جمـعيـت ايـــران

افزايش يا كاهـش

معاونت برنامه ريزی و تدوين سياست

شوراي فرهنگي اجتماعي زنان و خانواده

شوراي عالي انقلاب فرهنگي

زمستان 1394

؟!

سرشناسه: حسینی مجرد، اکرم، ۱۳۳۷ عنوان و نام پدیدآور: جمعیت ایران، افزایش یا کاهش/گردآورنده اکرم حسینی مجرد ؛ همکاران کبری خزعلی ...] و دیگران[؛ ] به سفارش[معاونت برنامه ریزی و تدوین سیاست شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، شورای عالی انقلاب فرهنگی.

مشخصات نشر: تهران: شورای فرهنگی اجتماعی زنان، روابط عمومی ، ۱۳۹۲. مشخصات ظاهری: ۲56 ص.

شابک: ۳-5۷-84۳5-۹64-۹۷8: ۱۲۰۰۰۰ ریال )چاپ سوم( وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت: همکاران کبری خزعلی، زهرا اصلاح چی، شهناز آقاجانی، مرضیه جونوش و نعیمه طهرانچی.یادداشت: چاپ سوم: ۱۳۹4 )فیپا( موضوع: سیاست جمعیت -- ایران

موضوع: سیاست جمعیت عموضوع: ایران -- جمعیت عمومومومم

شناسه افزوده: خ زع ل ی ، ک ب ری شناسه افزوده: شورای فرهنگی و اجتماعی زنان. روابط عمومی

شناسه افزوده: شورای فرهنگی اجتماعی زنان. معاونت برنامه ریزی و تدوین سیاست HB۳6۳6 /4/رده بندی کنگره: 5۱۳۹۲ح4آ

رده بندی دیویی: ۳۰4/6۰۹55 شماره کتابشناسی ملی: ۳۲66۰85

عنوان: جمعیت ایران، افزایش یا کاهش؟!گردآورنده: اکرم حسینی مجرد

همکاران: دکتر کبری خزعلی، زهرا اصلاح چی، شهناز آقاجانی، مرضیه جونوش و نعیمه طهرانچی صاحب امتیاز: شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده

صفحه آرا: طاهره توکلیویراستار: زهره احدی یار

حروفچین: مرضیه جونوش نوبت چاپ: سوم، زمستان ۱۳۹4

تیراژ: 4۰۰۰ جلدقیمت: ۱۲۰۰۰۰ ریال

تذکر: حق چاپ، تکثیر و انتشار محفوظ استآدرس: خیابان فلسطین، بین بزرگمهر و انقلاب، پلاک۳۰۹، انتشارات دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی

تلفن:66464۹۲۰- 664۱۹64۲نمابر: 664۱۲۳۱۷

www.sccr.irwww.shorayezanan.irEmail: info@shorayezanan.ir

انتشارات روابط عمومى شوراى فرهنگى اجتماعى زنان و خانواده

5 فهرست مطالب

فهرست مطالب

پیشگفتار....................................................................................................................................۱6

جمعیت در نگاه اسلام.............................................................................................................۲۱

فصل اول

برخي تعاریف و اصطلاحات جمعیتي

۱- تعریف جمعیت....................................................................................................................۲6

۲- تعریف جمعیت شناسي.........................................................................................................۲6

۳- تغییرات جمعیت شناختی.....................................................................................................۲۷

4- ساخت و ترکیب جمعیت....................................................................................................۲۷

5- توزیع سنی و جنسی .........................................................................................................۲8

6- ساخت سني جمعیت............................................................................................................۲۹

۷- ترکیب سني جمعیت ........................................................................................................۲۹

8- انواع ساخت سنی جمعیت ...............................................................................................۲۹

8-۱- جمعیت جوان.............................................................................................................۳۰

8-۲- جمعیت بزرگسال........................................................................................................۳۰

8-۳- جمعیت سالخورده.......................................................................................................۳۰

۹- نسبت وابستگي....................................................................................................................۳۰

۱۰- میانگین سنی و میانه سنی................................................................................................۳۱

۱۱- امید به زندگی.................................................................................................................۳۱

۱۲- هرم سني..........................................................................................................................۳۱

جمعیت ایران افزایش یا کاهش6

۱۳- سن ازدواج........................................................................................................................۳۲

۱4- زاد و ولد..........................................................................................................................۳۳

۱5- باروری............................................................................................................................۳۳

۱6- میزان موالید..................................................................................................................... ۳۳

۱۷- میزان باروری عمومی..................................................................................................... ۳4

۱8- میزان باروری ویژه سنی...................................................................................................۳4

۱۹- باروری سطح جانشینی.....................................................................................................۳4

۲۰- روش هاي کلاسیک مطالعه جمعیت..................................................................................۳5

۲۱- شاخص هاي جمعیتي.......................................................................................................۳6

- میزان های مرتبط با موالید....................................................................................................۳۷

- میزان های مرتبط با مرگ و میر...............................................................................................۳8

- میزان های مرتبط با افزایش و تجدید نسل جامعه...............................................................۳۹

فصل دوم

مروري بر تــحـولات جـمعیت در جهان

۱- گذشته جمعیت در جهان...................................................................................................4۲

۲- تحولات جمعیتي در جهان از قرن نوزده به بعد.................................................................45

۳- نظریه گذار جمعیتی.............................................................................................................45

4- آغاز نگراني هاي جمعیتي در کشورهاي توسعه یافته...........................................................5۰

5- خانواده اولین قربانی تغییرات جمعیتی...............................................................................5۱

6- تغییرات در نحوه فرزند آوري.............................................................................................54

۷- نمایي از چشم انداز جمعیت در جهان...............................................................................56

۷ فهرست مطالب

8- آهنگ رشد جمعیت در جهان............................................................................................6۰

۹- کشورهاي داراي بیشترین رشد منفي جمعیت در جهان....................................................6۲

فصل سوم

جنـگ جـمـعـیـتـی

۱- بنیان جنگ جمعیتي در جهان.............................................................................................68

۲- طرح هاي کاهش جمعیت در جهان سوم.............................................................................۷8

۳- کنفرانس های جهاني کاهش جمعیت .................................................................................۷۹

۳-۱- کنفرانس بخارست.......................................................................................................۷۹

۳-۲- کنفرانس مکزیکو........................................................................................................8۱

۳-۳- کنفرانس قاهره............................................................................................................8۲

4- بنگاه هاي صهیونیستي، عوامل اصلي جنگ جمعیتي...........................................................84

5- واکسن های ضد باروري.....................................................................................................86

86..............................................)GAVI( 6- اتحاد جهاني براي واکسینه کردن و مصون سازي

88........................................................................................................NSSM 200 ۷- پروژه

8- دکترین امنیت ملي آمریکا..................................................................................................۹۲

8-۱- سازمان ملل، دفتر کار پنتاگون....................................................................................۹5

8-۲- جلب ائتلاف هاي قوي................................................................................................۹۷

8-۳- ارزش هاي جهاني، پوششي براي دخالت آمریکا درکشورها........................................۹8

8-4- عاملان سیاست هاي جهاني جمعیت...........................................................................۹۹

8-5- اهرم هاي سیاسي آمریکا براي کنترل جمعیت کشورهاي اسلامي................................۱۰۲

الف- مدیریت سیاسی در کشورهای اسلامی......................................................................۱۰۲

جمعیت ایران افزایش یا کاهش8

ب- سازمان های بین المللی...........................................................................................۱۰4

فصل چهارم

سیر تحولات جمعیت در ایران

۱- مروري بر تاریخ جمعیت ایران.........................................................................................۱۱۲

۱-۱- نخستین سرشماري جمعیت.......................................................................................۱۱۳

۲- ویژگی های جمعیت ایران..................................................................................................۱۱4

۲-۱- اندازه جمعیت ایران..................................................................................................۱۱4

۲-۲- ساخت سني جوان....................................................................................................۱۱۷

۲-۳- نسبت جوانی جمعیت کشور )شاخص ورتهایم(........................................................۱۱8

۲-4- میانگین و میانه سني جمعیت ایران ۱۳55-۱۳۹۰....................................................۱۱8

۲-5- نرخ رشد جمعیت........................................................................................................۱۲۰

۲-6- باروري کلي.........................................................................................................................۱۲۲

۲-۷- امید به زندگي...........................................................................................................۱۲۳

۲-8- میزان سالخوردگی جمعیت.........................................................................................۱۲5

۲-۹- هرم سني...................................................................................................................۱۲5

۲-۱۰- تراکم حسابي جمعیت.............................................................................................۱۲6

۳- انتقال باروري در ایران و تعیین کننده هاي آن....................................................................۱۲8

۳-۱- دوره اول: آغاز انتقال باروري )۱۳45-۱۳55(...............................................................۱۳۰

۳-۲- دوره دوم: توقف انتقال باروري )۱۳55-۱۳65(.......................................................۱۳۱

۳-۳- دوره سوم: شتاب انتقال باروري )۱۳65-۱۳۷5(.......................................................۱۳۲

۳-۳-۱- عوامل مؤثر بر انتقال باروري در دوره سوم، )۱۳65-۱۳۷5(.................................۱۳۲

۹ فهرست مطالب

۳-۳-۱-۱- عوامل جمعیت شناختي...................................................................................۱۳۲

۳-۳-۱-۲- تغییرات سیاسي و زمینه هاي اقتصادي- اجتماعي........................................۱۳۳

4- چشم انداز انتقال باروري در ایران.....................................................................................۱۳5

4-۱- امکان افزایش باروري در آینده.................................................................................۱۳5

4-۲- استمرار کاهش باروري.............................................................................................۱۳6

5- عوامل کاهش باروري زیر سطح جایگزیني.....................................................................۱4۰

5-۱- تغییر میانگین سن در اولین ازدواج...........................................................................۱4۰

5-۲- کوتاه شدن طول دوره تولید مثل..............................................................................۱4۱

5-۳- تغییر در توالي موالید................................................................................................۱4۲

6- دریچه جمعیتي ایران........................................................................................................۱4۳

6-۱- سیاستگذاري در فاصله دریچه جمعیتي..............................................................................۱45

۷- نتایج پیش بیني جمعیت کشور توسط سازمان ملل....................................................................۱4۷

8- مقایسه هرم هاي سني جمعیت ایران با الگوهاي متفاوت رشد.................................................۱5۱

۹- مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص سیاست های جمعیتی...............................۱5۳

۹-۱- ماده ۱- راهبرد کلان............................................................................................................۱54

۹-۲- ماده ۲- راهبردهای ملی......................................................................................................۱54

فصل پنجم

چالش ها و مسائل انتقال جمعیتي در ایران

1- چالش ها و مسائل جمعیتي..............................................................................................۱65

۱-۱- کاهش حجم و رشد جمعیت ملي.............................................................................۱65

۱-۲- کاهش باروري و قدرت تجدید نسل.........................................................................۱6۷

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۰

۱-۳- کاهش جمعیت در سن کار ......................................................................................۱6۹

۱-4- افزایش میانه سني و سالمندي جمعیت.....................................................................۱۷۰

۱-4-۱- مراحل سالمندي جوامع....................................................................................۱۷۲

۱-4-۲- مقایسه سرعت سالمندی در ایران و بحران پیش رو...........................................۱۷4

۲- چالش هاي فرهنگی- اجتماعی.........................................................................................۱۷۷

۲-۱- بحران ساختاري خانواده............................................................................................۱۷۷

۲-۲- اختلال در حمایت هاي بین نسلي..............................................................................۱۷8

۲-۳- شکاف هاي نسلي در اثر بهم خوردن توازن جمعیت نسل ها.....................................۱۷۹

۲-4- کاهش تدریجي سرمایه اجتماعي..............................................................................۱۷۹

۲-5- جمع شدن چترهاي حمایتي خانواده از سالمندان.....................................................۱8۰

۳- چالش هاي سیاسي- امنیتي.........................................................................................................۱8۱

۳-۱- کاهش توان نظامي....................................................................................................۱8۲

4- چالش ها و فرصت هاي اقتصادي......................................................................................۱8۳

4-۱- مدیریت اقتصادي، راهکاري اساسي ........................................................................۱85

فصل ششم

برنامه هاي تنظیم خانواده در ایران

۱- برنامه هاي تنظیم خانواده در ایران....................................................................................۱۹۲

۱-۱- پیشینة کنترل جمعیت در ایران.............................................................................................۱۹4

۱-۱-۱- برنامه هاي ملی کاهش جمعیت......................................................................................۱۹5

۱-۱-۲- تجلیل از پیشتازان جسور......................................................................................۱۹8

۱-۱-۳- تلاشی همه جانبه ..............................................................................................۱۹۹

۱۱ فهرست مطالب

۱-۱-4- رفاه اجتماعي و تنظیم خانواده..............................................................................۲۰۱

۱-۲- برنامه هاي جمعیتي بعد از انقلاب اسلامي................................................................۲۰4

۱-۲-۱- کاهش نرخ رشد جمعیت در برنامه اول توسعه، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي......۲۰6

۱-۲-۲- برنامه جمعیتي در برنامه دوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي..................۲۰۹

۱-۲-۳- مهم ترین مراکز فعال جهاني در برنامه کنترل جمعیت در ایران..........................۲۱۲

۲۱۳ .....................................)UNFPA( ۱-۲-۳-۱- صندوق جمعیت سازمان ملل متحد

۱-۲-۳-۱-۱- برنامه کشوري اول و دوم صندوق جمعیت سازمان ملل در ایران...........۲۱۳

الف- مرکز آمار ایران......................................................................................................۲۱4

ب- نهضت سوادآموزي................................................................................................ ۲۱4

ج- سازمان برنامه و بودجه............................................................................................۲۱5

د- دانشگاه ها..................................................................................................................۲۱5

ه- سازمان ثبت احوال....................................................................................................۲۱۷

و- وزارت آموزش و پرورش.........................................................................................۲۱۷

ز- سازمان هاي غیردولتي................................................................................................۲۱8

۱-۲-۳-۱-۲- برنامه سوم کشوري صندوق جمعیت ملل متحد در ایران )۱۳۷۹-۱۳8۳(.............۲۱8

۲۱۹...................................................................WHO ۱-۲-۳-۲- سازمان جهاني بهداشت

۲۲۰.............................)UNHCR( ۲-۳-۳- کمیساریاي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد

۲-۳-۳-۱- برنامه هاي تنظیم خانواده در داخل اردوگاه ها...............................................۲۲۰

۲-۳-۳-۲- برنامه هاي تنظیم خانواده و بهداشت باروري در خارج از اردوگاه ها............۲۲۱

۲۲۱......................................................................WORLD BANK ۲-۳-4- بانک جهاني

۲-۳-4-۱- بهبود ارائه خدمات بهداشتي در روستاها.........................................................۲۲۱

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۲

۲-۳-4-۲- فعالیت هاي تنظیم خانواده............................................................................۲۲۲

۲-۳-4-۳- انجام فاز اول تحقیق اقتصاد بهداشت..........................................................۲۲۲

۲۲۲................................................UNICEF ۲-۳-5- صندوق کودکان سازمان ملل متحد

۲-4- رابطان بهداشت.................................................................................................................۲۲۲

۲-4-۱- اولین تجربه...............................................................................................................۲۲۲

۲-4-۲- تعمیم طرح به کل کشور............................................................................................۲۲4

۲-4-۳- گسترش کمي برنامه...................................................................................................۲۲5

۲-4-4- دستاوردهاي برنامه ....................................................................................................۲۲5

۲-5- انجمن تنظیم خانواده جمهوري اسلامي ایران.................................................................۲۲5

فصل هقتم

سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف...............................................۲۳۲

۱- نروژ ...........................................................................................................................................۲۳4

۲- سوئد...........................................................................................................................................۲۳5

۳- آلمان...........................................................................................................................................۲۳8

4- ایسلند..........................................................................................................................................۲۳۹

5- نیوزیلند.......................................................................................................................................۲۳۹

6- انگلیس........................................................................................................................................۲4۰

۷- فرانسه.........................................................................................................................................۲4۰

8- کانادا............................................................................................................................................۲4۱

۹- کره جنوبی..................................................................................................................................۲4۲

۱۳ فهرست مطالب

۱۰- مجارستان..................................................................................................................................۲4۲

۱۱- چک و اسلواکی........................................................................................................................۲4۲

۱۲- اسپانیا........................................................................................................................................۲4۳

۱۳- سنگاپور.....................................................................................................................................۲4۳

۱4- ژاپن..........................................................................................................................................۲4۳

۱5- روسیه........................................................................................................................................۲44

۱6- ترکیه ........................................................................................................................................۲46

منابع و مآخذ.....................................................................................................................................۲5۰

: )(امام خمینی

»مملکت ایران ۳5 میلیون حالا می گویند جمعیت دارد. وسعتش آن قدر است که برای صد و پنجاه میلیون تا دویست میلیون جمعیت کافی است. یعنی اگر دویست میلیون جمعیت داشته باشد، در ایران به رفاه زندگی می کنند.« )صحیفه امام - جلد۷ -

صفحه ۳۹۳ - ۱۳58/۲/5(

مقام معظم رهبری:»من معتقدم که کشور ما با امکاناتي که داریم مي تواند صد و پنجاه میلیون نفر جمعیت داشته باشــد. من معتقد به کثرت جمعیتم. هر اقدام و تدبیري که مي خواهد براي متوقف

کردن رشد جمعیت انجام بگیرد بعد از صد و پنجاه میلیون انجام بگیرد. سیاست تحدید نسل در یک برهه ای از زمان درست بود یک اهدافی هم برایش معین کردند. آنطوری که افراد متخصص و عالم و کارشناسان علمی این قسمت تحقیق و بررسی کردند و گزارش دادند ما در سال ۷۱ به همان مقاصدی که از تحدید نسل وجود داشت رسیدیم. از سال ۷۱ به این طرف باید سیاست را تغییر مي دادیم خطا کردیم تغییر ندادیم. امروز باید این خطا را جبران کنیم. کشور باید نگذارد که غلبه ی نسل جوان و نمای زیبای جوانی در کشور از بین برود و از بین خواهد رفت اگر به همین ترتیب پیش برویم آنطوری که کارشناس ها بررسی علمی و دقیق کردند. اینها خطابیات نیست اینها کارهای علمی و دقیق کارشناسی شده است. اگر چنانچه با همین وضع پیش برویم تا چند سال دیگر نسل جوان ما کم خواهد شد که امروز قاعده ی جمعیتی ما جوان است و به تدریج دچار پیری خواهیم شد بعد از گذشت چند سال جمعیت کشور هم کاهش پیدا خواهد کرد چون پیری جمعیت با کاهش زاد و ولد همراه است. یک زمانی را مشخص کردند و به من نشان دادند که در آن زمان ما از جمعیت فعلی مان کمتر جمعیت خواهیم داشت. اینها چیزهای خطرناکی است اینها را بایستی مسئولین کشور به جد نگاه کنند و دنبال کنند. در این سیاست تحدید نسل حتما بایستی تجدیدنظر شود و کار درستی باید انجام بگیرد. این مسئله ی افزایش نسل و اینها جزو مباحث مهمی است که واقعا همه ی مسئولین کشور نه فقط مسئولین اداری روحانیون کسانی که منبرهای تبلیغی دارند باید در جامعه درباره ی آن فرهنگ سازی کنند از این حالتی که امروز وجود دارد یک بچه دو بچه باید کشور را خارج کنند. رقم صد و پنجاه میلیون و دویست میلیون را اول امام گفتند و درست هم هست ما باید به آن رقم ها برسیم«. )بیانات، در

دیدار مسئولان و کارگزاران نظام ۱۳۹۱/5/۳(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱6

پیشگفتار

انساني و اساس شکل گیري تمدن ها است. ارکان جوامع از مهمترین جمعیت همواره

اقتدار اقوام و ثبات کشورها علاوه بر بزرگي سرزمین و امکانات تحت اختیارشان، با تعداد

استقلال خود به حفظ موفق عموما پر جمعیت مي شود. جوامع ارزیابي نیز آن ها نفوس

هستند و تمدن هاي بزرگ و پایدار متعلق به ملت های بزرگ و توانمند است. جمعیت در

کشورهایي که از منابع زیرزمیني و روزمیني و موقعیت استراتژیکي برخوردارند؛ جزو ارکان

اصلي وراهبردي آن ها محسوب می شود )حسیني۱۳86(. در مکاتب بزرگ الهي نیز قداست

نفوس انساني و حفظ بقاي آنان از اصول اولیه است و تعرض به جان آدمي و جلوگیري از

تولد انسان ها از گناهان کبیره به شمار مي آید. در دین مبین اسلام، انسان، اشرف مخلوقات

خداوند و خلیفه او بر روي زمین است۱. قرآن کریم، در تجلیل از مقام انسان می فرماید: »کسي

که انساني را بکشد گویا همه مردم را کشته است و کسي که انساني را زنده کند گویا همه

انسان ها را زنده کرده است«۲. بنابراین انسان، ناموس خلقت شناخته شده و قدر و شأن او بعد

از عظمت پروردگار، بالاترین منزلت است. به همین جهت حفظ جان آدمي وظیفه همگان

می باشد و هیچ کس حق کمترین تعرض به آن را ندارد.

جمعیت از عوامل مختلفي نظیر عوامل تاریخي، جغرافیایي، سیاسي، فرهنگي، اقتصادي و

... تأثیر می پذیرد؛ هرچند تغییراتش کند و نامحسوس است اما تعیین کننده سرنوشت جوامع

است. همین امر سبب شده که حاکمان عموما نسبت به تغییرات جمعیتشان بي تفاوت نباشند.

۱- بقره، ۳۱.۲- مائده،۳۲.

۱۷ پیشگفتار

آنچه در موضوع جمعیت، اهمیت دارد این است که تلاش شود تا تغییرات جمعیتي در

مسیر داشتن جمعیت مطلوب و بهینه قرار گیرد. بنابراین آنچه از طریق سیاست هاي جمعیتي

باید اعمال شود، حفظ تعادل پویاي ساختار کل جمعیت است. بنابراین لازم است به طور

مداوم تغییرات جمعیتی مطالعه و دورنماي تحولات آن ترسیم شود و در صورتي که مطالعات

جمعیتي، احتمال خارج شدن جمعیت از حالت تعادلي خود را نشان دهد؛ باید سیاست هاي

جمعیتي لازم اعمال گردد.

از نگاه سیستمي باید توجه داشته باشیم که ساختار کلي جمعیت همانند یک اندام واره

است که باید بین تمام بخش هاي آن نوعي تعادل پویا و تجدید شونده برقرار باشد و نمي توان

یک وضعیت جمعیتي ثابت و مفروضي را به عنوان یک وضعیت مطلوب در نظر گرفت

زیرا تغییرات جمعیتي علاوه بر اینکه از عوامل جمعیتي ناشي مي شود از بسیاري از عوامل

اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي که به مرور زمان در مسیر تحول کشورها رخ مي دهد؛ تأثیر

مي پذیرد )محمودی ۱۳۹۰(.

تنظیم برنامه های شکل گیري ومبنای اساس که می دهند نشان تاریخي واقعیت های

خانواده که همواره مورد توجه و حمایت سازمان های بین المللي و قدرت های بزرگ جهاني

از جمله آمریکا بوده است؛ از نوعي سلطه طلبي و برتري جویی قدرت هاي بزرگ جهاني آغاز

و با گذشت زمان رنگ و لعاب کمک های بشردوستانه و رفاهي و توسعه اي به خود گرفته

پیرسازي ساختار و دیگر براي کاهش جمعیت کشورهاي است. جمعیت شکني و تلاش

جمعیتي، رویکرد پایدار کشورهاي استعمارگر است تا اهداف خود را با هزینه کمتري پیگیري

نمایند. این رویکرد سال هاست از سوي سلطه گران جهاني به ویژه آمریکا و رژیم صهیونیستی

اسرائیل تعقیب می شود اما همواره با نمایش برنامه های انسان دوستانه و خیرخواهانه از طریق

یونیسف و... در کشورهـاي در حال بهداشت جهاني و نظیر سازمان سازمان های جهاني

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱8

توسعه، خود را مبرا ساخته و علت اصلی مشکلاتی نظیر فقر، بیماری های واگیردار، فحشا،

فروپاشی خانواده یا کم رغبتی جوانان به ازدواج در این کشورها را کثرت جمعیت آن ها اعلام کرده

و مقصر اصلی را توده مردم و تعالیم دینی معرفي می کنند در حالی که ادیان با افزایش جمعیت

هیچ مخالفتی ندارند. آنچه در این میان مورد غفلت جدی قرار می گیرد؛ وجود دست های پنهان

و آشکارقدرت هاي بزرگ در توزیع نابرابر ثروت و سیاست های اقتصادی این قدرت هاست.

جمعیت ایران در دو دوره قبل وبعد از انقلاب با اعمال سیاست های کاهش جمعیت،

دچار تغییرات قابل توجهي شده است. به گفته صاحبنظران، جمعیت ایران به زودي از ساختار

سني جوان که نتیجه رشد جمعیت در دهه اول بعد از انقلاب بود، به سوي سالخوردگي

پیش می رود. جمعیت زیر ۱5 سال کشور در اثر تاخیر در ازدواج، میل به داشتن خانواده های

کوچکتر و عوامل مختلف دیگر رو به کاهش است و جمعیت خارج از سن فعالیت و بالاي

65 سال افزایش می یابد و بر اساس آمار سازمان ملل، جمعیت ایران با رشد متوسط تا سال

۱445 به حدود ۷۹ میلیون نفر با شاخص سالخوردگي ۳6/۹ درصد سپس تا سال ۱48۰ به

6۲ میلیون نفر با شاخص سالخوردگي 4۷/5 درصد کاهش خواهد یافت.

سالخوردگي جمعیت با همه تبعات سنگین مالي و غیرمالي که براي کشور و نسل های

جوان آینده خواهد داشت، یکي از ده ها آفت کاهش جمعیت است. کاهش جمعیت در سن

کار، افزایش مهاجران خارجي و از همه مهم تر تهدیدهاي فرهنگي و امنیتي، آسیب های قابل

پیش بیني و مهمي هستند که باید تماما مورد توجه مردم و مسئولان قرار گیرد. وظیفه مسئولان،

شناخت مشکلات، نیازها و مسائل پیش روي سیاستگذاري، برنامه ریزي، بررسي راهکارهاي

مؤثر و اقدامات جدي براي جلوگیري از ادامه کاهش جمعیت است و وظیفه مردم متعهد و

مسلمانان به خصوص جوانان هوشیار، آگاهي از موقعیت جمعیتي کشور در آینده و همت

براي پیشگیري از آسیب های آن از طریق ازدواج به موقع و فرزند آوري و رشد باروري بیشتر

۱۹ پیشگفتار

می باشد. البته این توجه به معناي غفلت از کیفي بودن جمعیت در هر شرایطي نیست.

پس از فرمایشات مقام معظم رهبري در خصوص جمعیت و هشدار جدی نسبت به

تغییرات جمعیتی در سال ۱۳۹۱ اقداماتي در حوزه های سیاستگذاري، برنامه ریزي و اجرایي

عمق از مردم آگاه سازي ضروري، و مقدماتي کارهاي جمله از شد. آغاز زمینه این در

آسیب های کاهش جمعیت وتبعات ناشي از آن است.

کتاب حاضر، مجموعه اي است از اطلاعات جمعیتي ایران و مسائل مربوط که به عنوان

بسته اي فرهنگي در اختیار خوانندگان محترم قرار می گیرد. بنابراین کتابي تخصصي در حوزه

آثار تماما کتاب، مستندات و منابع گرچه نمی باشد. و.... جامعه شناسي یا جمعیت شناسي

آمار به خصوص جمعیت شناسي است و متخصصان و صاحبنظران در حوزه های مربوط

استفاده شده، از اطلاعات صندوق جمعیت سازمان ملل، مرکز آمار ایران و سازمان ثبت احوال

کشور می باشد. امید است این اثر گامي مؤثر در ایجاد تعادل جمعیتی ایران در جهت رضاي

پروردگار وخشنودي حضرت ولي عصر)(، اهداف جهاني اسلام و منویات مقام معظم

رهبري باشد انشا ءالله.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۰

کتاب شامل ۷ فصل می باشد:

فصل اول به منتخبی از تعاریف و اصطلاحات ضروری در علم جمعیت شناسی در حد

یافته است. در فصل دوم وضعیت جمعیت جهان در گذشته و موضوع کتاب اختصاص

حال مرور می شود و کشورها براساس مراحل مختلف گذار جمعیتی اول و دوم، دسته بندی

می گردند و به برخی عوامل مؤثر و پیامدهای گذار اشاره شده و کشورهای دارای بیشترین

رشد منفی در جهان معرفي مي شوند.

توسعه در حال در کشورهای کاهش جمعیت برای در فصل سوم، طرح های جهانی

عاملان و می شود بررسی جمعیتی« »جنگ عنوان تحت اسلامی کشورهای به خصوص

و مجریان این طرح ها معرفی می شوند. فصل چهارم که بخش اصلی کتاب است، به سیر

ایران، تاریخ جمعیت بر با مروری ایران اختصاص دارد که طی آن تحولات جمعیت در

ویژگی های اصلی جمعیت ایران معرفی می شوند؛ سپس سه دوره انتقال باروری در ایران و

دریچه جمعیتی ایران و سیاستگذاری در آن مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج پیش بینی آینده

جمعیت در ایران توسط سازمان ملل، مصوبه شورای عالی در خصوص سیاست های جمعیتی

دو موضوع مهم پایان این فصل است.

فصل پنجم به چالش ها و مسائل انتقال جمعیت در ایران می پردازد و به بحران پیش رو و

راهکارهای اساسی اشاره می کند.

فصل ششم به برنامه های تنظیم خانواده در ایران در دوره قبل از انقلاب و بعد از انقلاب

می پردازد و گزارش نسبتا مفصلی از دفتر سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

در مورد برنامه های ملی کاهش جمعیت اختصاص دارد.

در فصل هفتم، سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف جهان )۱۷

کشور( بیان شده است.

۲۱ جمعیت در نگاه اسلام

جمعیت در نگاه اسلام

در تعالیم اسلامی، انسان، آیه ای از آیات عظیم الهي، مسجود ملائک، تسبیح گوي حضرت

حق وخلیفه او بر روي زمین است. او مخلوقي است که از سوي رب العالمین کرامتی خاص

یافت و در جایگاهي قدسي برتر از ملائک و کروبیان جای گرفت. انبیا ء الهی براي او فرستاده

شدند و کتب مقدس آسماني براي او تنزیل یافتند.

خداوند تعظیم و تکریم و حفظ این موجود شریف را واجب کرد و در این خصوص

آیات متعددي را بیان فرمود و انبیاء بزرگش نیز بر این امر توصیه های فراوانی داشتند. در این

بخش به برخي از آیات و روایات در این خصوص اشاره مي شود.

آیاتی از قرآن کریم

قد ضلوا موا ما رزقهم الل افتراء على الله هذين قتلوا أولادهم سفها بغير علم و حره قد خسر ال

و ما كانوا مهتدين )انعام۱4۰(

»حقا خسارت کرده اند کساني که از روي ناداني اولادشان را کشتند و از روي افتراء و

دروغ آنچه را که خدا به ایشان روزي نموده است ؛ بر خودشان حرام کردند. ایشان گمراه

شده اند و از هدایت یافتگان نمی باشند«.

كم عليكم ألاه تشركوا به شيئا و بالوالدين إحسانا و لا تقتلوا أولادكم م رب قل تعالوا أتل ما حره

من إملاق نحن نرزقكم و إيهاهم )انعام۱5۱(

»بگو اي پیامبر! بیایید تا من آنچه را که خداوند بر شما حرام نموده است؛ برایتان بخوانم:

آنکه هیچ چیزي را شریک خدا قرار ندهید و به پدر و مادرتان احسان نمائید و اولاد خود را

از ترس فقر و از بین رفتن سرمایه نکشید زیرا ما هستیم که شما و آنان را روزي مي دهیم «.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۲

لهم كان خطأ كبيرا )اسراء۳۱( ـ هاكم إنه قــتـ و لا تقتلوا أولادكم خشية إملاق نحن نرزقهم و إي

»و فرزندان خود را از ترس تهیدست شدن و از بین رفتن سرمایه و فقر و فلاکت نکشید

زیرا که ما ایشان و شما را روزي مي دهیم. حقا کشتن آنان گناهي بزرگ و خطایي سترگ است «.

و إذا الموؤدة سئلت، بأي ذنب قتلت )تکویر۹-8(

»و زماني که از دخترکان زنده در زیر خاک شده پرسیده شود که به چه جرمي و جنایتي

کشته شده است «؟

از نگاه الهي، قرب و شرافت انسان در حدي است که خودش اختیار جسم وجان خود

را هم ندارد به همین دلیل، انتحار و خودکشي ، قتل نفس است و در اسلام حرام و ممنوع

می باشد.

هما هما قتل النهاس جميعا و من أحياها فكأن هه من قتل نفسا بغير نفس أو فساد في الرض فكأن أن

أحيا النهاس جميعا )مائده۳۲(.

خداوند در قرآن ، گنجایش زمین را براي زندگان و دفن مردگان ، تضمین فرموده است

و خطاب به انسان می فرماید: آیا شما دلتان براي خدا می سوزد و می خواهید زمینش سنگین

نشود؟!

و در حمل و دربرگیري مردگان و زندگان جا براي آن تنگ نگردد مي فرماید:

أ لم نجعل الرض كفاتا، أحياء و أمواتا )مرسلات۲6-۲5(

»آیا ما به زمین گنجایش فراگیري و حمل زندگان و مردگان را نداده ایم« ؟!

روایاتی از معصومین علیهم السلام

امام پنجم شیعیان، امام باقر )( از قول رسول خدا )( فرمود: ما يمنع المؤمن أن

يتهخذ أهلا لعله الل يرزقه نسمة تثقل الارض بلا إله إلا الل. )شیخ حر عاملی، ۱4۰۹ق، ج۲۰، ۱4(

»چه چیز مانع می شود که مؤمن براي خود زوجه اي بگیرد؟ به امید آنکه خداوند ذي

۲۳ جمعیت در نگاه اسلام

روحي را نصیب او کند تا زمین را به لا اله الا الله سنگین نماید«؟!

پیامبر اکرم )( فرمود:

عزه و جله يقول »إن يكونوا عزه و جله إنه الله من ترك التهزويج مخافة العيلة فقد أساء ظنهه بالله

من فضله« )کلینی، ۱4۰۷ ق ، ج5، ۳۳۱( فقراء يغنهم الله

کسی که ازدواج را از ترس فقر و مخارج عائله مندی ترک کند؛ گمان بد به خدا برده

است. چرا که خداوند متعال می فرماید: »اگر آن ها فقیر باشند؛ خداوند آن ها را از فضل خود

بی نیاز می سازد«.

امام صادق )( فرمود:

زق مع النساء و العيال )شیخ حر عاملی، ۱4۰۹ق، ج۲۰، 44( الر

رزق و روزی با همسر و فرزندان می باشد.

فصل اول

برخي تعاريف و اصطلاحات جمعيتي

عمده فعاليت هاي كنترلي آمريكا بر كشورها از طريق صندوق بين المللي ،UNICEF پول و آژانس هاي سازمان ملل متحد از جمله يونيسفWHO جهانی بهداشت سازمان UNFPAجمعيت صندوق فائو بين المللي تغذيه و كشاورزي وسازمان UNESCO يونسكو

FAO صورت مي گيرد زيرا آمريكا متوجه شده است كه اگر سطح تكنولوژي و علم به ويژه در زمينه نظامي در كشورهاي ديگر رشد يابد و با آن ها مساوي شود، افزايش جمعيت، عامل قطعي موفقيت ملت ها

خواهد بود.

- http://panindigan.tripod.com/panindigan.html

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲6

به بنا برده شده در کتاب، به کار تعاریف و اصطلاحات این فصل، برخي واژگان، در

ضرورت، آمده است.

1- تعريف جمعيت

جمعیت، تجمعي از افراد انساني است که در منطقه اي معین )روستا، شهر، شهرستان،

استان و کشور( به طور مستمر، به شکل خانوار یا خانواده زندگي مي کنند )محمودیان و همکاران

۱۳8۳، 4(؛ پایگاه سیاسي، شرایط ملي و قومي واحدي دارند. به بیان دیگر، جمعیت به مجموع

انسان هایي اطلاق مي شود که در یک زمان و در یک مکان با یک آداب و رسوم مشترک زندگي

مي کنند. در مطالعات جمعیت شناسي، جمعیت ها را به اشکال مختلف طبقه بندي مي نمایند که

جمعیت مقیم و حاضر، جمعیت اصلي و فرعي، جمعیت باز و بسته از آن جمله اند )حسینی

۱۳8۳ به نقل از امانی(.

2- تعريف جمعيت شناسي

اصطلاح جمعیت شناسي یا دموگرافي۱، مرکب از دو کلمه یوناني دموس۲ به معني مردم

و گرافوس۳ به معني نوشته و نگارش ترکیب یافته و برای نخستین بار توسط آشیل گیلارد4

فرانسوي در سال ۱855 میلادي در کتاب »اصول آمار انسانی یا جمعیت شناسی تطبیقی« به

کار برده شده است )حسینی ۱۳8۳(. جمعیت شناسی، دانشی است نوپا که اساسا در مغرب زمین

بنیان گرفته؛ از زمان ارائه واژه آن بیش از ۱5۰ سال نمی گذرد. گیلار، جمعیت شناسی را تاریخ

طبیعی و اجتماعی نوع بشر می داند و می گوید هدف این علم شناخت ریاضی جمعیت ها،

1- Demography.2- Demos. 3- Graphos.4- Achille Guillard.

۲۷ برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

حرکت عمومی آنها و حالات جسمانی، مدنی، فکری و اخلاقی آنان است )کتابی ۱۳85 به

.)۱۹۷6 Shtyock and Siegel نقل از

با جمعیت شناسي علم مطالعه جمعیت ها است. علمي است که پدیده هاي جمعیتي را

روش علمي مورد مطالعه قرار مي دهد. روش علمي آن همان است که در علوم دیگر به کار

مي رود و شامل مشاهده منظم و سیستماتیک امور و پدیده هاي جمعیتي )باروري، ولادت،

مرگ ومیر، مهاجرت و...(، تحقیق درباره آن ها و کسب تجربه است.

جمعیت شناسی علاوه بر پرداختن به جنبه های کمی جمعیت، شرایط اقتصادی- اجتماعی،

فرهنگی، جغرافیایی و سیاسی ای را که واقعیت ها و پدیده های جمعیتی همبستگی نزدیکی با

آنها دارند؛ مورد بررسی و تحلیلی قرار می دهد )حسینی ۱۳8۳: ۳(.

جمعیت شناس هرچند در وهلة نخست مي کوشد وضع جمعیت هاي انساني را »آنچنان

که هست« نشان دهد، لیکن در عین حال با کوشش در کشف »چرایي« این موضوع، به واقع

ما را به تفکر درباره »آنچنان که باید باشد« وادار مي سازد.

3- تغييرات جمعيت شناختی

منظور از تغییرات جمعیت شناختی تحولاتی است که در میزان باروری زنان، تعداد فرزندان،

بعد خانوار، میزان ازدواج، سن ازدواج، میزان طلاق و غیره اتفاق افتاده است.

4- ساخت و تركيب جمعيت

در مطالعات جمعیتي گاه هدف مطالعه و بررسي پدیده هاي جمعیتي در مقطعي از زمان

و در یک جامعه معین است که بررسي و مطالعه این مباحث از جمعیت شناسي را اصطلاحا

»ساخت و ترکیب جمعیت« مي نامند.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲8

5- توزيع سنی و جنسی

سن و جنس دو ویژگي اصلي هر انسان به عنوان واحد شمارش مطالعات جمعیتي است

که از تولد تا مرگ، در زندگي فردي و اجتماعي انسان نقش تعیین کننده اي دارند. به همین

دلیل جمعیت شناسان همواره از توزیع سني و جنسي، به عنوان مشخصات اصلي ساختار

برنامه ریزان توسعه براي منظور کسب اطلاعات زیربنایي به یاد مي کنند. چرا که جمعیت

اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، تجزیه و تحلیل ساختار جنسي و سني جمعیت از اهمیت

ویژه اي برخوردار است و آگاهي از خصوصیات جمعیت از نظر ترکیب جنسي و سني از

لحاظ تأمین نیروي انساني، تأمین خدمات و امکانات مورد نیاز در هر دو جنس زن و مرد و

در سنین مختلف لازم و ضروري مي باشد.

6- ساخت سني جمعيت

نقش هاي کارکردها و به خاطر بر حسب جنس انساني تفکیک جمعیت هاي و تمایز

متفاوتي است که زن و مرد با توجه به عوامل زیستي، اجتماعي و فرهنگي برعهده دارند.

بنابراین، چگونگي ترکیب جنسي جمعیت در یک منطقه تأثیر مهمي بر سایر متغیرها و عوامل

اقتصادي، اجتماعي، سیاسي و جمعیتي دارد. براي مثال، کاهش شمار زنان در یک منطقه به

تدریج کاهش باروري و در نتیجه کاهش شمار جمعیت را در پي خواهد داشت. از طرف

دیگر، کاهش شمار مردان، به دلیل مهاجرت یا هر عامل دیگر، موجب کاهش میزان مشارکت

مردان در نتیجه افت تولید و ارائه ي خدمات خواهد شد. با توجه به آنچه گفته شد بررسي

برنامه ریزي هاي محلي، بسیاري در مطالعات جمعیتي و اهمیت از توزیع جنسي جمعیت

منطقه اي و ملي برخوردار است )حسیني ۱۳8۳: ۲۹4(.

۲۹ برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

7- تركيب سني جمعيت

اقتصادي از نظر ترکیب سني و چگونگي توزیع جمعیت در گروه هاي مختلف سني،

و اجتماعي حائز اهمیت بسیار است. براي آنکه بتوان تجزیه و تحلیل جمعیتي را به معني

واقعي آن انجام داد؛ آگاهي از توزیع سني جمعیت، به ویژه براي پیش بیني تحولات جمعیت

در آینده، اهمیت بسیار دارد. منظور از توزیع سني جمعیت، بررسي و طبقه بندي جمعیت

یک جامعه به تفکیک سن است که از روي سال تولد افراد صورت مي گیرد. توزیع جمعیت

برحسب سن را ساختار سني جمعیت مي گویند.

