ا اندازه

کرده اند. نتاي�ج تحقي�ق »س�نجش اعتماد اجتماع�ي« با دو معرف • عالوه بر آ�ن،

نظر از ک�ه مي ده�د نشان مس�ئوالن، ب�ه اعتماد و مردم ب�ه اعتماد به بخش�ي، پن�ج در مقياس ه�م ب�ه اعتماد مردم نس�بت پاس�خ گويان،

از است عبارت خيل�ي زياد ت�ا خيلي ک�م س�طح از %، 8/67ترتي�ب به %2/3، %9/0، %8/9، 4/18 نس�بت مردم اعتماد همچني�ن و %

%، 2/24%، 3/21%، 2/44مسئوالن به همين ترتي�ب عبارت است از (.1373%. )رفيع پور،%1/4، 1/6

ادامه(سرمایه اجتماعی در ایران)

اي�ن آمار، خود نشانگ�ر ميزان باالي بي اعتمادي مردم حت�ي نس�بت ب�ه يکديگر و •شهروندان اس�ت ک�ه مي توان�د بازنماي�ي از پايي�ن آمدن اعتماد مردم ب�ه دستگاه ها يکديگر در ب�ه نوع بي اعتمادي ه�ا نس�بت اي�ن ب�اشد. ارگان هاي رس�مي کشور و رواب�ط خانوادگ�ي ني�ز ديده مي شود ک�ه مي توان�د س�رچشمه بسياري از مشکالت و

80 تا 71حت�ي طالق ه�ا باشد. بر پ�اي�ه آمار ب�ه دس�ت آمده، ميزان طالق از س�ال : اينترن�ت(. 1384روندي صعودي داشته است )برگرفته از عالقه بند،

ب�ه اس�تناد آمارهاي اراي�ه شده ميان ميزان مشارک�ت غيررس�مي، افراد نس�بت ب�ه •مشارک�ت رس�مي آن ه�ا تفاوت هاي�ي وجود دارد. ميانگي�ن تعداد موارد رف�ت و آمد ب�ا اقوام ن�س�بت ب�ه رف�ت و آم�د ب�ا همکاران بيشت�ر اس�ت. تعداد موارد رف�ت و آمد

% 6/1% و با همکاران 4/2%، دوس�تان 9/3%، همس�ايه ها 8/3افراد ب�ا اقوام (. 1382مرتبه در ماه است )رجب زاده،

رواج قانون شکن�ي، باال رفت�ن ميزان تعهدات محضري و کنترل افراد، نرده کشي •پايين آمدن ميزان بي�ن چهارراه ه�ا، حضور پلي�س در بيشت�ر ميادي�ن و خيابان ه�ا، انتخابات در ازحضور اعم شهروندان، اجتماع�ي و س�ياسي رس�مي مشارک�ت مجل�س و شوراه�ا ت�ا رعاي�ت حقوق شهروندي و بس�ياري از موارد ديگ�ر، از جمله

موارد نزول اعتماد و مشارکت در جامعه است.

ادامه(سرمایه اجتماعی در ایران)

: گیرینتیجه در نتيجه، مي توان چنين نتيجه گيري کرد که ميزان سرمايه درون گروهي در

ايران، بيشتر از ميزان سرمايه برون گروهي )اعتماد به دولت و مسئوالن( است. ميزان همدلي و همکاري برون گروهي مردم که در دفاع مقدس و

زلزله بم نشان داده شد، بسيار موقتي بود و جامعه ما بيشتر شاهد يک نوع همکاري و تعاون خودجوش به صورت هيأت هاي غيررسمي بود. چنانچه در

سرمايه بي سابقه استان هاي شمالي كشور و قطعي گاز، خبرهاي تكان دهنده اي از بي مهري مردم نسبت به هم و رواج پديده سودجويي

شخصي از موقعيت ديده شد. اين نوع کنش ها بايد به وسيله جامعه شناسان بررسي و توسط مديران

اجرايي تقويت شود. حال پرسشي که در اينجا مطرح مي شود و الزم است به آن پاسخ

شايسته اي داده شود، اين است که: چرا سرمايه اجتماعي برون گروهي ، روندي رو به کاهش دارد؟ با توجه به مطالبي که درگذشته و بخش هاي ياد شده آمد، مي توان از روند

رو به کاهش اين نوع سرمايه، سخن.

:منابع(، »مديريت و سرمايه اجتماعي«، ترجمة سيدمهدي الواني و محمدرضا ربيعي، تهران، 1382 بيكر، واين )1 -

انتشارات سازمان مديريت صنعتي.(، »مديريت سرمايه اجتماعي: رويكردي اثربخش در مديريت منابع انساني«، 1382 رحمانپور، لقمان )2-

.19فصلنامه مطالعات مديريت، شماره (، »نقش سرمايه هاي اجتماعي در توسعه اقتصادي«، دريچه، فصلنامه فرهنگي، 1385 رناني، محسن )3-

.4-23اجتماعي، اقتصادي، صص (، »سرمايه اجتماعي: رويكردي نو در سازمان« دانش 1385 فقيهي، ابوالحسني، فيضي، طاهره )4-

.23-46، صص 72مديريت، فصلنامه دانشكده مديريت دانشگاه تهران، سال نوزدهم، شماره

5-Adler, P. W. )1999(. "Social Capital: The Good, The Bad, and The Ugly". Management Meeting in Chicago. 6- Cappelli, P. )2002(" Social Capital and Retraining", university of Pennsylvania, Philadelphia.7- Coleman, J. S. )1990(. "Fundations of Social Theory", Combridge, MA: Harvard University Press, Belknap Press.8- Francis Fukuyama. "Social Capita And Cicil Society", conference on second Generation Rerform. 1999. 9- Leana, C. R. & Van Burren, H. J. )1999(, "Organizational Social Capital and Employment Proactives", Academy of management reviews. 10- Seibert, S. Kraimer. M; Linden, Robert. )2001(. "A Social Capital Theory of Career Success". Academy of Management Journal, Vol. 44. No2