امروزه ساخت سني جمعیت از اهمیت کمي و کیفي بسیاري برخوردار بوده و به صورت

یکي از مشغله هاي ذهني عمده ي دست اندرکاران امور اجرایي در تمام ممالک دنیا درآمده

تبیین علل و عوامل شکل گیري دانشگاهي همواره درصدد و است. شخصیت هاي علمي

ساختار سني جمعیت هستند و برنامه ریزان و فعالان امور اجرایي نیز بر آن هستند تا با استفاده

از یافته هاي آکادمیک در زمینه ي ساختار سنتي جمعیت به تغییرات موردنظر براي یک ساختار

سني مناسب برسند )حسیني ۱۳8۳: ۲۹6(.

8- انواع ساخت سني جمعيت

نباید چنین پنداشت که جوامع یا مناطق باشمار جمعیت یکسان و برابر، الزاما باید ساخت

سني یکساني نیز داشته باشند. ساخت سني جمعیت هاي مختلف انساني معمولا متفاوت از

یکدیگر است )همان(.

ساخت سني جمعیت هاي انساني را معمولا به صورت زیر دسته بندي مي کنند:

به طور کلي کشورها و مناطقي که نسبت جمعیت کمتر از ۱5 سال آنها به کل جمعیت 4۰

درصد یا بیشتر باشد؛ ساخت سني جمعیت آنها جوان است. در این گونه جمیعت ها میزان

باروري بالا و مقدار امید زندگي پایین است به طوري که حداکثر 5 درصد جمعیت به سنین

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۳۰

بالاي 65 سال مي رسند. مکانیسم این جوان گرایي به این صورت است که در این گونه جوامع

علي رغم ثبات در میزان باروري، مرگ و میر همچنان کاهش مي یابد. در جوامعي که مرگ و

میر به حداقل و امید زندگي هنوز به حداکثر نرسیده است؛ با کاهش میزان مرگ و میر به ویژه

در میان کودکان و اطفال، مواجه خواهیم بود )حسیني ۱۳8۳: ۲۹8(.

8-1-جمعیت جوان

8-2- جمعیت بزرگسال

گروه سني 64-۱5 سال را، افراد در سنین کار یا »تولیدکننده« مي خوانند. در کشورهاي

پیشرفته صنعتي معمولا 68 درصد جمعیت جامعه در این سنین قرار دارند.

8-3- جمعیت سالخورده

گروه 65 سال و بیشتر گروهی هستند که معمولا قدرت کار کردن را از دست داده و

بازنشسته مي باشند. اینها چون باید توسط گروه 64-۱5 سال، حمایت و سرپرستي شوند؛

»مصرف کننده« تلقي مي گردند. در صورتي که نسبت افراد 65 سال و بالاتر آن ۱۰ درصد

از جمعیت کشوري را به خود اختصاص دهند یا حدود ۲۰ درصد جمعیت در گروه هاي

سني کمتر از ۱5 سال باشند؛ آن را »جمعیت سالخورده« مي خوانند. این نسبت در کشورهاي

پیشرفته صنعتي ۱6-۱۰ درصد و در کشورهاي در حال توسعه، حداکثر 5 درصد است.

9- نسبت وابستگي

در مباحث جمعیت شناسي خارج قسمت جمعیت مصرف کننده به جمعیت تولیدکننده را

تحت عنوان »نسبت وابستگي« مي شناسند. هر چه این نسبت کوچک تر باشد؛ آن جامعه از

نظر اقتصادي وضع بهتري خواهد داشت چرا که فعالیت هاي تولیدي گروه تولیدکننده به جاي

۳۱ برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

نگهداري و حمایت گروه مصرف کننده، براي توسعه فعالیت هاي اقتصادي به کار مي رود. این

نسبت در کشورهاي غربي۱ به ۳ است یعني در مقابل هر ۳ نفر شاغل، یک مصرف کننده

وجود دارد. در حالي که در کشورهاي در حال توسعه این نسبت یک به یک است.

10- ميانگين سنی و ميانه سنی

جمعیت ها مقایسه و نسبی شناخت برای سنی میانه و سنی میانگین شاخص های از

استفاده می شود:

الف( میانگین سني: منظور از این شاخص، سن متوسط کل جمعیت است به عبارت دیگر

هرگاه مجموع کلیه سنین افراد یک جامعه را بر تعداد افراد همان جامعه تقسیم کنیم؛ میانگین

سنی آن جمعیت به دست خواهد آمد )تمنا ۱۳۷۱: ۱۱۱(.

11- اميد به زندگي

به امید پیش بینی می گردد؛ متولد شده تازه نوزاد برای هر میزان متوسط عمری که به

زندگی اطلاق می شود )سمیعی نسب و ترابی ۱۳86: ۱54(.

12- هرم سني

براي درک و شناخت بهتر و سریع تر ساخت و ترکیب جمعیت ها و نیز مقایسه با یکدیگر

از نمودارهایي به نام »هرم سني« استفاده مي شود. به عبارت دیگر براي نمایش هندسي توزیع

جمعیت بر حسب سن و جنس از هرم سني استفاده مي شود و آن نموداري است که دو

محور عمودي و افقي دارد. محور عمودي بیانگر گروه هاي سني مختلف و محور افقي تعداد

جمعیت را نشان مي دهد. معمولا زنان در طرف راست و مردان در طرف چپ هرم قرار

مي گیرند.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۳۲

منعکس کننده رویدادهاي یعني نشان مي دهد. را تاریخ جمعیت از یک سو هرم سني

اجتماعي خاص است که در گذشته هاي تاریخي جامعه اتفاق افتاده و در ترکیب جمعیتي

کشور مؤثر واقع شده اند و از سویي دیگر تغییرات ساخت جمعیت را در اثر موالید، مرگ ومیر

و مهاجرت نمایان مي سازد. گذشته از آن هرم هاي سني منعکس کننده شرایط و بحران هاي

اقتصادي، جنگ ها، انقلابات، اپیدمي ها، قحطي ها و... است. لذا در کشورهاي مختلف انواع

مختلفي از هرم هاي سني را مي توان مشاهده نمود.

پیر و داراي جمعیتي سالخورده که پیشرفته در کشورهاي صنعتي هرم سني جمعیت

هستند با هرم سني جمعیت کشورهاي در حال توسعه که جمعیتي جوان دارند متفاوت است.

در جمعیت هاي جوان پایه هاي هرم پهن تر و رأس آن باریک تر است )هرم مثلثي شکل(، در

حالي که پایه هرم جمعیت هاي سالخورده، باریک تر و رأس آن وسیع تر و تقریبا استوانه اي

شکل است.

13- سن ازدواج

سن ازدواج از دیگر شاخص هایي است که در بحث از جنبه هاي جمعیت شناختي ازدواج

و زناشویي به آن پرداخته مي شود. سن متوسط ازدواج تأثیر زیادي بر باروري و حاملگي دارد.

افزایش یا کاهش این شاخص موجب افزایش یا محدودشدن طول دوره باروري گشته؛ به

این ترتیب از طریق تأثیر بر شمار سال هاي در معرض بچه زایي، بر باروري تأثیر مي گذارد.

به هر نسبتي که سن متوسط ازدواج افزایش مي یابد؛ زوجین شمار موالید کمتري خواهند

داشت ولي این رابطه حسابي- جمعیتي تحت تأثیر عوامل اقتصادي- اجتماعي و فرهنگي

تغییر مي یابد و تصمیم گیري والدین براي داشتن نفرات معیني بچه مستقل از سن زن در اولین

ازدواج قرار مي گیرد. تغییرات سن ازدواج مردان و زنان در هر یک از سرشماري ها، متفاوت

از همدیگر است )سرایی ۱۳۷۱: ۳۰۹(.

۳۳ برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

14- زاد و ولد

زاد و ولد۱ یکي از رویدادهاي طبیعي جمعیت و از عناصر مهم رشد جمعیت است. تولد

به معناي به دنیا آمدن یک مولود زنده است و مولود زنده در جمعیت شناسي فردي است که

پس از تولد یکي از نشانه هاي حیات را دارا باشد. براي مثال، یک نفس یا یک بار گریستن

یا هر علامت دیگري از حیات پس از خروج از رحم مادر مي تواند نشانه وقوع ولادت یک

نوزاد زنده باشد. پدیده جمعیت شناختي، مرتبط با این رخداد و مقوله اي که از آن متنوع

مي گردد در اصطلاح باروري نام دارد )میرزایي و دیگران ۱۳۷5 و سرایي ۱۳۷۱(.

15- باروري

باروري به تعداد موالید براي هر زن اشاره دارد. باروري، با قابلیت باروري تفاوت دارد که

در واقع به قابلیت فیزیولوژیک زنان براي تولید مثل اشاره می کند. باروري مستقیما از سوي

چندین عامل تعیین مي شود که آنها نیز به نوبه خود تحت تاثیر شماري از عوامل اجتماعي،

فرهنگي، اقتصادي، بهداشتي و دیگر عوامل محیطي قرار دارند. حسینی به نقل از مجدآبادی

عوامل مؤثر بر باروری را به دو دسته عوامل ارادی و غیرارادی تقسیم می کند )حسینی ۱۳۷۹:

۲۱ به نقل از آرتور هاپت و تامس تي کین ۱۳8۷(.

16- ميزان مواليد

میزان موالید ) که میزان خام موالید نیز نامیده مي شود ( ، نشان دهنده تعداد موالید براي هر

هزار نفر از جمعیت در یک سال معین است.

1- Natality.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۳4

17- ميزان باروري عمومي

میزان باروري عمومي )گاه آن را میزان باروري هم مي نامند(؛ عبارت از تعداد موالیدي

است که هر ۱۰۰۰ نفر زن در سنین 4۹-۱5، در یک سال معین به دنیا مي آورند.

میزان باروري عمومي، سنجه اي نسبتا خالص تر از میزان موالید است؛ زیرا موالید را با گروه

سني – جنسي که در معرض فرزندآوري قرار دارند )که معمولا شامل زنان 4۹-۱5 سال است(؛

مرتبط مي کند. این نوع تصفیه یا خالص کردن، منجر به حذف انحرافهایي مي شود که ممکن

است به دلیل توزیع متفاوت سني و جنسي در بین جمعیت ها به وجود آید. از این رو میزان

باروري عمومي نسبت به میزان خام موالید، مبناي مناسبتري براي مقایسه سطوح باروري در بین

جمعیت ها محسوب مي شود )همان(.

18- ميزان باروري ويژه سني:

میزان باروري نیز مي تواند براي مشاهده تفاوت هایي رفتار باروري در سنین مختلف یا

براي مقایسه آنها در طول زمان ، مورد محاسبه قرار گیرد .

K=۲۳6۹4 * ۱۰۰۰ = 8۱/4* تعداد تولدها مربوط به زنان ۲4-۲۰ سال

۲۹۰۹۹8 تعداد زنان سنین ۲4-۲۰ سال

19- باروري سطح جانشيني

زماني که باروري به سطح جانشیني رسیده باشد ؛ به تدریج تعداد موالید با مرگ و میر برابر

مي شود و در صورت عدم مهاجرپذیري و مهاجرفرستي ، در نهایت، رشد جمعیت متوقف

شده؛ حالتي ایستا به خود مي گیرد . زمان مورد نیاز براي این فرایند، نسبت به ساختار سني

جمعیت، متفاوت و متنوع مي باشد و امروزه در واقع تمام کشورهاي توسعه یافته در سطح یا

زیر سطح جانشیني باروري قرار دارند .

۳5 برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

در واقع میزان باروري کل با نشان دادن متوسط تعداد فرزنداني که براي جانشیتي هر دو

والدین در یک جمعیت مورد نیاز هستند؛ مي تواند به عنوان شاخص باروري کل که در حدود

۲/۱ است؛ به عنوان سطح جانشیني در نظر گرفته شود . به این دلیل که هنگام تولد، تعداد

پسران بیشتر از تعداد دختران است و همه زنان نیز تا سالهاي فرزندآوري خود زنده نخواهند

بود؛ سطح جانشیني بالاتري، در واقع یعني ۲/۰ )یک فرزند براي هر یک از والدین(، از میزان

باروري کل مورد نیاز خواهد بود. درکشورهاي در حال توسعه که داراي میزان هاي مرگ و میر

بسیار بالاتري هستند، براي دستیابي به سطح جانشیني، میزان بالاتري از باروري کل یعني ۲/۱

مورد نیاز مي باشد )همان(.

باروري، بیانگر شمار کودکان متولد شده براي هر زن است. توان فیزیکي تولیدمثل را

در اصطلاح جمعیت شناسان توان زایش یا استعداد زایش۱ مي گویند. باروري قابلیت واقعي

بچه زایي زنان، شمار کودکان متولدشده براي هر زن را نشان مي دهد )اماني ۱۳8۳(.

20- روش هاي كلاسيك مطالعه جمعيت

مهمترین روش هاي مورد توجه در مطالعه جمعیت ها عبارتند از:

براي از زمان هاي قدیم در دنیا مرسوم بوده و سران حکومتي سرشماري سرشماری:

اطلاع از تعداد اتباع و مالیات دهندگان کشور خویش اقدام به سرشماري مي کردند. در طي

سال هاي اخیر طبق توصیه سازمان ملل در هر ده سال یک بار که رقم سمت راست آن به

صفر و یا پنج ختم مي شود سرشماري صورت مي گیرد. از آنجا که »سر« نشانه افراد تلقی

می شود؛ اصطلاح سرشماری برای عینیت بخشیدن به افراد به کار گرفته شده است. با توجه

به حجم بسیار وسیع جامعه آماري و پرسش های زیاد، استخراج نتایج سرشماري ها کاري

مشکل، حساس و زمانبر است.

1- Fecundity.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۳6

نسبت وقایع چهارگانه: در حالی که سرشماری، تصویری از وضع جمعیت را در لحظه ای

از زمان ارائه می دهد؛ نسبت وقایع چهارگانه ولادت، ازدواج، طلاق و مرگ می تواند نمایانگر

تغییرات جمعیت در طول زمان باشد.

آمارگیری نمونه ای: براي کنترل نتایج سرشماري یا زماني که سرشماري به دلایل خاص

از قبیل هزینه سنگین، نیاز به نیروی انسانی زیاد و طولانی بودن عملیات، امکان پذیر نیست

تنها به مطالعه جزیی از جمعیت مي پردازند که این روش به آمارگیري نمونه ای معروف است.

البته جمعیت نمونه مي باید طبق شرایط خاص انجام گیرد که بتوان آن را به جامعه تعمیم داد.

سایر منابع اطلاعاتی: علاوه بر منابع مذکور در جهت کسب اطلاعات جمعیتی، منابع

آمار دولتی، و مؤسسات نهادها ثبت نام های عمومی، گزارش نتایج قبیل از دیگری فرعی

تولیدات، مراکز ثبت نام انتخابات، دفاتر ثبت احوال، روش ثبت تاریخي روستاها... نیز وجود

دارند که برای شناخت جمعیت ها و ویژگی های آن ها می توانند مورد توجه قرار گیرند. از

منابع دیگر مي توان به دفتر آمار سازمان ملل متحد، سازمان جهانی بهداشت، سازمان یونسکو

و سازمان بین المللی کار اشاره نمود.

21- شاخص هاي جمعيتي

نتایج مطالعات جمعیتي در قالب رایج ترین ابزارهاي آماري یعني میزان ها و نسبت ها که

به عنوان شاخص معروف اند؛ قابل نمایش مي باشند. میزان هاي معمول در جمعیت شناسي به

سه گروه اساسي تقسیم مي شوند:

۱- میزان هاي مرتبط با موالید؛

۲- میزان هاي مرتبط با مرگ ومیر؛

۳- میزان هاي مرتبط با افزایش و تجدید نسل جامعه.

۳۷ برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

- ميزان هاي مرتبط با مواليد1

:2)CBR( 1- میزان تولد خام

× ۱۰۰۰تعداد موالید زنده یک منطقه در یک سال

= میزان تولد خاممتوسط جمعیت همان منطقه در همان سال

2- میزان باروري عمومي )GFR(۳: در این میزان تعداد موالید را نسبت به کلیه زنان ۱5 تا

45 ساله صرفنظر از وضعیت ازدواج آن ها در نظر مي گیرند.

× ۱۰۰۰تعداد موالید زنده یک منطقه در یک سال

= میزان باروري عموميمتوسط جمعیت زنان ۱5 تا 4۹ ساله همان منطقه در

همان سال

:4)MFR( 3- میزان باروري واقعي

× ۱۰۰۰تعداد موالید زنده یک منطقه در یک سال

= میزان باروري واقعيمتوسط جمعیت زنان ۱5 تا 4۹ ساله ازدواج کرده

همان منطقه در همان سال

:5)TFR( 4- میزان باروري کل

این شاخص، تعداد متوسط فرزنداني را نشان مي دهد که یک زن در طول دوره باروري

خود )۱5 تا 4۹ سالگي( مي تواند به دنیا آورد.

۱- برداشت مطالب تا پایان فصل از کتاب های دکتر حسن سرایی، ۱۳8۱ و تائبی و همکاران ۱۳۹۰. 2- Crude Birth Rate )CBR(.3- General Fertility Rate )GFR(.4- Marital Fertility Rate )MFR(.5- Total Fertility Rate )TFR(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۳8

5 × )مجموع میزان هاي باروري ویژه گروه هاي سني پنج ساله(= میزان باروري کل

۱۰۰۰

- ميزان هاي مرتبط با مرگ ومير

:1)CDR( 1- میزان مرگ ومیر خام

× ۱۰۰۰تعداد مرگ ومیر یک منطقه در یک سال

= میزان مرگ ومیر خاممتوسط جمعیت همان منطقه در همان سال

:2)ASDR( 2- میزان مرگ ومیر اختصاصي سني

× ۱۰۰۰

تعداد مرگ ومیر یک منطقه در یک سال در گروه سني مورد نظر

= میزان مرگ ومیر اختصاصي سنيمتوسط جمعیت در همان گروه سني

:3)IMR( 3- میزان مرگ ومیر کودکان

× ۱۰۰۰ تعداد مرگ کودکان زیر یک سال

= میزان مرگ ومیر کودکانتعداد موالید زنده

1- Crude Death Rate )CDR(.2- Age Specific Death Rate (ASDR).3- Infant Mortality Rate )IMR(.

۳۹ برخی تعاریف و اصطلاحات جمعیتی

:1)NMR( 4- میزان مرگ ومیر نوزادي

× ۱۰۰۰ تعداد مرگ هاي زیر ۲8 روز

= میزان مرگ ومیر نوزاديتعداد موالید زنده

:2)ENMR( 5- میزان مرگ ومیر زودرس نوزادي

× ۱۰۰۰تعداد مرگ هاي زیر ۷ روز

= میزان مرگ ومیر زودرس نوزاديتعداد موالید زنده

:3)MMR( 6- میزان مرگ ومیر مادران

× ۱۰۰۰ تعداد مرگ مادر در اثر عوارض بارداري

= میزان مرگ ومیر مادرانو زایمانتعداد موالید زنده

- ميزان هاي مرتبط با افزايش و تجديد نسل جامعه

:4)NGR( 1- میزان افزایش طبیعي جمعیت

× ۱۰۰۰ تعداد موالید زنده _ تعداد مرگ ها

= میزان افزایش طبیعي جمعیتمتوسط جمعیت در سال

1- Neonatal Mortality Rate )NMR(.2- Early Neonatal Mortality Rate )ENMR(.3- Maternal Mortality Rate )MMR(.4- Natural Growth Rate )NGR(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش4۰

:1)TGR( 2- میزان رشد کلي جمعیت

× ۱۰۰۰ موالید زنده _ مرگ ومیر + درون کوچي _

= میزان رشد کلي جمعیتبرون کوچيتعداد موالید زنده

3- میزان تجدید نسل:

با محاسبه میزان تجدید نسل مي توان گفت که چه تعداد دختراني جانشین مادران خود

خواهند شد که مي توان آن را در دو حالت محاسبه نمود:

:2)CRR( میزان تجدید نسل ناخالص

× ۱۰۰۰ تعداد دختران زنده متولد شده

= میزان تجدید نسل ناخالصتعداد زنان 4۹-۱5 ساله )بدون احتساب مرگ ومیر(

:3)NRR( میزان تجدید نسل خالص

× ۱۰۰۰ تعداد دختران زنده متولد شده

= میزان تجدید نسل ناخالصتعداد زنان 4۹-۱5 ساله )با احتساب مرگ ومیر(

1- Total Growth Rate )TGR(.2- Crude Reproduction Rate )CRR(.3- Net Reproduction Rate )NRR(.

فصل دوم

مروري بر تحولات جمعيت در جهان

رونهولت، رئيس آژانس توسعة بين المللي آمريكا، در مصاحبه اي گفته بود يك چهارم از تمامي زنان بارور جهان بايد عقيم شوند تا برنامه هاي آمريكا براي كنترل جمعيت جهان به اهداف خود برسد و آمريكا بتواند

نظام اقتصادي مد نظر خود را حفظ كند.

)http://www.mashreghnews.ir(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش4۲

1- گذشته جمعيت در جهان

بررسي تاریخ جمعیت جهان نشان مي دهد که حدود ۱۰ هزار سال قبل از میلاد مسیح

جمعیت جهان حدود ۱۰ میلیون نفر برآورد شده است. این جمعیت ۱۰ میلیوني مربوط به

مرحله قبل از کشاورزي بوده و در مرحله بعد از کشاورزي جمعیت فزوني گرفته است.

به طور کلي در تاریخچه جمعیت جهان، سه مرحله اساسي را مي توان مشخص نمود که

با ورود از هر مرحله به مرحله دیگر، تغییر و تحولي اساسي در روند رشد جمعیت رخ داده

است. این مراحل عبارتند از:

۱- مرحله قبل از پیدایش کشاورزي

مسیح میلاد از قبل هشتم هزارة به آن آغاز )که کشاورزي پیدایش از بعد مرحله -۲

برمي گردد(.

۳- مرحله بعد از انقلاب صنعتي:

عامل و منشأ عنوان به بشر، عموما تاریخ گذشته از در بخش عمده اي زیاد جمعیت

تعیین کننده اقتدار ملي و توان نظامي و اقتصادي براي دولت ها مطرح بود. به همین لحاظ،

توجه به جمعیت بیشتر از زاویه اهدافي نظیر تقویت قدرت نظامي دولت، مشارکت در ثبات

سیاسي و کسب درآمدهاي مالیاتي بود. غالبا جمعیت زیاد بر جمعیت کم ترجیح داده مي شد.

این برداشت از جمعیت تا اواخر قرن هیجدهم و اوایل قرن نوزدهم همچنان رایج بود )میرزایي

و عسکري ندوشن ۱۳85(.

در قرن هفدهم و هیجدهم، بینش )Mercantalism(۱ متداول در اروپا، فرض مي کرد که

قدرت و ثروت یک دولت در رابطه با بزرگي جمعیت آن تعیین مي شود و با افزایش جمعیت،

و ثروت به رسیدن در اهدافش و می پردازد اقتصادی سیاست جهت تعیین به بیشتر نظریه این سوداگری -۱شدت خلاصه می شود. چون تنها عامل ایجاد ثروت را تجارت می داند بیشتر این مقررات را در این زمینه وضع

.)Wikipedia(می کند

4۳ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

قدرت و ثروت نیز افزایش مي یابد.

تحت تأثیر این نوع برداشت بود که دولت هاي اروپایي با رقابت بر سر توسعه فتوحات

و مستعمره سازي سرزمین هاي دور، سیاست تحدید مهاجرت ها از خارج به داخل و دیدگاه

تشویق موالید۱ را در داخل، دنبال مي کردند )میرزایي و عسکري ندوشن به نقل از مک نیکل۲ ۱۹۹۳:

.)۱۳85 ،4۱6

با این حال بعد از وقوع انقلاب صنعتي در اروپا به تدریج اعتقاد به رابطه مستقیم میان

حجم جمعیت و قدرت نظامي اهمیت ثانوي یافت و تفوق اقتصادي و تکنولوژیکي اهمیت

بیشتري پیدا کرد به طوري که موضع گیري در مورد جمعیت از آنچه که پیامدهاي سیاسي

اقتصادي ولي با ترکیبي از ملاحظات جمعیت خوانده مي شد؛ به یک جهت گیري »عمدتا

اجتماعي و بشردوستانه« )همان به نقل از هاتچیستون۳ ۱۹6۷: 4( تغییر یافت.

یافتن مباحث توسعه اقتصادي و تکنولوژیکي، بسیاري، )از جمله مالتوس(4 با اهمیت

رشد سریع جمعیت را عاملي دانستند که به نابساماني و عقب ماندگي منجر مي شود. در مقابل،

تجارت، توسعه صنعتي، پیشرفت تکنولوژیکي و مهارت هاي سازماني و آموزشي براي ارتقا

و استفاده از آن به عنوان راهي براي کسب قدرت اقتصادي و به تبع آن کسب قدرت نظامي

اهمیت روزافزون یافت )همان(.

در اواخر قرن هیجدهم و در شرایط پس از انقلاب صنعتي اروپا، توماس رابرت مالتوس

با متذکر شدن خطرات رشد جمعیت، رویکردي مسئله مدار نسبت به جمعیت ارائه داد و

روابط میان رشد جمعیت و منابع را تئوریزه نمود. وي جمعیت را داراي رشد هندسي و منابع

1- Pronatalist.2- McNicoll.3- Hutchinson.4- Thomas Robert Malthus )1799-1834(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش44

را داراي رشد حسابي قلمداد نمود و از فشار جمعیت بر منابع ابراز نگراني کرد. مالتوس

یک اقتصاددان کلاسیک بود و همفکران او از جمله ریکاردو با استناد به قانون بازده نزولي،

نظریات او را در مورد رابطه جمعیت و منابع توجیه مي کردند )میرزایي ۱۳84: 4۳(.

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، دو جنبش اجتماعي، یعني »تنظیم خانواده«۱ و

»بهبود نسل«۲ )اصلاح نژاد( که هر یک داراي تاریخي مستقل مربوط به خود بودند؛ تأثیر قابل

ملاحظه اي بر مباحث جمعیت شناسي بر جا نهادند. جنبش بهبود نسل مبتني بر تئوري بقاي

اصلح داروین بود که بعدها با دکترین نژادپرستي اروپا در دهه ۱۹۳۰ درآمیخت.

نسل، بهبود به مربوط بحث هاي بیستم، قرن اوایل ویژه به و نوزدهم قرن اواخر در

زنان پایین تر باروري در حقیقت، بود. کرده ایجاد غربي در کشورهاي را عمیقي نگراني

بود. نگراني این علل از یکي پایین اجتماعي طبقات با مقایسه در بالا اجتماعي طبقات

پیشگامان کلاسیک جنبش بهبود نسل، تفاوت هاي باروري در طبقات اجتماعي را به مثابه

تهدیدي جدید در تنزل نژادي قدرت ملي تلقي مي کردند. گالتون۳ و پیرسون4، به عنوان دو

شخصیت پیشگام جنبش بهبود نسل، در مطالعات خود نشان دادند که زنان طبقات اجتماعي

بالا، باروري بسیار کمتري از زنان طبقه پایین و کارگر دارند. آن ها با هم عرض قرار دادن

تفاوت هاي طبقاتي با تفاوت هاي ژنتیکي، ادامه روندهاي موجود باروري را داراي پیامد منفي

براي بقاي اصلح دانستند و در نتیجه تنزل ژنتیکي جوامع غربي را پیش بیني کردند )میرزایي و

عسکري ندوشن به نقل از ریگر ۱۹۹۷: ۱5۹، ۱۳85(. در سال ۱۹۰۷ تئودور روزولت، رئیس جمهور

وقت ایالات متحده که خود از طرفداران سرسخت جنبش بهبود نسل بود، استراتژي زنان

1- Family Planning Movement.2- Eugenics.3- Galton )1873(.4- Pearson )1909(.

45 مروری بر تحولات جمعیت در جهان

طبقات اجتماعي بالا در آمریکا را بدین سبب که یا از ازدواج اجتناب مي کردند یا خانواده هایي

»بزرگ ترین که: مي کند تقبیح گونه این نژادي« »خودکشي عنوان تحت داشتند؛ کوچک

مشکل تمدن امروزي نابودي و مرگ خانواده هاي مرفه است. پیامد این امر به جاي آنکه بقاي

اصلح باشد نابودي اصلح است« )همان به نقل از هاگسن و واتکینز۱ ۱۹۹۷(. با این حال، ظهور

و رشد نظام هاي فاشیست و نازیسم در اروپا، ادامه حیات جنبش بهبود نسل را با دشواري

روبه رو ساخت )همان(.

جنبش تنظیم خانواده از مهم ترین جنبش هاي اجتماعي مؤثر بر کاهش خانواده بود که

بعدها هیچ اقدام اجتماعي جایگزین آن نشد و همچنان بیشترین تأثیر کمی و کیفی را بر

جمیعت کشورهاي توسعه یافته یا در حال توسعه دارد. این جنبش حدودا همزمان با انقلاب

صنعتي در اروپا آغاز شد و بیشترین تأثیر را در قرون ۱۹ و ۲۰ بر جمعیت کشورها گذاشت.

2- تحولات جمعيتي در جهان از قرن نوزده به بعد

3- نظريه گذار جمعيتی:

»گذار تاریخ جمعیت جهان و کشورها مهم ترین تحول در لحاظ جمعیت شناختی، به

جمعیتی« است. گذار از باروری و مرگ و میر بالا به باروری و مرگ و میر پایین. »مشغولیت

اصلی جمعیت شناسی مدرن« هم با گذار جمعیتی، همایندها و پیامدهای آن است.

پیش از گذار جمعیتی، جمعیت تقریبا ثابت و سطح باروری و مرگ و میر بالا بود. رشد

جمعیت بسیار کند و ترکیب سنی تقریبا ایستا می نمود. در آن دوران در شرایط عادی یا نرمال،

سطح مرگ و میر کمی پایین تر از سطح باروری بود. بنابراین، در مدتی که شرایط عادی بود،

جمعیت رشد می کرد. ولی در شرایط غیرعادی- یعنی در شرایط قحطی، شیوع امراض مسری

1- Hodgson & Watkins.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش46

یا جنگ و از هم پاشیدگی اجتماعی- مرگ و میر اوج می گرفت و جمعیت افزوده شده در

شرایط عادی را از میان برمی داشت. بنابراین، تغییرات جمعیتی پیش از گذار نیز از الگوی

اواخر قرن هجدهم از بازگشتی و تکراری بود. تغییرات دوری، این پیروی می کرد. ثابتی

میلادی در این وضعیت شروع به تغییر کرد.

گذار جمعیتي که در حدود ۱8۰۰ میلادي در اروپا آغاز گردید؛ در زمان ما همه جا را فرا

گرفته است و پیش بیني مي شود تا ۲۱۰۰ ادامه یابد )سرایی ۱۳۹۱: ۹۷ به نقل از Lee ۲۰۰۳(. در دو

سده اي که از گذار جمعیتي گذشته، جهان تغییرات جمعیتي شگرفي را تجربه کرده است و

در یک سده باقیمانده از آن تغییرات بزرگ دیگري را هم تجربه خواهد کرد. براي مثال، از

سال ۱8۰۰ تاکنون جمعیت جهان شش برابر شده و مي رود تا سال ۲۱۰۰ ده برابر شود. طول

عمر انسان )از سال۱8۰۰( تاکنون دو برابر شده است و تا سال ۲۱۰۰ تا سه برابر بالا خواهد

رفت، این در حالي است که تعداد بچه هاي زنده به دنیا آمده از هر زن از شش بچه به دو بچه

کاهش خواهد یافت. در بسیاري از مناطق جهان به سبب کاهش باروري و افزایش طول عمر،

نسبت مزبور تا چهارده درصد پایین آمده است )همان( .

برخي از آمارهاي مورد استفاده در نقل قول مزبور در جدول۱ آورده شده است.

4۷ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

جدول1- روندهاي جهاني جمعيت در جريان گذار 1700-2100

اميد زندگي سالدر بدو تولد

تعداد ولادت از

هر زن

حجم جمعيت )بيليون(

ميزان رشد ساليانه جمعيت

درصد جمعيت زير

15 ساله

درصد جمعيت

65 ساله و بيشتر

1700276/00/680/50364

1800276/00/980/51364

1900305/21/650/56354

1950475/02/521/80345

2000652/76/071/22307

2050742/08/920/332016

2100812/09/460/041821

.۱68 :۲۰۰۳ Lee منبع: همان به نقل از

»در جوامع سنتی، باروری و مرگ و میر بالا و در جوامع مدرن، باروری و مرگ و میر

پایین است. بین این دو گذار جمعیتی است«. پل دمنی، پس از نقل جملات مزبور می افزاید:

از ظرافت نه به مدرنیزاسیون ربط می دهند را پدیده های اصلی جمعیتی »این گزاره ها که

برخوردارند نه از دقت... با وجود این و علی رغم همه ابهاماتشان، آنها مبین مشغولیت اصلی

.)5۰۲ :۱۹68 Demeny جمعیت شناسی جدید هستند )سرایی۱۳۹۱: ۹8 به نقل از

جوامع پیشرفته صنعتی در جریان گذار اقتصادی اجتماعی شان، گذاری را هم در وضعیت

جمعیتی خود تجربه کرده اند. به سخن دیگر، این جوامع از یک وضعیت جمعیتی که مناسب

شرایط اقتصادی اجتماعی جوامع پیش از گذر- یعنی جوامع سنتی و روستایی- بود گذار کرده اند و به وضعیت جمعیتی جوامع صنعتی مدرن رسیده اند. به تعبیر استولنیتز: ۱

در عصر جدید، همه مللی که از یک نظام اقتصادی سنتی مبتنی بر کشاورزی به سوی

نظامی مبتنی بر صنعت و شهرنشینی حرکت کرده اند؛ هم زمان از وضعیتی که در آن مرگ و

1- Stolnitz .

جمعیت ایران افزایش یا کاهش48

میر و باروری بالاست به سوی وضعیتی که در آن مرگ و میر و باروری پایین است گذر

کرده اند. در جریان این گذار، تقریبا همه این ملل افزایش عظیم در جمعیت شان و تغییرات

شدید در فراوانی نسبی بچه ها، بزرگسالان و سالخوردگان را تجربه کرده اند )همان به نقل از

.)۳۰ :۱۹68 Stolnitz

در جدول۲ تعدادي از کشورهاي جهان بر حسب موقعیتشان در هر یک از مراحل گذار

جمعیتي طبقه بندي شده اند. همچنان که ملاحظه مي شود بیشتر کشورهاي آفریقایي در مرحله

از توسعه یافته کشورهاي از بسیاري که حالي در دارند؛ قرار جمعیتي اول گذار نخست

جمله ژاپن، ایتالیا، آلمان، اسپانیا... در حال حاضر مسائل گذار دوم جمعیتي را تجربه مي کنند

)محمودي و مشفق ۱۳88: 6۷-86(.جدول2- تقسيم بندي كشورها بر اساس مراحل مختلف گذار جمعيت و

بر اساس ميزان تقريبي باروري كل و ميانه سني جمعيت در سال 2000

مرحلهميزان

باروري كل

ميانه سني

22-815-6/8مرحله نخست گذار جمعيتي: )نيجر، سومالي، اوگاندا و ...(

)مراكش، و...(، بوتان عمان، )پاكستان، گذار: حال در نيكاراگوئه، مراكش و...(، )ازبكستان، پرو، سري لانكا و...(

5-6/723-27

3-4/928-32

2-2/933-37

روسيه، )لتوني، جمعيتي سقوط مرحله جمعيتي: دوم گذار 54-1/6938-1/1آلمان، ايتاليا، اسپانيا و ...(

اخیرا دیوید کلمن۱ فکر گذار سوم جمعیتي را طرح کرده است. وي افزایش مهاجرت هاي

بین المللي و شکل گیري شبکه هاي مهاجرتي در سطح جهان را مهم ترین مشخصة گذار سوم

1- 2004.

4۹ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

جمعیتي مي داند. به اعتقاد او این گونه مهاجرت ها ترکیب ملي و قومیتي جوامع اروپایي را

دچار دگرگوني اساسي خواهد کرد. کلمن از عوامل اصلي جریانات مهاجرت هاي بین المللي را

تغییرات الگوهاي همسریابي، شغل یابي فراملي و همانند شدن و یا به حاشیه رفتن جمعیت هاي

قومي مي داند )همان(.

فرآیند گذار باروری از طریق دو عامل شدت بیشتری به خود گرفت: یکی جنبش زنان

و دیگری برابری جنسیتی در تحصیلات پسران و دختران بود )کاظمي پور، احمدی و قاسمی

۱۳8۹ به نقل از کالدول ۲۰۰8: 4۳6( کاهش باروری به تدریج زمینه تغییرات اجتماعی دیگری را

فراهم می کند. تغییراتی مانند تأخیر و کاهش عمومیت ازدواج، تأخیر در فرزندآوری، سطوح

بالای طلاق، افزایش خانواده های ترکیبی، افزایش پذیرش و مقبولیت رفتارهاي جنسي خارج

از ازدواج، توافق در زمینه بدون فرزند ماندن اختیاري یا سقط جنین و موافقت با کار کردن

مادراني که بچه هاي کوچک دارند هرچند بیشتر این تغییرات مقدم بر انقلاب وسایل پیشگیري

نبوده است اما تا حد زیادي تابع آن بوده و به وسیله آن تبیین مي شود )همان(.

گرچه در جریان توسعه اقتصادي و اجتماعي، کشورهاي دیگر جهان نیز در زمینه مرگ ومیر

و باروري تغییرات جمعیت شناختي داشتند اما شرایط گذار جمعیتي در همه کشورها متفاوت

است زیرا شرایط اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سیاسي کشورها در نحوه تغییرات مرگ ومیر

و باروري که منجر به گذار جمعیتي شده؛ بسیار تأثیرگذار بوده است. بنابراین نظریه گذار

به اندیشمندان این بیشتر از دیویس ۱۹6۳(. نقل به )همان نقدهایي روبه رو گردید با جمعیتي

تفاوت شرایط کشورها در طي کردن گذار جمعیتي اشاره کرده اند.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش5۰

4- آغاز نگراني هاي جمعيتي در كشورهاي توسعه يافته

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، گفتمان جمعیتي رایج در اروپا، توان جمعیتي

را با برتري بین المللي معادل هم قرار مي داد. در این زمان، از یک سو دولت هاي صنعتي، در

میزان هاي زاد و ولد خود کاهش را تجربه کردند و نگران کاهش جمعیت خود شدند. از

طرف دیگر جمعیت هاي آسیایي و آفریقایي سریعا و بدون کنترل در حال رشد بودند. در میان

نژادهاي غیراروپایي و رنگین پوست، میزان هاي زاد و ولد به ویژه براي نژاد زرد خیلي بالا بود.

بسیاري از صاحب نظران و فعالان سیاسي به ویژه با توجه به افزایش امکان توسعه طلبي چین

و ژاپن، معتقد بودند که توان جمعیتي با تمایل به توسعه سرزمین مرتبط است و از این بیم

داشتند که رشد سریع جمعیت آسیاي شرقي رابطه موجود میان استعمارگران و مستعمرات

را معکوس خواهد کرد و ضمن به مخاطره افکندن بازارهاي غرب، سلطه جویي امپراطوري

)میرزایي و به چالش خواهد طلبید را به طور کلي سیطره جهاني سفیدپوستان اروپاییان و

عسکري ندوشن ۱۳85 به نقل از کامیشیولي۱ ۲۰۰۱: 5۹۷-5۹8(.

واهمه از کاهش جمعیت با نگراني در مورد تنزل کیفیت ژنتیکي جمعیت همراه شد. این

واقعیت که در آن زمان میزان هاي موالید در میان طبقات بالاي جمعیت با سرعت بیشتري

نسبت به طبقات پایین کاهش یافته بود. به رشد نگراني در مورد تنزل کیفیت جمعیت ها دامن

زد. گربنیک۲ )۱۹8۹( به رقابت مستمر میان دو دیو با یکدیگر اشاره مي کند که در سه قرن

اخیر بر تفکر در مورد جمعیت سایه گسترانده بودند و موجب نگراني اجتماعي مي شدند.

یکي دیو »بیش جمعیتي«۳ و دیگري دیو »خودکشي نژادي«4. مقبولیت اجتماعي دیو بیش

1- Camiscioli.2- Grebenik.3- Overpopulation.4- Race Suicide.

5۱ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

جمعیتي از زمان مالتوس تحت تأثیر نگراني از رشد سریع جمعیت پدید آمده بود و دیو

خودکشي نژادي مقبولیت اجتماعي خود را از نگراني در مورد تنزل کیفیت نژادي و تضعیف

اخلاقي و فکري جمعیت کسب مي کرد. مقبولیت اجتماعي هر یک از این دو دیو به طور

متناوب با کاستي و فزوني روبه رو بود و هرگاه یکي از آن ها تضعیف مي شد، صحنه را براي

حضور همتاي خود خالي مي کرد )میرزایي و عسکري ندوشن ۱۳85(.

5- خانواده اولين قربانی تغييرات جمعيتی

کاهش باروري و تأخیر در باروري در اواخر دهه ۱۹6۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، در اروپاي غربي

و شمالي با تغییر در هنجارها، ارزش ها و نگرش ها نسبت به زندگي خانوادگي و فرزندآوري

همراه شد. در اروپاي جنوبي و کشورهاي سوسیالیستي سابق نیز تغییر در ارزش هاي خانواده

محور به تدریج گسترش یافت. این تغییرات اندیشه اي همراه با انقلاب در وسایل پیشگیري

از بارداري به تغییرات جمعیت شناختي در خانواده منجر شد. این تغییرات را ون دي کا و

لستهاق۱ گذار جمعیتي دوم نام نهاده اند )سرایي ۱۳8۷ به نقل از لستهاق و نیلز ۲۰۰۲: ۳5۰(.

1- Van De Ka & Lesthaeghe.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش5۲

جدول3- ويژگي هاي جمعيت شناختي و اجتماعي مرتبط با گذار جمعيتي اول و دوم

در اروپاي غربي

گذار جمعيتي دومگذار جمعيتي اول

ازدواج

- افزايش نسبت ازدواج كرده ها- كاهش سن اولين ازدواج

- كاه��ش طلاق و افزاي��ش ازدواج مجدد

- كاهش نسبت ازدواج كرده ها- افزايش سن اولين ازدواج

- افزايش طلاق )طلاق اوايل ازدواج( و كاهش ازدواج مجدد

باروري

- كاهش باروري زناش��ويي از طريق كاهش در سنين بالاتر

- پايين بودن سن فرزندآوري- كاهش باروري نامشروع

- كاهش بي فرزندي در بين زوجين

- كاهش بيش���تر باروري زناشويي از طريق تأخير در ازدواج- افزايش سن فرزندآوري

- افزايش باروري خارج از ازدواج- افزايش بي فرزندي در بين زوجين

زمينه هاي اجتماعي

- اش��تغال با هدف نيازهاي اساسي مادي: درآمد، خانه داري، سلامت، ارزش اجتماعي، امني��ت تحصيل،

همبستگي اوليه- افزايش عضويت سياسي، مدني و

شبكه هاي اجتماع محور- تقويت همبستگي اجتماعي

- نظارت هنجاري ش��ديد به وسيله دولت، تكثر اجتماع��ي و سياسي-تفكي��ك ن��قش ه��اي جنسيتي،سياست هاي م��بت��ني ب��ر خانواده

- تغيي��رات منظ��م دوره زندگ��ي، ازدواج محتاطان��ه و الگ��وي واحد

در خانواده

- افزايش نيازهاي سطح بالاتر: استقلال فردي، خودشكوفايي، دموكراسي اجتماع محلي

- دوري از ش��بكه هاي اجتماعي و مدني محور، تغيير س��رمايه اجتماعي و تضعيف انسجام اجتماعي

- كمرنگ ش��دن دولت، س��رپيچي از ق��درت و اقتدار، عدم تكثرگرايي سياسي

- افزايش همانندي در نقش هاي جنس��يتي، استقلال اقتصادي زنان

- انعطاف در س��ازماندهي چرخة زندگي، ش��يوه هاي زندگي چندگانه، آينده باز

منبع: همان، 331.

در واقع در چند دهه اخیر قرن بیستم در این کشورها، خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعي

دگرگون گردید. تکالیف و تعهدات مرتبط با ازدواج رسمي دچار فرسایش شده. صورت هاي

جدید انتخاب زندگي مشترک، پاي بندي به هنجارهاي جاافتاده اجتماعي الگودهنده به زندگي

مشترک را تضعیف کرد. توالي وقایع در مسیر تشکیل زندگي مشترک )و دوام آن( از حالت

از سازمان ملل ۲۰۰۳؛ ۱۳8۷(. محققین نقل به )همان استاندارد شده و یکنواخت خارج گردید

5۳ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

تضعیف خانواده را با توجه به پیامدهاي آن براي باروري زیر سطح جانشیني۱ و تداوم آن در

ابعاد زیر مطالعه کرده اند:

- پایین آمدن میزان ازدواج؛

- افزایش سن اولین ازدواج؛

- افزایش طلاق؛

- افزایش زوج زیستي )زندگي مشترک زن و مرد خارج از ازدواج رسمي(.

در باشد. کم باید ازدواج هم به دارند، گرایش زیر جانشیني باروري که در جوامعي

واقع میزان کلي اولین ازدواج در اروپاي غربي و شمالي از سال هاي ۱۹۷۰-۱۹65 شروع

به تغییر کرد و در مدت ۲۰ تا ۲5 سال بین ۳۰ تا 4۰ درصد کاهش پیدا کرد. در اروپاي

جنوبي، کاهش در میزان ازدواج ۱۰ سال دیرتر آغاز شد ولي تا حدود۲۰ سال ادامه داشت

و به نحو برجسته اي سریع بود. کاهش در میزان ازدواج در اروپاي شرقي دیرتر از مناطق

دیگر اروپا، از سال ۱۹۹۰ آغاز شد و در مدت ۱۰ سال 4۰ درصد پایین آمد و از سایر مناطق

اروپا هم پایین تر افتاد )سرایي ۱۳8۷ به نقل از سازمان ملل ۲۰۰۳: ۳۳-۳4(. مناطق خارج از اروپا،

شامل آمریکاي شمالي و آسیاي شرقي هم که باروري به طور مداوم زیر حد جانشیني است؛

میزان هاي ازدواج باید روندهاي مشابهي طي کرده باشد )همان(.

ازدواج به کمتر گرایش از است ممکن ازدواج میزان هاي در کاهش به رو روندهاي

حکایت کند ولي این روندها همچنین مي توانند از تعویق قابل ملاحظه در ورود به ازدواج

ناشي شده باشد )همان: ۳4(. درواقع نسبت زنان هرگز ازدواج نکرده در گروه سني ۲5-۲۹

۱. باروري سطح جانشیني ، سطحي از باروري است که زنان در یک نسل مشابه ) به طور متوسط ( تعداد دختراني کاملا متناسب با تعداد خود براي جانشیني خودشان در آن جمعیت دارا هستند . میزان خالص

تولید مثل NRR، برابر با سطح جانشیني مي باشد .

جمعیت ایران افزایش یا کاهش54

ساله در اروپاي غربي و شمالي از حدود ۲۰ درصد در سال ۱۹۷۰ به بیش از 6۰ درصد در

سال ۲۰۰۰ رسید. در سایر مناطق اروپا و خارج از اروپا )در ایالات متحده و ژاپن( همین

روند را مشاهده مي کنیم.

در کشورها و مناطقي که باروري زیر جانشیني را تجربه مي کنند، انتظار مي رود که به

موازات افزایش سن ازدواج و کاهش در میزان هاي ازدواج، میزان هاي طلاق و جدازیستي

هم بالا رود. در واقع، غیر از چند کشور )روماني و کشورهاي برآمده از یوگسلاوي سابق(

در همه مناطق اروپا، کشوري نیست که از سال ۱۹6۰ تا سال ۲۰۰۰ افزایش در میزان طلاق

را تجربه نکرده باشد )همان(.

6- تغييرات در نحوه فرزند آوري

با تغییراتي که در چند دهه آخر قرن بیستم در کشورهاي پیشرفته صنعتي در سطح جامعه

)به خصوص تضعیف انتظارات و ارزش هاي جامعه و تقویت خواسته ها و ارزش هاي فردي(

افزایش طلاق و ازدواج، بالا رفتن سن ازدواج، و در سطح خانواده )به خصوص تعویق

گسترش زوج زیستي( پیش آمد تغییراتي هم در نحوه بچه آوري در این جوامع پیش آمد که به

تبعیت از لستهاق در ابعاد زیر مطالعه مي شود:

- بهبود وسایل کنترل موالید؛

- تعویق بچه آوري و بالا رفتن سن زنان در تولد اولین فرزند؛

- افزایش بي فرزندي قطعي؛

- افزایش بچه آوري خارج از ازدواج.

به تعبیر ون دي کا، علاوه بر تغییرات عام در نظام هاي ارزشي تغییراتي هم در روش هاي

کنترل موالید و دسترسي به سقط جنین بي خطر پیش آمد که این خود باعث شد که رابطه

قوي بین ازدواج رسمي و بچه آوري تضعیف شود. دسترسي به سقط بي خطر جنین هم این

55 مروری بر تحولات جمعیت در جهان

اطمینان را به زنان مي داد که در صورت وقوع آبستني ناخواسته، براي مثال به سبب مؤثر نبودن

وسیله کنترل موالید، چاره دیگري هم غیر از طي کردن کامل دوره آبستني در اختیار داشته

باشند )سرایي ۱۳8۷ به نقل از ون دي کا ۲۰۰۲: ۲4(.

پیش از این مشاهده کردیم که در چند دهة آخر قرن بیستم در کشورهایي که باروري

سطح پایین دارند در سطح خانواده هم تغییراتي اساسي رخ داده است. از جمله این تغییرات

به تعویق افتادن و بالا رفتن سن ازدواج زنان بود. پیداست که با تعویق ازدواج و بالا رفتن سن

ازدواج زنان، سن بچه آوري آن ها هم بالا مي رود.

زنان در جوامع با باروري پایین، همان طور که ملاحظه کردیم، دیرتر از هر زماني بچه

مي آورند. حال، اضافه مي کنیم که در این جوامع بیشتر از هر زماني هم بي فرزند مي مانند. بنابر

گزارش سرشماري اولین دهه هزاره سوم میلادي در ایالت متحده در حدود ۲۰ درصد زنان

44-4۰ ساله بي فرزند بوده اند، دو برابر رقم متناظر سي سال پیش از آن، در بریتانیا هم بنا بر

ارقام منتشره توسط اداره آمارهاي ملي بریتانیا درصد بي فرزندي در حال حاضر باید مشابه

ایالات متحده باشد )همان(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش56

نمودار1- كاهش زاد و ولد در چند كشور توسعه يافته و در حال توسعه

115

8574 68 64

53 46 45 4526 30 28 27 27 25 22 21 21 18 15

020406080100120

فتهه يا

سع تو

ايوره

كشسه

فراو(

1980

-19

65)

ئد سو

(19

75-

1890

)ليا

ستراا

(20

21-

1938

)ده

تحت م

الااي

(20

12-

1944

)ادا

كاو(

2008

-19

44)

گ بور

هام(

1994

-19

41)

ن ستا

له(

2012

-19

66)

ن ستا

وگلا

(19

75-

1930

)ويا

سپاا

(19

92-

1947

)ه

ژاپ(

1996

-19

70)

سعه تو

الر ح

ي درها

شوك

ي شيل

(20

30-

2000

)ن

جارباي

آذ(

2028

-20

00)

ه چي

(20

27-

2000

)كا

لاوسري

(20

33-

2006

)ل

رزيب

(20

36-

2011

)بيا

كلم(

2038

-20

16)

ىد تايل

(20

27-

2006

)ور

گاپسى

(20

18-

1997

)كا

مائيجا

(20

33-

2015

)س

توو(

2035

-20

20)

منبع: بر اساس داده های آمار سازمان ملل.

7- نمايي از چشم انداز جمعيت در جهان

امروزه هرگاه از مسأله جمعیت سخن به میان می آید، اغلب انفجار بیرونی جمعیت۱ و

رشد شتابان و پیامدهای آن به ذهن می رسد، اما این واقعیت نیز وجود دارد که مناطقی از

جهان به ویژه در قاره اروپا با ریزش جمعیتی۲ و انفجار درونی جمعیت۳ )رشد منفی جمعیت(

مواجه هستند و در آینده نیز بر گستره آن ها افزوده خواهد شد. بر اساس برآوردهای جمعیتی،

»تعداد افرادی که در اتحادیه اروپا زندگی می کنند از سال ۲۰۱5م شروع به کاهش می کند و

تا سال ۲۰5۰م جمعیت آن 4۰ میلیون نفر کمتر از امروز می شود. با در نظر گرفتن کشورهای

اروپای شرقی، برآورد شده است که قاره اروپا که در حال حاضر جمعیتی حدود ۷۲5 میلیون

دارد، در 5۰ سال آینده کاهش جمعیتی حدود ۱۲5 میلیون نفر خواهد داشت« )افشارکهن و

صادقي ۱۳85 به نقل از براونینگر4 و دیگران ۲۰۰۲: ۳(.

1- Population Explosion.2- Population Influx.3- Population Implosion.4- Brauninger.

5۷ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

زیر سطح باروری یعنی مسائل جمعیتی، از دیگری نوع با نامبرده مناطق رو، این از

اقتصادی )کمبود تبعات جانشینی، رشد منفی و ریزش جمعیت، سالمندشدن جمعیت۱ و

نیروی کار(، اجتماعی )فشار بر نظام رفاهی- تأمین اجتماعی و سیستم مراقبت های بهداشتی(

و سیاسی )به خطر افتادن امنیت ملی( آن مواجه هستند )همان(.

بنابراین می توان گفت مسأله جمعیت نمودی پیچیده و چندبعدی دارد و با توجه به جایگاه

کشورها در مراحل گذار جمعیت شناختی۲، متفاوت است. کشورهای در حال توسعه که هنوز

در مرحله گذار جمعیتی هستند، عمدتا با مسائل رشد انفجاری جمیعت و ابعاد بحران آفرین

آن درگیر می باشند. حال آنکه کشورهای توسعه یافته صنعتی که تحولات جمعیتی خود را

پشت سر گذاشته اند و به اصطلاح در دوران پس از گذار۳ به سر می برند؛ عمدتا با مسائل

برآوردهای اساس بر مثال، برای هستند. مواجه جمعیت سالخوردگی و جمعیتی کاهش

سازمان ملل، تا میانه قرن بیست و یکم، جمعیت مناطق بیشتر توسعه یافته جهان، سالانه یک

میلیون نفر کاهش خواهد یافت. در این مدت انتظار می رود که جمعیت 5۱ کشور یا مناطقی

از جهان از جمله ایتالیا، آلمان، ژاپن، کشورهای بالتیک و اغلب کشورهای تجزیه شده اتحاد

جماهیر شوروی کمتر از جمعیت کنونی آن ها شود )سازمان ملل، ۲۰۰5(. همچنین در این مدت

جمعیت جهان و مناطق شش گانه آن، یعنی اروپا، آمریکای شمالی، اقیانوسیه، آسیا، آمریکای

جنوبی و حوزه کارائیب و آفریقا بیشترین میزان رشد جمعیتی خود را در زیرگروه جمعیتی

6۰ سال به بالا )یعنی سالمندان( تجربه خواهند کرد. بر این اساس، در 45 سال آینده رشد

جمعیت 6۰ سال به بالا برای کشورهای توسعه یافته از ۲۰ به ۳۲ درصد و برای کشورهای

در حال توسعه از 8 به ۲۰ درصد افزایش خواهد یافت )همان(. بنابراین هر چند در 5۰ سال

1- Population Ageing.2- Demographic Transition.3- Post- Transition.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش58

نظر می رسد که در به اما بوده است؛ به عنوان مسأله مطرح رشد جمعیت گذشته عمدتا

5۰ سال آینده، تغییرات ساختاری و گذار سنی جمعیت در تمام مناطق جهان و رشد پایین

جمعیتی در اروپا به عنوان مسأله جمعیتی نمود عیني تری پیدا کند. هر چند شدت و ضعف

این مسأله بستگی به شرایط نظام اجتماعی حاکم بر جوامع و آمادگی آن ها برای مواجه شدن

با وضعیت های جدید جمعیتی دارد.

آنچه از مرور این تحولات در این فصل دریافت مي شود این است که عوامل بروز بحران

جمعیت در جوامع توسعه یافته با تأخیري کمتر از نیم قرن، دیگر جوامع را به این سمت

خواهد کشید. اندیشه ها و جنبش هاي مؤثر در کاهش جمعیت در کشورهاي غربي هم اکنون

از سوي با فرهنگ سازي پذیرفته شده و به عنوان رویکردي مدرن در کشورهاي آسیایي

تنظیم خانواده به کنترل جمعیت و را بین المللي، مسؤولان و نسل هاي جوان سازمان هاي

متقاعد کرده است و با پشتوانه بودجه هاي سازمان ملل بر دیگر نهادهاي مأمور با سرعتي قابل

توجه هدایت مي شود.

نمودار ۲ آمار نرخ باروري در کشورهاي مختلف جهان را در سال ۲۰۱۰ نشان مي دهد و

سیر کاهش جمعیت در 5۰ کشور جهان را به خوبي بیان مي کند.

5۹ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

نمودار2- آمارنرخ باروري در كشورهاي مختلف جهان در سال 2010جر

نيان

نستفغا

اگو

كنانيا

انز ت

ن يم

ن سطي

فلنيا

كون

امرك

ق عرا

ان كست

پادن

اری

ودسع

ان بست

عرين

يليپف

ان عم

تی

نيسهيو

صيم

رژصر

مند

هی

ليبان

قستقزا نه گي

لا زوئ

ونی

الزم

طرق

ان يج

رباآذ

ش لاد

نگب

ن حري

بن

انتيرژ

آت

كويی

ونزاند

كيهتر

ككزي

مند

يرل ا

كا مري

اان

لستانگ

سه ران

فوژ

نركا

ارياست

كئد

سوی

شيلاليا

سترا

ت ارا

امند

نلاف

ی لبان

آلی

شماره

كان

لبنک

مار دان

ل رزي

بند

هلان

اير ينچ

ملاحظه می شود که در میان پنجاه کشور مورد مطالعه، ایران در کاهش نرخ باروري قبل

از پرجمعیت ترین کشور جهان یعني چین قرار دارد و البته دولت چین نیز به دلیل پیش بیني

بحران های جمعیتي در آینده، اخیرا سیاست تک فرزندي را لغو کرده است.

نمودار3- الگوي گذار باروري در كشورهاي آسيايي

منبع: سازمان ملل.

يمهست

جا اين

ما

!

جمعیت ایران افزایش یا کاهش6۰

در نمودار ۳ سقوط جمعیتی ایران مشاهده می شود که شیبی تندتر از پنج کشور دیگر دارد.

8- آهنگ رشد جمعيت در جهان

رشد جمعیت جهان تا سال ۲۰5۰ میلادی از ۷/6 میلیارد به ۳/۹ میلیارد خواهد رسید.

آهنگ رشد جمعیت در جهان نسبت به پنجاه سال پیش کاهش یافته و جمعیت دنیا در حال

پیر شدن تدریجي است. در حقیقت طی چندین دهه آینده جمعیت بسیاری از کشورهای

ثروتمند جهان کاهش خواهد یافت و کشورهایی همچون ایالات متحده، علیرغم کاهش نرخ

زاد و ولد، رشد جمعیت خود را با مهاجرت متعادل می کنند. جدول4- جمعيت جهان در سال های گذشته و پيش بينی سال های آينده )به ميليون(

17501800185019001950199920502150منطقه

791978126216502521597889099746جهان

10610711113322176717662308آفريقا

5026358099471402363452685561آسيا

163203276408547729628517اروپا

آمريکای لاتين و 16243874167511809912كارائيب

272682172307392398آمريکای شمالی

222613304651اقيانوسيه

منبع: سايت سازمان ملل.

6۱ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

بیشترین نرخ رشد جمعیت در جهان متعلق به کشورهایی مانند زیمباوه، نیجر، اوگاندا،

امارات متحده عربی، اتیوپی، نوار غزه، صحرای غربی و بورکینافاسو است و این کشورها هر

سال با برنامه های مختلف به سرعت در حال افزایش جمعیت خود هستند.

نمودار4- توزيع جغرافيايی 15 كشور دارای بيشترين جمعيت

Source: http://en.wikipedia.org/wiki/World_population

9- كشورهاي داراي بيشترين رشد منفي جمعيت در جهان

آهنگ رشد جمعیت در جهان نسبت به پنجاه سال پیش کاهش یافته؛ جمعیت دنیا در حال

پیر شدن تدریجی است. کشورهایی در دنیا هستند که نرخ رشد جمعیتشان منفی است و هر

ساله جمعیت کشورشان کمتر و کمتر می شود.

بر اساس آمار سازمان ملل متحد، ده کشور دارای بیشترین رشد منفی در جهان هستند

این کشورها عبارتند از:

بلغارستان، اوکراین، روسیه، صربستان، ژاپن، آفریقای جنوبی، گرجستان، رومانی، بلاروس

و آلمان.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش6۲

کشورهای دیگری نیز وجود دارند که نرخ رشد جمعیت آن ها منفی است مانند مجارستان،

مالدیو، چک، کرواسی، کوبا، لهستان و استونیا. بیش از نود درصد کشورهای دارای نرخ منفی

جمعیت در قاره اروپا قرار دارند.

در ادامه برای نمونه به موقعیت چهار کشور دارای رشد منفی اشاره می کنیم:

1- بلغارستان )نرخ رشد جمعیت: 1-(

بلغارستان کشوری است در جنوب شرقی اروپا که دارای بالاترین نرخ منفی رشد جمعیت

در دنیاست. این کشور هم اکنون ۷ میلیون نفر جمعیت دارد که هر سال یک درصد از میزان

جمعیتش کاسته می شود و با توجه به فقر همگانی و نرخ رو به افزایش مهاجرت جوانان به

سایر کشورهای اروپایی، نرخ کاهش جمعیت از یک درصد در سال نیز بیشتر است. ظاهرا

بلغارها کمترین تمایلی برای به دنیا آوردن بچه ندارند.

توجه به این نکته لازم است که این کشور علیرغم جمعیت کم، از جمله کشورهای فقیر

دنیاست و نظریه کاهش جمعیت با هدف رشد اقتــصـادی را تأیید نمی کند۱.

2- ژاپن )نرخ رشد جمعیت: 0/28-(

کشور آسیایی ژاپن در شرقی ترین نقطه آسیا قرار دارد. ژاپن با داشتن ۱۲6 میلیون جمعیت

جزء ده کشور پرجمعیت دنیا محسوب می شود اما هم اکنون آهنگ رشد جمعیت آن نه تنها

کاهش یافته بلکه با تنزل به زیر صفر، هر ساله از جمعیت آن، درصدی کاسته می شود )همان(.

پیش بینی مي شود تا پایان قرن بیست و یکم، جمعیت ژاپن از ۱۲6 میلیون کنونی به حدود

66 میلیون نفر برسد. ژاپني ها به تدریج در حال محو شدن از روي کره زمین هستند و تاکنون

هیچ راه حلي براي این معضل نیندیشیده اند. در ژانویه هر سال برای آن دسته از جوانان ژاپني

1- Fa.Wikipedia.org/wiki

6۳ مروری بر تحولات جمعیت در جهان

که در سال پیش رو وارد ۲۰ سالگي مي شوند در معابد سرتاسر ژاپن جشن مي گیرند، اما هر

سال تعداد این افراد کمتر از سال گذشته مي شود. امسال تنها ۲/۱ میلیون نفر در ژاپن وارد ۲۰

سالگي شدند و این رقم حدود نصف تعدادي است که در سال ۱۹۷۰ وارد این سن شده اند.

بر حسب گزارش هاي سازمان ملل، جمعیت ژاپن که در سال ۲۰۱۰، ۱۲۷ میلیون نفر بود در

سال ۲۰5۰ به ۱۰۱/6میلیون نفر تقلیل خواهد یافت. علاوه بر این، سرعت کاهش جمعیت

نیز در حال افزایش است. به این صورت که در بین سال های ۲۰۱5 تا ۲۰۳۰ کاهش جمعیت

به 65/6 درصد مي رسد و بین سال هاي ۲۰۳۰ تا ۲۰5۰ با یک جهش بزرگ به 4/۱۳ درصد

خواهد رسید. این میزان در نوع خود بدترین میزان رشد جمعیت در سطح جهان است. براي

مثال پاکستان طي همین مدت جمعیتش دو برابر مي شود و به ۳۳5 میلیون نفر مي رسد. در

ژاپن کساني که به تنهایي زندگي مي کنند در دو سر طیف جمعیتی )جوانان مجرد و پیران

بدون همسر(، رو به افزایش هستند و از 6۰۰ هزار نفر در سال ۱۹۷5، امروز، به بیش از 4

میلیون نفر رسیده اند. جالب آن است که اکثریت این تعداد را زنان سالمند تشکیل مي دهند.

دلیل این که تعداد زیادي از کساني که تنها زندگي مي کنند از سالمندان جامعه هستند؛ این

است که امید به زندگي در ژاپن از دیگر نقاط جهان بیشتر است و این امید به زندگي بالا با

نرخ تولد پایین در این کشور عجین شده است. امید به زندگي زنان ژاپني در حال حاضر 86

سال است و انتظار می رود این عدد به سن باورنکردني ۹۱ سال در سال ۲۰5۰ برسد و در

مردان نیز در همین دوره به 8۳/5 برسد. به علاوه در سال ۲۰5۰ حدود 4۰ درصد جمعیت

ژاپن را سنین 65 سال یا بیشتر تشکیل خواهند داد۱.

1- http://www.tagesschau.de/inland/statistik112html

جمعیت ایران افزایش یا کاهش64

3- آلمان )نرخ رشد جمعیت: 0/21-(

آلمان یکی از کشورهای مهم و صنعتی اروپا است که با مشکل کاهش زاد و ولد روبه رو

شده است و چند سالی است که به دنبال تغییر کاهش تولد به سمت افزایش تولد است.

جمهوری فدرال آلمان که در قاره اروپا واقع شده دارای حدود 8۱ میلیون نفر جمعیت

است و با این جمعیت، پرجمعیت ترین کشور اروپایی محسوب می شود اما چندین سال است

که نرخ رشد جمعیت در آلمان منفی شده و تمایل مردم به داشتن تعداد بیش از یک فرزند

در حال کاهش می باشد.

اداره ی فدرال آمار۱ مستقــر در شهر ویزبادن۲ اعلام کرد: شمار کودکان متولد شده در آلمان

در سال گذشته ]۲۰۱۱[ 66۳ هزار نفر بود که این رقم ۱5 هزار نفر )۲/۲%( کمتر از سال ۲۰۱۰

بود. در سال ۱۹64 تعداد ۱/4 میلیون کودک در آلمان به دنیا آمدند و از آن به بعد نرخ موالید

در این کشور پی در پی کاهش یافت.

نرخ رشد جمعیت در آلمان در سال ۱۹۷۲ منفی شد و شمار مرگ ومیر این کشور در

سال ۷۲ بیش از شمار موالید آن بود. شکاف میان نرخ موالید و نرخ مرگ ومیر در آلمان در

سال های بعد نیز ادامه یافت. در سال ۲۰۱۱ رقم مرگ ومیر آلمان به 85۲ هزار نفر رسید که

۰/۷ درصد کمتر از سال پیشتر بود. به طور کلی میزان مرگ ومیر سالانه در آلمان به نسبت

موالید این کشور کاهش کمتری داشته است.

آمارگران برآنند که حتی در درازمدت نمی توان مانع از کاهش جمعیت آلمان شد. کاهش

موالید در دهه های آتی به معنای کاهش شمار مادران است. اگر دختران فعلی در آینده مانند

زنان امروز عمل کنند و هر یک به طور متوسط کمتر از ۲/۱ کودک به دنیا آورند، شمار

کودکان طبعا باز هم کمتر می شود اما شمار متوفیات در جهت عکس موالید بالا خواهد رفت،

1. Das Statistische Bundesamt.2. Wiesbaden.

65 مروری بر تحولات جمعیت در جهان

زیرا جمعیت سالخوردگان فزونی می یابد.

آلمانی ها نه تنها کمتر بچه دار می شوند بلکه ازدواج نیز در میان آن ها کاهش یافته است.

میزان ازدواج در سال ۲۰۱۱ در آلمان ۳۷8 هزار فقره بود که ۱/۱% کمتر از سال ۲۰۱۰ بود۱.

4- فرانسه

آمارهای اخیر در فرانسه حاکیست که هم اکنون افراد بیش از 65 سال حدود ۱۱ میلیون و

۲۰۰ هزار نفر معادل ۱۷/۱ درصد از شهروندان فرانسوی را تشکیل می دهند.

به سال ۲۰۱۱ پیری در سال ۲۰۱۰ میلادی در فرانسه نسبت آمارها نشان می دهد که

میلادی از رشد ۰/4 درصدی برخوردار بوده که این امر حاکی از سرعت گرفتن پیری در میان

جامعه فرانسوی است.

بر اساس این آمار، افراد کمتر از ۲۰ سال در فرانسه بیش از ۲4 درصد از مردم این کشور

را تشکیل می دهند که افزون بر ۱6 میلیون نفر می باشند و بر همین اساس تا آخر سال ۲۰۱۱

میلادی جمعیت فرانسه به عنوان دومین کشور پرجمعیت اروپا، به 65 میلیون و 4۰۰ هزار نفر

رسیده که نسبت به سال ۲۰۱۰ میلادی به میزان ۳4۰ هزار نفر افزایش داشته است.

میزان ازدواج در سال ۲۰۱۱ در فرانسه نیز نسبت به سال ۲۰۱۰ میلادی کاهش یافته و از

۲5۱ هزار مورد به ۲4۱ هزار مورد رسیده است. طول متوسط عمر زنان و مردان نیز به میزان

یک تا دو ماه ظرف سال ۲۰۱۱ میلادی در فرانسه افزایش داشته که نسبت به سال قبل میانگین

سن زنان 84/4 سال و مردان ۷8/۲ سال بوده است۲.

1- www.porseshkadeh.com2. www.kaisernetwork.org

جمعیت ایران افزایش یا کاهش66

دنبال به جمعیت، کنترل سیاست های لغو با اروپایی جامعه اکثریت حاضر حال در

مشوق هایی برای افزایش جمعیت خود هستند تا هرم سنی به پیری گرایش پیدا نکند. انگلستان

از جمله این کشور هاست که توانسته پس از چندین دهه جمعیت خود را افزایش دهد.

سال گذشته خبرگزاري یونایتدپرس در این باره گزارش داد که طبق گزارش رسمي اداره

ملي آمار انگلیس، جمعیت این کشور در سال گذشته ۰/8 درصد افزایش داشت که در مقایسه

با 5۰ سال اخیر به بالاترین نرخ ثبت شده رسیده است.

روزنامه ایندیپندنت نیز در این باره نوشت: »جمعیت انگلیس در ماه ژوئن امسال )۲۰۱۱(

به 6۲/۳ میلیون نفر رسید و ظرف یک سال، 4۷۰ هزار نفر به جمعیت آن افزوده شد«۱.

1- www.ambafrance-ir.org

فصل سوم

جنگ جمعيتی

برنامه بانك جهاني، به نامارا« »رابرت مك ورود با در سال 1968 كنترل جمعيت ابعاد تازه اي يافت و از مرز عقيم سازي و جلوگيري از بارداري گذشت و به يك جنگ تمام عيار ضدانساني و بيوتروريستي

تبديل شد.مك نامارا از باورمندان سرسخت كاهش جمعيت بود وی قبل از به دست گرفتن رياست بانك جهاني، وزير دفاع آمريكا بود و ميليون ها نفر

را در ويتنام كشته بود.

)http://panindigan.tripod.com/panindigan.html(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش68

از تاکتیک هاي عمومي در جنگ ها این است که کنترل دشمن بر منابع خویش، از طریق

کشتن جنگجویان، کاستن سیطره، کم کردن مصرف و اگر لازم باشد کاهش جمعیت دشمن

به حداقل رسانده شود.

جنگ جمعیتي یکي از انواع جنگ مي باشد که به جاي صرف هزینه هاي هنگفت براي

کشتن انسان ها و ریختن خونشان، از به دنیا آمدن آن ها جلوگیري مي کند.

تاریخ جنگ و استعمار نشان مي دهد که جنگ هاي تجاوزکارانه سه هدف غایي توسعه

ثروت )سرمایه(، اشغال سرزمین، افزایش نفرات )زن و برده( را دنبال مي کرده اند. در یک

منابع منابع است من جمله بر افزایش دسترسي و سیطره کلام، هدف جنگ تجاوزکارانه

مالي، تجاري، طبیعي و انساني. به عبارت دیگر یکي از استراتژي هاي نوین جنگ، کاهش

و به عبارت دقیق تر کنترل جمعیت دشمن مي باشد همان چیزي که در سال ۱۹48، موضوع

قراردادي بین ارتش آمریکا و دانشگاه جان هاپکینز در بالتیمور مریلند شد )عالمی ۱۳8۹(.

1- بنيان جنگ جمعيتي در جهان

در سال ۱۹4۹ دولت آمریکا یک واحد آکادمیک پژوهشی به نام دفتر تحقیق عملیات در

دانشگاه جان هاپکینز تأسیس نمود تا پایه هاي تئوریک عملیات رواني در علوم اجتماعي را

استخراج نماید۱. در سال ۱۹48، طي یک قرارداد پژوهشي میان ارتش آمریکا و این دانشگاه،

هفتاد، دهه ي طي بعدها شد. استخراج رواني جنگ در اجتماعي علوم تئوریک پایه هاي

ماحصل این تحقیقات، به رشته دانشگاهي ارتباطات سلامت عمومي در دانشگاه جان هاپکینز

تبدیل شد )حلم سرشت و همکاران ۱۳88: ۳8(. هدف از تأسیس این رشته و مراکز مرتبط با آن،

JHU/ORO -۱ متون درسي استاندارد براي پرورش افراد در عملیات جنگ رواني را تولید نمود مثل:* The Nature of Psychological Warfare )1953(;* Target Analysis and Media in Propaganda Audiences Abroad )1954(;* A Psychological Warfare Case Book )1985(.

6۹ جنگ جمعیتی

ارائه یک برنامه هماهنگ جهاني براي کاهش جمعیت کشورهاي کمتر توسعه یافته بود. این

با عناویني زیبا و با پشتوانه آمریکا و با همکاري بسیاري از سازمان هاي بین المللي برنامه

جذاب چون تنظیم خانواده در این کشورها ترویج شد )عالمی ۱۳8۹(.

این قرارداد نقطه عطفي در اجراي پروژه هاي بین المللي جمعیت شد تا در بخشي از جهان

سیاست هاي کاهش و در بخشي دیگر سیاست هاي افزایش جمعیت را اجرا کنند. پروفسور

ژاکلین کاسون۱ )کتابی ۱۳88: ۳8( طي بررسي خود در کتاب جنگ علیه جمعیت۲، نشان مي دهد

که کنترل جمعیت جهاني کاملا منطبق بر پارامترهاي دکترین نظامي آمریکا و یک جنگ تمام

عیار است۳ )سمیعی نسب و ترابی ۱۳88: ۲۲4(.در اواخر دهه ۱۹5۰ رشد جمعیت در کشورهاي در حال توسعه به عنوان یک معضل جدي و به عنوان مانعي در مسیر برنامه هاي توسعه مطرح شد که خود مي تواند زمینه ساز رکود یا سیر قهقرایي وضعیت اقتصادي شود و بستر لازم را براي گسترش کمونیسم مهیا نماید. متخصصان جمعیت در آمریکا موفق به جلب حمایت راکفلر )صنعتگر و تاجر معروف نفت( و هیئت مدیره بنیاد فورد شدند و طی چندین دهه تلاش براي ایجاد یک معرفت شناسي جمعي فراملیتي حول این اصول را شکل دادند که رشد جمعیت مانعي بر سر راه توسعه اقتصادي است و برنامه هاي تنظیم خانواده راه حل ممکن آن خواهد بود. محققان جمعیتي، مدل هایي را به منظور کم کردن هزینه هاي اقتصادي تداوم باروري بالا توسعه دادند. توسعه این مدل ها بر شکل گیري سیاست هاي بین المللي کنترل جمعیت تأثیري اساسي باقي گذاشت

و توجیه مناسبي را براي برنامه هاي تنظیم خانواده فراهم آورد4.

1- Jacqueline Kasun.2- The War Against Populations.3- San Francisco: Ignatius Press, 1998.

4- برجسته ترین تألیفی که در اواخر دهه ۱۹5۰ آثار رشد جمعیت را بر سرعت رشد اقتصادی به صورت کمی و در چارچوب مدل های ریاضی مطرح کرد کتاب معروف کول و هوور )Doale & Hoover( )۱۹85( تحت عنوان »رشد جمعیت و توسعه اقتصادی در کشورهای کم درآمد« است. این کتاب به صورت موردی دو کشور مکزیک و هند را مورد مطالعه قرار داد و بر شکل گیری

سیاست های بین المللی کنترل جمعیت، نیز تفکر جمعیتی رایج تا اوایل دهه ۱۹8۰، تأثیر قابل ملاحظه ای به جا گذاشت.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۷۰

عنوان به یافت؛ انتشار در سال ۱۹68 که ارلیش1 پائول نوشته »بمب جمعیت« کتاب

کتاب مقدس معتقدان به تئوري ضدانساني کاهش جمعیت عمل کرد. در این کتاب ارلیش

در مورد ازدیاد نوع بشر هشدار داده؛ دولت آمریکا را تشویق مي کند تا تدابیر کنترل جمعیتي

سخت گیرانه اي به کار بندد۲.

آمریکا مي خواهد هم در داخل کشور هم در کشورهاي جهان سوم، از دولت ارلیش

سیاست هایي را براي کاهش نرخ رشد نوع بشر اتخاذ کند. پیشنهادهاي ارلیش به سرعت مورد

توجه برنامه ریزان سیاست هاي خارجي آمریکا قرار گرفت. ناگفته نماند که جان هولدرن۳

مشاور علمي »اوباما« از شاگردان و همکاران ارلیش است.

اجراي سیاست هاي بین المللي تنظیم خانواده، در ارتباطي نزدیک با رشته جمعیت شناسي

عملي و میسر شد. جمعیت شناسان ضمن توجیهي که از نظر علمي براي اجراي برنامه هاي

تنظیم خانواده فراهم آوردند )میرزایي و عسکري ندوشن ۱۳85 به نقل ازگرینهال ۱۹۹6؛ هاگسن ۱۹88؛

دمني4 ۱۹88(، بخش قابل ملاحظه اي از پژوهش هاي خود را به ارزیابي میزان موفقیت این

برنامه ها اختصاص دادند. ورود جمعیت شناسان به مباحث سیاست هاي جمعیتي، از یک سو

سبب شد تا به پشتوانه حمایت مالي بنیادهاي فراملیتي، نظیر بنیاد فورد، راکفلر و نهادهایي

که در سطح بین المللي فعالیت داشتند: نظیر آژانس توسعه ایالات متحده و صندوق جمعیت

سازمان ملل متحد، بودجه هنگفتي به فعالیت هاي علمي و پژوهشي جمعیت شناسي اختصاص

یابد. ولي از سوي دیگر استقلال و بي طرفي آن از نظر سیاسي بیش از پیش تضعیف شد.

1- Paul R. Ehrlich.2- http://www.mashreghnews.ir/3- John Holdren.4- Demeny.

۷۱ جنگ جمعیتی

پل دمني معتقد است که اهمیت یافتن برنامه هاي تنظیم خانواده در مباحث پژوهشي سبب

توسعه یک »شیوة صنعتي پژوهش«۱ شد که اهمیت زیادي براي آن دستاوردهاي پژوهشي

قائل بود این دستاوردها مي توانستند کمي شوند و با معیارهاي معیني اندازه گیري شده و براي

استفاده در کشورهاي مختلف بسته بندي گردند )همان(.

تا میانه دهه 6۰ منابع مالي برنامه هاي کنترل جمعیت آمریکا هم در داخل هم در خارج از

کشور توسط سازمان هاي خصوصي تأمین مي شد. ارگان هایي مانند شوراي جمعیت و تنظیم

خانواده از پرکارترین سازمان ها در این زمینه بودند که ارتباط عمیقي با برنامه هاي پشت پرده

اصلاح نژاد انساني داشتند.

با این که بنیادهاي یهودي راکفلر، فورد و میلبنک، سالانه میلیون ها دلار به این سازمان ها

کمک مي کردند. دلارهاي تخصیص داده شده؛ نمي توانست اشتهاي سیري ناپذیر برنامه کنترل

جمعیت جهان را تأمین کند۲.

در نتیجه در نیمه دوم دهه 6۰ کنگره آمریکا براي پاسخ به عطش سیاست هاي ضد بشري

کنترل جمعیت وارد معرکه شد و براي کاهش جمعیت در داخل و خارج از کشور بودجه هاي

فدرال را تصویب کرد. بدین ترتیب ناگهان صدها میلیون دلار وارد این برنامه ضد بشري شد

که به تدریج به میلیاردها دلار رسید و در برنامه هاي سقط جنین و عقیم سازي اجباري هزینه

گردید )همان(.

1- Industrial Mode of Research.2- MashreGhnews.ir

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۷۲

جان هولدرن )شاگرد ارليش( كه هم اكنون مشاور علمي اوباماست.

نخستین اهداف این برنامه، جمعیت هاي غیرسفیدپوست و جهان سومي هاي ساکن در

خود آمریکا بود. سرخپوست هاي بومي از اولین قربانیان این برنامه بودند. در سال ۱۹66 در

تمامي بیمارستان هاي مربوط به سرخپوستان برنامه عقیم سازي در دستور کار قرار گرفت.

رضایت و اطلاع بدون عقیم سازي این که می گوید فرنکس۱ آنجلا ۲۰۰5 سال در

افراد انجام مي گرفت. تا سال ۱۹۷۷ حدود یک چهارم زنان سرخپوستي که به هر دلیلي به

بیمارستاني در اوکلاهاما مراجعه کرده اند؛ عقیم شده اند. شواهدي در دست است که نشان

مي دهد گاهي برنامه عقیم سازي بر روي جمعیت یا قبیله خاصي متمرکز مي شد. براي مثال در

طي دهه ۷۰ تمامي زنان قبیله )کاو( در اوکلاهاما توسط پزشکان عقیم شدند.

در یک برنامه دیگر که در کلینیک هاي مخصوص افراد فقیر اجرا شد؛ مراجعه کنندگان به

این مراکز بدون این که متوجه شوند؛ عقیم مي شدند. مسئول این برنامه، اداره فرصت هاي

برنامه در این سیاه پوستان فقیر را نشانه گرفته بود. همچنین اکثرا اقتصادي آمریکا بود که

بخشي از پورتوریکو که تحت حاکمیت آمریکا بود نیز اجرا شد. گزارش ها نشان مي دهد در

سال ۱۹۷5 یک سوم از زنان این بخش عقیم شدند )همان(.

1- Angela Franks.

۷۳ جنگ جمعیتی

سنگین ترین بخش برنامه کنترل جمعیت جهان توسط آمریکا، نه در این کشور بلکه در

خارج از مرزهاي آن در حال اجرا بود. در دوران جنگ سرد و تبلیغات کمونیست ها در اقصي

نقاط جهان، مردم کشورهاي فقیر بیشترین تمایل را به نظام کمونیستي نشان مي دادند. این

تمایل از دید آمریکایي ها به مثابه زنگ خطري براي گسترش کمونیسم در جهان بود. در نتیجه

یکي از اهداف کاهش جمعیت جهان سوم کاستن از نیروهایي بود که مي توانستند بالقوه به

خدمت کمونیسم درآیند.

تحلیلگران شرکت رند۱ در آن زمان براي رئیس جمهور وقت آمریکا، لیندون جانسون،

گزارشي تهیه کردند که در آن محاسبات مغرضانه اي انجام شده بود تا به اثبات رساند که کودکان

متولد شده در جهان سوم داراي ارزش اقتصادي منفي هستند! در نتیجه با تولد کودکان بیشتر

در کشورهاي آسیایي، آفریقایي و آمریکاي لاتین، فقر در این کشورها گسترده تر مي شود و

جمعیت انبوهي به وجود مي آید که از طبقه کارگر بوده و آماده رهبري توسط سوسیالیست ها

و انقلاب های کمونیستي هستند. بر این اساس بدیهي است هیچ دولتي نباید اجازه بدهد فقر

در بین مردمش گسترش یابد. در نتیجه باید از افزایش جمعیت کشور خود جلوگیري کند.

طبق این تجزیه و تحلیل ها جانسون به این نتیجه رسید که »5 دلار سرمایه گذاري در

کنترل جمعیت پرسودتر از ۱۰۰ دلار سرمایه گذاري در رشد اقتصادي است«. متعاقب حمایت

دولت جانسون از برنامه هاي کاهش جمعیت جهاني، کنگره آمریکا نتوانست خود را از افتخار

مشارکت در این جنایت محروم کند. در سال ۱۹66 قانوني را به تصویب رساند که طبق آن

بودجه ویژه اي در اختیار آژانس توسعه بین المللي آمریکا قرار گرفت تا در برنامه هاي کنترل

جمعیت در خارج از کشور هزینه نماید۲.

1- Rand.2-http://www.mashreghnews.ir/

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۷4

طبق این قانون مقرر شد که تمامي کمک هاي مالي دولت آمریکا به کشورهاي دیگر، منوط

به سطح ابتکارات و تمایل دولت هاي آن ها براي کنترل جمعیت باشد. به عبارت دیگر حاکماني

که در کشورهای جهان سوم، آمریکا را در عقیم کردن جمعیت هاي فقیر کشور خود کمک

مي کردند، مشوق هاي فراواني به دست مي آوردند و دولت هایي هم که همکاري هاي لازم را

انجام نمي دادند، با مشکل مواجه مي شدند. طبیعتا با توجه به ماهیت دولت هاي جهان سوم، پیش

بردن چنین طرحي براي آمریکا سخت نبود و هولوکاست واقعي کنترل جمعیت، با موفقیت به

دست آمریکایي ها به اجرا گذاشته شد.

با تأسیس اداره جمعیت در آژانس توسعة بین المللي آمریکا در سال ۱۹66، دکتر رونهولت۱

ریاست آن را به عهده گرفت و تا سال ۱۹۷۹ در این پست باقي ماند. این اداره توانست با

صرف میلیاردها دلار یک امپراطوري قدرتمند جهاني براي شبکه یکپارچه برنامه هاي کنترل

جمعیت جهان ایجاد کند و به وجود آمدن انسان هایي را که نظام آمریکا نامطلوب توصیف

مي کرد؛ متوقف سازد )همان(.

از نشان هاي برنامه كنترل جمعيت براي تبليغ تك فرزندي

1- Ravenholt Reimert Thorolf.

۷5 جنگ جمعیتی

رونهولت فردي جامعه گریز بود که دکتراي همه گیرشناسي داشت و ظاهرا بارداري زنان را

هم مانند آبله یا تب زرد نوعي بیماري تصور مي کرد که باید ریشه آن را از بین برد. بر همین

اساس عقیم سازي زنان بیشترین توجه او را جلب کرده بود.

او در این کار آنچنان شدت عملي نشان مي داد که گاه موجب تنفر و اشمئزاز همکارانش

مي شد. براي مثال اطلاعات کارت ویزیت او بر روي یک کاندوم چاپ شده بود! رونهولت

این کارت ویزیت را با یک حس لذت و سرافرازي به تمامي مراجعانش تقدیم مي کرد. او

کارهاي تبلیغاتي جلفي نیز براي تبلیغ عدم باردار شدن زنان انجام مي داد. براي مثال رونهولت

براي جشن هاي یادمان ۲۰۰ سالگي تأسیس آمریکا دستور داد میلیون ها نوع از کاندوم هایي که

روي آن پرچم رنگي آمریکا چاپ شده بود تهیه شود و در همه سازمان هاي کنترل جمعیت

تحت مدیریتش در سراسر جهان پخش شود. او در مورد راهکارهاي پخش مقادیر بیشتري از

قرص هاي ضدحاملگي به وفور سخن مي گفت و از هر فرصتي براي ژاژخایي در مورد برنامه

ضد انساني اش استفاده مي کرد. او در مصاحبه اي گفته بود یک چهارم از تمامي زنان بارور

جهان باید عقیم شوند تا برنامه هاي آمریکا براي کنترل جمعیت جهان به اهداف خود برسد

و آمریکا بتواند نظام اقتصادي مد نظر خود را حفظ کند )همان(.

رونهولت یک نژادپرست بود و دیدگاه هاي نژادپرستانه خود را در تمامي برنامه هاي کنترل

جمعیت تسري مي داد. سیاهان را هنوز برده مي دید و چنان که در سال ۲۰۰۰ گفته است

معتقد بود که: »سیاهان آمریکایي باید از بخت و اقبال خود ممنون باشند که در قرون اولیه،

برده داري رایج بوده است؛ چون اگر چنین نبود؛ این سیاهان آمریکایي امروز وجود نداشتند

زیرا که اجداد آن ها به جاي فروخته شدن به برده داران به دست دشمنان سیاه پوست خود کشته

مي شدند«.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۷6

شرکت هاي با خود جهان، جمعیت کنترل آمریکایي برنامه رهبر عنوان به رونهولت

داروسازي و ساخت تجهیزات پزشکي وارد مذاکره مي شد و بارها اتفاق افتاده بود که داروها

و مواد ضدحاملگي تاریخ مصرف گذشته، مضر و تست نشده را خریداري و به سازمان هاي

زیردست خود فرستاده بود. برخي از داروهاي ضدحاملگي توزیع شده توسط این سازمان ها

در آمریکا ممنوع اعلام شده بودند و برخي نیز از سوي سازمان غذا و داروي این کشور مجوز

نداشتند. آیودي هایي که رونهولت به کشورهاي جهان سوم مي فرستاد میلیون ها زن جوان را نه

تنها عقیم کرد بلکه به امراض دیگري نیز مبتلا ساخت که موجب مرگ آن ها شد.

جالب توجه است که براي برخي از این داروها در آمریکا پرونده هاي قضایي تشکیل شده؛

سازندگان و تجویزکنندگان مورد محاکمه قرار گرفتند و محکوم شدند. اما همین داروهاي

ضدبارداري با تصمیم رونهولت در سراسر جهان سوم به طور رایگان بین زنان توزیع شد.

فراواني کسب سود بار مرگ تجارت این از توانستند فراواني داروسازي کمپاني هاي

کنند. نه تنها بخشي از این دلارها دوباره وارد برنامه کنترل جمعیت شد، بلکه کارخانه هاي

داروسازي ویژه اي نیز براي این برنامه تأسیس گردید. در تمام مدت پیش برد این برنامه ها،

رونهولت از لابي خود در کنگره استفاده فراواني برده و حمایت بیشتري را براي برنامه هاي

خود جلب مي کرد.

در سال ۱۹68 بودجه اي بالغ بر ۳6 میلیون دلار در اختیار رونهولت بود. درسال ۱۹۷۲

این بودجه سالانه به ۱۲۰ میلیون دلار رسید. اما اوج شکوفایي فعالیت هاي ضدانساني برنامه

کنترل و کاهش جمعیت جهان هنوز در راه بود )همان(.

درسال ۱۹68 با ورود »رابرت مک نامارا« به بانک جهاني، برنامه کنترل جمعیت ابعاد

تازه اي یافت و از مرز عقیم سازي و جلوگیري از بارداري گذشت و به یک جنگ تمام عیار

ضدانساني و بیوتروریستي تبدیل شد.

۷۷ جنگ جمعیتی

مک نامارا از باورمندان سرسخت کاهش جمعیت بود که همکاري هاي نزدیکي با رونهولت

داشت. او که قبل از به دست گرفتن ریــاست بانک جهاني، وزیر دفاع آمریکا بود و میلیون ها

نفر را در ویتنام کشته بود؛ ایــن بار سیاست هاي آمریکایي پاکسازي نژادي را در قالب برنامه هاي

سازمان ملل و بانـک جهاني به خورد دولت هاي جهان سوم می داد.

پیام انتقادي در مورد برنامه کنترل جمعیت: براي نجات کره زمین خود را بکشید!

مک نامارا با دیکتاتوري تمام، دادن کمک هاي مالي و وام هاي بانک جهاني به دولت هاي

جهان سوم را منوط به پیگیري سیاست آمریکایي کنترل و کاهش جمعیت در این کشورها

کرد. دولت هاي جهان سوم ضعیف تر از آن بودند که بتوانند از وام هاي بانک جهاني صرف نظر

دیکته مي شد؛ گردن آمریکایي از سوي سیاست مداران که آنچه به هر ترتیب بدین کنند.

مي نهادند.

پس از ورود مک نامارا به بانک جهاني بود که پروژه هاي تولید و انتشار عوامل بیماري زایي

همچون ویروس ایدز توسط آمریکا شروع شد و در کنار برنامه هاي جلوگیري از باروري،

ویروس هاي و آلوده واکسن هاي طریق از سوم جهان مردم بي سروصداي و آرام کشتار

ناشناخته، ساخته شد و در آزمایشگاه ها در دستور کار برنامه کنترل جمعیت قرار گرفت۱.

1- http://panindigan.tripod.com/panindigan.html

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۷8

2- طرح هاي كاهش جمعيت در جهان سوم

در طول دهه هاي ۱۹6۰ و ۱۹۷۰ بحث بر سر اثرات منفي رشد جمعیت بر سرعت توسعه

اقتصادي به طور جدي دنبال مي شد و جنبش نئومالتوسي که هدف کنترل رشد جمعیت در

جهان را دنبال مي کرد، بحث هاي فراواني را برانگیخته بود. دیدگاه مسلط در این دوره که

هاگسون تحت عنوان دیدگاه »ارتدوکسي«۱ در مورد جمعیت بدان اشاره مي کند، بر فرض

اصلي مبتني بود که اولا رشد سریع جمعیت در جوامع غیرصنعتي یک معضل جدي است و

ثانیا با فراهم کردن وسایل پیشگیري براي زوج ها در این گونه جوامع مي توان باروري ]آنان[

را قبل از مرحله صنعتي شدن، کاهش داد )میرزایي و عسکري ندوشن ۱۳85: 8۱-۱۰۳(.

در اواسط دهه ۱۹۷۰، در جهان سوم سطح درآمد رو به افزایش گذاشت و میزان موالید

رو به کاهش نهاد. در نتیجه هم نگراني عمومي و هم نگراني دولت ها از انفجار جمعیت

کمرنگ شد. در این بستر، حمایت مالي و کمک هاي فني نهادها و مؤسسات جهان اول از

کنترل باروري در جهان سوم به تدریج سؤالاتي را در مورد انگیزه هاي پشت سر این اقدام

مطرح کرد؛ به طوري که بحث و منازعه در مورد این مسأله در کنفرانس جهاني جمعیت

پیرامون تلاش هاي اجماعي به دادن با هدف شکل اساسا بخارست - که سال ۱۹۷4 در

معتقد اول جهان کشورهاي رسید. اوج خود به بود- شده برگزار خانواده تنظیم جهاني

بودند که علت و راه حل معضلات جمعیتي جهان سوم، نظیر کمبود غذا، توسعه نیافتگي و

بیکاري را باید در خود جهان سوم یافت. رشد سریع جمعیت، علت این معضلات و کنترل

رشد جمعیت، راه حل آن است. در مقابل کشورهاي جهان سوم همه این معضلات را ناشي

از حلقه هاي وابستگي جهان سوم به کشورهاي توسعه یافته مي دانستند و با حمایت از یک

موضع توسعه گرا ادعا مي کردند که توسعه، بهترین روش پیشگیري از باروري است و اگر

1- Orthodoxy.

۷۹ جنگ جمعیتی

را خود اقتصادي توسعه کمک هاي خانواده تنظیم برنامه هاي اجراي جاي به اول جهان

افزایش دهد؛ کمکي کارآمدتر به کنترل جمعیت خواهد کرد )همان به نقل از هاگسون ۱۹88(.

3- كنفرانس های جهانی كاهش جمعيت )بخارست، مکزيکو و قاهره(

برنامه ها و تصمیمات جهانی علیه جمعیت زمین، از دهه هفتاد به برگزاری سه کنفرانس

جهانی منجر شد و تا سه دهه به طور منظم ادامه یافت. این کنفرانس ها در شهرهای بخارست،

مکزیکو و قاهره برگزار شد.

3-1- کنفرانس بخارست

در سال ۱۹۷4 براي اولین بار در بخارست، پایتخت روماني، گردهمایي بزرگي از نمایندگان

دول کشورهاي در حال توسعه و صنعتي براي بررسي و حل مسائل جمعیتي از سوي سازمان

ملل متحد برپا شد. محرک اصلي و درخواست کننده برپایي این کنفرانس، دول ثروتمند بودند

که از ازدیاد نفوس در کشورهاي جهان سوم بیمناک شده؛ در حقیقت براي دفاع از منافع خود

در آینده، برپایي آن را لازم مي دانستند. این کشورها با ظاهري سخاوتمندانه هرگونه کمک

فوري در اعطاي وسایل جلوگیري از حاملگي را پیشنهاد کرده؛ سعي داشتند این کنفرانس

تبدیل به مرجعي براي قبول بي چون و چراي کنترل و کاهش باروري از طریق کاربرد وسیع

وسایل ضد حاملگي در کشورهاي جهان سوم شود. با اینکه تعدادي از کشورهاي در حال

توسعه به تأثیر کنترل باروري در توسعه اقتصادي و اجتماعي اعتقاد داشتند؛ اما تعداد زیادي

از آن ها در کنفرانس بیان داشتند که عامل جمعیت به خودي خود مانع توسعه نیست. از

جمله چین، به رغم سیاست کنترل باروري در کشور خود چندان طرفدار کنترل باروري در

دیگر کشورهاي در حال توسعه نبود. کشورهاي دیگر جهان سوم نیز دلایل مختلفي براي

کم اهمیت نشان دادن رشد سریع جمعیت به عنوان مانع رشد اقتصادي ارائه کردند. به هر

جمعیت ایران افزایش یا کاهش8۰

حال به رغم اتفاق نظر نسبي که پس از کنفرانس بخارست در مورد اهمیت عامل جمعیت

و کنترل رشد سریع آن در بین کشورهاي جهان سوم پدیدار شد؛ هر یک از آنان حل مسأله

جمعیت را در متن مسائل اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي خود قرار دادند و با رویه مستقل و

خاصي جستجو کردند. »کنفرانس بخارست در واقع کشورهاي جهان سوم را به یک حقیقت

بارز متوجه کرد و آن اینکه یک دوگانگي ناممکن در مورد جمعیت و توسعه وجود دارد

یعني نمي توان معضل جمعیت را بدون توسعه اجتماعي و اقتصادي حل کرد. دول کشورهاي

در حال توسعه دریافتند که در عین تفاوت و تنوع در متن و بستر فرهنگي- اجتماعي آنان،

استراتژي و رویه اي خاص براي خروج از این مشکل دوگانه )رشد سریع جمعیت و رشد

کم توسعه( وجود دارد و آن عملکرد و اقدام همزمان در مورد این دو مسأله و مشکل است.

به طریقي که تمام عوامل و عناصر تشکیل دهنده این دو مسأله به فوریت شناخته شده؛ سپس

در عرصه هاي مختلف همراه با بودجه بندي متناسب، یکجا و همزمان مورد عملکرد و اقدام

برنامه ریزي شده، قرار گیرد )اماني ۱۳8۳: ۱۰8(.

کنفرانس جهاني بخارست، اطمینان حاصله نسبت به رویکردهاي مبتني بر کمک هاي فني

و تکنیکي در برنامه هاي تنظیم خانواده را از بین برد. از نتایج این امر کاهش سریع حمایت هاي

مالي از پژوهش هاي جمعیت شناسي بود. تهدید دیگر از جانب دیدگاه سیاسي محافظه کارانه

رئیس جمهوري آمریکا »رونالد ریگان« که تحت تأثیر نظریات اقتصاددان محافظه کار »ژولیان

سیمون«، ایجاد شد. این دیدگاه یکي از اصلي ترین پیش فرض هاي این رشته را زیر سؤال

برد که: »رشد جمعیت مانع توسعه اقتصادي است و از این رو، یک مسأله جدي و نیازمند

توجه سیاسي است«. این خط مشي که به طور رسمي در کنفرانس جهاني سال ۱۹84 در

مکزیکوسیتي انعکاس یافت بر این باور بود که رابطه میان رشد جمعیت و توسعه ضرورتا

رابطه اي منفي نیست. تحت تأثیر این تغییر دیدگاه، از یک سو منابع مالي سابق براي تقویت

8۱ جنگ جمعیتی

جمعیت شناسي از دست رفت و از سوي دیگر مباني فکري کنترل جمعیت مورد تردید قرار

گرفت و روند فعالیت هاي علمي و پژوهشي را با بحران مواجه ساخت )میرزایي و عسکري

ندوشن به نقل ازگرینهال ۱۹۹6؛ کلي ۲۰۰۲، ۱۳85: 8۱-۱۰۳(.

3-2- کنفرانس مكزیكو

ده سال پس از کنفرانس ۱۹۷4 در بخارست، سازمان ملل متحد کنفرانس جهاني دیگري

در سال ۱۹84 در مکزیکوسیتی پایتخت مکزیک برپا ساخت. نکته بسیار جالب در مورد

این گردهمایي این بود که بر خلاف کنفرانس ۱۹۷4، دولت هاي کشورهاي در حال توسعه

و کم توسعه متقاضي برپایي این کنفرانس بودند. این دگرگوني ناشي از این بود که در اثر

بحران هاي مالي، بسیاري از کشورهاي جهان سوم با توجه به اثر منفي رشد سریع جمعیت

و خنثي شدن عوامل توسعه در اثر این رشد و در نتیجه اتلاف مالي و بودجه اي، خواستار

کمک فوري از طرف دول ثروتمند و صنعتي براي اجراي برنامه هاي کنترل باروري و تنظیم

و افت از که توسعه یافته کشورهاي نیازها، و درخواست ها این مقابل در شدند. خانواده

کاهش نگران کنندة باروري در کشورهاي خود بیمناک شده بودند؛ با روشي ناسخاوتمندانه،

چندان روي خوشي به این تقاضاها نشان ندادند! به خصوص رفتار و رویه هیأت نمایندگي

امریکا بسیار ناخوشایند بود؛ زیرا اظهار نظر غیرمنطقي آنان این بود که رشد جمعیت در اصل

مسأله ای بي اهمیت و بي خطر است و انفجار جمعیتي جهان سوم چندان بحران ساز نیست.

آمریکاییان اعلام داشتند که به کمک هاي خود نسبت به کشورهایي که اقتصاد برنامه اي و

دولتي داشته و با مسأله رشد جمعیت با روش ها و عملکردهاي شدید )مثل سقط جنین( مقابله

مي کنند؛ پایان مي دهند )اماني ۱۳8۳: ۱۱۰(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش8۲

یکي از ارکان سازمان ملل یعني سازمان بهداشت و سلامت جهاني که بین دو کنفرانس

بخارست و مکزیکو به حالت بي طرف و عدم فعالیت و شرکت در برنامه تنظیم و تحدید

موالید مانده بود؛ پس از کنفرانس مکزیکو رسما حمایت خود را از این برنامه اعلام کرد.

سازمان بهداشت و سلامت جهاني که قبلا در سال ۱۹۷8 در کنفرانس آلما آتا )قزاقستان(

استراتژي و برنامه خدمات اولیه بهداشتي و درماني مبني بر عدم تمرکز و توزیع همه جانبه

وسایل و تسهیلات بهداشتي و نیز ارضاي نیازهاي اولیه جمعیت )از قبیل تغذیه، آموزش،

تنظیم تحقق براي را راه حقیقت در بود؛ پذیرفته را محیط( بهسازي و کشاورزي تولید

خانواده، یکي از ارکان مهم این برنامه و استراتژي باز کرد )همان(.

3-3- کنفرانس قاهره

ده سال پس از کنفرانس مکزیکو، کنفرانس جهاني قاهره در سال ۱۹۹4 با عنوان »جمعیت

و توسعه« بر پا شد. طي این ده سال وقایع مهم سیاسي، چهره سیاسي و اقتصادي و اجتماعي

جهان را دگرگون کرده بود. از جمله فروپاشي اتحاد جماهیر شوروي و از بین رفتن دیوار

آهنین بین جهان سوسیالیستي و دنیاي غرب، که با این دگرگوني خود باعث تغییر در استنباط

و نظر و عملکرد در قبال مسأله جمعیت گردید. کنفرانس قاهره که در چنین فضایي بر پا شد؛

از فحوا و مضمون هاي اعلام شده در دو کنفرانس قبلي )بخارست و مکزیکو( بهره جست و

به آن ها جنبه انساني بیشتري بخشید و به آزادي فردي در تصمیم گیري و به تحولات آداب و

رسوم و خلقیات جوامع و تنوع آن توجه بیشتري اعمال داشت.

کاملا جمعیت مسأله از بحران قرائت کارآمدي که شد آغاز شرایطي در دهه ۱۹۹۰

فمینیستي قاهره، جنبش در در سال ۱۹۹4 کنفرانس جهاني جمعیت در بود. باخته رنگ

نقش روزافزون و تأثیرگذاري را هم در شکل دهي به سیاست گذاري ها هم در جهت دادن

ایفا کرد. هاگسون و واتکینز نقش جنبش به بحث هاي جمعیتي نهادهاي عمده بین المللي

8۳ جنگ جمعیتی

فمینیستي را در فرمول بندي یک »سیاست جمعیتي فمینیستي« در کنفرانس قاهره مورد بررسي

قرار مي دادند. در این فرمول بندي سه جنبه اساسي وجود داشت:

دوم؛ شد. گرفته نظر در مطلوب غایي یک هدف عنوان به ثبات جمعیتي اینکه اول

برنامه هاي ملي که درصدد ارتقاء دستیابي به روش هاي پیشگیري بودند در ارتباط با حقوق

باروري به عنوان یکي از حقوق بشر توجیه شدند و نه در ارتباط با منافع توسعه که عاید کل

جمعیت مي شود. این تغییر جهت گیري که علائم اولیه آن در کنفرانس بخارست ظاهر شد، به

فمینیست ها امکان داد تا با استفاده از زبان نمادین قدرتمند حقوق بشر بر درک حقوق باروري

اصرار ورزند. سوم؛ توانمندسازي زنان، پیش شرط تداوم باروري پایین و نتیجتا ثبات جمعیتي

در نظر گرفته شد. به این ترتیب، در برنامه عمل کنفرانس قاهره، هرگونه دلواپسي جمعیتي از

سند نهایي کنفرانس حذف شد و کنفرانس قاهره بیشتر به یک کنفرانس فمینیستي شبیه شد

تا کنفرانس ثبات جمعیتي )میرزایي و عسکري ندوشن ۱۳85: 8۱-۱۰۳(.

در واقع یکي از اهداف برگزاري کنفرانس بین المللي جمعیت و توسعه در قاهره، پیشنهاد

یک برنامه عمل بلندمدت براي بیست سال آینده بود. پس از کنفرانس قاهره دو کنفرانس مهم

جهاني در راستاي اهداف کنفرانس قاهره برگزار شد.

پنج سال پس از برگزاري کنفرانس بین المللي جمعیت و توسعه در قاهره، مجمع عمومي

سازمان ملل به منظور بازنگري پیشرفت هاي صورت گرفته در برنامه عمل کنفرانس قاهره و

اتخاذ راهبردهاي مناسب آینده کنفرانس »قاهره به اضافه پنج« را در سال ۱۹۹۹ برگزار کرد.

در این کنفرانس، فوریت دستیابي به اهداف کنفرانس قاهره مخصوصا در حوزه هاي آموزش،

بهداشت باروري و مرگ ومیر مادران مورد تأکید مجدد قرار گرفت.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش84

در سال ۲۰۰۰، اهداف توسعه هزاره۱ که برآیند حدود یک دهه تجربه و بحث در حوزه هاي

اصلي توسعه، از جمله کودکان، جمعیت و توسعه، حقوق بشر، زنان، بهداشت باروري و

ایدز بود که به عنوان چارچوب مورد توافق پذیرفته شد )همان(. به طور کلي خطوط ناشي از

کنفرانس ۱۹۹4 قاهره را مي توان به شرح زیر خلاصه کرد:

»تساوي حقوق زن و مرد، احترام به فرهنگ و سنت و مذهب، خودآگاهي نسبت به

رابطه تنگاتنگ جمعیت و توسعه، احتراز از هرگونه نقص عضو جنسي، تلقي خانواده به

عنوان اتحاد زن و مرد، توجه به سرنوشت جوانان و پیران، دسترسي همگاني به واحدهاي

بین تعادل خانواده، تنظیم روش عنوان به سقط جنین تلقي عدم خانواده ، تنظیم خدماتي

جمعیت شهري و روستایي، احترام به حقوق مهاجران و مراعات تجمع افراد خانواده هاي

مهاجر، تساوي آموزش دختر و پسر، جمع آوري وآنالیز داده هاي جمعیتي، برقراري سیاست

جمعیتي خاص براي هر کشور، لزوم کمک کشورهاي ثروتمند براي حل مسأله جمعیت به

میزان گسترده، همکاري دولت ها با سازمان هاي غیردولتي و تعقیب مصوبات کنفرانس قاهره

به وسیله سازمان ملل متحد« )اماني ۱۳8۳: ۱۱۱(.

4- بنگاه هاي صهيونيستي، عوامل اصلي جنگ جمعيتي

مقوله کنترل جمعیت به ویژه در سطح کشورهاي جهان سوم، از جمله مقولاتي است که

طي چندین دهه اخیر یکي از سرفصل هاي اصلي را در سیاستگذاري هاي کلان کشورها به

خود اختصاص داده است. با وجود اثرات مثبتي که براي این اقدام بر مي شمارند؛ اما با آگاهي

از دست هاي پشت پرده این سیاست دیرینه، تمام خوشبیني ها به کنار مي رود. وقتي بدانیم که

یکي از اصلي ترین حامیان سیاست کاهش جمعیت جهان، به طور خاص جهان سوم و به طور

خاص تر کشورهاي اسلامي، شرکت ها و بنیادهاي بزرگي هستند که ردپاي آن ها را در بسیاري

1- Millennium Development Goals )MDGs(.

85 جنگ جمعیتی

از سیاست هاي استعماري مي توان یافت که در همراهي با آن احتیاط بیشتري خواهیم کرد.

بنیادهاي خانوادگي راکفلر و گیتز که در سال هاي اخیر نقش پیشتازي را در تسریع این

سیاست ها با استفاده از فن آوري هاي جدید بر عهده گرفته اند؛ با تأمین بودجه هنگفت تحقیقات

مربوط به تولید واکسن هاي دوگانه، در پي آن هستند که زنان و مردان فقیرترین کشورها را

در قالب ژست انسان دوستانه واکسیناسیون با واکسن هایي چون کزاز و دیفتري، براي همیشه

عقیم سازند. گروهي که خود را نخبه جهاني مي خوانند؛ عملیاتي را به گستره جهان، علیه

جمعیت ناآگاه کشورها براي کاهش و کنترل باروري به راه انداخته است. واکسن ها حتي

غلات اصلي، براي نیل به این اهداف دست کاري مي شوند )دانیل تیلور ۱۹8۳(.

در دسامبر سال ۲۰۰۰ دیوید راکفلر و ویلیام اچ. گیتزسینیور، به همراه تعدادي از افراد

»نیکوکاري در یک قرن جهاني شده«، در دانشگاه براي شرکت در جلسه اي درباره دیگر

ــاد بنی تأسیس از راکفلر در الهام خود آنجا شادمانه درباره یافتند. گیتز در راکفلر حضور

جهانی برای واکسینه کردن و مصون سازی )GAVI( گفت: »بنیاد ما با هدایت و الهام گرفتن

از کارهایي که قبل از این توسط بنیاد راکفلر انجام شده است، با اختصاص هفتصد و پنجاه

میلیون دلار به مجموعه اي که »صندوق جهاني براي واکسینه کردن کودکان« نام دارد و یکي

از اهرم هاي GAVI محسوب مي شود، مشارکت کرده است« )مشرق نیوز ۱۳۹۱/۱۱/۲۳(.

او همچنین یک قرن نیکوکاري خانواده راکفلر را تحسین کرد و گفت: »به نظر مي رسد

که ما به هر طرف که روي مي آوریم قبل از ما راکفلرها به آنجا سر زده اند و در برخي موارد،

آن ها مدت بسیار بسیار طولاني است که در این حوزه ها حضور دارند«.

وقتي یک مکانیسم جهاني مثل GAVI که مدیریت آن به دست مدافعان کنترل جمعیت

است، پشتوانه واکسیناسیون میلیون ها نفر در سراسر جهان قرار مي گیرد، باید در خیرخواهانه

بودن این امر شک کرد؛ به خصوص با توجه به اینکه با انبوهي از مدارکي مواجه هستیم

جمعیت ایران افزایش یا کاهش86

سازمان توسط راکفلر، بنیاد اهدایي پول هاي با واکسن هاي ضدباروري مي کنند اثبات که

برنامه کنترل جمعیت جهان را در بیل گیتز بهداشت جهاني تولید و به کارگرفته شده اند.

انجام داده است؛ دوباره مورد تأیید قرار داده و گفته است: خلال کنفرانسي که به تازگي

»جمعیت جهان هم اکنون شش میلیارد و هشتصد میلیون نفر است. این رقم در حال رسیدن

به نه میلیارد است. اکنون اگر ما کار بزرگي در زمینه واکسن هاي جدید، مراقبت هاي بهداشتي،

خدمات بهداشتي مربوط به باروري انجام دهیم؛ شاید بتوانیم به میزان ده تا پانزده درصد از

این تعداد جمعیت را کاهش دهیم« )همان(.

5- واكسن های ضدباروري

)GAVI( 6- اتحاد جهاني براي واكسينه كردن و مصون سازي

هدف اعلام شده اتحاد جهاني GAVI که در سال ۲۰۰۰ با کمک »بنیاد گیتز« ایجاد شد؛

واکسینه کردن تمام مردم جهان سوم است. از جمله سازمان هاي عضو GAVI به گواهي وب

سایت آن، عبارتند از: دولت هاي ملي اهداکننده و کشورهاي در حال توسعه، برنامه واکسینه

کردن کودکان »بیل و ملیندا گیتز«، »فدراسیون بین المللي انجمن ها و مجامع تولیدکنندگان«،

»بنیاد راکفلر«، »یونیسف«، »گروه بانک جهاني« و »سازمان بهداشت جهاني«. در گزارش یوریان

میسن، سازمان بهداشت جهاني که یکي از شرکاي اتحاد GAVI است، در دهه ۱۹۷۰ در قالب

»گروه کاري مربوط به تولید واکسن هایي براي قانونمند کردن باروري« به بانک جهاني و

بدنه هماهنگ کننده به عنوان یک این گروه کاري پیوست. ملل صندوق جمعیت سازمان

جهاني براي تحقیق و تولید واکسن هاي ضدباروري در گروه هاي کاري مختلف عمل مي کنند

و از تحقیقات انجام شده در حوزه هاي مختلف نظیر واکسن هاي ضد اسپرم و ضدتخمک

و واکسن هاي طراحي شده براي خنثي کردن کارکردهاي باروري زیست شناختي حمایت

8۷ جنگ جمعیتی

مي کنند. این گروه کاري موفق به تولید نمونه اولیه یک واکسن ضدباروري شده است )همان(.

در سال ۱۹8۹ تحقیقاتي از سوي »مؤسسه ملي مصونیت« در دهلي نو در هند، بر روي

استفاده از »ناقل هایي« چون کزاز و دیفتري براي عبور از سیستم ایمني و انتقال هورمون زنانه

این تحقیقات در به عنوان مستندات صورت گرفته است. در جزوه اي که در سال ۱۹۹۰

انتشارات دانشگاه آکسفورد با عنوان »عبور از طریق یک ناقل« به چاپ رسیده است؛ از بنیاد

راکفلر به عنوان اعطاکننده اصلي بودجه این تحقیق نام برده شده است. با جایگزین کردن

اچ سي جي درون یک واکسن کزاز که به عنوان ناقل عمل مي کند؛ بدن انسان با اچ سي جي

همچون یک عامل مهاجم رفتار مي کند. براي مقابله با آن آنتي بادي هایي را تولید مي کند. این

عمل بر عقیم سازي زناني که این واکسن را دریافت کرده اند اثر مي گذارد و در بسیاري از

موارد، هنگامي که در طول دوره بارداري این واکسن به آن ها داده مي شود، به سقط جنین آنان

مي انجامد.

بعد از اثبات موفقیت آمیز بودن واکسن هاي ضدباروري، واکسن هاي کزاز حاوي اچ سي جي

در چندین کشور در حال توسعه به کار گرفته شدند. از بیشتر این کشورها به طور خاص در

یکي از مدارک سال ۱۹۷4 )یادداشت شماره دویست امنیت ملي سال دولت ایالات متحده( به عنوان

کشورهاي هدف براي کاهش جمعیت نام برده شده بود. این مدرک توصیه مي کرد که در

آن زمان یعني در سال ۱۹۷4، »داروهاي پیشگیري از بارداري تزریقي« باید بودجه بیشتري

دریافت کنند. به دنبال استفاده پنهاني گسترده از واکسن هاي ضدباروري، BBC برنامه مستندي

را با عنوان »آزمایشگاه انساني« در سال ۱۹۹5 پخش کرد. در این برنامه کشف واکسن هاي

ضد کزاز آلوده شده و در نتیجه عقیم سازي زنان فیلیپیني فاش گردید )همان(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش88

NSSM 200 7- پروژه

طي دهه هفتاد، در زمان هنري کسینجر- مشاور امنیت ملي رییس جمهور وقت- پروژه

مطالعاتي درباره تأثیر روند رشد جمعیت جهاني بر امنیت ملي آمریکا انجام شد. این پروژه که

)NSSM 200( ۱ نام گرفت، روند فزایندة رشد جمعیت جهاني را برخلاف امنیت ملي آمریکا

دانسته و با تشریح استراتژي آمریکا در مورد جمعیت جهاني، سیاست ها، راهکارها، چگونگي

همکاري سازمان هاي بین المللي و روش ترغیب و اقناع رهبران کشورهاي مورد نظر را براي

کاهش روند رشد جمعیت تبیین مي کند۲)سمیعی نسب و همکاران به نقل از گردنو ۱۳88: ۳۰۹(.

بر اساس این پژوهش، جمعیت کشورهاي در حال توسعه و با منابع غني در صورتي

که با همان ضریب رشد، افزایش یابد، موجب بالا رفتن خواست ها و انتظارات عمومي در

میان مردم از جمله آموزش، اشتغال، بهداشت و مسکن مي شود که خود به ناپایداري هاي

اجتماعي و سیاسي در این کشورها تبدیل خواهد شد. این ناپایداري ها در کشورهاي داراي

منابع غني تا اندازه زیادي منافع کشورهاي صنعتي همچون آمریکا و بهره آن ها از این منابع و

سرمایه گذاري در کشورهاي فوق را به خطر خواهند انداخت۳ )همان(.

از سوي دیگر فشار ایجاد شده براي تأمین نیازهاي این جمعیت بالا، در آینده موجب

مي شود که دولت ها و حاکمان این کشورها به دنبال افزایش قیمت نفت جهت تأمین نیازها و

انتظارات رفاهي و معیشتي مردم خود باشند و افزایش قیمت نفت تأثیر بسیار منفي بر روي

اقتصاد آمریکا خواهد داشت4 )همان(.

1- National Security Study Memorandum No. 200.2- http://www.whitehouse.gov/nsc/history.html3- http://www.whitehouse.gov/nsc/history.html4- http://nssm200.tripod.com

8۹ جنگ جمعیتی

نباید اهمیت NSSM200 را دست ابعاد رواني آن در بحث درباره ي جنگ جمعیتي و

کم گرفت زیرا این برنامه مؤثرترین برنامه اي است که براي دو دهه بر جمعیت زدایي جهاني

جوامع بخش هاي کلیه برنامه، سیاسي و روانشناختي جنبه هاي هنوز است. بوده مسلط

سرتاسر جهان، به ویژه بخش هاي حکومتي، رسانه هاي گروهي و آکادمیک را تحت تأثیر

با انفکاک ناپذیري به شکل آمریکا دولت کنترل جمعیت فعالیت هاي گرچه مي دهد. قرار

آژانس هاي سازمان ملل پیوند خورده است اما تأثیر آن بر فرهنگ جهاني و تغییرات اجتماعي،

بسیار فراتر از فعالیت هاي سازمان ملل مي باشد. این امر به دلیل آن است که سازمان ملل به

عنوان یک مجموعه جهاني، خود به ملت هاي ثروتمند و بودجه ها و سرمایه هایشان متکي

مي باشد و بر اعضاي خویش هیچ نیروي حقوقي الزام آوری ندارد. به عبارت دیگر آمریکا

داراي یک ردپاي ریشه دار متقاعدسازي و مداخله ژئوپولوتیک است که در درگیري جنگ

سرد صیقل خورد )همان(.

به و نمي کند رشد خود خودي به جهاني جمعیت عمل NSSM200 برنامه زبان به

تلاش هاي جدي توسط کشورهاي ذینفع نیازمند است، که فعالیت آژانـس هاي سازمان ملل و

دیگر مجموعه هاي بین المللي آن را اثربخش مي نمایند. رهبري ایالات متحده عاملي ضروري

و اصلي است )عالمي ۱۳8۹(.

به عنوان نخستین اهداف اولویت- NSSM200 در زمان خود ۱۳ کشور را - حسب

در لیست خود جاي داده بود: هند، بنگلادش، پاکستان، اتیوپي، مکزیک، اندونزي، برزیل،

فیلیپین، تایلند، مصر، ترکیه، نیجریه، کلمبیا )همان(.

NSSM200 هشدار مي دهد که برنامه جمعیتي ایالات متحده باید مخفي باقي مانده و با

شیوه هاي عمل ظریف تر - جذب و به تحلیل بردن اندیشه و تغییر نگرش رهبران کشورهاي

کم تر توسعه یافته- )LDC( در پیش گرفته شود )همان(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۹۰

در حالي که برخي، سخن از به کارگیري زور عریان براي تحمیل برنامه هاي بهتر جمعیت

بر دولت هاي کشورهاي کمتر توسعه یافته، به میان مي آورند؛ محدودیت هاي عملي بسیاري

در تلاش ما براي حصول پیشرفت برنامه وجود دارد؛ مبادرت به استفاده از زور براي مسائلي

نتیجه عکس مي دهد. اغلب باعث اصطکاک سیاسي شده و با کمترین حساسیت، عموما

همچنین این خطر وجود دارد که برخي رهبران کشورهاي کمتر توسعه یافته، فشارهاي کشور

توسعه یافته براي برنامه ریزي خانواده را به عنوان شکلي از امپریالیسم اقتصادي یا نژادي ببینند

و این امر کاملا مي تواند یک واکنش جدي ایجاد نماید )همان(.

NSSM200 در جاي دیگر مي گوید: »عقاید، ایدئولوژي ها و ادراک هاي غلط که توسط

از بسیاري رهبران گسترده آموزش به نیاز شد؛ داده بروز بخارست در ملل از بسیاري

حکومت ها را بیش از همیشه و با قوت و قدرت بیشتري نشان مي دهد. دیدگاه هایي که قرار

است به رهبران هر کشور القاء شود؛ باید در پرتو عقاید کنوني آن ها طراحي شود و علایق

ویژه آن ها را در نظر بگیرد )همان(.

مرکز برنامه هاي ارتباطات که در رأس نهادهاي پروپاگانداي جمعیتي دانشگاه جان هاپکینز

قرار دارد؛ با آژانس هاي بین المللي، بنیادها و سازمان هاي غیردولتي متعددي در ایالات متحده

و خارج از آن، براي تبلیغ و تشویق رفتار بهداشتي، کار مي کند. حامیان اصلي این مرکز،

یونیسف، بانک جهاني، بنیاد راکفلر، بنیاد پاکارد، بنیاد کاول، بنیاد رفاه عمومي و دیگر بنیادهاي

خصوصي و خیریه ها مي باشند۱. دو بخش اصلي و عمده مرکز، شامل خــدمـات ارتباطـات

۳ مي باشند. خدمات ارتباطات جمعیتي و )PIP( ۲ و بـرنامه اطلاعات جمعیتي

)PCS(جمعیتـي

کمک هاي تکنیکي را به پنج منطقه جهاني، شامل دولت هاي تازه استقلال یافته )NIS(، خاور

1- CCP Home Page -- http://www.jhuccp.org/2- Population Communication Services.3- Population Information Program.

۹۱ جنگ جمعیتی

نزدیک، آسیا، آفریقا و آمریکاي لاتین ارایه مي کند. در این بخش، مرکز حمایت هاي آموزشي

و مالي از همدستان خود در بیش از 65 کشور دنیـا به عمل مي آورد تا آن ها را در توسعه و

ارزیابي برنامه هاي مؤثر اطلاعات و ارتباطات آموزش و پـرورش، انـگیزه )IEC/M(۱ جهت

تشویق و تقویت برنامه ریزي خانواده، بهداشت ضدبارداري و فعالیت هاي مشابه کمک نماید۲

)سمیعی نسب به نقل از نشریه چیستا، شماره ۷6۱(.

مي باشد. جمعیتي جنگ در بنیادین روانشناختي مانورهاي وجود نشان دهنده IEC/M

دانشمندان علوم اجتماعي به یک توافق تاکتیکي درباره چگونگي مواجهه با کشورهاي کمتر

توسعه یافته، دست یافتند که چیزي کمتر از دخالت نیست.

اگر توجه کنیم؛ در کشورهاي ثروتمند، کنترل جمعیت با اختیار و خواست مردم و اغلب

حال در کشورهاي در که حالي در مي گیرد. دولت صورت تلاش و خواست برخلاف

توسعه، تغییرات اجتماعي مشابه، بدون دخالت مستقیم حکومت به سرعت اتفاق نمي افتد۳.

بنابراین در یک مقیاس جهاني، هدف IEC/M آن است که به وسیله ایجاد و توسعه هنجارهاي

و هنجارها از پیروي به پاداش وسیله به و اجتماعي فشارهاي گرفتن به کار و اجتماعي

مجازات عدم پیروي از آن ها، انسجام اجتماعي به سمت جمعیت زدایي را به وجود بیاورد. این

شیوه، روش دینامیک گروهي است که در سطح نهادي، ملي و در نهایت در سطح جهاني به

کار گرفته مي شود.

همان طور که مشاهده مي شود فعالیت هاي متعدد دانشگاه جان هاپکینز در برنامه جمعیتي

از به »تغییر دادن طرز تفکر و رفتار جنسي« همه جهانیان به سمت جمعیت زدایي IEC/M

1- Information-Education-Communication/Motivation.2- CCP Home Page -- http://www.jhuccp.org/3- Philip M Hauser. «World Population: Retrospect and Prospect». In Rapid Population Growth: Consequences and Policy Implications. US Gov›t National Academy of Sciences. )Baltimore: The Johns Hopkins Press, 1971(, p. 119.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۹۲

طریق کنترل زاد و ولد اختصاص یافته است. براي اجراي این هدف در سر تا سر جهان، مرکز

برنامه هاي ارتباطات، طرحي به نام فعالیت ارتباطات ملي )NCC( ۱ تهیه کرد که در آن براي هر

کشور، برنامه ویژه آن طراحي گردید۲ )عالمی ۱۳8۹(.

8- دكترين امنيت ملي آمريکا

اجرا می شود، اخیر در سطح جهان با گستره عظیمي که طي دهه های جنگ جمعیتي

نتیجه سیاستگذاري و فرماندهي مراکز متعددي از سوي سردمداران جهاني، در رأس آن ها

امریکاست. دکترین امنیت ملي امریکا، نقشه راه و مبناي تصمیم گیري این پروژه جهاني است.

بر اساس این دکترین، میزان و ترکیب جمعیت در جهان و هر نوع تغییر پیرامون آن باید

تأمین کننده امنیت ملي آمریکا باشد و اجراي دقیقش بر عهده سازمان ها و مراکز مهم بین المللي

زیر نظر پنتاگون است.

دکترین امنیت ملي آمریکا توسط »مرکز عملیات هاي نظامي و غیر نظامي آمریکا«۳ تهیه

و در نیمه اول سال ۲۰۱۱ توسط رئیس جمهور این کشور »باراک اوباما« به نیروهاي نظامي

ابلاغ شد. مرکز مذکور در سازمان پنتاگون آمریکا واقع است4.

نقشه اي از سازمان ها و مراکز مهم بین المللي در صفحه ي ۱۳۲ دکترین امنیت ملي آمریکا

وجود دارد که نشان مي دهد این سازمان ها مستقیما زیر نظر »مرکز عملیات نظامي و غیرنظامي

آمریکا«5 کار مي کنند و محورهاي اصلي فعالیت هایشان را از این مرکز دریافت مي دارند. مثلا

1- National Communication Compaigns.CCP Home Page -- http://www.jhuccp.org/2- CCP Home Page -- http://www.jhuccp.org/3- Cmoce:civil-millitary operations center. Doctorin4- این دکترین بر روي وب سایت هاي مورد نظر پنتاگون به طور عمومي منتشر گردید. )با درج عبارت

for the Armed Forcees of the United States در فضاي اینترنت متن کامل را مي یابید(.5- Cmoc.

۹۳ جنگ جمعیتی

در متن دکترین مذکور مفصلا توضیح داده شده که سازمان یونیسف زیر مجموعه سازمان ملل

چه وظایفي از طرف پنتاگون به عهده دارد و مي بایست در کشورهاي دنیا، آن ها را پیاده نماید.

نکته مهم آن که طبق سند منتشر شده از سوي پنتاگون، برنامه هایي که کلیه آژانس هاي

سازمان ملل )UN( در سطح جهان در کشورهاي دیگر اجرا مي کنند به عنوان عملیات دفاعي

و نظامي ارتش آمریکاست.

نمودار بعدی بخش هاي عمده از کمیته ملي مرکز عملیات نظامي و غیرنظامي آمریکا را

نشان مي دهد. این نمودار به صراحت اعلام مي کند که تمامي سازمان ها و نهادهاي بین المللي

خدمت در دولتي آژانس هاي و مردم نهاد سازمان هاي صلیب سرخ، ملل، سازمان از اعم

عملیات نظامي ارتش آمریکا است.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۹4

نظامي

سازمانها ي مردم نهاد

آژانسهاي دولتي صليب سرخ

ملل متحد

كمكهاي ملل متحد به كودكان مراقبت

پزشكان دنيا

ساير سازمانهايكمك رسان

حفاظت كودكان

كميته نجات بين الملل

برنامه جهاني غذا

ساير آژانسهاي ملل متحد

كميسيون عالي مهاجرين

بخش عمليات حفظ صلح

تيم كشورهاي خارجي تيم كشوري سرخ صليب سازمانهاي كليهكمك در مواقع بحران

مركز عملياتي نظامي و غير

نظامي

بنابراین مي توان نتیجه گرفت برنامه هایي که آژانس هاي سازمان ملل و به تبع آن سازمان

یونیسف و صندوق جمعیت در کشور جمهوري اسلامي ایران اجرا مي کنند به عنوان عملیات

نظامي ارتش آمریکا در خاک کشور ما محسوب مي شود. البته این امر مستلزم یک بررسي همه

جانبه و دقیق از وضعیت فعلي فعالیت هاي سازمان ملل و یونیسف در سراسر ایران است.

طبق قول صریح نمایندگان کنگره آمریکا، ایران دشمن اول آن ها محسوب مي شود یا طبق

بیانات رسمي و علني رئیس جمهور آمریکا در جهت خشکاندن ریشه ملت ایران، تمام تلاش

خود را به کار گرفته اند. از سوی دیگر سازمان نئو ماسوني مخفي، همه ساله با گرد هم آوردن

مجموعه اي از صاحبان قدرت و ثروت در تلاش براي در اختیار گرفتن اهرم هاي سیاسي،

اقتصادي و تبلیغاتي جهان تلاش مي کند. این سازمان هر ساله سه نشست برگزار مي کند که

در آن ها مسائل اقتصادي در اجلاس داووس، مسائل اطلاعاتي و امنیتي در گردهمایي مونیخ

و مسائل سیاسي در نشست بیلدربرگ مورد بررسي قرار مي گیرد.

گروه بیلدربرگ که تنها یکي از سه ضلع این سازمان نئو ماسوني است، در نشست چهار

روزه خود که در شرایطي ویژه از روز پنجشنبه ۱۹ تا یکشنبه ۲۲ خردادماه ۱۳۹۰ در سنت

موریتس سوئیس برگزار شد؛ به برنامه هاي کاري خود در حکومت نامرئي بر جهان به شرح

۹5 جنگ جمعیتی

زیر اشاره نمود:

مهمترین برنامه کاري حکومت نامرئي جهان )انجمن سیاسي و اقتصادي جهان( عبارتند از:

الف- بهار عربي؛

ب- سانسور اینترنتي؛

ج- به درازا کشاندن بحران اقتصادي؛

د- تعیین رئیس جدید صندوق بین المللي پول؛

هـ- افزایش جنگ و کشتار و نسل کشي.

این بر آن ها است. بیلدربرگ برنامه هاي مهمترین از یکي خاورمیانه در جنگ ایجاد

اعتقادند که جمعیت جهان بسیار زیاد شده و فقط جنگ مي تواند تا حدودي این مشکل را

چاره کند. تمامي افراد عضو بیلدربرگ با رأي مشترک بر این تصمیم استوار بوده؛ لزوم بروز

جنگ را قطعي مي دانند.

کشتار و ذبح انسان و دامن زدن به مرگ ومیر در فرقه هاي ماسوني از جمله بیلدربرگ

جزء اصول و برنامه هاي اصلي است و عوامل این گروه ها موظفند تا حد ممکن به جنگ و

نسل کشي دامن بزنند تا جمعیت جهان کاهش یابد۱.

8-1- سازمان ملل، دفتر کار پنتاگون

آشنایي با استراتژي آمریکا در برخورد با سازمان هاي بین المللي، سند روشني است براي

شناخت ماهیت واقعي این سازمان ها و مأموریت هاي چند جانبه آن ها در کشورها. به بخشي

از دیدگاه هاي آمریکا در خصوص ارتباط با سازمان هاي بین المللي اشاره مي شود. در متن

دکترین امنیت ملي آمریکا آمده است:

1- http://www.mashreghnews.ir/۱۳۹۰/۳/۳ جزئیات مخفیانه محفل ماسونی بیلدربرگ

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۹6

»آمریکا از مردم خود حمایت خواهد کرد و شکوفایي خود را بدون در نظر گرفتن ملت هاي

دیگر پیگیري می کند، اما ما منافعي در نظم جهاني پایدار داریم که مي تواند اقدام جمعي در مواجهه

با چالش هاي مشترک را ترغیب کند. این نظم بین المللي از تلاش هاي ما براي پیشبرد امنیت،

شکوفایي و ارزش هاي جهاني حمایت خواهد کرد. این نظم همچنین نهایت آن چیزي است که

ما به دنبالش هستیم؛ زیرا بدون چنین نظام بین المللي، بي ثباتي و بي نظمي امنیت جهاني را تضعیف

خواهد کرد. بدون مکانیزم هاي کارامد براي ایجاد همکاري هاي بین المللي، چالش هایي که مرزي

نمي شناسند مانند تغییرات آب و هوایي، بیماري هاي مسري و جرایم فراملي ادامه یافته؛ احتمالا

گسترش خواهند یافت.

نهادهاي بین المللي، در راس آن ها سازمان پیمان آتلانتیک شمالي )ناتو( و سازمان ملل

متحد، از اواسط قرن بیستم در مرکز تمرکز ما بوده اند. با این حال، معماري بین المللي که بعد

از جنگ جهاني دوم ایجاد شده در حال خم شدن زیر بار تهدیدات جدید است و از قابلیت

ما براي استفاده از فرصت هاي جدید مي کاهد. اگر چه بسیاري از روندهاي تعیین کننده قرن

بیست و یکم بر همه ملت ها و مردم تأثیر مي گذارند؛ منافع مشترک ملت ها و مردم به خاطر

سوءظن ها و رقابت ها نادیده انگاشته مي شوند.

از این رو آنچه نیاز است، آرایش مجدد اقدامات ملي و نهادهاي بین المللي بر اساس منافع

مشترک می باشد. زماني که منافع ملي به هم برخورد مي کنند یا کشورهایي، منافع ملي خود را

به طرق دیگري اولویت بندي مي نمایند؛ ملت هایي که معیارهاي بین المللي را نادیده مي گیرند

یا نمي توانند به مسئولیت هاي مستقل خود عمل کنند از مشوق هایي که براي همگرایي بیشتر

بین المللي اي ماند. هیچ نظم بین الملل عاید مي شود، محروم خواهند با جامعه و همکاري

نمي تواند به تنهایي از سوي مؤسسات بین المللي مورد حمایت قرار گیرد. منافع مشترک ما

باید از طریق راهبردهاي دو جانبه، چند جانبه و جهاني که به منشأهاي اصلي ناامني رسیدگي

۹۷ جنگ جمعیتی

کرده؛ حوزه جدیدي براي همکاري ها فراهم مي آورد، تقویت گردد.

براي نیل به این هدف، تقویت همکاري دو جانبه و چند جانبه نمي تواند به سادگي از طریق

همکاري در درون نهادها یا چارچوب هاي رسمي صورت گیرد. این امر مستلزم همکاري

مداوم با دولت هاي خارجي، سران سیاسي و دیگر اجزاي مهمي است که باید قابلیت ها و

منابع لازم را براي اقدام کارآمد و جامع به کار گیرند. این امر همچنین به معني ساختن ائتلاف

سنتي ما ضمن استفاده از مشارکت با مراکز جدید قدرت و نفوذ است. این رویکردها روي

هم رفته به ما امکان مي دهد که همکاري کارآمدتر جهاني براي مقابله با چالش هایي ایجاد

کنیم که هیچ حد و مرزي نمي شناسند و بر بسیاري از ملت ها تأثیر مي گذارند«.

8-2- جلب ائتلاف هاي قوي

در بخش دیگری از دکترین دفاع ملي آمریکا آمده است: »اصول بنیادي آمریکا، امنیت

منطقه اي و جهاني بخشي از روابط آمریکا با متحدانش باقي خواهند ماند و تعهد ما به امنیت

این متحدان قابل تزلزل نیست. این روابط باید به طور مرتب ترویج شوند؛ نه به این خاطر

که آن ها در زمرة اهداف لاینفک امنیت ملي و منافع آمریکا باشند بلکه به این خاطر که این

روابط براي امنیت جمعي ما از اصول اساسي است. ائتلاف ها باعث چند برابر شدن قدرت

مي شوند. از طریق همکاري و هماهنگي چند ملیتي، جمع اقدامات ما همواره بزرگتر از موقعي

خواهد بود که ما به تنهایي دست به عمل مي شویم. ما به حفظ ظرفیت ها براي دفاع از اتحاد

علیه تهدیدات قدیمي و جدید ادامه خواهیم داد. ما همچنین به رایزني نزدیک با متحدان خود

به علاوه شرکاء و سازمان هاي نوظهور می پردازیم تا بتوانیم همکاري خود را از نو احیاء نمائیم

و توسعه بخشیده تا به اهداف عمومي خود دست پیدا کنیم. ما همچنین به بهره بردن متقابل از

منافع امنیت جمعي ارایه شده از سوي ائتلاف قوي ادامه خواهیم داد. با وجود آن که آمریکا و

هم پیمانان و شرکاي آن ممکن است گاهي اوقات درباره موضوعات خاص اتفاق نظر نداشته

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۹8

باشند، اما ما بر اساس احترام متقابل به گونه اي عمل خواهیم کرد که نظم بین المللي را تقویت

سازیم که براي همه بازیگران مسئولیت پذیر بین المللي مفید باشد.

این سند در مورد نظم نوین و ارزش هاي جهاني و بازیگران مسئولیت پذیر به هم پیمانان

خود اشاره دارد و با نفي کشورهاي مستقل و انقلابي، هم پیمانان خود را به ائتلاف و همگرایي

به نحوي که زمینه سازي براي جنگ نرم را از نیروهاي مستقل دعوت مي کند با و مقابله

وظایف بلکه حقوق خود مي داند«.

8-3- ارزش هاي جهاني، پوششي براي دخالت آمریكا درکشورها

در متن دکترین دفاع ملی آمریکا آمده است: »ما در حال فعالیت براي کسب حمایت از

دموکراسي، حاکمیت قانون و حقوق بشر از طریق همکاري با دیگر دولت ها، سازمان هاي

براي همکاري به متعهد آمریکا متحدة ایالات هستیم. چندجانبه مجموعه اي و غیردولتي

شکل دهي و تقویت مؤسسات و نهادهاي موجودي است که در اندازه ظرفیت هاي خود فعال

نیستند مانند شوراي حقوق بشر سازمان ملل. ما در چارچوب نظام گسترده تر سازمان ملل و

مکانیزم هاي منطقه اي براي تقویت نظارت بر حقوق بشر و اجراي مکانیزم ها مشغول به کار

هستیم، به گونه اي که افراد حقیقي و کشورها، پاسخگوي اقدامات خود در نقض معیارهاي

بین المللي حقوق بشر باشند و ما به طور فعالانه اي از رهبري دموکراسي هاي نوظهور حمایت

مي کنیم. این حمایت همزمان با حرکت این دموکراسي هاي نوپا در ایفاي نقش فعال تر در

پیشبرد حقوق بشر و ارزش هاي دموکراتیک در منطقه هایشان و صحنه جهاني ارائه مي شود«.

نتیجه این تعهد ایالات متحده، ورود تجاوزکارانه به خاک افغانستان و نزدیک به دو دهه

جنگ و کشتار بي گناهان و حضور دائمي و رسمي در کشور های منطقه وجنگ اخیر در

سوریه و ده ها تجاوز بی دلیل و ظالمانة دیگر در سراسر جهان است.

۹۹ جنگ جمعیتی

8-4- عاملان سیاست هاي جهاني جمعیت

سیاست هاي جمعیتي با اهداف سیاسي بر اساس جهاني سازي غربي تنظیم مي شود. طي

دهه هاي گذشته حجم نسبي جمعیت کشورهاي سرمایه داري سیر نزولي داشته است تا جایي

که جمعیت کشورهاي غربي )اروپا، آمریکا و کانادا( در دو دهه قبل به ۱۲/۱ درصد از جمعیت

جهاني رسیده بود و به دلیل فروپاشي خانواده و حاکمیت ارزش هاي مادي و خودمحوري و

لذت طلبي افراطي در این کشورها، باز هم رو به نزول است. لذا کشورهاي غربي و در رأس

آن آمریکا براي ایجاد تعادل جمعیتي به نفع خود و به عنوان یکي از سیاست هاي استراتژیک

در دکترین دفاع ملي و سیاست خارجي، به کاهش رشد جمعیت در جهان سوم به خصوص

کشورهاي اسلامي پرداختند.

کنفرانس بین المللي جمعیت ]کنفرانس بخارست[ در این رابطه توصیه کرده که دولت ها

در کشورهایي که سن ازدواج پایین است با برنامه ریزي ها و تبلیغات خود سعي نمایند که

سن ازدواج را بالا ببرند، ولي باید توجه داشت که سن ازدواج در جوامع مختلف تحت تأثیر

بسیاري از عوامل اجتماعي، فرهنگي، مذهبي و .... تعیین مي گردد و آداب و سنن کهن را تنها

به تدریج و به مرور زمان مي توان تغییر داد.

لازم به یادآوري است که به وجود آوردن محدودیت هاي قانوني در زمینه سن ازدواج و

میزان سن ازدواج و میزان باروري در کشورهاي رو به توسعه به ویژه در مناطق روستایي کاري

بس مشکل است )شیخي ۱۳68: ۱۳۳(. عمده فعالیت هاي کنترلي آمریکا بر این کشورها از طریق

صندوق بین المللي پول و آژانس هاي سازمان ملل متحد از جمله صندوق کــودکــان ملــل

،)WHO( جهانــی بهداشــت سازمان ،)UNFPA( جمعیت صندوق ،)UNICEF( متـحد

یونسکو )UNESCO( و سازمان کشاورزي و تغذیه بین المللي فائو )FAO( صورت مي گیرد.

نظامي در زمینه به ویژه در تکنولوژي و علم اگر سطح که متوجه شده است آمریکا زیرا

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۰۰

موفقیت قطعي عامل افزایش جمعیت مساوي شود آن ها با و یابد دیگر رشد کشورهاي

ملت ها خواهد بود و به این مهم در چین و هند و پاکستان رسیده است و معتقد است که از

تمرکز جمعیت زیاد تحت یک حاکمیت سیاسي، مي بایست جلوگیري شود و باید آن ها را به

تعدادي از واحدهاي کوچک سیاسي تقسیم کرد.

لذا در سیاست خارجي در مورد عامل جمعیت این گونه عمل مي کند:

۱- تبدیل کشورهاي پرجمعیت به کم جمعیت و تجزیه آن ها؛

۲- ایجاد تشویق یا فشار بر کشورهاي در حال توسعه و اسلامي بر کاهش جمعیت از

طریق اعمال نفوذ غیرمستقیم بر مدیران سیاسي؛

۳- طرح توسعه دمکراسي و آزادي و حقوق بشر به ویژه براي زنان و جذب آن ها به

بازار کار و اشتغال؛

4- دخالت هاي مالي و ارائه خدمات ذیربط )به نحوي که حتی در شرایط تحریم، ابزار

کنترل جمعیت به وفور و در دسترس همگان وجود دارد؛ حتي براي شرایط بحران مانند سیل

و زلزله ذخیره شده است(؛

5- تهاجم فرهنگي و تغییر ارزش هاي جوامع در حال توسعه به ویژه مسلمان از طریق:

5-۱- تأکید بر اهمیت منافع مادي و حاکمیت اقتصاد بر برنامه ریزي هاي اجتماعي؛

5-۲- تضعیف و تزلزل در ارزش هاي اساسي و اخلاق عمومي جامعه؛

5-۳- تأکید بر اهمیت منافع فردي بر خانوادگي و اجتماعي؛

5-4- گسترش سیطره فردگرایي و لذت طلبي؛

5-5- حاکمیت اومانیسم و نفي دین در فرهنگ عمومي جامعه )سکولاریسم(؛

6- فشار اقتصادي بر خانواده ها با توسعه فرهنگ مصرف گرایي و احساس عدم رضایت

از امکانات و وضع موجود، با تأکید براین که تعداد فرزندان مانع رفاه و آرامش است و بر این

۱۰۱ جنگ جمعیتی

مسأله تمامي تبلیغات و سیاست هاي جمعیتي سازمان ملل اقرار دارد.

اقتصادي در و اجتماعي به رشد براي رسیدن کاهش جمعیت بر ضرورت تأکید -۷

برنامه هاي توسعه دولت ها؛ درحالي که واقعیت این است که عواملي چون سیطره کشورهاي

غربي بر کشورهاي جهان سوم و غارت منابع آن ها و وجود نظام هاي دیکتاتوري وابسته به

آن ها و فساد سیاسي، اقتصادي و فرهنگي در ایجاد مشکلات اقتصادي در این کشورها مؤثر

بوده است.

8- استفاده ابزاري از بهداشت و سلامت مادر و فرزند به عنوان یکي از راه هاي کنترل

جمعیت به ویژه در کشورهاي اسلامي است که به عنوان کاهش مرگ و میر مادران و نوزادان

منطقه اي پایگاه هاي ایجاد با جهاني بهداشت سازمان و مي کند تأکید جمعیت کاهش بر

بهداشت از طریق پروژه هاي علمي ـ پژوهشي، خدماتي و... به این مهم مي پردازد.

۹- تأکید بر ایجاد تغییراتي با عنوان آزادي و استقلال زن و رشد اجتماعي او و رسیدن

به قدرت و امکانات و تغییر سبک زندگي مطابق مدل و سبک زندگي غربي از طریق نفوذ بر

مدیریت هاي سیاسي کشورها و تغییر نگرش آن ها و همراه کردن آن ها با سیاست هاي اعمالي

آمریـکا از طریق آژانس هاي سازمان ملل و NGOهاي فعال داخلي.

ابزاري از دین به عنوان مهمترین عامل تأثیرگذار و موفق در اجراي این ۱۰- استفاده

سیاست ها و استفاده غیرصادقانه از عالمان دیني در توجیه تجویز و ترویج سیاست هاي کنترل

جمعیت به نحوي که مردم باور کنند که این سیاست ها مغایر با ارزش هاي دیني نیست.

از نظر آن ها این سیاست در کشورهاي مصر، اندونزي و ایران، تحت نظارت آژانس هاي

بین المللي از طریق کنفرانس هایي براي جلب حمایت علماي دیني با موفقیت روبه رو شده

است به طوري که آن را از بزرگترین عوامل تأثیرگذار در کشورهاي اسلامي به ویژه ایران

انقلابي مسلمان دانسته اند. در حالي که اکثر علمای اسلامی در ایران با این امر مخالف بوده

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۰۲

و هستند. سایت مدرسه فمینیستی در گزارش مفصلی که در خصوص کنترل جمعیت توسط

آمریکا در کشورهای جهان سوم می نویسد: »ورود برنامه تنظیم خانواده توسط کارشناسان

آمریکایي در زماني به کشورهای به اصطلاح جهان سوم یا مسلمان شروع شد که در همان

ایام بحث تنظیم خانواده و کنترل جمعیت در امریکا و غرب تعطیل شده بود و نحوه فعالیت

آنان براي آنکه در جوامع حساسیت ایجاد نکند به طور مخفیانه و زیرزمیني شروع شده و

هم زمان با ترویج برنامه هاي تنظیم خانواده، بحث اشتغال زنان و ایجاد مهدکودک ها و قانون

بازنشستگي را دنبال کرده اند«.

8-5- اهرم هاي سیاسي آمریكا براي کنترل جمعیت کشورهاي اسلامي:

آمریکا از دو راه سعي مي کند تا سیاستش را در قبال مسأله جمعیت در کشورهاي اسلامي

به اجرا درآورد:

الف- مدیریت سیاسي در کشورهاي اسلامي:

در طرح هاي آمریکایي عنوان شده که مدیریت سیاسي در کشورهاي جهان سوم از جمله

کشورهاي اسلامي بایستي به لزوم پذیرش و تقویت سیاست هاي جمعیتي به منظور کاهش

جمعیت متقاعد شوند. به همین جهت است که هماهنگ با این طرح ، سران اکثر کشورهاي

اسلامي در مورد تنظیم جمعیت به تشویق و تقویت مردم پرداخته؛ تسهیلاتي را به مؤسسه هاي

آمریکایي که در اجراي سیاست هاي جمعیتي فعالند اختصاص مي دهند.

این مؤسسه ها عبارتند از:

آژانس مؤسسه یا )DIU.S.A( به مشهور آمریکا۱ بین المللي توسعه و آژانس رشد -۱

همکاري آمریکایي که هزینه تمامي طرح هاي کاهش جمعیت در کشورهاي اسلامي را به

1- U. S. Agency for International Development.

۱۰۳ جنگ جمعیتی

عهده دارد.

۲- باث فایندر۱، که وسایل جلوگیري از بارداري را تولید کرده و در دسترس زنان قرار

مي دهد و با آژانس همکاري آمریکائي نیز همکاري مي نماید.

از جانب به M.B.S ۲ که زایمان ها مشهور بین انداختن فاصله ۳- طرح هایي در مورد

آژانس همکاري آمریکا پشتیباني مي شود. این مؤسسه به پخش وسایل جلوگیري از بارداري

در کشورهاي اسلامي مي پردازد و فعلا فعالیت شدیدي در اردن دارد.

»ساموئل هانتینگتون« نظریه پرداز غربي نیز این چنین مي نویسد: »تمدن اسلامي ریشه در

نوعي پویایي جمعیت دارد. رشد زاد و ولد که در اکثر کشورهاي اسلامي شاهد آن هستیم

این چالش را متفاوت کرده؛ امروزه بیش از ۲۰ درصد جمعیت جهان اسلام را جوانان ۱5 تا

۲5 ساله تشکیل داده اند«۳.

این سخنان و نظایر آن، نشان دهنده هراس فوق العاده تحلیلگران غربي از جمعیت جوان

کشورهاي اسلامي، به ویژه ایران است. آن ها به خوبي مي دانند که افزایش جمعیت جوان،

افزایش اقتدار سیاسي را در پي دارد. چرا که این قشر در مواقع خطر تمام انرژي خود را

صرف دفاع از کشور و نوامیس مي کنند و از این رو خطر بزرگي بر سر راه اهداف آنهاست.

به همین جهت این وحشت آمریکایي، به تبلیغات گسترده ضدجمعیت ایران و جهان اسلام

تبدیل مي شود و اسلام و تشیع را هدف قرار مي دهد. این مسأله زماني روشن تر مي شود

که برنامه های افزایش جمعیت در کشورهاي غربي، به ویژه در میان طراحان اصلي کاهش

یهودي عائله هر اشغالگر قدس رژیم در بررسي شود. یهودیان، یعنی در جهان جمعیت

بایستي حداقل چهار بچه داشته باشد. میزان حق اولاد پرداختي به کارمندان زیاد است و بچه

1- Path Finder.2- Marketing of Birth Spacing.

۳- تمدن اسلامی در چین؛ دو چالش پیش رو تمدن غرب، گفتگو با ساموئل هانتینگتون، ش۳۲، 8.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۰4

زیاد موجب کاهش انواع و اقسام مالیات ها مي شود. حتي کارمندان بازنشسته اي که داراي

فرزند بیشتري باشند؛ حقوق بازنشستگي بیشتري مي گیرند )هارون ۱۳۷6(.

تیلور، عضو شوراي روابط خارجي رژیم اشغالگر قدس، در در سال۱۹8۱، ماکسول

جریان مصاحبه اي درباره ازدیاد جمعیت، صریحا اعلام کرد: »من پیشاپیش به مردن بیش از

یک میلیارد انسان فکر کرده ام. اینها در آفریقا، آسیا و آمریکاي لاتین زندگي می کنند... بحران

جمعیت و مسأله تأمین و عرضه غذا حکم مي کند که حتي براي نجات جان این اشخاص

تلاش نکنیم« )گارودی ۱۳۷۲: ۱4۰-۱4۱(.

به عنوان آخرین نمونه، جان کولمن، جاسوس سابق سرویس مخفي بریتانیا در کتابي

که در مورد کمیته ۳۰۰ از نهادهاي عالي رتبه و مخفي توطئه گر که در کنار شوراي روابط

خارجي آمریکا، باشگاه رم، گروه بیلدربرگ و کمیــسیون سـه جانبه براي حکومت جهاني

ابر سرمایه داران عمدتا صهیونیست، برنامه ریزي مي کند نوشته است: »تمام برنامه هاي اقتصادي

کمیته به راه حل هاي مالتوس ختم مي شود« )جان کولمن ۱۳8۷: ۳۰(.

ب- سازمان هاي بین المللي

هر چند سازمان هاي بین المللي ، به خصوص وابسته به سازمان ملل متحد این مسأله را

که در خدمت سیاست آمریکا هستند فاش نمي کنند؛ ولي در عین حال مجری سیاست های

آمریکا هستند.

به فعالیت اند سازمان هائي که در زمینه سیاست هاي جمعیتي )کنترل جمعیت ( مشغول

عبارتند از:

۱- سازمان بهداشت جهاني UN / WHO؛

۲- سازمان تغذیه و کشاورزي بین المللي )فائو( UN / FAO؛

۳- سازمان فرهنگي )یونسکو( UN / UNESCO؛

۱۰5 جنگ جمعیتی

.UN / POPULATION COUNCIL 4- شوراي جمعیتي

این سازمان ها ظاهرا در قالب مأموریت های خود، به اجرای سیاست هاي کاهش جمعیت

که است این مي شود موجب را اعتقاد این که چیزي مي پردازند. اسلامي کشورهاي در

نقشه هاي کنترل جمعیت کشورهاي اسلامي از سوي گروهي که در پشت این سازمان ها قرار

دارند؛ طراحي مي شود و ایالات متحده به دلیل سلطه اي که بر سازمان ملل و سازمان هاي

وابسته به آن دارد؛ آن ها را رهبري مي کند.

این سیاست ها در کشورهاي اسلامي به دو گونه اجرا می شود :

و رایگان به صورت بارداري از جلوگیري وسائل تهیه در که مالي دخالت هاي 1ـ

ارزان قیمت ، نمود پیدا مي کند. به این ترتیب که این وسائل را به صورت انبوه در مراکز درماني

و داروخانه ها در دسترس مردم قرار مي دهند.

2ـ دخالت هاي فرهنگي که از طریق نفوذ فرهنگ غربي در میان مردم ارزش هاي اجتماعي

را از بین مي برند؛ ارزش هایي که زایمان را تشویق کرده و به کارگیري راه هاي جلوگیري از

بارداري را رد مي کنند. در نتیجه ارزش هاي اجتماعي جدیدي پایه ریزي مي شود که کاهش

زایمان و به کارگیري راه هاي جلوگیري از بارداري را به دنبال دارد.

از آنجا که پشتیباني مالي براي نفوذ دادن فرهنگ غربي در جوامع اسلامي ، خطر نابودي

ارزش هاي اجتماعي را که از دین اسلام سرچشمه مي گیرد در درون خود دارد؛ باعث مي شود

تا ارزش هاي اجتماعي در چارچوب نظام بي دیني غرب شکل بگیرد.

اندونزي یکي از کشورهایي است که درگیر مسأله کنترل جمعیت می باشد. این سیاست

در اندونزي مستقیما تحت نظر سازمان هاي بین المللي ، به خصوص ایالت متحده آمریکا اداره

مي شود.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۰6

با توجه به اینکه اندونزي از نظر حجم جمعیت جزء بزرگترین کشورهاي اسلامي به شمار

مي آید؛ این مسأله تلاش هاي جهاني در این کشور اسلامي را توجیه مي کند. متأسفانه تعداد

زیادي از دانشمندان اسلامي به این فعالیت ها آلوده شده اند. در سال ۱۳۷۰ کنفرانسي به همین

منظور و براي جلب حمایت از علمای دین در اندونزي منعقد شد. در این کنفرانس سعي بر

القاي ضرورت کاهش جمعیت در این کشور داشتند وبراي توجیه علمي این نظر، می گفتند:

»پایه گذاران سیاست هاي جمعیت شناسي به تربیت فرزندان ، بیشتر از تعدادشان تأکید مي کنند

و این سیاست را در ارتباط با مسائل اقتصادي مي دانند و معتقدند که اگر تعداد فرزندان کم

باشد مي توان از زندگي بهتر و فرصت مناسب تري بهره جست «.

متأسفانه این مسأله باعث شده اکثر مسلمانان کشورهاي اسلامي از جمله ایران بدون توجه

به عوامل دیگري که در موقعیت ها و کیفیت زندگي انسان تأثیر منفي دارد؛ به این امر متقاعد

شوند. هفته نامه آمریکایي نیوریپابلیک، چند سال پیش در گزارشي نوشته بود: »در سال

۱۹۹۰ الي ۲۰۰۰ ترکیب جمعیتي ایران از الگوي رایج در جهان سوم یعني باروري فراوان،

به الگوي جهان اولي بدل گشته است. نرخ زاد و ولد در ایران نه تنها از تمام کشورهاي

خاورمیانه بلکه حتي از آمریکا نیز پایین تر است« )حسینی تهرانی ۱4۳۱ه.ق(.

در این هفته نامه آمده است: »با توجه به این که برخي از بالاترین درصد نرخ زاد و ولد در

جهان اسلام در کشورهایي مانند عراق، سومالي، سودان، افغانستان و غزه است و پایین ترین

میزان زاد و ولد در جهان به ایتالیا، ژاپن و آلمان مربوط مي شود؛ مي توان دریافت که پایین

بودن میزان تولدها در ایران مي تواند دربردارنده »تغییرات مثبت در تهران« باشد! در سال هاي

اخیر هم نهادهاي بین المللي غرب محور با موفقیت آمیز خواندن سیاست هاي تنظیم خانواده

در ایران و کاهش شدید رشد جمعیت و نرخ باروري به طور مکرر از ایران تقدیر کرده اند«

)اقتباس از روزنامه ایران، ویژه نامه جمعیت، شهریور۹۰( و ایران را به عنوان یک الگو در بحث تنظیم

۱۰۷ جنگ جمعیتی

خانواده براي کشورهاي جهان سوم مطرح مي کنند.

در ایران به مدت دو دهه )نیمه 65 تا نیمه 85( طرح کاهش باروري به شدت پیگیري

مي شد. اکنون برخي کارشناسان پیش بیني مي کنند در کمتر از سه دهه، جمهوري اسلامي

ایران به کشوري به شدت سالخورده تبدیل خواهد شد که باعث افزایش فشارها و نوعي

فروپاشي از درون را در پي خواهد داشت.

نرخ باروري ایران از حدود 4/6 فرزند در اوایل دهه 6۰ شمسي به کمتر از ۱/8 فرزند در

سال هاي اخیر رسیده است که کمتر از حد جانشیني نسل است۱. در مقابل، کشورهاي غربي

مانند آمریکا، انگلیس و فرانسه در حال افزایش نرخ باروریشان هستند و با حمایت هاي

کشورهاي اینکه مي کنند. خلاصه فرزندآوري به تشویق را خانواده ها غیرمالي، و مالي

اسلامي در معرض نقشه هاي طراحي شده از جانب ایالات متحده آمریکا به منظور کاهش

بر مدیریت هاي نفوذ از طریق این طرح ها قرار گرفته اند و افزایش طبیعي جمعیت میزان

سیاسي این کشورها و حاکمیت ایالات متحده آمریکا بر سازمان هاي بین المللي بخصوص

سازمان هاي وابسته به آن صورت مي گیرد.

این طرح ها شامل تغییرات فرهنگي است که به حاکمیت فرهنگ غربي بر جوامع اسلامي

منجر شده تا جایي که رفتار مسلمانان مطابق این فرهنگ یا انعکاسي از آن مي شود )همان(.

زماني که تفکر کنترل جمعیت و تک فرزندي در کشور به گفتمان رایج تبدیل شد؛ آثار و

تبعات فرهنگي خاصي در پي داشت و عقیم سازي زنان و مردان به عرفی مجاز تبدیل کرد.

یکي از تصمیم هاي ناخوشایند دهه هفتاد که اینک کشورمان شاهد آثار زیان بار آن است،

ادامه اجراي سیاست هاي کاهش رشد جمعیت به بهانه تنظیم خانواده بود.

۱- نرخ باروری در حد جانشینی نسل ۲/۱ است.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۰8

مقام معظم رهبري در تاریخ ۱۹ مهرماه ۱۳۹۱ در سفر به خراسان شمالي، ضمن گلایه از

مسئولان گذشته و با تواضع و فروتني اظهار داشتند که همه از جمله رهبري باید در پیشگاه

خداوند به واسطه این موضوع طلب عفو کنند.

واحد آمار و اطلاعات سازمان مرکزي اطلاعات آمریکا )سیا( در آخرین آمار خود که

چندین سال پیش منتشر کرد که رشد جمعیت ایران را در سال ۲۰۰5 کمتر از یک درصد یعني

۰/86 درصد تخمین زده بود که بر اساس آن گزارش، جمعیت ایران تا پایان ماه ژوئن سال

۲۰۰5 به 68 میلیون و ۱۷ هزار و 86۰ نفر مي رسید و نرخ رشد جمعیت ایران نسبت به سایر

کشورهاي خاورمیانه پایین تر و به نرخ رشد کشورهاي پیشرفته نزدیک مي گردید. در حالی که

نرخ رشد جمعیت آمریکا ۰/۹۲ درصد، استرالیا ۰/8۷ درصد، آلمان صفر درصد، فرانسه ۰/۳۷

درصد، انگلستان ۰/۲8 درصد، روسیه منفي ۰/۳۷ درصد، چین ۰/58 درصد، و ژاپن ۰/۰5

درصد مي باشد )خبرگزاري فارس ۹۱/8/۱(. بر اساس این گزارش، تعداد فرزندان در یک خانواده

ایراني، کمتر از تعداد فرزندان در خانواده هاي انگلیسي، آمریکایي، فرانسوي حتي یک خانواده

اسرائیلي است. در این صورت زنان ایراني با دارا بودن ۱/8۷ فرزند در مکان ۱44ام جدول

جهاني قرار مي گیرند. این در حالي است که آفریقاي جنوبي با رتبه ۹۷، برزیل ۱۰6، ترکیه

۱۱۰، فرانسه ۱۱8، آمریکا ۱۲۲، انگلیس ۱۳۷ در مکان هاي بالاتر از ایران قراردارند.

میان سایر بیشترین رشد جمعیتي در داراي در خاورمیانه، کشورهاي عربستان و قطر

کشورهاي منطقه هستند. ایران در حال حاضر جزء ۱۰ کشوري است که به سرعت به سمت

کهنسالي در حال حرکت هستند و در جایگاه ششمین کشور در جهان قرار دارد که افراد آن

به سن پیري مي رسند و در بیست سال آینده وارد فاز اول سالمندي جمعیتي خواهد شد و

در ده سال آتي نیز فاز دوم سالمندي را تجربه خواهد کرد. در تاریخ ۱6 اسفند ۷۱، گروه

بین الملل اقدام در مورد کنترل جمعیت، ایران را در شمار کشورهاي موفق در زمینه کنترل

۱۰۹ جنگ جمعیتی

جمعیت دانست و در مقابل، روسیه را به عنوان کشور ناموفق اعلام کردند و در تاریخ

۷۳/۳/۲۳ رئیس فدراسیون بین الملل خانواده برنامه ریزي شده A.R.P.F از کشورهاي اسلامي

خواست تا از الگوي کنترل جمعیت در ایران پیروي کنند.

درباره علل، اهداف و انگیزه ها در اجراي این طرح در ایران و سایر کشورهاي اسلامي

و خطراتي که از این ناحیه کشور و نظام جمهوری اسلامی را تهدید مي کند؛ تأملاتي وجود

دارد که در فصل هاي بعدي به آن ها خواهیم پرداخت.

فصل چهارم

سير تحولات جمعيت در ايران

ماكسول تيلور، عضو شوراي روابط خارجي در سال 1981 در جريان مصاحبه اي درباره ازدياد جمعيت، صريحا اعلام كرد: »من پيشاپيش به مردن بيش از يك ميليارد انسان فكر كرده ام. اينها در آفريقا، آسيا و آمريكاي لاتين زندگي می كنند. بحران جمعيت و مسأله تأمين و عرضه غذا حكم مي كند حتي براي نجات جان اين اشخاص تلاش نكنيم«

)گــارودی1372: 140(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۱۲

سیر تحولات جمعیت در ایران، مهمترین بحث کتاب حاضر است که در این فصل بدان

خواهیم پرداخت. این فصل گزیده اي از اطلاعات جمعیتي است که به اجمال ما را با گذشته

جمعیت در ایران، وضعیت کنوني و پیش بیني های آینده آشنا مي کند.

1- مروري بر تاريخ جمعيت ايران

از آن تاریخي حاکي ایران در گذشته کشور پرجمعیتي محسوب مي شده است. اسناد

است که در حدود 5۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، به روایت برخي از مورخان، جمعیت ایران

باستان حدود 4۰ تا 5۰ میلیون نفر بوده است. بسیاري از سیاحان و مورخین به پرجمعیت

بودن شهرهاي ایران اشاره کرده اند که این خود بر کثرت جمعیت ایران در ادوار مختلف تاریخ

دلالت دارد. در نخستین سرشماري مقدماتي نوین در زمان میرزاتقي خان امیرکبیر در سال

۱۲68 جمعیت ایران بین ۱۰-8 میلیون نفر بوده است )تقوی ۱۳۷4(.

هرودت به جمعیت 5۰ میلیون نفري ایران در عصر هخامنشي اشاره مي کند. هر چند این

رقم مربوط به محدوده کنوني ایران نبوده و سرزمین هاي وسیع تري را شامل مي شده که در

مواردي وسعتي بیش از سه برابر وسعت کنوني ایران داشته است ولي همین ارقام، خود نشانه

وجود تمرکزهاي مهم جمعیتي در ایران امروز است )حسینی به نقل از زنجاني ۱۳۷5(.

برآورده نفر میلیون در سال ۱۰۰۰ خورشیدي ۷/5 را ایران )۱۳۷۲( جمعیت سرایي

کرده است و این در حالي است که ارقام برآورد شده از سـوي هامبلي و بیمونت براي

سال ۱۱۷۹ خورشیدي بین 5 تا 6 میلیون نفر است )کاظمی پور به نقل از زنجانی ۱۳۷5: 6( کـه بر

پایه اظهارات کي.اي.ابوت به حدود ۱۰ میلیون نفر در سال ۱۲۹۳ خورشیدي رسیده است

)کاظمي پور ۱۳۷5: 86(.

تا نیمه قرن سیزده خورشیدي، سرشماري جمعیتي در ایران متداول نبوده است. نخستین

به دستور وزیر علوم وقت ایران در سال ۱۲5۲ از طریق حکام ولایات آمارگیري نفوس

۱۱۳ سیر تحولات جمعیت در ایران

نفر میلیون را حدود ۱۱/5 ایران که جمعیت گردآوري شده اعتضادالسلطنه میرزا علیقلي

برآورد کرده است )همان(. برآورد دیگر از جمعیت ایران مربوط به ژنرال شیندلر۱ است که

ضمن گزارش وضعیت ایران، شمار جمعیت کشور را در سال ۱۲6۳ خورشیدي ۷/6 میلیون

نفر اعلام کرده است.

به این ترتیب، مي توان گفت تا قبل از آغاز قرن چهارده خورشیدي، جمعیت ساکن در

ایران کمتر از ۱۰ میلیون نفر و سرعت رشد جمعیت بسیار کند بوده است )حسینی ۱۳8۳: ۲8۷(.

1-1- نخستین سرشماري جمعیت

در سال ۱۲84ه.ق. ناصرالدین شاه قاجار، اجراي اولین سرشماري نفوس شهر تهران را

بر عهده عبدالغفارخان گذاشت. نامبرده به رغم فقدان هرگونه امکانات و نبود تجربه، این کار

بي سابقه را طي مدتي کمتر از دو ماه با چنان دقت و مراقبت و احساس مسئولیتي به انجام

رسانید که به راستي براي سازمان هاي عریض و طویل آمارگیري امروز مایه عبرت است.

شایان توجه است که نیروي انساني اجرایي او در این طرح وسیع فقط از هشت نفر شاگردان

نخبه اش در دارالفنون تشکیل شده بود.

چندي بعد، عبدالغفارخان، نتایج تفصیلي آمارگیري تهران را به صورت رساله اي با عنوان

»تشخیص نفوس دارالخلافه« به اعتضادالسلطنه تقدیم کرد. این رساله، شرح نخستین تجربه

جدي و نظام مند در زمینه آمارگیري به شیوه علمي در ایران است )کتابی ۱۳85(.

گرچه از اواسط دوره قاجاریه به وی ژه در زمان ناصرالدین شاه، تلاش هایي براي انجام

سرشماري هاي جمعیتي در کشور آغاز گشت لیکن این تلاش ها به شمارش هاي جمعیتي از

بعضي از شهرهاي بزرگ محدود بود. تلاش دیگري براي انجام سرشماري در سال ۱۳۱6

آغاز شد که به سرشماري ۳5 شهر از شهرهاي کشور در فاصله سال هاي ۱۳۱8 تا ۱۳۲۰

1- General H.Shindler.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۱4

انجامید. این سرشماری، با اشغال ایران به وسیله قواي بیگانه در شهریور آن سال، ادامه نیافت

)همان(.

2- ويژگی های جمعيت ايران

2-1- اندازه جمعیت ایران

سرشماري عمومي کشور که در سال ۱۳۳5 انجام شد؛ جمعیت ایران را بالغ بر ۱8/۹

میلیون نفراعلام کرد، از این شمار 6 میلیون نفر در مناطق شهري و ۱۲/۹ میلیون نفر در نقاط

روستایي سکونت داشتند. در دوره ده ساله 45-۱۳۳5، جمعیت کشور با ۳6 درصد افزایش،

به ۲5 میلیون نفر در سال ۱۳45 رسید. روند افزایش در شمار جمعیت کشور همچنان ادامه

داشت به طوري که در سرشماري هاي ۱۳55 و ۱۳65 به ترتیب به ۳۳ و 4۹ میلیون نفر

افزایش یافت )حسیني ۱۳8۳(.

جدول 5 ارقام به دست آمده از سرشماري هاي عمومي جمعیت از سال ۱۲6۰ تا ۱۳۹۰

را نشان مي دهد.

۱۱5 سیر تحولات جمعیت در ایران

جدول5- جمعيت ايران از سال 1260 تا 1390 و متوسط رشد سالانه آن به درصد

تعداد جمعيتسال)به نفر(

متوسط رشد سالانه)به درصد(

12607654000-

127081240000/6

128086130000/6

129091430000/6

130097070000/6

1305104560001/5

1310111850001/4

1315119640001/4

1320128330001/4

1325141590002/0

1330162370002/8

1335189547043/1

1345۲5۷88۷۲۲۳/۱

1355۳۳۷۰8۷44۲/۷

13654۹445۰۱۰۳/۹

1370558۳۷۱6۳۲/5

13756۰۰55488۱/5

1385۷۰4۷۲846۱/6

1390۷5۱4۹66۹۱/۲۹

منبع: مركز آمار ايران.

در دهة واقع بین دو سرشماري ۱۳۳5 و ۱۳45 ایران، چیزي در حدود 68۳4۰۰۰ نفر به

جمعیت کشور اضافه شده است. افزایش جمعیت در دهه هاي دیگر را هم مي توان به همان

صورت محاسبه کرد. نتایج در جدول شماره 5 آمده است. از این جدول پیداست که تعداد

افزایش جمعیت تا دهه واقع بین دو سرشماري ۱۳55و ۱۳65 سیر صعودي را طي مي کند و

در این دهه به اوج خود )۱5۷۳6۲66 نفر( مي رسد. ولي از دهه مزبور به بعد علي رغم افزایش

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۱6

جمعیت کشور، تعداد افزایش سیر نزولي پیدا مي کند و در دهه واقع بین دو سرشماري ۱۳۷5

و ۱۳85 به ۱۰4۱۷۳58 و در آخرین سرشماري - سال۱۳۹۰- به 465۳88۷ نفر رسیده است.

جدول6- تعداد افزايش جمعيت در دهه واقع بين دو سرشماري متوالي در ايران

تعداد افزايشدهه واقع بين دو سرشماري

13356834018 و 1345

13457920022 و 1355

135515736266 و 1365

136510610478 و 1375

137510417358 و 1385

13854653887 و 1390منبع: براساس نتايج مركز آمار ايران.

میزان هاي رشد سالیانه جمعیت ایران براي سال های دهه ۱۳45-۱۳۳5 و دهه هاي دیگر

واقع بین سرشماري هاي متوالي در جدول شماره ۷ گزارش شده است۱.

جدول7- ميزان رشد ساليانه جمعيت در دهه هاي واقع بين سرشماري هاي متوالي ايران

ميزان رشد ساليانه جمعيتدهه واقع بين دو سرشماري

13353/13 و 1345

13402/71 و 1355

13553/91 و 1365

13651/96 و 1375

13751/61 و 1385

13851/29 و 1390منبع: براساس نتايج مركز آمار ايران.

۱- در این محاسبه فاصله بین دو سرشماري متوالي دقیقا ۱۰ سال گرفته شده و از انحرافات جزئي صرف نظر شده است.

۱۱۷ سیر تحولات جمعیت در ایران

بنابراین میزان ها، سرعت رشد سالیانه جمعیت ایران، در دهه 55-45، در مقایسه با دهه

پیش از آن، کمي آهسته تر مي شود. با وجود این، در دهه واقع بین سرشماري هاي 55 و 65

سرعت رشد جمعیت ایران به اوج مي رسد و پس از آن سیر نزولي شتاباني را طي مي کند.

جدول8- شمار جمعيت ايران به تفکيك شهر و روستا

طي سال هاي سرشماري )1335-1390(

سال جمعيت جمعيت شهريسرشماري

روستاييكل

درصد شهرنشينيجمعيت

13356002621129520821895470431/4

13459795810159929122578872238/0

135515854680178540643370874447/0

136526844561226004494944501054/3

137031836598240005655583716357/0

137536817789232376996005548861/3

138548245075222277717047284668/5

139053646661214467837514966971/4

منبع: همان.* جمعیت غیرساکن به جمعیت روستایي اضافه شده است.

2-2- ساخت سني جوان

ساخت سني جمعیت ایران در سرشماري ۱۳65 جوان بوده و در سال ۱۳۷5 از میزان

جوان گرایي جمعیت کاسته شده است. در این دوره ۱۳۷5-۱۳65 از نسبت جمعیت کم تر از

۱5 سال کاسته شده و بر نسبت جمعیت بالاي 65 سال اندکي افزوده شده است به طوري که

جمعیت کم تر از ۱5 سال از 45/5 درصد در سال ۱۳65 به ۳۹/5 درصد در سال ۱۳۷5 تقلیل

یافته و در مقابل نسبت افراد پیر و سالخورده از ۳/۰4 درصد به 4/۳۲ درصد صعود کرده

است. بر این اساس مي توان گفت ایران از جمله کشورهایي است که مرحله گذار جمعیتي را

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۱8

طي مي کند و داراي ساختار جوان ولي در حال انتقال است )همان(.

2-3- نسبت جواني جمعیت کشور )شاخص ورتهایم(

در نمودار زیر شاخص جواني که همان شاخص ورتهایم است را مشاهده مي کنید. این

شاخص نشانه آن است که سهم جمعیت زیر ۱5 سال کشور طي سال هاي گذشته کاهش یافته

است و این به علت کاهش آهنگ رشد جمعیت در این سال هاست )سمیعي نسب و همکاران

.)۱5۷ :۱۳8۹

نمودار5- متوسط رشد جمعيت كشور

0

10

20

30

40

50

1335 1345 1355 1365 1370 1375 1385

)شاخص ورتهايم(جواني كشور نسبت

منبع: سالنامه آماري كشور، 1387.

2-4- میانگین و میانه سني جمعیت ایران 1355-1390

میانگین سنی ایران در دهه های ۱۳55 تا ۱۳65 افزایش چشمگیری نداشته اما در دهه 65

تا ۷5 رشد قابل توجهی کرده و از۲۱/۷ به ۲4/۰۳ رسیده است. این نسبت در دهه بعد نیز

ادامه یافته است. از سال ۱۳85 تا ۱۳۹۰ هم تقریبا به همین میزان رشد داشته؛ از ۲۷/۷۹ به

۲۹/86 رسیده است.

۱۱۹ سیر تحولات جمعیت در ایران

کاهش ۱۳45 سال در بود سال ۲۰/۲ برابر ۱۳۳5 سال در که کشور کل سني میانة

چشم گیري داشت و به ۱6/۹ سال رسیده بود؛ طي سال هاي ۱۳۷۰-۱۳55 تغییرات چشم گیري

نداشت؛ ولي در سال ۱۳۷5 به ۱۹/4 و در سال ۱۳85 به ۲4/۷۲ و بالاخره در سال ۱۳۹۰ به

۲۷ سال رسید. این رقم در سرشماري سال ۱۳۳5 متأثر از مرگ ومیر فوق العاده بالاي کودکان

ولي در سرشماري سال ۱۳۷5 متأثر از کاهش موالید بوده است که موجب شده میانه سنی

در این دو سرشماري بالاتر از سایر سال ها باشد. این امر در مناطق روستائي، کمي با تأخیر

انجام مي شود.

جدول9- ميانگين و ميانه سني جمعيت ايران 1355-1390

13551365137513851390شاخص

۲۲/4۰۲۱/۷4۲4/۰۳27/97۲۹/86ميانگين سني

۱۷/4۰1719/424/7227/00ميانه سني

منبع: نتايج سرشماري هاي عمومي نفوس و مسكن سال هاي 1345، 1355، 1365، 1375، 1385 و 1390.

جدول10- ميانگين سني جمعيت كشور به تفکيك جنس 1355-1390

13551365137513851390شرح

22/421/724/0327/9729/86مرد و زن

22/621/924/1527/9829/70مرد

22/221/623/927/9530/03زن

منبع: همان.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۲۰

2-5- نرخ رشد جمعیت

علیرغم اینکه جمعیت کشور از ۱۹ میلیون نفر در سال ۱۳۳5 به رقمي حدود 5۰ میلیون

به پیشرفت بهداشت و گسترش آن و این رشد نفر در سال ۱۳65 رسیده بود که عموما

کاهش میزان هاي مرگ ومیر به ویژه مرگ نوزادان و کودکان منتسب مي شود )وزارت بهداشت،

معاونت سلامت، ۱۳8۳(، اما آمار حاکي است که در فاصله دهه ۱۳45 تا ۱۳55 متوسط نرخ رشد

جمعیت در مقایسه با دهه ۱۳45-۱۳۳5 رو به کاهش گذاشته و از ۳/۱۳ درصد به ۲/۷۱

درصد تقلیل یافته است.

در فاصله دهه ۱۳55 تا ۱۳65 جهشي در رشد جمعیت اتفاق افتاد و در سال ۱۳65 به

رقم بي سابقه ۳/۹۱ درصد رسید. این افزایش در مناطق شهري از 4/۹۳ به 5/4۱ و در مناطق

روستایي از ۱/۱۱ به ۲/۳۹ بود )مرکز آمار ایران، گزیده نتایج، ۱۳86(.

باروري و گسترش کاهش سطح و تنظیم خانواده اعمال سیاست هاي از سال ۱۳6۷،

فعالیت هاي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي و استقبال خانواده ها، موجب شد که

نرخ رشد جمعیت با سرعتي استثنایي از رقم ۳/۹۱ درصد در دهه ۱۳55 تا ۱۳65، به رقم

۱/۹6 درصد در دهه ۱۳65 تا ۱۳۷5 تقلیل یابد.

۱۲۱ سیر تحولات جمعیت در ایران

جدول11- نرخ رشد ساليانة نسبت جنسي و جمعيت

پيش بيني شده ايران 1375-1405

نرخ رشد ساليانه شمار جمعيت )به هزار نفر(نسبت جنسيدوره زمانيجمعيت

1375103/360207/50/00

1380103/165871/51/80

1385103/071848/91/74

1390103/078067/41/66

1395102/984466/51/58

1400102/890250/61/32

1405102/895175/31/06

منبع: عليزاده و ديگران 1377.

روند کاهش متوسط نرخ رشد جمعیت در مناطق روستایي بسیار بارزتر از مناطق شهري

بود که یکي از دلایل آن مي تواند ناشي از مهاجرت روستائیان به شهرها باشد.

این تغییرات در نمودار بعدی نیز قابل مقایسه است.

نمودار6- متوسط رشد جمعيت كشور

89 www.amar.org.ir://httpمركز آمار ايران 1390الي 1335سرشماري هاي عمومي نفوس و مسكن : منبع. نفر است 100منظور افزايش سالانه تعداد جمعيت به ازاي هر :متوسط رشد سالانه جمعيت

3.132.71

3.91

1.961.62

1.29

5.1 4.935.41

3.212.74

2.142.09

1.11

2.27

0.280

-0.63-1

0

1

2

3

4

5

6

ورکش

ت معي

د جرش

سط متو

صد در

کل کشورشهریروستايی

1335-45 1345-55 1355-65 1365-75 1375-85 1385-90

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۲۲

تداوم این کاهش نرخ رشد جمعیت با توجه به اینکه این روند کاهشی تبدیل به یک

بحران آینده شناختی و استراتژیک ملاحظات منظر از می شود؛ اجتماعی هنجار و ارزش

فراروی اروپا را در آینده برای ایران در پی خواهد داشت! تحلیل شاخص های ضریب جوانی،

میانگین و میانه سنی جمعیت و... نشان از تداوم حرکت به سوی میانسالی و پیری جمعیت را

در آینده برای ایران هشدار می دهد! شایان توجه است که در تحلیل مناسبات جمعیتی با توجه

به رویکرد سیستمی و با نگاه به روندهای جهانی و شواهد موجود ایران، میزان عکس العمل

مردم به قبول کاهش جمعیت به مراتب بیشتر از واکنش آنها به افزایش جمعیت است. تغییر

روندهای تولیدی از اقتصاد مبتنی بر خانواده و کشاورزی به اقتصاد صنعتی، سپس مبتنی بر

دانش و کاهش نقش انسان در فرایندهای تولیدی، مؤید این نکته است )حسیني ۱۳8۳: ۲55(.

2-6- باروري کلي

شاخص باروري کلي، تعداد فرزنداني است که یک زن در طول دوران باروري اش به دنیا

می آورد. باروري کلي کشور در فاصله زماني سال هاي 6۰-۱۳56 به بیشترین رقم 6/6 فرزند

رسید که قبل از آن در فاصله زماني ۱۳55-۱۳5۱، 5/5 فرزند بود. پس از آن روند کاهشي

به خود گرفته و این روند کاهشي در فاصله زماني 65-۱۳6۱ تا ۷5-۱۳۷۱ بارز بوده است.

میزان باروري کلي از ۲/6 در سال ۱۳۷6 )بررسي KAP وزارت بهداشت، درمان و آموزش

پزشکي( به تقریبا ۱/6در سال ۱۳۷۹ )DHS( کاهش یافته است )جمعیت و تنظیم خانواده در ایران،

۱۳8۳(. این میزان در آخرین سرشماري ۱۳۹۰ به ۱/6رسیده است.

۱۲۳ سیر تحولات جمعیت در ایران

نمودار7- ميزان باروري كلي كشور طي سال هاي 1351-1390

5.5

6.66.2

5.2

3.3 2.962.5 1.8

1.7

0

1

2

3

4

5

6

7

1351

-135

5

1356

-136

0

1361

-136

5

1366

-137

0

1371

-137

5

1375

1380

1385

1390

منبع: براساس داده های مركز آمار ايران.

جدول12- تحول ميزان باروري كلی و ناخالص تجديد نسل در سال های 1367-90

ميزان ناخالص تجديد نسلميزان باروري كلسال

13676/23/03

137141/95

13792/11/02

13851/80/87

1/7 )ثبت احوال(13901/60/78 )سازمان ملل(

منبع: براساس داده های مركز آمار ايران.

2-7- امید به زندگي:

امید به زندگی یک شاخص آماری است که نشان می دهد متوسط عمر در یک جامعه

چقدر است و یا به عبارت دیگر هر عضو آن جامعه چند سال می تواند توقع زندگی داشته

باشد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۲4

براي بیان تغییرات امید به زندگي مي توان دو مقطع ۱۳55-۱۳۳5 و ۱۳8۰-۱۳65 را در

نظر گرفت. در مقطع اول، امید به زندگي کمي کاهش و سپس به آرامي رو به افزایش گذاشته

است. در مقطع دوم امید به زندگي به تدریج رو به افزایش گذاشته است.

طي سال هاي ۱۳55-۱۳۳5 اختلافي در امید به زندگي در زنان و مردان وجود نداشته

است و افزایش امید به زندگي در زنان نسبت به مردان از سال ۱۳65 آغاز شده است )علیزاده

و دیگران( و در سال های ۱۳8۰-۱۳۷5 به ۷۱/۱ در مردان و ۷۳/۱ در زنان و طي سال های

۱۳۹۰-۱۳85 به ۷۲/۱ در مردان و ۷4/6 در زنان افزایش یافت )جدول۱۳(.

جدول13- اميد به زندگي در بدو تولد به تفکيك جنس طي سال هاي سرشماري 1335-1390

زنمردسال

133557/6357/44

135555/7555/04

136558/4859/33

137062/4062/40

137567/0069/80

138067/670/4

138571/173/1

139072/174/6

منبع: همان.

جدول14- درصد خانوار بر حسب تعداد افراد خانوار 1385-1390

5 نفر و بيشتر4 نفر3 نفر2 نفر1 نفرسال

13855/215/322/924/432/2

13907/118/427/126/321/0

منبع: همان.

۱۲5 سیر تحولات جمعیت در ایران

2-8- میزان سالخوردگي جمعیت

این میزان حاصل تقسیم جمعیت 65 ساله و بیشتر به کل جمعیت است. ملاحظه مي شود

با توجه به سیاست هاي دولت وقت، این شاخص نیز افزایش یافته است که نشانه پیرتر شدن

جمعیت مي باشد )همان: ۱58(.

نمودار8- ميزان سالخوردگی جمعيت

0

1

2

3

4

5

6

1335 1345 1355 1365 1370 1375 1385

سالخوردگي جمعيت ميزان

منبع: سالنامه آماري كشور، 1387.

2-9- هرم سنی

در هرم سنی هر چه فراوانی جمعیت در قسمت پایین )قاعده( هرم بیشتر باشد، جامعه

جوانتر خواهد بود. بر اساس هرم سنی جمعیت کشور در سال ۱۳85، گروه سنی ۲۰ تا ۲4

سال به تعداد ۹ میلیون نفر و سهم ۱۲/۷۷ درصد از کل جمعیت کشور بوده و این حکایت از

فراوانی جمعیت در این گروه سنی که در دوران جوانی و فعالیت هستند دارد. این گروه در

سرشماری قبلی سال۱۳۷5، 8/۷ درصد از جمعیت یعنی 4 درصد کمتر بوده است.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۲6

مقایسه هرم هاي سنی جمعیت درسه سرشماری گذشته یعنی سال های 65، ۷5 و 85 نشان

مي دهد آهنگ زاد و ولد از بیست سال گذشته تاکنون کاهش معنی داری داشته است )فصلنامه

برداشت دوم، شماره ۱۱ و ۱۲، سال هفتم: ۱56(.

نمودار 9- هرم سني جمعيت كل كشور به هزار نفر در سال 1385

منبع: همان.

2-10- تراکم حسابي جمعیت:

ظرفیت جمعیتي، به تعداد جمعیتي اشاره دارد که یک محیط طبیعي با تمام خصوصیاتش،

آن را به طور کامل از نظر نیازها تأمین کند. ظرفیت و توان جمعیتي هر کشوري را مي توان

با توجه به منابع و امکانات مختلفي چون زمین هاي قابل کشت، حاصل خیزي خاک، میزان

بارندگي، معادن و ذخایر زیر زمیني و میزان توسعه صنعتي و تکنولوژیک مشخص کرد. از

شاخص هاي جمعیتي براي نشان دادن ظرفیت جمعیتي محاسبه تراکم حسابي و بیولوژیک

است. در حال حاضر تراکم حسابي جمعیت در ایران برابر 4۳ نفر در هر کیلومتر مربع و تراکم

بیولوژیک نزدیک به 4 نفر در هر هکتار است. تراکم حسابي جمعیت در آسیا در سال ۲۰۰۰

برابر ۱۲۰ نفر در هر کیلومتر مربع است، در ارمنستان و آذربایجان تراکم جمعیتي نزدیک به

۱۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است. در ژاپن نزدیک به ۳۳۹ نفر و در کره شمالي ۱۹۷ نفر در

۱۲۷ سیر تحولات جمعیت در ایران

هر کیلومتر مربع است، لذا ایران در مقایسه با کشورهاي آسیایي جزء کشورهاي کم تراکم

جمعیتي محسوب مي شود. حتي اگر جمعیت کشور دو برابر هم شود تراکم به 86 نفر در

هر کیلومتر مربع خواهد رسید.

نمودار10- تراكم جمعيت در كيلومتر مربع برای قاره آسيا

از سوي دیگر اگر تراکم بیولوژیک را مبناي محاسبه قرار دهیم، در حال حاضر تراکم

استان بیولوژیک تراکم مثلا است. تفاوت هاي عمده اي داراي استان هاي کشور بیولوژیک

مازندران8/۱، اصفهان ۱۰/۷5، تهران 6۰/۷۳ و آذربایجان شرقي ۲/۷۳ نفر در هر هکتار زمین

بیولوژیک ذکر شده مشکل کنوني تراکم حسابي و به با توجه بنابراین قابل کشت است.

جمعیت ایران توزیع نامتوازن آن و تمرکز حدود ۲۰ درصد جمعیت ایران در کلان شهر تهران

مي باشد )گزارش بررسي چالش ها و مسائل انتقال جمعیتي در ایران ۱۳۹۰(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۲8

نمودار11- تراكم جمعيت در كيلومتر مربع

۱

منبع: همان.

3- انتقال باروري در ايران و تعيين كننده هاي آن

زاد و ولد۱ یکي از رویدادهاي طبیعي جمعیت و از عناصر مهم رشد جمعیت است. تولد

به معناي به دنیا آمدن یک مولود زنده است. پدیده جمعیت شناختي مرتبط با این رخداد و

مقوله اي که از آن منتزع می گردد؛ در اصطلاح، باروري نام دارد )حسینی به نقل از میرزایي و دیگران

۱۳۷5 و سرایي ۱۳۷۱(.

نیست ولي یکدیگر ممکن از جداگانه و جداي طور به باروري و ولد زاد و بررسي

نتایج این دو پدیده جمعیتي همواره یکسان نیست زیرا اگر واقعیت این است که علل و

ولادت را یک پدیده جمعیتي و زیستي تلقي کنیم، بدون تردید باروري از مجموعه اي از

عوامل اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سیاسي و جمعیت متأثر است.

به طور کلي دو شکل متفاوت از باروري، باروري طبیعي و باروري کنترل شده را مي توان

از یکدیگر تمیز داد. باروري طبیعي تابع قوانین و مقررات زیستي، اجتماعي و فرهنگي است

و هیچ نوع کنترل ارادي و آگاهانه اي از طرف زوجین بر آن مترتب نیست. در چنین شرایطي

1 - Natality.

۱۲۹ سیر تحولات جمعیت در ایران

میزان خام موالید بالا و معمولا بیش از 4۰ در هزار و میزان باروري کل رقمي بین 6 تا 8

بچه است. باروري کنترل شده برخلاف باروري طبیعي، تابع قوانین و مقررات خانواده است.

به بیان دیگر در شرایط باروري کنترل شده، زوجین به طور ارادي و آگاهانه اقدام به کنترل

و محدود نمودن بعد خانوار مي کنند. در چنین شرایطي میزان خام موالید پایین تر از شرایط

باروري طبیعي و به رقمي کمتر از ۲۰ در هزار تنزل مي یابد. میزان باروري کل نیز به ارقامي

بین ۲ تا ۳ حتي کمتر از ۲ نوزاد مي رسد )حسیني ۱۳86: 8۷(.

سطح باروري جمعیت ایران در گذشته بالا و با نوسانات بسیاري همراه بوده است. میزان

خام موالید در ایران در آستانه ورود به قرن چهارده خورشیدي در حدود 4۳ در هزار برآورد

شده است )حسیني به نقل از سرایي ۱۳۷6(.

این شاخص، در طول هفتاد سال از ۱۳۰۰ تا ۱۳۷5، تحت تأثیر شرایط اقتصادي، اجتماعي،

سیاسي و فرهنگي حاکم بر جامعه ایران، تحولاتي اساسي به خود دید و از 44/8 در هزار در

دوره ۱۳۲۰-۱۳۰۰، به ۲۲/6 در هزار در دوره ۱۳۷5-۱۳65، کاهش پیدا کرد )حسیني ۱۳86:

.)۳۱۲

در سال هاي اخیر، کشور ایران، کاهش چشم گیري را در میزان باروري تجربه کرده است.

میزان باروري کل از حدود ۷ بچه براي هر زن در سال ۱۳5۹ به حدود ۲/۱ بچه براي هر زن

در سال ۱۳8۱ تقلیل یافته است )حسیني به نقل از عباسي شوازي و دیگران ۱۳86(.

کشور روستایي و شهري مناطق و استان ها تمام در فراگیر پدیده اي باروري کاهش

زیر سطح باروري به سال ۱۳۷5 در اصفهان و تهران سمنان، گیلان، استان چهار است.

جایگزیني)۲/۱ ( رسید )همان(.

کاهش باروري در ایران در میانه دهه ۱۳6۰ خورشیدي، چند سال قبل از شروع مجدد

برنامه رسمي تنظیم خانواده در سال ۱۳68 شروع شد. )همان(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۳۰

3-1- دوره اول: آغاز انتقال باروري )1345-1355(

تا اواخر دهه ۱۳۲۰ جمعیت ایران با نرخ رشد پاییني افزایش مي یافت و این علي رغم این

واقعیت بود که فرهنگ ایراني به طور سنتي موافق با افزایش موالید، تأکید بر زودرسي ازدواج

و عمومیت ازدواج به عنوان یک ارزش اجتماعي و مذهبي بود. شرایط اجتماعي و بهداشتي

حاکم بر جامعه، میزان بالاي مرگ ومیر اطفال و وابستگي والدین به فرزندان نیز محیط مناسبي

براي باروري بالا فراهم کرده بود. میزان بالاي مرگ ومیر اثر باروري بالا را خنثي مي کرد و

در نتیجه جمعیت با رشد کمي افزایش مي یافت )حسینی به نقل از عباسي شوازي و دیگران ۱۳8۳(.

در طول دوره ده ساله ۱۳55-۱۳45، جمعیت ایران انتقال باروري اندکي را تجربه کرد.

شمار جمعیت با نرخ رشد سالانه اي معادل ۲/۷ درصد از ۲5/۷ میلیون نفر در سال ۱۳45 به

۳۳/۷ میلیون نفر در سال ۱۳55 رسید که در مقایسه با نرخ رشد در دوره قبل، ۳/۲ درصد در

سال، تا حدودي کاهش یافته است.

روند نزولي نرخ رشد جمعیت ایران بیانگر کاهش در میزان موالید است. میزان خام موالید

نیز از 4۹ در هزار در سال ۱۳45 به 4۲/۷ در هزار در سال ۱۳55 رسید. در طول دوره هاي

مذکور میزان خام موالید در مناطق روستایي در مقایسه با مناطق شهري با سرعت کمتري

کاهش یافت. در سال ۱۳45 میزان خام موالید در مناطق شهري و روستایي به ترتیب، 45 و

5۲ در هزار بوده است که پس از گذشت ده سال، در سال ۱۳55 به ترتیب به ۳۲/۷ و 4۹/۱

در هزار رسید )حسیني ۱۳86: ۳۱4(.

در اواخر دهه ۱۳4۰ و اوایل دهه ۱۳5۰ ایران وارد مرحله جدیدي از انتقال جمعیت شناختي

شد که مشخصه آن آغاز کاهش باروري بود. هرچند در سطح ملي کاهش باروري خیلي چشمگیر

نبود ولي کاهش اساسي در میزان باروري مناطق شهري گویاي این واقعیت بود که قابلیت کاهش

باروري در ایران بسیار زیاد است. در این دوره دولت دو اقدام اساسي صورت داد )همان: ۳۱۹(:

۱۳۱ سیر تحولات جمعیت در ایران

۱( افزایش و گسترش مشارکت زنان در عرصه هاي اقتصادي- اجتماعي خارج از منزل

)حسینی به نقل از آقاجانیان ۱۳8۳(؛

۲( اتخاذ یک سیاست جمعیتي در راستاي مخالفت با افزایش موالید.

تا اواسط دهه ۱۳4۰ دولت سیاست مشخصي در زمینه تحدید موالید و کاهش سطح

باروري نداشت. در سال ۱۳4۱ وقتي که براي نخستین بار موضوع دخالت دولت ها در امر

کنترل موالید در مجمع عمومي سازمان ملل متحد مطرح شد از ۹۷ کشور شرکت کننده، تقریبا

۳۳ درصد موافق، ۳۱ درصد مخالف و ۳6 درصد نیز رأي ممتنع دادند که ایران از جمله

مخالفان بود.

در سال ۱۳4۱، براي نخستین بار در برنامه سوم عمراني کشور مسأله جمعیت مورد توجه

قرار گرفت. در سال ۱۳45 دولت به طور رسمي سیاست جمعیتي خود را مبني بر تنظیم

خانواده و کنترل موالید اعلام نمود. به این ترتیب، ایران به امضاکنندگان بیانیه جهاني تنظیم

به و از حاملگي به خدمات جلوگیري افزایش دسترسي با این سیاست پیوست. خانواده

موازات آن فعالیت هاي تبلیغاتي و آموزشي در راستاي تحدید موالید همراه بود. در اثر اجراي

این برنامه ها شمار زناني که به جلوگیري از حاملگي پرداختند به طرز چشمگیري افزایش

یافت. در سال ۱۳45، تنها حدود ۱۰۰۰۰۰ نفر از زنان 44-۱5 ساله از برنامه تنظیم خانواده

استقبال کردند. در سال ۱۳55، شمار این افراد به 5۷۰۰۰۰ نفر یعني ۱۱ درصد زنان واقع در

سنین تولیدمثل رسید )حسیني ۱۳8۳(.

3-2- دوره دوم: توقف انتقال باروري )1355-1365(

طي سال هاي ۱۳55-۱۳45 شمار مطلق جمعیت ایران افزایش یافت. ولي به علت کاهش

سطح باروري نرخ رشد سالیانه جمعیت شروع به کاهش کرد. در دوره ده ساله بعد ۱۳65-

۱۳55، روند رو به کاهش باروري برعکس شد و نرخ رشد جمعیت دوباره افزایش چشمگیري

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۳۲

یافت. شمار جمعیت ایران با نرخ رشد سالانه اي معادل ۳/۹ درصد از ۳۳/۷ میلیون نفر در سال

۱۳55 به 4۹/4 میلیون نفر در سال ۱۳65 رسید. یکي از عوامل این افزایش ورود مهاجران

افغاني به ایران بود که جمعیت آن ها را حدود ۱/8 میلیون نفر برآورد کرده اند. بدون احتساب

در که برآورد مي شود سالیانه جمعیت چیزي حدود ۳/4 درصد نرخ رشد مهاجران، این

مقایسه با میزان متناظر در دوره ۱۳55-۱۳45، ۲/۷ درصد، میزان بالاتري )0/6 افزایش( را

نشان مي دهد. میزان خام موالید نیز از 4۲/۷ در هزار در سال ۱۳55 به 4۷/6 در هزار در سال

۱۳65 افزایش یافت و میزان باروري کل نیز از 6/۳ بچه به ۷ بچه افزایش پیدا کرد )همان(.

3-3- دوره سوم: شتاب انتقال باروري )1365-1375(

در طول این دوره میزان خام موالید در کل کشور و مناطق شهري و روستایي به ترتیب

45/۳، ۳۳/۱ و ۳4/۷ درصد کاهش داشته است. میزان باروري کل هم در کل کشور هم در

مناطق شهري و روستایي، کاهش یافت.

به این ترتیب براي نخستین بار در مناطق روستایي ایران از شاخص هاي باروري به طرز

چشمگیري کاسته شد. چنین کاهشي بلافاصله بعد از یک دهه رکود در فرآیند انتقال باروري،

نشان از تحولي بزرگ در فرآیند انتقال باروري ایران طي سال هاي اخیر دارد )همان:۳۲۰(.

3-3-1- عوامل مؤثر بر انتقال باروري در دوره سوم )1365-1375(

3-3-1-1- عوامل جمعیت شناختي

۱( افزایش میانگین سن زنان به هنگام ازدواج؛

میانگین سن زنان به هنگام ازدواج از ۱۹/۹ سال در سال ۱۳65 به ۲۲ سال در سال ۱۳۷5

افزایش پیدا کرد. این افزایش هم در مناطق شهري هم در مناطق روستایي دیده مي شود.

۲( کاهش نسبت درصد زنان ازدواج کرده در گروه سني ۱۹-۱5 ساله در کل کشور و

۱۳۳ سیر تحولات جمعیت در ایران

مناطق شهري و روستایي؛ این نسبت در سرشماري ۱۳65 به ترتیب ۳6/8، ۳6/6 و ۳6/۹

درصد بود که در سرشماري ۱۳۷5 به ۱8/6، ۱۷ و ۲۰/۹ در کل کشور و مناطق شهري و

نیز روستایي کاهش پیدا کرد. نسبت درصد زنان ازدواج کرده در گروه سني ۲4-۲۰ ساله

کاهش پیدا کرد و از ۷۲/6 درصد در سال ۱۳65 به حدود 6۱ درصد در سال ۱۳۷5 رسید

)حسینی به نقل از آقاجانیان ۱۳8۳(.

۳( کاهش میزان هاي باروري ویژه سني؛ در تمام گروه هاي سني باروري و میزان باروري

ویژه سني کاهش یافت. برآیند این وضعیت کاهش میزان باروري کل به میزان تقریبا 5۰

درصد بود، یعني از ]حدود[ ۷ بچه در سال ۱۳65، به ۳/4 بچه در سال ۱۳۷5رسید. طي

همین دوره بود که براي نخستین بار در تاریخ ایران، مناطق روستایي کاهش چشمگیري را در

میزان باروري تجربه کردند. در طول دورة مورد بررسي میزان باروري کل در مناطق روستایي

با 45 درصد کاهش از 8/4 بچه در سال ۱۳65 به 4/6 بچه در سال ۱۳۷5 رسید )همان :۳۲۲(.

3-3-1-2- تغییرات سیاسي و زمینه هاي اقتصادي- اجتماعي

انتشار نتایج اولین سرشماري جمعیتي پس از انقلاب، )۱۳65( و نرخ رشد سالیانه ۳/۹

درصد، باعث شد دولت براي دومین بار در تاریخ ایران )۱۳68( به تنظیم خانواده و کنترل

موالید بپردازد. پس از تعیین اهداف برنامه دولت با اتخاذ استراتژي هایي درصدد برآمد تا به

برنامه اهداف تأمین براي دولت استراتژي هاي بپوشاند. اهداف جمعیتی خود جامه عمل

عبارتنداز:

۱( افزایش آموزش عمومي به ویژه پوشش ثبت نام دختران؛

۲( افزایش میزان تحصیلات زنان واقع در سنین باروري به ویژه در مناطق روستایي که

حدود 8۰ درصد آن ها در سال ۱۳65 بي سواد بودند؛

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۳4

نیز تحصیلات، سطح افزایش طریق از جامعه در زنان پایگاه و موقعیت ارتقاي )۳

مشارکت بیشتر آن ها در نیروي کار و فعالیت هاي اقتصادي- اجتماعي؛

4( افزایش مراقبت هاي بهداشتي و کاهش مرگ ومیر مادران و نوزادان؛

5( لغو تمام قوانین و مقررات موافق با افزایش جمعیت و وضع مقررات جدید در حمایت

از کنترل موالید )حسینی به نقل از عباسي شوازي ۱۳8۰ و مجدآبادي فراهاني ۱۹۹۳(.

مقایسه شاخص هاي باروري در دوره هاي مختلف از ۱۳65 تا ۱۳۷5، نشان از یک تحول

باروري و تعدیل نرخ رشد سالیانه جمعیت دارد. ولي چه اساسي در زمینه کاهش سطح

عواملي باعث شد که چنین تحول عظیمي صورت بگیرد؟ به طور کلي عوامل مؤثر بر تمایل

به داشتن خانواده هاي کوچک و کم حجم را مي توان در موارد زیر برشمرد:

۱( افزایش نسبت بازماندگي کودکان و اطفال؛

تا سال ۱۳55 میزان مرگ ومیر اطفال در ایران بیش از ۱۰۰ در هزار بود که به ۲6۳ در

هزار در سال۱۳۷۰ و ۳5 در هزار در سال ۱۳۷5 تقلیل پیدا کرد )آقاجانیان ۱۹۹۹ و میرزایي ۲۰۰4(.

اجراي پروژه هاي توسعه روستایي در زمینه هایي چون: شبکه برق رساني، عرضه آب آشامیدني

سالم و بهداشتي و گسترش وسیع خانه هاي بهداشت روستایي و شبکه مراقبت بهداشتي اولیه

در مناطق روستایي و ارائه مجاني خدمات تنظیم خانواده به ویژه قرص و کاندوم.

۲( افزایش سطح سواد و تحصیلات در میان زنان؛

۳( گسترش ایده اشتغال زنان در فعالیت هاي خارج از منزل و افزایش مشارکت آن ها در

عرصه هاي اقتصادي- اجتماعي و فرهنگي خارج از منزل؛

4( توجه به کیفیت فرزندان و افزایش هزینه نسبي تربیت و آموزش آن ها؛

5( کاهش قدرت خرید مردم؛

۱۳5 سیر تحولات جمعیت در ایران

6( افزایش هزینه هاي ازدواج و مسکن، در نتیجه به تعویق افتادن سن ازدواج )حسیني

.)۳۲5 :۱۳86

4- چشم انداز انتقال باروري در ايران

در زمینه آینده باروري در ایران دو فرضیة اصلي وجود دارد:

4-1- امكان افزایش باروري در آینده

۱( ایران در سال هاي آتي، براي بار دوم، انفجار نوزادان را تجربه خواهد کرد )حسینی

به نقل از آقاجانیان ۱۳8۳(. زیرا دختراني که طي سال هاي دهه ۱۳65-۱۳55 به دنیا آمدند؛ به

سنین تولیدمثل و باروري خواهند رسید. برآوردهاي صورت گرفته حاکي از آن است که طي

سال هاي ۱۳85-۱۳۷5 حدود ۱۲ میلیون زن به جمعیت زنان 4۹-۱5 ساله افزوده خواهد شد.

چنانچه میزان باروري کل براي هر زن فقط ۲ بچه یعني کمي زیر سطح جایگزیني باروري

باشد؛ زنان مذکور در طول دوره باروري شان روي هم رفته ۲4 میلیون نوزاد به دنیا خواهند

آورد. لازم به ذکر است که این پیش بیني محقق نشد و افزایش جمعیت در سال های 85-۹۰

حدود یک میلیون نفر در سال بود.

۲( با کاهش سریع باروري و نرخ رشد جمعیت در ایران، در آینده ممکن است دولت

علاقه چنداني به کنترل جمعیت از خود نشان ندهد یا حتي ممکن است یک سیاست افزایش

موالید را در پیش بگیرد.

نمي کنند تجربه را جایگزیني سطح زیر باروري ایران استان هاي تمام اکنون هم )۳

)عباسي شوازي ۱۳8۰(. بعضي استان ها به ویژه در مناطق روستایي، هنوز از باروري بالاتري در

مقایسه با سطح ملي برخوردارند. گذشته از این گروهي بر این باورند که سطح پایین باروري

این چنانچه است. بوده اخیر سال چند در اقتصادي تنگناهاي و مشکلات اثر در اساسا

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۳6

مشکلات تعدیل شود؛ ممکن است در آینده باروري دوباره افزایش یابد )حسیني ۱۳86: ۳۲6(.

4-2- استمرار کاهش باروري:

مدافع اصلي این فرضیه، عباسي شوازي )۲۰۰۲( است. نامبرده در بررسي تحولات باروري

و آیندة آن در ایران ضمن این که امکان افزایش باروري در آینده را غیرممکن ندانسته است

ولي استدلال مي کند که به دلایل مختلف کاهش باروري در ایران همچنان استمرار می یابد.

زیرا:

۱( هنوز تفاوت چشمگیري در میزان باروري استان ها و مناطق شهري و روستایي کشور

وجود دارد )عباسي شوازي ۱۳8۰(. بیشتر استان هاي ایران سطح متوسطي )۳/4۹-۳ بچه براي هر

زن در طول دوره باروري( از باروري را تجربه مي کنند )مرکز آمار ایران، ۱۳۷۹(. احتمال این که

استان هاي با باروري بالا به استان هاي با باروري پایین ملحق شوند؛ بسیار زیاد است. بنابراین

شکاف میان استان هاي با باروري بالا و پایین کمتر خواهد شد. این وضعیت موجب مي شود

تا در سطح ملي، باروري پایین تر بیاید. البته، تنوع قومي و مذهبي در استان هاي با باروري بالا،

نظیر سیستان و بلوچستان، هرمزگان و ایلام، موجب مي شود تا این استان ها رسیدن باروري

سطح جایگزیني را با همان سرعتي که استان هاي دیگر پیموده اند، تجربه نکنند.

۲( افزایش میزان شهرنشیني؛ بر مبناي نتایج سرشماري ۱۳۷5 کل کشور، میزان شهرنشیني

در ایران 6۱/۳ درصد بوده )حسیني ۱۳8۱( و پیش بیني شده است که در سال ۲۰۲۰ به حدود

۷5 درصد برسد )حسینی به نقل از عباسي شوازي ۲۰۰۲(.

۳( افزایش سطح سواد و تحصیلات: امروزه کودکان از همه طبقات اجتماعي به آموزش

و تحصیلات دسترسي دارند. طي دو دهه گذشته سطح تحصیلات دختران افزایش یافته و

۱۳۷ سیر تحولات جمعیت در ایران

شکاف هاي تحصیلي میان زنان و مردان به طرز چشمگیري محدود شده است. نسبت جنسي۱

جمعیت باسواد در گذر زمان کاهش یافته و به نوعي برابري جنسي نسبي منجر شده است

این امر موجب شد تا زنان نقش عمده تری در تصمیم گیري براي فرزندآوری داشته باشند.

4( افزایش سطح مشارکت نیروي کار زن در آینده؛ هر چند سطح اشتغال زنان هنوز پایین

مثال، در سال براي است ولي نسبت جنسي جمعیــت غیرشاغل همواره کاهش مي یابد.

۱۳65 نسبت جنسي جمعیت غــیرشاغل در کل کشور، مناطق شهري و روستایي به ترتیب

446/8 و۳۹5/۷ و 5۳۹/5 بــود. که پس از گذشت ده سال در سال ۱۳۷5 به ترتیب به 4۳6

.)۲۰۰۱ SCI و 5۰۳/۹ و ۳6۳/6 رسیده است )همان به نقل از

تعادل عدم نوعي اکنون هم زنان: میان در ازدواج میانگین سن افزایش چشمگیر )5

جنسي۲ در سنین ازدواج وجود دارد؛ به این معني که شمار زنان مجرد در سنین ازدواج بیشتر

از شمار مردان است و پیش بیني شده است که عمومیت ازدواج دختران ۲4-۲۰ ساله امروز

در آینده به طرز چشمگیري کاهش یابد.

بر دایسون۳ و دونالد زمینه مک این در آینده: در زنان موقعیت و منزلت افزایش )6

اساس فرضیه برابري جنسیتی4 استدلال مي کنند که یکي از عوامل اصلي کاهش باروري در

کشورهاي در حال توسعه این است که زنان بیش از پیش شبیه مردان مي شوند )همان(.

۷( اثربخشي و کارایي روش هاي تنظیم خانواده و کنترل موالید، بر اساس نتایج به دست

آمده از طرح IDHS، میزان استفاده از روش هاي جلوگیري از حاملگي5 در کل کشور، مناطق

شهري و روستایي به ترتیب ۷۳/8 و ۷۷/4 و 6۷/۲ درصد بوده است.

1- Sex Ratio.

2- Sex Imbalance.3- McDonald & Dyson.4- Gender Equity.5- Contraceptive Prevalence Rate.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۳8

8( تأثیر جهاني شدن۱ بر زندگي اجتماعي و اقتصادي انسان در کشورهاي دیگر را نمي توان

نادیده گرفت.

در پایان بحث انتقال باروري در ایران، یادآوري چند نکته، لازم به نظر مي رسد:

۱( آغاز کاهش باروري در ایران قبل از اتخاذ یک سیاست رسمي کنترل باروري و تنظیم

خانواده از سوي دولت صورت گرفت.

۲( عمومیت کاهش باروري؛ برخلاف مراحل اولیه انتقال باروري در بسیاري از کشورها،

کاهش باروري در همه گروه هاي سني به طور هم زمان اتفاق افتاد.

۳( برخلاف تجربه بسیاري از کشورها در جریان انتقال باروري، هیچ گونه شواهدي از

اشاعه کاهش باروري از مناطق شهري به مناطق روستایي وجود ندارد. کاهش باروري به طور

هم زمان در مناطق شهري و روستایي کشور صورت گرفت.

4( در گذر زمان تفاوت هاي منطقه اي و شهري و روستایي در سطوح باروري و میزان

استفاده از وسایل جلوگیري از حاملگي کمتر شده و نوعي همگرایي در رفتارهاي باروري به

وجود آمده است )حسیني ۱۳86: ۳۲8(.

از این منظر صاحبنظران این دیدگاه، استدلال مي کنند که حتي اگر در آینده دولت به اتخاذ

یک سیاست جمعیتي مبني بر طرفداري از افزایش موالید۲ بپردازد؛ به آساني نگرش والدین در

مورد بچه زایي و تصمیم گیري آن ها را تحت تأثیر قرار نمي دهد )همان(.

به آساني باروري آینده امکان ندارد در تجربه کشورهاي پیشرفته گویاي آن است که

افزایش پیدا کند. همین که هنجارهاي بعد کوچک خانوار، دروني مي شود؛ تغییر آن ها در یک

زمان نسبتا کوتاه مشکل به نظر مي رسد.

1- Globalization.2- Pro-Natalist.

۱۳۹ سیر تحولات جمعیت در ایران

ارتقاي شاخص هاي توسعه با ابتدای امر رشد جمعیت، محرک توسعه است. ولي در

اقتصادي و اجتماعي سطح زاد و ولد تقلیل یافته؛ در نتیجه رشد جمعیت تنزل مي یابد.

با ارتقاي شاخص هاي توسعه، ساخت و بافت جامعه پذیراي سطح نازل تري از زاد و ولد

مي گردد. وقتي بحث از به تعادل کشاندن رشد جمعیت از طریق کاهش سطح زاد و ولد و

باروري مي شود؛ عموم صاحبنظران بر این عقیده تأکید دارند که مهمترین عاملي که مي تواند

سطح باروري را تنزل دهد؛ توسعه اقتصادي و اجتماعي است )میرزایی ۱۳84: ۱۰۰(.

امروزه در سراسر جهان میزان باروري کشورها در حال کاهش است. در فاصله کمتر از ده

سال، از ۱۹۹5 تا ۲۰۰۲ شمار کشورهاي دارای باروري زیر سطح جایگزیني، ۲/۱ بچه براي

هر زن، با ۱8/5 درصد افزایش از 54 کشور به 64 کشور افزایش یافته است.

بر اساس پیش بیني هاي صورت گرفته این روند در آینده استمرار خواهد داشت و انتظار

به سطح نزدیک باروري رژیم در زمین کره در سال ۲۰۱5 دو سوم جمعیت که مي رود

.)۲۰۰4 SNZ جایگزیني زندگي کنند )همان به نقل از

بسیاري از کشورها، از جمله ایران، با باروري زیر سطح جایگزیني تغییرات جمعیت شناختي

در تغییرات کلیدي عناصر از یکي کرده اند. تجربه اخیر دهه دو در را و سریعي پیچیده

الگوهاي باروري تنوع قومي می باشد که در ایران فراوان است.

تجربه کنوني جامعه جهاني در زمینه رفتارهاي باروري، گویاي این واقعیت است که هم

اکنون در بسیاري از کشورهایي که به پایان مرحله انتقال باروري رسیده اند؛ باروري واقعي

زیر سطح جایگزیني است. از طرف دیگر، تحقیقات پیمایشي نشان از این واقعیت دارد که

باروري مشاهده شده همواره کمتر از منتهاي بعد خانوار ایده آل خانواده هاست. به بیان دیگر،

افراد و خانواده ها در دنیاي کنوني، رفتارهاي باروري شان برخلاف آن چیزي است که در

ذهن اندیشه مي کنند. این امر خود گویاي این واقعیت است که آن ها در تحقق ایده آل هاي

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱4۰

باروري شان با موانعي مواجه هستند. چنانچه این موانع که باعث ایجاد تفاوت ها شده است از

میان برداشته شود؛ امکان افزایش باروري در آینده دور از انتظار نیست.

5- عوامل كاهش باروري زير سطح جايگزيني

تاکنون مطالعات مختلفی به بررسی روند و تحولات باروری در ایران و عوامل مؤثر بر

آن پرداخته اند )زنجانی ۱۳۷۲،۱۳۷۱،۱۳6۹، امیر خسروی ۱۳۷4، میرزایی، کوششی و ناصری ۱۳۷5، امانی

۱۳۷8، آقاجانیان ۱۹۹۱،۱۹۹5، فولادی۱ ۱۹۹۷، آقاجانیان و مهریار ۱۹۹۹( که هر کدام با توجه به داده های

موجود، سعی در برآورد یا تبیین باروری و عوامل مؤثر بر آن نموده اند. این مطالعات بر نقش

عواملی مانند مدرنیزاسیون )پایدارفر و معینی ۱۹۹5(، کاهش مرگ و میر کودکان )رفتری۲ و دیگران

در سن تغییر عامل )عباسی شوازی ۲۰۰۱( و زنان اسدپور و هودفر۳ ۲۰۰۰(، تحصیلات و ۱۹۹5

ازدواج و باروری نکاحی تأکید نموده اند. در ادامه به سه عامل عمده اشاره می کنیم:

5-1- تغییر میانگین سن در اولین ازدواج

افزایش و به تأخیر انداختن ازدواج، یکي از عوامل مؤثر در باروري زیر سطح جایگزیني

افزایش جمله از اجتماعي اقتصادي تغییرات سایر با ازدواج سن در تغییرات می باشد.

تحصیلات زنان، همراه است )صادقي ۱۳88: 44(.

1- L.Fulady.2- A.raftry.3- Hood far and sadpoor.

۱4۱ سیر تحولات جمعیت در ایران

جدول15- ميانگين سن در اولين ازدواج به تفکيك جنس

طي سال هاي 1355-1390

13551365137513851390جنس

24/123/825/626/226/7مرد

19/719/922/423/323/4زن

منبع: مركز آمار ايران.

نمودار12- ميانگين سن در اولين ازدواج به تفکيك جنس طي سال هاي 1355-1390

3.32.9

3.2

3.94.4

0

1

2

3

4

5

1390 1385 1375 1365 1355

1355-1390تفاوت سن زوجين

منبع: براساس نتايج مركز آمار ايران.

5-2-کوتاه شدن طول دورة تولید مثل

اولین و آخرین تولد تغییر پیدا مي کند. به انتقال باروري، سن زنان به هنگام در بستر

عبارتي طول دوره تولیدمثل به طور اساسي کاهش مي یابد.

بر این اساس، سن هنگام اولین تولد به دلایلي نظیر بهبود تحصیلات زنان، افزایش سن

ازدواج و به تأخیر انداختن زمان اولین تولد در درون ازدواج از دهه ۱۳6۰ تا دهه ۱۳۷۰

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱4۲

افزایش یافته است. براي کــوهورت ازدواجي۱ دهه ۱۳۷۰، این سطح )نقطه 5۰ درصد( به

۲۰/8 سال افزایش یافته است. در مقابل افزایش سن هنگام اولین تولد، سن هنگام آخرین

تولد به مقدار زیادي کاهش داشته است. به طوري که از ۳5/۷ سال براي کوهورت ازدواجي

دهه ۱۳6۰ به ۲۷/۹ سال براي کوهورت ازدواجي ۱۳۷۰ کاهش یافته است. از این رو طول

دوره تولیدمثل زنان ایراني در بستر انتقال باروري به طور اساسي کاهش یافته و به حدود

8-۷ سال رسیده است )همان(. این در حالی است که در کشورهای دارای رشد منفی جمعیت

از دختران باردار در سنین ۱۳ و ۱4 و ۱5 سال حمایت و مراقبت می کنند و اجازه سقط

مادران این برای نگهداری می کنند. حتی دنیا می آورند و به را آن ها فرزندان نمی دهند و

مدارس جداگانه ایجاد می کنند. از طرف دیگر با مطالعه و تحقیقات توانسته اند سن باروری را

تا 6۰ سال و حتی بالاتر افزایش دهند و هیچ گاه آن را مغایر با سلامت مادران اعلام نمی کنند.

اما در کشورهایی که بنای کاهش جمعیت دارند دوران باروری را هرچه کوتاه تر می کنند و

زیر سن ۲5 و بالای ۳5 را باروری پر خطر معرفی می کنند و آن را دلیل موجهی برای سقط

میلیون ها کودک بی گناه می دانند. این دوگانگی سیاست های جمعیتی قابل ملاحظه اندیشمندان

و طرفداران حقوق بشر و حقوق کودک در جهان است.

5-3- تغییر در توالي موالید

اکثریت قریب به اتفاق زنان ایراني )۹5 درصد( اولین کودک خود را در طول یکي دو

سال بعد از ازدواج به دنیا مي آورند. هر چند در سال هاي اخیر نشانه هایي از به تأخیر انداختن

فرزندآوری وجود دارد. این الگو در طول سه دهه اخیر اندکي تغییر یافته است. توالي تولد

دوم نیز براي زنان ایراني در اوایل انقلاب خیلي بالا بوده )۹۹ درصد( اما این نسبت در سال

ــور همزمان تجربه ــک دوره معین به ط ــک واقعه جمعیتی را در ی ــت از افرادی که ی ــارت اس ــورت، عب ۱- کوه .)Brit Cohort( .ــم دوره می نامند ــه دنیا می آیند متولدین ه ــانی را که در یک دوره معین ب ــد... تمام کس می کنن

)حسینی۱۳۷۹: ۱۲(.

۱4۳ سیر تحولات جمعیت در ایران

۱۳۷۹ به 8۷ درصد کاهش یافته است. توالي تولد سوم نشان مي دهد که در دهه ۱۳6۰، ۹۷-

۹6 درصد زنان ایراني که دو بچه داشته اند؛ بچه سوم را نیز به دنیا آورده اند. درحالي که این

نسبت در سال ۱۳۷۹ به 6۰ درصد کاهش یافته است. همچنین فاصله بین تولد دوم و سوم

نیز از دهه ۱۳6۰ به بعد بیشتر شده است.

نتیجه این که تغییرات ازدواج به ویژه افزایش سن ازدواج زنان، نرم و ایده آل شدن خانواده

کوچک در جامعه، تمرکز و فشرده شدن دوران فرزندآوري، بیشتر شدن فاصله بین تولد اول و

دوم، الگوي توقف فرزندآوري در دو فرزند و کمتر شدن تقاضا براي فرزند سوم، از مسیرهاي

دستیابي ایران به باروري زیر سطح جایگزیني مي باشد )همان(.

6- دريچه جمعيتي ايران

دریچه جمعیتي، دوره اي است که در آن کمتر از یک سوم جمعیت خارج از سن فعالیت

)زیر ۱5 ساله و بالاتر از 65 ساله( و بیشتر از دو سوم جمعیت در سنین فعالیت )۱5-65

ساله( می باشند )سرایی ۱۳۹۱: ۱۲8(.

در این دوره تحولات ترکیب سني فرصت بسیار مناسب، استثنایي و تکرارناپذیري براي

توسعه )یا در صورت بي توجهي به آن براي انحطاط( فراهم مي کند )همان: ۱۲۹(. جمعیت ایران

در آستانه سرشماري سال ۱۳85 وارد دریچة جمعیتي شده است.

در حدود سال ۱4۲5 نسبت جمعیت 65 ساله و بالاتر به ۱5 درصد مي رسد و از آن پس

با شتاب بالا مي رود. چنانچه نمودار بصری نشان می دهد، نسبت وابستگی۱ سنی از ۰/5 تجاوز

می کند. در مجموع، دریچه جمعیتي ایران که در آستانه سرشماري ۱۳85 باز شده است؛ در

۱- در مباحث جمعیت شناختی، خارج قسمت جمعیت مصرف کننده به جمعیت تولید کننده را تحت عنوان »نسبت وابستگی« می شناسند. هرچه این نسبت کوچک تر باشد، آن جامعه از نظر اقتصادی وضع بهتری خواهد داشت چرا که فعالیت های تولیدی گروه تولیدکننده به جای نگهداری و حمایت گروه مصرف کننده، برای توسعه فعالیت های

اقتصادی به کار می رود.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱44

حدود چهار دهه باز مي ماند و در حدود سال ۱4۲5 بسته مي شود. جمعیت ایران پس از

خروج از دریچه جمعیتي، به سوي پیري مفرط حرکت خواهد کرد. با توجه به ثبات نسبي

درصد کم سالان )زیر ۱5 ساله ها( در جمعیت، به تدریج از جمعیت بالقوه فعال )64-۱5 ساله(

کاسته شده؛ بر جمعیت 65 ساله و بالاتر افزوده خواهد شد. در نتیجه فشاري که از سوي

سالخوردگان )به خصوص سالخوردگان فاقد پس انداز( به جمعیت در سنین فعالیت وارد

خواهد شد؛ شرایطي را پیش مي آورد که مي تواند به اندازه جمعیت به شدت جوان پیامدهاي

منفي توسعه اي داشته باشد )همان: ۱۳۲(.

نمودار13- فاز پنجره جمعيتی ايران: طول مدت، آغاز و پايان آن

ساله 15-64جمعيت

سال 15جمعيت زير

ساله و بالاتر 65جمعيت

ي سن

گ زر

ي ب ها

روهر گ

ت دمعي

د جرص

د(%

)

سال

تيمعي

ي جره

پنجفاز

غاز آ

تيمعي

ي جره

پنجفاز

ان پاي

جمعيتيي پنجرهدوران

منبع: پردازش بر اساس نتايج سرشماري هاي جمعيتي ايران 85-1335؛ برآوردهاي جمعيتي سازمان ملل 2011.

در این صورت، نسبت وابستگي سن در مقیاسي که در تاریخ بي سابقه است، کوچک

مي شود. این دوره کوتاه است و ابتدا و انتهاي آن به طور تقریبي مشخص می باشد و در حدود

چند دهه دوام مي آورد.

۱45 سیر تحولات جمعیت در ایران

نمودار14- نسبت وابستگي سني كل ايران: 1389 )2010 م( تا 1434 ) 2055 م(

منبع: همان، 133.

6-1- سیاستگذاري در فاصله دریچه جمعیتي

نباشد همه دوره ها و مراحل گذار جمعیتي مستلزم سیاستگذاري است. شاید دوره اي

که سیاستگذاري در آن، به اندازه دوره اي که دریچه جمعیتي باز است؛ حساس، لازم و در

به موهبتي بالقوه امکان به عنوان یک تبدیل دریچه جمعیتي باشد. صورت موفقیت مؤثر

جمعیتي به عنوان یک فرصت اقتصادي بالفعل، مستلزم آمادگي، سیاستگذاري، برنامه ریزي

و اجراي درست برنامه هاست. پیداست که اگر بي تفاوت از کنار این دوره منحصر به فرد در

تاریخ جمعیتي کشور عبور کنیم؛ نه تنها از مواهب بالقوه آن محروم مي شویم؛ بلکه در جریان

آن و پس از خروج از آن با مشکلات و معضلاتي مواجه خواهیم شد که به مراتب بزرگ تر

و پیچیده تر از مشکلات و معضلات پیش از ورود به آن است.

در دوره اي که دریچه جمعیتي باز است؛ سیاستگذاري به طور خاص باید بر عرضه و

تقاضاي نیروي کار متمرکز باشد. از بعد عرضه، سیاست هاي اتخاذ شده باید به تکوین یک

نیروي کار سالم، ماهر و با انگیزه بیانجامد. به سخن دیگر، این سیاست ها باید به ارتقاي سطح

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱46

تغذیه، بهداشت و سلامت نیروي کار )به خصوص نیروي کار بالقوه( و ارائه آموزش کارآمد

به آنان تأکید کند. از بعد تقاضا، سیاست ها باید به ایجاد شرایط مساعد )سیاسي، اجتماعي و

اقتصادي( براي جذب و اشتغال مولد نسل هاي بزرگ ناشي از باروري سطح بالاي گذشته که

در امواج بلند وارد نیروي کار مي شوند؛ کمک کند )سرایي ۱۳۹۱: ۱۳4(.

در تاریخ جمعیتي هر کشور، از جمله ایران، دریچه جمعیتي یک بار باز مي شود و در

زماني که باز است؛ فرصتي استثنائي براي تبدیل اقتصاد در حال توسعه کشور به اقتصادي

توسعه یافته فراهم مي کند.

البته دریچه جمعیتي، خودکار نیست و خود به خود عمل نمي کند بلکه باید فعال و

هدایت شود. تبدیل دریچه جمعیتي به عنوان یک امکان بالقوه به »موهبتي جمعیتي« به عنوان

یک فرصت بالفعل توسعه اي، مستلزم آمادگي، سیاستگذاري، برنامه ریزي و اجراي درست

برنامه هاست )همان: ۱۳۲(.

در اتخاذ این مجموعه از سیاست ها اضافه بر ملاحظات بهداشتي، آموزشي و اقتصادي

مزبور، ملاحظات جامعه شناختي هم باید لحاظ شود؛ به تعبیر دیگر، سیاست هاي مزبور در

یک بستر خاص اجتماعي برآمده از تجربه تاریخي خاص اجرا مي شوند. بنابراین اگر مناسب

با آن بستر تدوین نشده باشند؛ در اجرا با مشکل مواجه خواهند شد )همان: ۱۳5(.

موقعیت خاص کنونی و فرصت کوتاه پیش رو )حدود ۳۰ سال( ایجاب می کند که از

همه امکانات و استعدادهای مختلف مادی و انسانی در جهت سرمایه گذاری برای دستیابی

به تعادل جمعیتی بهره گیری شود زیرا متولدین دهه 6۰ به خصوص دختران، فرصت چندانی

برای ازدواج و تولید نسل ندارند و اجراي مطالعات زمینه اي، تصمیم سازي، سیاستگذاري و

به اجرا درآوردن سیاست ها وقت گیر و زمان بر است.

۱4۷ سیر تحولات جمعیت در ایران

7- نتايج پيش بيني جمعيت كشور توسط سازمان ملل

نتایج پیش بینی های اخیر سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ در مورد تحولات حجم جمعیت

ایران تا ۱۰۰ سال آینده، نشان می دهد که در صورت تحقق سناریوی حد پایین، جمعیت ایران

تا سال۱4۳۰ به حدود ۷۳ میلیون نفر با شاخص سالخوردگی ۳8/5، در سال ۱445 به حدود

6۱ میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 4۷/5 درصد و تا سال۱48۰ به حدود ۳۱ میلیون نفر

با شاخص سالخوردگی 4۷/4 درصد کاهش خواهد یافت. همچنین در صورت تحقق الگوی

رشد متوسط جمعیت ایران تا سال ۱445به حدود ۷۹ میلیون نفر با شاخص سالخوردگی

۳6/۹ درصد سپس تا سال ۱48۰ به 6۲ میلیون نفر با شاخص سالخوردگی 4۷/5 درصد

کاهش خواهد یافت )مشفق ۱۳۹۰(.

نمودار ۱5 سطح اطمینان وقوع هر یک از سناریوهای سازمان ملل را نشان می دهد. در

این نمودار، منحنی پائین نشان دهندة پیش بینی جمعیت ایران بر اساس سناریوی رشد پایین

است که سطح اطمینان وقوع این سناریو ۹5 درصد پیش بینی شده است. چنانچه کاهش نرخ

باروری با وضعیت فعلی ادامه پیدا کند، این سناریو محقق می شود. یعنی جمعیت ایران تا سال

۱48۰ کمتر از ۳۷ میلیون نفر خواهد بود. منحنی بالا، الگوی رشد جمعیت ایران، بر اساس

سناریوی رشد بالا است که سطح اطمینان این الگوی رشد نیز ۹5 درصد برآورد شده است.

دو منحنی وسط نشان دهنده الگوی رشد میانه احتمالی و رشد ثابت است و سطح اطمینان

آن ها 8۰ درصد است )همان(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱48

نمودار 15 - پيش بينی جمعيت ايران براساس سناريوهای مختلف

020000400006000080000

100000120000

1360 1380 1400 1420 1440 1460 1480 1500

ت عي

جمد

داتع

)فر

ن نيو

ميل(

سال

مختلف براي سناريوهاي مختلفسال هاي تعداد جمعيت در

بالارشد

متوسطرشد

پايينرشد

ثابترشد

منبع: سازمان ملل.

چنانچه نمودار فوق نشان مي دهد در صورت رشد بالاي جمعیت - که البته تحقق آن

بعید است- جمعیت ایران تا سال ۱48۰ حدودا ۱۱۰ میلیون نفر خواهد شد یعني طي ۹۰

سال، ۳۰ میلیون افزایش خواهد داشت، و اگر رشد متوسط داشته باشد، به کمتر از 6۰ میلیون

خواهد رسید و چنانچه با نرخ فعلي یعني رشد پایین به پیش برود جمعیت کشور به کمتر

از ۳۰ میلیون خواهد رسید و طبیعي است که همراه با این کاهش ترکیب سني جمعیت نیز

تغییرات اساسي و نگران کننده خواهد شد.

در جدول شماره ۱6 نتایج پیش بیني جمعیت کشور در صورت ادامه روند فعلي )آهنگ هاي

سال ۱۳85( گزارش شده است. همچنان که ملاحظه مي شود طبق این فرض میزان باروري

کل در طول دوره پیش بیني، زیر سطح جانشیني است که از سال ۱4۲۰ به بعد منجر به بروز

رشد منفي جمعیتي خواهد شد.

۱4۹ سیر تحولات جمعیت در ایران

جدول16- نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران بر اساس فرض حد پايين

بين سال هاي 1385 تا 1425

سالپيش بيني

تعداد جمعيت

ميزان رشد جمعيت

زمان لازم براي دو

برابر شدن جمعيت

ميزان خام مواليد

ميزان خام

مرگ و مير

ميزان باروري

كل

ميزان تجديد

نسل ناخالص

ميزان تجديد

نسل خالص

ميزان اميد زندگي

138570/501/2157/818/66/51/80/880/8470/4

139074/601/0467/116/66/21/550/760/7371/7

139578/040/7888/813/96/11/440/700/6872/8

140080/460/4914111/26/21/360/660/6573/9

140581/860/262669/36/71/300/630/6274/9

141082/650/154658/97/51/300/630/6275/9

141582/990/03-8/78/41/300/630/6276/8

142082/71-0/14-8/29/61/300/630/6277/8

142581/58-0/37-7/4111/300/630/6278/5

منبع: سازمان ملل.

پیش بیني جمعیت فوق مبتني بر مفروضات: ۱- تحولات امید به زندگي بر اساس الگوي

پیش بیني سازمان ملل در سناریوي حد پایین و با استفاده از مدل غرب کول و دمني بوده

است. ۲- میزان باروري کل بر اساس ۱/55 فرزند براي هر مادر در سال ۱۳۹۰ برآورد شده

و تغییرات آن مبتني بر سناریوي حد پایین سازمان ملل تا سال ۱4۲5 مي باشد.

همچنین مرکز مطالعات و پژوهش هاي جمعیتي با استفاده از نتایج سرشماري سال ۱۳85

به عنوان سال پایه، نسبت به پیش بیني جمعیت کشور اقدام کرد. این پیش بیني جمعیتي بر

فرض افزایش سطح فعلي باروري از ۱/55 فرزند براي هر مادر در سال ۱۳۹۰ و روند افزایش

مناسب سطح باروري کل کشور طي 4۰ سال آینده تا ۲/5 فرزند براي هر مادر مي باشد. این

الگو با فرض رشد آهسته باروري کل معرفي شده است )جدول۱۷(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱5۰

جدول17- نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران بر اساس

فرض افزايش آهسته باروري كل)از 1/8 فرزند به حدود 2/5 فرزند(

بين سال هاي 1385 تا 1425

سالپيش بيني

تعداد جمعيت

ميزان رشد

جمعيت

زمان لازم براي دو برابر شدن جمعيت

ميزان خام مواليد

ميزان خام

مرگ و مير

ميزان باروري

كل

ميزان تجديد

نسل ناخالص

ميزان تجديد

نسل خالص

ميزان اميد

زندگي

138570/501/2157/818/66/51/80/880/8470/4

139074/601/0467/116/66/21/550/760/7371/7

139578/601/0168/916/26/11/680/820/8072/8

140082/300/8482/514/66/21/820/890/8773/9

140585/430/69100/813/46/51/950/950/9374/9

141088/310/65107/213/57/12/091/02175/9

141591/210/64107/914/27/82/221/081/0776/8

142094/160/62111/314/78/52/361/151/1477/8

142596/960/55125/314/99/42/491/221/2178/5

منبع: سازمان ملل.

چون مسأله رشد جمعیت یک مسأله ساختاري است؛ به تدریج و همراه با تغییرات در

به وجود مي آید. باروري تغییر سطح امکان اقتصادي جامعه، اجتماعي، فرهنگي و ساختار

با بسته هاي تشویقي، بدون ایجاد تغییرات ساختاري بنابراین امکان افزایش جمعیت صرفا

وجود ندارد. با فرض مؤثر بودن بسته هاي تشویقي دولت، جدول فوق تنظیم شده است.

به حدود ۲/۱ )سطح جانشیني( باروري کل همانطور که ملاحظه مي شود در سال ۱4۱۰

مي رسد و پیش بیني مي شود در سال ۱4۲5 به ۲/5 فرزند افزایش یابد. بنابراین مشوق هاي

افسارگسیخته جمعیت نخواهد گردید )گزارش بررسی افزایش باعث به هیچ وجه جمعیتي

چالش ها و مسائل جمعیتی در ایران ۱۳۹۰(.

۱5۱ سیر تحولات جمعیت در ایران

8- مقايسه هرم هاي سني جمعيت ايران با الگوهاي متفاوت رشد

نشان و ۱48۰ در سال های ۱۳۹۰، ۱44۰ را ایران هرم های سنی جمعیت نمودار ۱6

می دهد. نمودارهای ردیف بالا نشان دهنده گزینه رشد کم جمعیت ایران تا سال ۱48۰ است.

در این گزینه فرض شده است که میزان باروری کل از ۱/8 بچه برای هر مادر در سال ۱۳85

به ۰/84 در سال ۱4۱۰ و به ۱/48 در سال ۱48۰ برسد. همچنین درصد سالمندان از حدود

۷/5 درصد در سال ۱۳۹۰ به حدود بیش از 4۷ درصد در سال ۱48۰ افزایش یابد.

سال ۱48۰ تا ایران متوسط جمعیت رشد گزینه نشان دهنده ردیف وسط نمودارهای

است. چنانکه ملاحظه می شود در این گزینه چنین پیش بینی شده است که میزان باروری

به سطح جانشینی افزایش یابد. با توجه به این سناریو بین گروه های سنی جمعیت در سال

۱48۰ نوعی توازن برقرار است و از سوی دیگر میزان باروری کل در حد جانشینی است

)مشفق ۱۳8۷(.

نمودارهای ردیف پائین نشان دهنده گزینه رشد بالای جمعیت ایران یعنی باروری بیش از

۲/۱ می باشد. با این حال این هرم در دهه ۱48۰، نسبت به ۱۳۹۰ تغییرات زیادی کرده و از

جوانی و جمعیت سنین فعالیت فاصله گرفته و رو به افزایش جمعیت سالمند است.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱5۲

نمودار16- هرم های سنی جمعيت ايران در سال های1390، 1440، 1480 بر اساس گزينه های رشد كم و رشد

متوسط سازمان ملل )پيش بيني سال 2004(

چنانچه ملاحظه می شود تغییرات در قاعده، میانه و رأس هرم ها تحت سناریوهاي سه گانه

و برنامه ریزي سیاستگذاري، براي ایران ملت آحاد و تصمیم گیرندگان به هشدار بهترین

اقدامات لازم در جهت پیشگیري از کاهش جمعیت است. چنانچه مشاهده مي شود در سال

۱۳۹۰ بیشترین حجم جمعیتي متعلق به دوران جواني )45-۱5 سالگي( و سنین کار است

یعني نشان مي دهد جامعه ایران جوان است و در فرصت جمعیتي به سر مي برد. اما بر اساس

سناریوي رشد بالا در سال ۱44۰ این جمعیت به رأس هرم نزدیک تر شده یعني به سنین 6۰

۱5۳ سیر تحولات جمعیت در ایران

به بالا منتقل خواهد شد و در سال ۱48۰ هرم جمعیتي به استوانگي که بر حسب اندازه هاي

یک جمعیت متعادل و پویا، جمعیت مناسب و متعادلي نیست؛ نزدیک خواهد شد. چنانچه در

نمودار نشان داده شده، در سال ۱44۰ قاعده هرم بسیار کوچک و بخش نزدیک به رأس هرم

پهن شده است؛ یعني کودکان و جوانانی کم جمعیت و سالمنداني پرجمعیت خواهیم داشت

و در سال ۱48۰ این وضعیت شدیدتر خواهد شد و کشور با بیش از 4۷ درصد سالمند، فاقد

جوانان و کودکانی برای جانشینی و دستگیری و یاری گروه های وابسته )کودکان و سالمندان(

خواهد بود.

نتایج نگران کننده سرشماری ها در دو دهه اخیر و چشم انداز نامتعادل جمعیت در دهه های

آینده، با هشدار متخصصان همراه شد و مسؤولان را نسبت به این مهم توجه داد. مقام معظم

رهبری این واقعه را یک غفلت و خطا اعلام کردند و فرمودند: »این مسئله ی تحدید نسل از

اواسط دهه ی ۷۰ به این طرف باید متوقف می شد. البته اولی که سیاست تحدید نسل اتخاذ

شد، خوب بود، لازم بود« )بیانات در اجتماع مردم بجنورد ۱۳۹۱/۷/۱۹(. »ما در سال ۷۱ به همان

مقاصدی که از تحدید نسل وجود داشت رسیدیم. از سال ۷۱ به این طرف باید سیاست را

تغییر می دادیم خطا کردیم، تغییر ندادیم. امروز باید این خطا را جبران کنیم« )بیانات در دیدار

کارگزاران نظام ۱۳۹۱/5/۳(

پس از فرمان رهبر معظم انقلاب، شورای عالی انقلاب فرهنگی به تدوین سیاست های

جمعیت در کشور اقدام کرد و طی کارشناسی های دقیقی، آن ها را در 5 ماده به شرح زیر به

تصویب رساند.

9- مصوبة شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص سياست های جمعيتی

در چارچوب تصویب نقشه مهندسي ـ فرهنگي و بر اساس تحلیل وضعیت فرهنگي

کشور، موضوع تحولات جمعیتي کشور بررسي و راهبرد کلان، راهبردها و اقدامات ملي

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱54

مرتبط با آن، به شرح مواد ذیل به تصویب مي رسد.

9-1- ماده 1- راهبردکلان

جلوگیری از کاهش نرخ باروری کل و ارتقای آن متناسب با آموزه های اسلامی، اقتضائات

راهبردی کشور، مطالعات جمعیت شناختی، آمایش و پایش مستمر جمعیتی.

9-2- ماده2- راهبردهای ملی

۱- فرهنگ سازی برای دست یابی به جمعیت مطلوب و اصلاح بینش و نگرش مسئولان

و مردم نسبت به پیامدهای منفی کاهش باروری به ویژه زیر حد جانشینی؛

۲- تدوین سیاست ها، برنامه ها و قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی برای دست یابی به

نرخ باروری مناسب، جمعیت مطلوب و لغو سیاست ها، برنامه ها و قوانین و مقررات مشوق

کاهش باروری؛

۳- تدوین الگوی سبک زندگی و ترویج آن به ویژه فعالیت های اجتماعی، آموزشی و

اشتغال زنان متناسب با معیارهای اسلامی و هماهنگ با مصالح خانواده به منظور ایفای هر چه

کامل تر نقش مادری و همسری؛

4- ایجاد و استقرار نظام مدیریت فرابخشي و جامع جمعیت کشور؛

5- آمایش مستمر جمعیتی کشور و تدوین سیاست های مهاجرتی به منظور جهت دهی به

جابجایی های جمعیتی در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی؛

6- اهتمام به ارتقاء کیفی جمعیت کشور از طریق متناسب ساختن نرخ باروری خانواده ها

با شرایط و اقتضائات سلامت، معیشت و فرهنگ آن ها.

ماده ۳- اقدامات ملي متناسب با هر یک از راهبردهاي ملي موضوع ماده )۲( به شرح

ذیل مي باشد:

۱55 سیر تحولات جمعیت در ایران

اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی، برنامه های انواع اجرای و تولید تهیة طرح جامع -۱

نمایشی، تبلیغی و غیره در رسانه های جمعی به ویژه صدا و سیما و شبکه های استانی آن با

هدف گفتمان سازی و ترویج فواید فرزند آوری و تبیین آثار منفی کاهش نرخ باروری با رعایت

شرایط و مقتضیات راهبردی.)۱و6(

۲- تبیین نظریه جمعیتی اسلام و ترویج آن توسط روحانیت برای اصلاح نگرش مسئولان

و مردم نسبت به فواید باروری و افزایش نرخ آن.)۱،۳و6(

۳- تدوین و اجرای برنامه های ترویجی، آموزشی، پژوهشی و خدمات پزشکی توسط

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جهت اصلاح نگرش عمومی.)۱و۲(

4- برنامه ریزی و فرهنگ سازی در تسهیل ازدواج، کاهش سن ازدواج و استحکام خانواده.

)۱،۲و۳(

5- حمایت از گسترش شبکه های اجتماعی و سازمان های مردم نهاد حامی کاهش سن

ازدواج جوانان و استحکام خانواده.)۱و۲(

6- آمایش و برنامه ریزی استانی و منطقه اي جمعیت با در نظر گرفتن مقتضیات اساسی

و راهبردی مربوط.)۱و5(

۷- اصلاح نگرش ها و برنامه های درسی در سطوح آموزش و پرورش و آموزش عالی

نسبت به جمعیت مطلوب و فرزندآوری و استفاده از ظرفیت های آن ها در این زمینه.)۱،۳و6(

با تأکید بر بازنگري کلیه سیاست ها، برنامه های توسعه و قوانین و مقررات کشور -8

اصلاح قوانین و مقررات تنظیم خانواده.)۲(

۹- تدوین و تصویب برنامه های هوشمند برای ارتقاء باروری. )۲و6(

به تنوع بخشی و اجتماعي مطلوب برنامه هاي حضور و الگوها اجرای و تدوین -۱۰

مشاغل زنان متناسب با مسئولیت های خانوادگي )همسری و مادری(. )۳(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱56

۱۱- ایجاد بانک های اطلاعاتی جامع جمعیتی ملی، منطقه ای و بین المللی و رصد مستمر

تحولات جمعیتی در جهت اهداف و سیاست های جمعیتی کشور.)4(

۱۲- سیاست گذاری توزیع و بازتوزیع جمعیت واعمال آن در طرح ها و برنامه های توسعه

ملی و منطقه ای.)4و5(

۱۳- بازنگری و وضع قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی فرزندآوری به صورت پلکانی

الزاماتي با رعایت سه معیار سن ازدواج، فاصله موالید و تعداد فرزندان ازطریق پیش بیني

همچون:)۲،۳و6(

۱۳-۱- پوشش بیمه اجباری درمان رایگان مادر و کودک از ابتدای بارداری تا پایان دو

سالگی کودک برای کسانی که فاقد پوشش بیمه درمانی می باشند.

۱۳-۲- اختصاص سبد تغذیه رایگان ماهانه به صورت بن کالا شامل: پروتئین، لبنیات،

برنج و حبوبات به میزان یک تا دو میلیون ریال به مادران باردار و دارای فرزند زیر ۲ سال

حداقل برای ۳ دهک درآمدی پایین و نیازمندان بر اساس ارزش ریالی سال ۱۳۹۰ به عنوان

سال پایه.

تبصره: اقلام سبد تغذیة رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین

می شود.

دارو، غذایی، مکمل های شامل رایگان درمانی بهداشتی- بسته اختصاص -۳-۱۳

آزمایش های دوره ای و موردی و معاینه های ماهیانة مادران باردار و دارای فرزند زیر ۲ سال

برای حداقل ۳ دهک درآمدی پایین و نیازمندان.

تبصره: اقلام بسته بهداشتی ـ درمانی رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش

پزشکی تعیین می گردد.

۱5۷ سیر تحولات جمعیت در ایران

۱۳-4- پوشش کامل بیمه ای برای درمان ناباروری های اولیه و ثانویه.

۱۳-5- افزایش مدت مرخصی استعلاجی زایمان به ۹ ماه و مرخصی بدون حقوق به ۲۱

ماه و جمعا به مدت ۳۰ ماه به ازای هر فرزند و در مجموع ۱۰ سال به صورت شناور با حفظ

شغل برای کلیه شاغلان بخش دولتی و غیردولتی.

تبصره: مرخصی استعلاجی و بدون حقوق قابل بازخرید نمی باشد و حداکثر تا 6 سالگی

کودک قابل استفاده است.

۱۳-6- اختصاص مرخصی استحقاقی ۲ هفته ای تولد فرزند به پدر.

تبصره: این مرخصی قابل بازخرید نمی باشد.

۱۳-۷- اجرای کامل طرح آتیه فرزندان با مبنا قرار گرفتن ارزش ریالی سال ۱۳8۹ به

عنوان سال پایه.

۱۳-8- پرداخت هدیه تولد فرزند به مادر به صورت سکه بهار آزادی طبق جدول زیر:

فرزند فرزند دومفرزند اولسن پدر يا مادرفرزند چهارمسوم

-1/5 سكهيك سكه0/5 سكهزير 25 سال

1/5 سكه1 سكه0/5 سكه-29-25 سال

1 سكه0/5 سكه--39-30 سال

۱۳-۹- افزایش سنوات تحصیلی دانشجویان مادر به ازای هر فرزند تا 4 نیم سال و کاهش

سقف واحدهای درسی در هر نیم سال تا سقف 8 واحد.

۱۳-۱۰- متناسب سازی نظام آموزشی کشور با ملاحظات جنسیتی و سیاست های جمعیتی

در ساختار، محتوا و طول مدت تحصیل.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱58

۱۳-۱۱- مراکز آموزش عالی موظفند در توزیع و تخصیص وام دانشجویی، وام ودیعه

مسکن و همچنین تخصیص خوابگاه های دانشجویی، دانشجویان متأهل دارای فرزند را در

اولویت قرار دهند.

۱۳-۱۲- دانشجویان مادر دارای فرزند زیر ۳ سال می توانند تا 5۰ درصد واحدهای درسی

نظری دوره تحصیلی خود را به صورت نیمه حضوری یا مجازی بگذرانند.

تبصره: دستورالعمل اجرایی مربوط توسط وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت،

درمان و آموزش پزشکی تهیه و ابلاغ خواهد شد.

۱۳-۱۳- فراهم آوردن امکان حضور منعطف و کاهش ساعات کار موظف، ایجاد امتیازات

خاص و تسهیلات لازم در طرح دورکاری و نیمه حضوری و سایر شیوه های مناسب اشتغال

برای زنان باردار و مادران دارای فرزند زیر 5 سال.

۱۳-۱4- حق عائله مندی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی به دو برابر افزایش می یابد.

۱۳-۱5- پرداخت پاداش اولاد به صورت ماهانه و به صورت پلکانی در کلیه قوانین و

مقررات استخدامی کشور و به شرح جدول ذیل اعمال می شود:

فرزندبراي مثال طبق قانون مديريت خدمات كشوري براي

سال 90ضريب سال× عدد ثابت× رتبه فرزند در خانواده

حق اولاد

700147000× 210× 1اول

700294000× 210× 2دوم

700441000× 210× 3سوم

700588000× 210× 4چهارم

700735000× 210× 5پنجم

۱5۹ سیر تحولات جمعیت در ایران

۱۳-۱6- اعطای مشوق های مالیاتی به خانواده، متناسب با تغییرات در بعد خانوار از طریق

تغییر در واحد مالیاتی از فرد به خانواده.

۱۳-۱۷- حمایت از طراحی، ساخت و واگذاری مسکن های چندنسلی به خانواده های

گسترده.

متأهل زنان بازنشستگی بیمه به به عنوان شغل و کمک احتساب خانه داری -۱8-۱۳

خانه دار با پرداخت بخشی از حق بیمه توسط دولت متناسب با درآمد خانواده.

۱۳-۱۹- مادران شاغل دارای ۳ فرزند و بیشتر می توانند با داشتن هر میزان سابقه کار،

علاوه بر میزان سنوات خود به ازای هر فرزند با یک سال افزایش سنوات بازنشسته شوند.

۱۳-۲۰- مادران شاغل می توانند با هر میزان سابقه کار با همان میزان سنوات بازنشسته

شوند.

۱۳-۲۱- پرداخت وام قرض الحسنه »فرزند« به مبلغ یکصد میلیون ریال به خانواده ها برای

فرزندان سوم تا پنجم با بازپرداخت ۱۰ ساله و بدون الزام به سپرده گذاری توسط بانک های

عامل برمبناي نرخ پایه سال ۱۳۹۱.

اختصاص باشد؛ سال حداکثر ۳۹ مادر سن که خانواده هایی به تسهیلات این تبصره:

مي یابد.

۱۳-۲۲- کاهش مدت خدمت سربازی متناسب با سن ازدواج و تعداد فرزندان و افزایش

حقوق و تسهیلات آن ها با رعایت ضوابط و مقررات مورد عمل ستاد کل نیروهای مسلح.

۱4- ارتقاء آمادگی های جسمی و روحی جوانان برای تربیت نسل و بارداری از طریق:

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱6۰

۱4-۱- درج عناوین و سرفصل های مربوط به آماده سازی دختران و پسران از نظر سلامت

جسمی و روحی و روانی برای عهده داری مسؤولیت ادارة خانواده و پرورش فرزندان در

متون آموزشی مقاطع مختلف تحصیلی توسط وزارت آموزش و پرورش.

و دختران ورزشی فعالیت های و درسی ساعات امکانات، اعتبارات، افزایش -۲-۱4

پسران در مدارس و دانشگاه ها

اساس بر زن و نقش خانواده و با جایگاه متناسب تحصیلی ایجاد رشته های -۳-۱4

فرهنگ اسلامي، همچون مدیریت خانه و خانواده در مقاطع مختلف توسط وزارتین آموزش

و پرورش و علوم، تحقیقات و فناوری.

۱4-4- اجرای مستمر طرح غربالگری سلامت دختران و پسران در مدارس و دانشگاه ها.

۱5- ترویج زایمان طبیعی و بدون درد و مقابله هدفمند با سزارین های غیرضروری و

سودجویانه.

۱6- خانواده های دارای 4 فرزند و بیشتر بر اساس نتایج آمایش جمعیتی و در دهک های

پایین درآمدی جامعه می توانند از یکی از دو امتیاز زیر بهره مند شوند:

۱6-۱- دریافت وام خرید مسکن به میزان دو برابر سقف وام های اعطایی بانک مسکن،

با باز پرداخت ۳۰ ساله و حداقل سود بانکی بخش مسکن.

۱6-۲- دریافت یک قطعه زمین مسکونی به مساحت ۲۰۰ - ۱5۰ مترمربع در شهرستان

محل سکونت به شرط ساخت و حداقل ۱5 سال سکونت در آن به استثناء کلان شهرهای

کشور.

ماده 3- به منظور راهبري، برنامه ریزي و نظارت و ارزیابي کلان جمعیتي، نهاد تخصصی

نظارت برنامه ریزي و ماه توسط معاونت مدیریت جامع جمعیت کشور، ظرف مدت سه

تهیة به نسبت با همکاری دستگاه های ذی ربط، و رئیس جمهور تشکیل می شود راهبردي

۱6۱ سیر تحولات جمعیت در ایران

برنامه عمل با تقسیم کار ملی و دستورالعمل های لازم اقدام می گردد و گزارش عملکرد را هر

شش ماه یک بار به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه می نماید.

ماده 4- درصورت لزوم، قوانین و مقررات متناظر با هر یک از اقدامات ملي، حسب مورد

از سوي مجلس شوراي اسلامي و هیأت وزیران به تصویب مي رسد.

مورخ و۷۱۲ جلسات ۷۱۱،۷۱۰،۷۰۹ در تبصره 6 و ماده 5 در مصوبه این ماده 5-

رسید تصـویب به فرهنگی انقلاب عالی شورای و۹۱/۳/۲ ۹۱/۲/۱۹ ،۹۱/۲/5 ،۹۱/۱/۲۲

.)www.iranculture.org(

فصل پنجم

چالش ها و مسائل انتقال جمعيتي در ايران

در يك مقياس جهاني، هدف IEC/M آن است كه به وسيله ايجاد و توسعة هنجارهاي اجتماعي و به كار گرفتن فشارهاي اجتماعي و به از آن ها، پيروي از هنجارها و مجازات عدم پيروي به پاداش وسيله انسجام اجتماعي به سمت جمعيت زدايي را به وجود بياورد. اين شيوه، روش ديناميك گروهي است كه در سطح نهادي، ملي و در نهايت در

سطح جهاني به كار گرفته مي شود.

)http://www.mashreghnews.ir/(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱64

ایران در حال حاضر از باروري طبیعي۱ به یک باروري ارادي۲ رسیده است. فرض کنیم

سیاست جمعیتي کشور بیست و اندي سال پیش با دید کارشناسي تهیه شده است. بدیهي

است که پس از گذشت این مدت، بررسي سیاست ها، ارزیابي نتایج و امکان تجدید نظر

احتمالي تقویت شده باشد )محمودی و مشفق ۱۳۹۰(.

قطعا اولین و مهمترین وظیفه هر مسئول ارشد جامعه، صیانت و اعتلاء جامعه است و

حفاظت جامعه منوط به بقاي نسل است. در فصل پیش با رجوع به منابع داخلي و بین المللي

اعتقاد به بنا برای جمعیت است زیرا نگراني جدی بر خوردیم که زمینه ساز به اطلاعاتي

باروري کل )T.F.R( که تعیین کننده تعداد صاحبنظران، اگر شاخص زاد و ولد، یعنی نرخ

فرزنداني است که جانشین والدین می شوند؛ در حد ۲/۱ بچه یا کمتر باشد به معني کاهش

تدریجي جمعیت و نهایتا انقراض نسلي است. با مراجعه به ارقام مرکز آمار ایران و سازمان

ملل در سال ۱۳85 این رقم براي کل کشور ۱/8 فرزند است. یعني ۱8 فرزند با ۲۰ نفر والدین

جایگزین مي شود که ۲ نفر کمتر از حد جانشیني است. این رقم در حال حاضر )۱۳۹۰( به

حدود ۱/6 فرزند براي هر مادر رسیده است. این کاهش باروري که از رشد باروري بسیاري

از کشورهاي اروپایي پایین تر است؛ چنانچه مدیریت نشود و برنامه های مناسبی برای آینده

پیش بیني نشود، چالش ها و مسائلي جبران ناپذیر در پي خواهد داشت و کشور را تا کمتر

از نیم قرن دیگر به بحران هاي ناشی از سقوط جمعیتي و گذار جمعیتي دوم خواهد رساند.

۱- منظور جامعه اي است که در آن استفاده از وسایل پیشگیري از حاملگي رایج نیست و زاد و ولد کنترل نشده است.

۲- منظور جامعه اي است که در آن استفاده از وسایل پیشگیري از حاملگي رایج شده و زاد و ولد حالت کنترل شده پیدا نموده است.

۱65 چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

متأثر همه ساحت هاي جامعه را تقریبا از گذار جمعیتي دوم ناشي چالش ها و مسائل

مي سازد. صاحبنظران این چالش ها را در موارد زیر خلاصه می کنند:

1- چالش ها و مسائل جمعيتي

چالش ها و مباحث جمعیتي گذار جمعیتي دوم شامل: الف( کاهش حجم و رشد جمعیت

ملي؛ ب( کاهش باروري و قدرت تجدید نسل؛ ج( افزایش میانه سني و سالمندي جمعیت و

د( کاهش جمعیت در سن کار و افزایش مهاجرین خارجي است )همان: ۱۱(.

1-1- کاهش حجم و رشد جمعیت ملي

از ویژگي هاي الگوي مابعد انتقال جمعیتي، کاهش حجم و رشد جمعیتي است که بلاکر

از بسیاري یاد مي کند. در حال حاضر از آن تحت عنوان سقوط جمعیتي در سال ۱۹4۷

کشورهاي توسعه یافته در مرحله سقوط جمعیتي هستند. انجمن جمعیت شناسي اروپا۱ تعداد

کل جمعیت اروپا را در سال ۲۰۰۹ معادل 4۹۷/8 میلیون نفر اعلام نموده است که تا سال

۲۰۳۰ به 4۹۳/۷ میلیون نفر خواهد رسید. این ارقام نشان مي دهد که جمعیت اروپا طي ۲۰

سال آینده حدود 5 میلیون نفر کاهش خواهد داشت.

فعلي روند ادامه صورت در کشور جمعیت پیش بیني نتایج ۱و۲ شماره جداول در

)نرخ هاي سال ۱۳۹۰( با طول باروري متفاوت در سال پایه مطالعه شده است. همچنان که

ملاحظه مي شود تداوم میزان باروري کل، زیر سطح جانشیني در طول دوره پیش بیني موجب

مي شود که از سال ۱4۱5 با رشد منفي جمعیتي مواجه شویم. میزان باروری کل در طول دوره

پیش بینی زیر سطح جانشینی است که از سال ۱4۲۰ به بعد منجر به بروز رشد منفی جمعیتی

خواهد شد )همان: ۱۲(.

1- www.populationeurope.org

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱66

جدول18- نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران ادامه روند گذشته

بين سال هاي1385 تا 1425

ميزان باروري كل سال پايه: 1/8 )جمعيت كل(

سال پيش بيني

تعداد جمعيت

ميزان رشد

جمعيت

ميزان خام مواليد

ميزان خام مرگ ومير

ميزان باروري

كل

ميزان تجديد

نسل خالص

ميزان اميد

زندگي

138570/501/2518/66/11/80/8871/3

139074/791/1017/16/11/60/7872/2

139578/530/8714/96/21/540/7573

140081/280/57126/41/480/7273/8

140582/940/31106/81/410/6974/7

141083/840/159/27/61/350/6675/5

141584/200/049/18/71/350/6676/3

142083/96-0/128/69/91/350/6677/1

142582/94-0/337/811/21/350/6678

منبع: محمودی و مشفق 1390.

۱6۷ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

جدول19- نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران ادامه روند گذشته

بين سال هاي 1385 تا 1425

ميزان باروري كل سال پايه: 1/96 )جمعيت كل(

سال

پيش بيني

تعداد

جمعيت

ميزان رشد

جمعيت

ميزان

خام مواليد

ميزان خام

مرگ ومير

ميزان

باروري كل

ميزان

تجديد نسل

خالص

ميزان

اميد زندگي

138570/501/4120/26/11/960/9671/3

139075/021/09176/11/60/7872/2

139578/770/8714/86/21/540/7573

140081/510/57126/31/480/7273/8

140583/180/31106/81/410/6974/7

141084/120/169/37/61/350/6675/5

141584/530/059/28/71/350/6676/3

142084/33-0/028/79/91/350/6677/1

142583/32-0/337/811/11/350/6678

منبع: محمودی و مشفق 1390.

1-2- کاهش باروري و قدرت تجدید نسل

یکي دیگر از مسائل جوامع داراي الگوي ما بعد انتقال جمعیتي، بحران باروري و تجدید

تا حدود توسعه یافته ملي در کشورهاي نسل است که مشکل کاهش حجم جمعیت هاي

زیادي متأثر از آن است. به زعم بسیاري از جمعیت شناسان، کاهش باروري بعد از چند دهه

متوالي، غرب را با یک بحران جمعیتي مواجه ساخته است۱.

با انتقال کلاسیک جمعیتي، رشد طبیعي جمعیت پایان بونگارت )۱۹۹۷( مي گوید در

تحقق سه شرط به رشد صفر و منفي میل مي کند:

1- www.voxeu.org

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱68

۱- سطوح باروري به کمتر از سطح جانشیني میل کند )میزان باروري کل کمتر از ۲/۱(۱؛

۲- ساختار سني جمعیت به سالخوردگي گرایش یابد.

.)Bonggarts 1997( ۳- کاهش مرگ ومیر متوقف شود

الگوي گذار باروري در ایران نشان دهندة تغییر از باروري خیلي بالا به باروري خیلي پائین

است. در سال ۱۳85، میزان باروري کل برابر ۱/8 بچه براي هر مادر بوده است. چهار استان

کشور میزان باروري بین ۱/۲ و ۱/6 فرزند و ۱۳ استان نیز باروري بین ۱/۷ و ۲/۱ فرزند

داشته اند. میزان باروري کل در ۱۲ استان بین ۲/۱ و ۲/4 فرزند بوده و تنها استان هاي هرمزگان

با میزان باروري کل ۲/5 و سیستان و بلوچستان با باروري کل ۳/۷ فرزند بالاترین باروري در

کل کشور را دارا بوده اند )مشفق و محمودی به نقل از عباسي و دیگران ۲۰۰6(. در سرشماري سال

۱۳۹۰ این روند همچنان رو به کاهش بود و رشد جمعیت از ۱/4۱ در سال ۱۳85 به ۱/۰۹

در سال ۱۳۹۰ رسید )مشفق و محمودی ۱۳۹۰(.

نمودار17- باروری كل در سناريوهای مختلف

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

1360 1380 1400 1420 1440 1460 1480 1500

كلي

وربار

سال

مختلف مختلف براي سناريوهاي سال هاي باروري كل در

بالارشد

متوسطرشد

پايينرشد

ثابترشد

منبع: سازمان ملل.

۱- اگر سطح باروري بالاتر از سطح جانشیني باشد، رشد جمعیت بالاتر از صفر خواهد بود، اما اگراز سطح جانشیني )۲/۱( کمتر شود، رشد جمعیت در بلندمدت منفي خواهد شد.

۱6۹ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

1-3- کاهش جمعیت در سن کار

یکي از مسائل اساسي جمعیتي کشورهایي که در مرحله مابعد انتقال جمعیتي قرار دارند؛

کاهش جمعیت در سن کار و به دنبال آن افزایش تدریجي جمعیت مهاجران خارجي است.

بعد از دوران انتقال از برهه انفجار موالید، نسل هاي بعدي به تدریج کوچک تر و کوچک تر

خواهند شد و در نتیجه حجم جمعیت وارد شده به سن کار هم رو به کاستي مي گراید و

کمبود نیروي کار فراهم مي شود.

جدول20- تحولات درصد جمعيت در سن كار )64-15 سال( در ايران تا سال 1405

روستاييشهريجمعيت كلسال

138569/7371/5265/84

139070/9672/2968/03

139569/8871/0967/20

140068/5469/6466/18

140569/4770/2867/85

3/05+1/73-0/37-تغييرات به درصد

منبع: زنجاني و ديگران 1389.

جدول شماره ۳ نشان مي دهد که جمعیت در سن کار تا سال ۱4۰5 به ویژه در مناطق

شهري کشور روند کاهشي خواهد داشت. جمعیت در سن کار کل کشور ۰/۳۷- مناطق

شهري ۱/۷۳- درصد کاهش نسبت جمعیتي را تا سال ۱4۰5 نشان مي دهند. به طور مشخص

مي توان از جدول فوق چنین استنباط کرد که جمعیت در سن کار از سال ۱۳۹۰ به بعد روند

کاهشي خود را آغاز خواهد نمود )همان(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۷۰

1-4- افزایش میانه سني و سالمندي جمعیت

از دیگر ویژگي هاي دومین انتقال جمعیتي )کاهش مداوم باروري و افزایش امید زندگي(

افزایش میانگین سني جمعیت جامعه است. بر اساس برآوردهاي به عمل آمده میانه سني در

ایران در سال ۱۳85 حدود ۲4/۷۲ سال بوده است که این شاخص در سال ۱4۰۰ به حدود

۳۱ سال و در سال ۱4۳۰ به بیش از 4۰ سال افزایش خواهد یافت.

کاهش میزان مرگ ومیر و به دنبال آن کاهش میزان موالید، باعث افزایش امید زندگي و

افزایش جمعیت سالمندان مي شود. در این مرحله در اثر افت باروري طي چند دهه، جمعیت،

وارد دوره ي سالمندي مي شود. برخي از جمعیت شناسان اصطلاحا از آن تحت عنوان انفجار

عمودي سالخورده ها یاد مي کنند. در نهایت سالخوردگي جمعیت در مرحله پیشرفته اي قرار

مي گیرد که معکوس شدن هرم سني تعبیر می شود.

کشورهاي درصد جمعیت از ۲۰ بیش در حال حاضر ملل سازمان مطالعه اساس بر

توسعه یافته بالاتر از 6۰ سال سن دارند و این نسبت تا سال ۲۰5۰ به ۳۲/4 درصد کل جمعیت

به ۱۱ نزدیک تا سال ۲۰۲5 این پیش بیني بر اساس کشورهاي توسعه یافته خواهد رسید.

درصد از کل جمعیت ایران در سنین بالاي 6۰ سال قرار خواهد گرفت و این نسبت تا سال

۲۰5۰ به نزدیک ۲6 درصد می رسد؛ یعني بیش از یک چهارم کل جمعیت ایران سالخورده

خواهند بود. این تحول بزرگ مستلزم توسعه قابل ملاحظه اقدامات حمایتي و تأمیني است

)همان(.

۱۷۱ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

نمودار18-شاخص سالخوردگی1 دو سناريوهای مختلف

0

10

20

30

40

50

60

1360 1380 1400 1420 1440 1460 1480 1500

يدگ

ورخ

سالص

اخش

سال

مختلف براي سناريو هاي مختلفسال هاي شاخص سالخوردگي در

بالارشد

متوسطرشد

پايينرشد

ثابترشد

منبع: سازمان ملل.

جدول21- تحولات تعداد و درصد رشد سالانه كل جمعيت و جمعيت سالمند

)60ساله به بالا( كشور طي سال هاي 1390- 1355

جمعيتسال)هزار نفر(

جمعيت سالمند60 ساله و بيشتر

)هزار نفر(

سهم جمعيت سالمند از جمعيت كشور )درصد(

متوسط رشد سالانه )درصد(

كل جمعيت

جمعيت سالمند

13553370917716145/2--

13654944526863505/43/914/2

13756005548839781276/61/964/8

13857049578251210437/31/612/8

1390751496696205998-1/293/9

منبع: مركز آمار ايران، نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسكن در سال هاي 1355-1390.

۱- شاخص سالخوردگی: نسبت جمعیت بالای 65 سال به جمعیت زیر ۱5 سال.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۷۲

جدول22- تحولات جمعيت 60 سال به بالا تا افق سال 1405

كل مرد و زن 13851405سال)تعداد، هزار نفر(

كل افزايش در فاصله 1385 -1405

492796/2+512110048كل كشور

4352110/3+32797631شهري

57583/18+18422417روستايي

منبع: زنجاني، حبيب ا... و ديگران 1389.

جدول فوق نتایج یکي از تازه ترین مطالعات در زمینة تحولات سالمندي در ایران را نشان

مي دهد. همان طور که ملاحظه مي گردد؛ جمعیت 6۰ سال به بالا تا سال ۱4۰5 بیش از ۹6

درصد افزایش خواهد داشت که در حدود 5 میلیون نفر به جمعیت فعلي سالمند کشور اضافه

خواهد شد.

1-4-1- مراحل سالمندي جوامع

سالمندي جمعیت سه مرحله دارد: مرحله اول مرحله سالمند شدن است. در این مرحله

بین ۷ تا ۱4 درصد از جمعیت جامعه در سنین بالاي 6۰ سال قرار دارد. مرحله دوم، مرحله

در سنین تا ۲۱ درصد جمعیت جامعه بین ۱4 مرحله این در است. سالمند شده جامعه

بالاي 6۰ سال قرار دارد و مرحله سوم مرحله فوق سالمندي است. در این مرحله بیش از

۲۱ درصد از جمعیت در سنین بالاي 6۰ سال قرار دارند. جدول 6 نشان مي دهد برخي از

کشورهاي توسعه یافته مثل آلمان و انگلستان بین سال هاي ۱۹4۰ تا ۱۹۷۰ در مرحله سالمند

شدن قرار داشته اند و از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۳۰ وارد مرحله دوم از سال ۲۰۳۰ به بعد وارد مرحله

به مرحله فرانسه انگلستان و آلمان، سوم سالمندي مي شوند. ورود کشورهاي توسعه یافته

سالمند شدن از سال ۱۹4۰ و ژاپن از سال ۱۹۷۰ بوده است. این کشورهاي توسعه یافته به

۱۷۳ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

همراه کشور کره جنوبي در سال هاي ۲۰۱۰ تا ۲۰۳۰ وارد مرحله فوق سالمند شدن رسیده؛

از سال ۲۰5۰ به بعد وارد مرحله فوق سالمندي )انفجار سالمندان( مي شوند.

توسعه یافته کشورهاي دیگر از بعد که ژاپن توسعه یافته کشور اینکه توجه قابل نکته

وارد مرحله اول سالمندي شده بود؛ قبل از همه کشورها وارد مرحله فوق سالمندي )انفجار

سالمندان( مي شود )مشفق و حسیني۱۳۹۰(.

جدول23- مراحل سالمندي جمعيت و مدت زمان عبور از يك مرحله به مرحله بعدي

كشورهارديفمرحله

سالمندشدن )7-%14(

مرحله سالمند شده

)14-%21(

مرحله فوق سالمندي )انفجار

سالمندان( )21%+(

مدت زمان عبور از يك مرحله به مرحله

ديگر

مرحله اول به دوم

مرحله دوم به سوم

201020102515-19951995-1970ژاپن1

201520154045-19701970-1940آلمان2

202020206030-19901990-1940فرانسه3

203020304555-19751975-1940انگلستان4

202520251510-20152015-2000كره جنوبي5

205020502010-20402040-2020ايران6

205520552515-20402040-2015تركيه7

207020703020-20502050-2020مصر8

208520854025-2060-پاكستان9

منبع: سازمان ملل ۲۰۱۰.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۷4

1-4-2- مقايسه سرعت سالمندي در ايران و بحران پیش رو

تحولات شاخص سالمندي جمعیت۱ و سرعت سالمندي براي کشورهاي مورد مطالعه در فاصله سال هاي ۱۳85-۱۳۳5 در جدول فوق آورده شده است. این شاخص براي کشورهاي در حال توسعه در مقایسه با کشورهاي توسعه یافته تا سال ۲۰۲5 کمتر است به جز کشور کره جنوبي که در سال ۲۰۲5 به ۱۹۰/6۲ درصد مي رسد که حتي از بعضي از کشورهاي توسعه یافته مانند انگلستان و فرانسه بیشتر است. از سال ۲۰5۰ به بعد این شاخص در بعضي از کشورهاي در حال توسعه مانند ایران، ترکیه و کره جنوبي نزدیک به کشورهاي توسعه یافته حتي از بعضي از کشورها بیشتر است. نکته قابل تأمل اینکه این شاخص در سال هاي ۲۰۷5 و ۲۱۰۰ براي ایران بیشتر از کشورهاي مورد مطالعه است و این زنگ هشداري براي برنامه ریزان و سیاستگذاران کشور مي باشد که جمعیت کشور با سرعت زیادي در حال حرکت به سوي سالمندي است که اگر به سرعت سالمندي در این جدول نگاهی بیاندازیم متوجه مي شویم که بیشترین سرعت سالمندي در بین کشورهاي مورد مطالعه مربوط به ایران و بعد از آن مصر است. این جدول نشان مي دهد که سرعت سالمندي در کشورهاي در حال توسعه بالاتر از

کشورهاي توسعه یافته است )همان(.جدول24- تحولات شاخص سالمندي جمعيت و سرعت سالمندي از سال 1950 تا 2100

آلمانژاپنفرانسهانگلستانكره جنوبيپاكستانتركيهمصرايرانسال

195022/4813/2713/4719/3812/2569/7171/5321/8262/97

197511/6412/8115/5513/4614/6784/476/2848/0794/92

200018/518/7025/2214/4553/56108/94109/44159/2149/25

202567/5542/4567/6327/62190/62147/48156/59282/4246/33

2050239/66102/16161/6876/34295/82172/19173/05310/3258

2075273/5176/69220/48154/6251/41188/67179/56261209/22

۲۱۰۰۲۷۳/5۱۹5/۷5۲۲۳/۹6۱۹8/۲۲۲5/68۱۹/۱۷۲۲۰/۲8۲۲۳/۳۲۱۰

۲/۰48۲/۰۱6۱/۹8۷۱/8۳۷۱/۷۲۱۰/8۷۲۰/86۳/۷8۳۰/54۰سرعت سالمندي)۲۰۰۰-۲۱۰۰(

منبع: آمار سازمان ملل 2010.

۱- شاخص کلي سالخوردگي جمعیت: نسبت جمعیت 6۰ ساله و بیشتر به جمعیت زیر ۱5 سال.

۱۷5 چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

نمودار۱۹ روند تغییرات شاخص هاي سالخوردگي جمعیت کشورهاي مورد مطالعه را

در فاصله سال هاي ۲۱۰۰-۱۹5۰ نشان مي دهد. شاخص کلي سالخوردگي جمعیت )درصد

جمعیت 6۰ ساله و بیشتر به جمعیت زیر ۱5 سال( طي این دوره حاکي از یک سیر صعودي

طي سال هاي ۲۱۰۰-۱۹5۰ براي کشورهاي در حال توسعه ایران، مصر، ترکیه و پاکستان

است و براي کره جنوبي این روند از سال ۱۹5۰ تا ۲۰5۰ صعودي می باشد که بعد از آن

کاهش مي یابد. این شاخص در کشورهاي توسعه یافته براي انگلستان و فرانسه از سال ۱۹5۰

تا ۲۱۰۰ شاهد افزایش ولي براي ژاپن و آلمان این شاخص از سال ۱۹5۰ تا ۲۰5۰ افزایش و

بعد از سال ۲۰5۰ تا سال ۲۱۰۰ کاهش داشته است )همان(.

نمودار19- تحولات شاخص سالمندي جمعيت و سرعت سالمندي

از سال 1950 تا 2100 در كشورهاي مورد مطالعه

منبع: مركز آمار ايران.

سیاست هاي کشور سالمندان زمینه در الان همین اگر که است این توجه قابل نکته

پیش دستانه اتخاذ نگردد؛ سالمندي در کشور به یک بحران جدی تبدیل خواهد شد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۷6

در حال حاضر همان گونه که کشور ایران به علت جواني جمعیت با انباشتگي نیازهاي

جمعیت جوان مواجه است؛ در صورت عدم سیاستگذاري ها و برنامه ریزي هاي درست، دقیق

نیازهاي جمعیت انباشتگي با نزدیک آینده اي بلندمدت درمورد جمعیت سالخورده، در و

سالمند مواجه خواهد بود و به بیان روشن تر وضعیت بحراني که هم اکنون در مورد جمعیت

جوان در کشور حاکم است در آینده همین وضعیت را با ماهیتي به مراتب، دشوارتر براي

جمعیت سالخورده تجربه خواهیم نمود.

را نمود و مشکلات موجود ترسیم به خوبي را آینده دورنماي باید اکنون از هم لذا

شناخت، نیازها و مسائل فردا را تخمین زد و برآورد نمود و برنامه شفاف و کارآمد را در

پي گرفت. همه اینها به مطالعات جامع نگر و عمیق نیاز دارد تا موضوع را در سطح خرد و

کلان بررسي کند.

زنانه شدن سالخوردگي یعني افزایش نسبت زنان به مردان سالمند نیز پدیده اي است که

در کشورهاي در حال توسعه مثل ایران و پاکستان مشاهده مي شود لذا در سیاستگذاري در

خصوص سالمندان توجه به رویکردهاي جنسیتي یک امر اجتناب ناپذیر است. ماهیت و نوع

نیازهاي زنان سالمند با مردان سالمند کاملا متفاوت است )همان(.

بر اساس نتایج اولیه آمارگیري )سال ۱۳۹۰( جمعیت کشور به ۷4 میلیون و ۹6۱ هزار و

۷۰۲ نفر رسید. این رقم در سال ۱۳85 معادل ۷۰ میلیون و 4۹5 هزار و ۷8۲ نفر بود«. به این

ترتیب نرخ رشد جمعیت کشور در حد فاصل بین سال 85 تا ۹۰ از ۱/6 درصد به ۱/۳ درصد

کاهش یافته است. به گفته عادل آذر نسبت مردان به زنان در کشور 5۱ به 4۹ درصد و نسبت

جمعیت شهري به روستایي نیز بر اساس نتایج اولیه آمارگیري ۷۱ به ۲۹ درصد بوده است.

وي یادآوري کرد: »در سال 85 نسبت مردان به زنان در کشور همان رقم 5۱ به 4۹ درصد

اما نسبت جمعیت شهري به روستایي 68 به ۳۲ درصد بود«. ایشان توضیح داد: »بر اساس

۱۷۷ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

نتایج اولیه سرشماري به ازاي هر ۱۰۳ مرد، ۱۰۰ زن در کشور وجود دارد که این نسبت در

سال 85 نیز همین ارقام بود«. رئیس مرکز آمار ایران با اشاره به این که پیش بیني این مرکز

درباره متوسط نرخ رشد جمعیت کشور ۱/4۷ درصد بود که محقق نشد؛ اظهار داشت: »بعد

خانوار ایراني نیز بر اساس نتایج اولیه سرشماري به ۳/6 نفر کاهش یافته است. این رقم در

سرشماري سال ۷5 معادل 4/4 و در سال 85 معادل چهار نفر بود« )خبرگزاري خبرآنلاین، به نقل

از رئیس مرکز آمار ایران، ۹۰/۹/۲8(.

2- چالش هاي فرهنگی- اجتماعی

2-1- بحران ساختاري خانواده

زماني که جوامع وارد دومین انتقال جمعیتي مي شوند؛ نظام ارزشي و نگرشي آن ها به ویژه

در زمینه ازدواج، تشکیل خانواده و ارزش فرزندان تغییرات اساسي مي یابد. در این مرحله

شکل سنتي تشکیل خانواده، تعریف سنتي نقش زنان و مردان در خانه و تعهدات و قیود

خانوادگي نیز تغییر خواهد کرد و این به علت حضور بیشتر زنان در آموزش و اشتغال و شیوع

ارزش هاي اجتماعي طبقه متوسط غرب در جوامع در حال توسعه است.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۷8

ناسازگاري هاي افزایش به تشکیل خانواده، کمتر تمایل و ازدواج افزایش سن امروزه

زوجین، افزایش طلاق، کاهش نرخ شیوع ازدواج، افزایش نرخ تجرد قطعي، تمایل کمتر براي

داشتن فرزند و برعکس تمایل بیشتر به خودشکوفایي فردگرایانه، حتي افزایش گرایشات

مردستیزي در بین زنان، پتانسیل فرزندزایي را کم خواهد کرد. در نتیجه سیاست هاي تشویق

موالید دولت ها در زمینه راغب تر نمودن نسل جدید به داشتن فرزند، حتي اثربخشي بسیار

کمي خواهد داشت. تحولات خزنده و تدریجي شاخص هاي تجرد، ازدواج و طلاق گویاي

این واقعیت است که زمینه هاي ساختاري فرزندزایي در ایران رو به تضعیف است )جدول8(

)مشفق و محمودی ۱۳۹۰: ۱۷(

جدول25- روند تغييرات شاخص هاي ازدواج و طلاق در ايران در سالهاي 1365-1385

نسبت طلاق به ازدواج)درصد(

نسبت تجرد قطعي عموميت ازدواج ميانگين سنازدواج سال

و جنسزن مرد زن مرد زن مرد

9/7 1/4 1/7 98/6 98/3 20/1 23/8 1365

7/9 1/2 1/1 98/8 98/9 22 25/2 1375

12/9 2/1 1/6 97/9 98/4 23/2 26/6 1385

منبع: مشفق و محمودی 1390.

2-2- اختلال در حمایت هاي بین نسلي

یکي از چالش هاي اجتماعي- فرهنگي پیش رو براي کشورهایي که با موضوع سالمندي

جمعیت مواجه مي شوند کاهش حمایت هاي بین نسلي است . بایستي به این نکته توجه کرد

که جمعیت ها در مراحل پایاني گذار جمعیتي با افزایش تعداد جمعیت سالمند مواجه خواهند

شد، در صورتي که افت اساسي و مستمر در باروري رخ دهد، جمعیت هاي سالمند بدون

پشتوانه حمایت نسلي خواهند ماند، اگر سطح باروري مطلوب باشد؛ نه تنها حمایت هاي بین

۱۷۹ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

نسلي خانوادگي تقویت می شود، بلکه فشار اقتصادي کمتري بر بخش هاي تأمین اجتماعي و

صندوق هاي بازنشستگي وارد خواهد شد )همان(.

2-3- شكاف هاي نسلي در اثر به هم خوردن توازن جمعیت نسل ها

چالش دیگر، تأثیر سالمندي جامعه بر اتحاد و پیوستگي بین نسل هاي مختلف جامعه

خواهد بود. به دلیل اینکه در جامعه اي که حدود یک سوم جمعیت آن را سالمند بالاي 65

سال تشکیل مي دهند؛ احتمالا تعامل بین نسل جوان و گروه سالمندان ممکن است با دشواري

روبه رو شود و شکاف نسلي بیشترگردد. دولت ها با مشارکت سازمان هاي مردم نهاد و رسانه ها

براي نزدیک کردن دو نسل و کم کردن شکاف نسلي باید از سیاست هاي معیني استفاده نمایند.

در کشوري مانند ژاپن یک تفاوت بین نسلي این است که جوانان در مقایسه با والدین خود

قدرت برنامه ریزي طولاني مدت بر شغل و آینده شغلي خود ندارند و فرصت هاي شغلي

براي آن ها محدودتر بوده، ممکن است بیشتر به مهاجرت هاي شغلي روي آورند )همان به نقل

.)۲۰۰6 Weil از

2-4-کاهش تدریجي سرمایه اجتماعي

»پاتنام«۱ )۱۹۹۳( تمام ویژگي هاي اجتماعي نهادها و سازمان ها از قبیل اعتماد، هنجارها

اجتماعي محصول جانبي است. سرمایه نامیده اجتماعي را سرمایه اجتماعي و شبکه هاي

دیگر فعالیت هاي اجتماعي مي باشد. کولمن سرمایه اجتماعي را قدرت و توانایي مردم براي

از افراد تدریجي فاصله گرفتن با یکدیگر مي داند. در گذار دوم جمعیتي ارتباط برقراري

شبکه هاي اجتماع محور، ماهیت سرمایه اجتماعي را تغییر خواهد داد. ترویج روابط عاطفي

فردگرایانه، انسجام اجتماعي و سرمایه شبکه هاي اجتماعي را به شدت کاهش مي دهد )همان(.

1- Patnam.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱8۰

2-5- جمع شدن چترهاي حمایتي خانواده از سالمندان

براي بسیاري از سالمندان در کشورهاي توسعه یافته، خانواده، دومین یا سومین منبع مهم

حمایت محسوب مي شود که این وضعیت یک الگوي جدید است. قبل از قرن بیستم که

دوره وابستگي کهنسالي خیلي کوتاه تر بود؛ میزان هزینه دولت براي سالمندان خیلي کم بود

و همخانه بودن سالمندان با فرزندان یک هنجار محسوب مي شد . به عنوان مثال در ایالات

متحده امریکا، بخشي از جمعیت بیوه سالمندي که با فرزندانشان زندگي مي کردند از 6۷% در

سال ۱۹۲۰ به ۲۰% در سال ۱۹۹۰ افت کرد . تنها ۲/۷ درصد از جمعیت واقع در سنین 6۰ سال

به بالا در آمریکا حمایت فرزندان خود را به عنوان منبع مهم درآمد در سال ۲۰۰۱ ذکر کرده اند .

حتي در ژاپن، جایي که حمایت بین نسلي به طور سنتي نقش مهمتري را بازي مي کند؛ قسمتي

از جمعیت 6۰ ساله و بالاتر که فرزندانشان را به عنوان منبع اصلي حمایت ذکر کرده بودند؛

از ۲۹/8% در سال ۱۹8۱ به ۱۲% در سال ۲۰۰۱ افت کرده است. هم خانه بودن سالمندان با

فرزندانشان نیز به طور قابل توجهي در ژاپن کاهش یافته است. در آینده حتي هم خانگي ها و

حمایت اقتصادي بین نسلي در ژاپن به علت افزایش بیکاري ، بي ثباتي کار، تأخیر در ازدواج

و افزایش طلاق در بین جوانان با مشکلاتي روبه رو خواهد شد.

مورد بهداشتي مراقبت هاي پیرامون دولت ها براي را چالش هایي جمعیت، سالمندي

نیاز، پرداخت حق بیمه درماني و مستمري بازنشستگي جمعیت رو به تزاید سالمندان فراهم

خواهد کرد. به علت طولاني شدن امید زندگي ، سالمندان مدت طولاني تري از خدمات بیمه و

بازنشستگي خود استفاده مي کنند. در حالي که در فعالیت هاي در آمد زا مشارکت کمتري دارند

همچنین در بسیاري از کشورها مانند ژاپن که با سالمندي جمعیت مواجه شده اند ازدیاد مستمر

جمعیتي که حق بازنشستگي پرداخت نمي کنند؛ نگراني هایي را براي دولت فراهم آورده است

)همان(.

۱8۱ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

3- چالش هاي سياسي- امنيتي

از مهمترین و فراگیرترین آسیب هاي ناشي از کاهش جمعیت، چالش هاي سیاسي- امنیتي

است که جوامع مابعد انتقال را تهدید می کند. در رژیم هاي دموکراسي که مبناي تصمیمات

کلان، تعداد آرا است؛ بیش از آنچه آرا ء و اندیشه هاي برتر تعیین کننده باشد؛ اتحاد افکار و

همراهي هاي سیاسي میدان دار خواهند بود و به دلیل آن که اکثریت حق بیشتري خواهند

داشت، تعداد نفوس در مشارکت هاي اجتماعي و جهت گیري هاي سیاسي، از اساسي ترین

عناصر بوده و در صحنه هاي بین المللي، جمعیت کشورها مورد ملاحظة سازمان هاي بین المللي

است. کشور چین به دلیل جمعیت برتر دنیا در کنار کشورهاي داراي حق وتو قرار گرفت.

از نظر پستن و مک لین )۲۰۰5( تبعات سیاسي باروري خیلي پایین و سالخوردگي جمعیت،

کاهش توان سیاسي، جاه طلبي ملي و قدرت نظامي است )همان به نقل از پستن و مک لین ۲۰۰5:

.)۲6

کاهش جمعیت در ایران گرچه با تصمیم مسؤولان وقت و ارادة عمومي و در شرایطي

خاص صورت گرفت؛ اما ادامه آن موجبات امید و شادي دشمنان ملت را فراهم کرده است.

برژینسکي سیاستمدار کهنه کار و مشاور امنیت ملي سابق آمریکا گفته است: »از فکر کردن

به حمله پیشدستانه علیه تأسیسات هسته اي ایران اجتناب کنید و گفت وگوها با تهران را حفظ

نمائید، بالاتر از همه بازي طولاني مدتي را انجام دهید؛ چون زمان، آمارهاي جمعیتي و تغییر

نسل در ایران به نفع رژیم کنوني نیست« )مصاحبه جرالد سیب، دبیر روزنامه آمریکایي »وال استریت

ژورنال« با برژینسکي، مارس ۲۰۰۹(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱8۲

3-1- کاهش توان نظامي

یکي از چالش هاي اساسي جوامع در دوره مابعد انتقال جمعیتي، کاهش توان نظامي و

قدرت بازدارندگي جوامع است.

در کشورهاي صنعتي، از جمله استرالیا و کانادا، مشکلات راهبردي ناشي از کاهش نرخ

باروري به اتخاذ سیاست هایي در جهت افزایش جمعیت منجر شد. در جنگ جهاني اول

نخست وزیر استرالیا، ویلیام بیلي هاگز مردم کشورش را در زمینه انقطاع نسل هشدار داد و

آن ها را به زاد و ولد بیشتر تشویق نمود. در جنگ جهاني دوم نخست وزیر استرالیا )کورتین(

به یک امنیت خود، همانند آسیاي پرجمعیت، براي حفظ استرالیا داد که کشور هشــدار

جمـعیت ۳۰ میلیوني نیاز دارد. اساس هدف کورتین براي دستیابي به جمعیت ۳۰ میلیوني

در گذر زمان محو شد. اما از آنجا که جمعیت استرالیا در آن زمان ۷ میـلیون نفر بود؛ کاملا

روشن بود که افزایش باروري نمي توانست براي افزایش جمعـیت استرالیا کافي باشد. از این

رو اکثر نخبگان سیاسي استرالیا در اعلام توافق با سیاست هاي »استـرالیاي سفید« که به اوایل

دهه ۱۹۹۰ بر مي گشت؛ از سیاست هاي مهاجرت از کشورهاي دیگر به ویژه انگلستان و بعضا

از سایر کشورهاي اروپایي استقبال و از آن حمــایت مالي کردند )محمودی و مشفق به نقل از

.)۷۲4 :۲۰۰5 Poston & Micklin

در سال ۱۹۳۰ سیاست مداران فرانسوي به این نتیجه رسیدند که به دلیل کاهش جمعیتشان،

نیازمند احیاي تسلیحات مدرن نظامي و در نتیجه کنار گذاشتن استفاده از تسلیحات خط

ماگینوت )Maginot Line( هستند. پائول رینولد، وزیر دولت وقت فرانسه با تأکید بر این نکته

که »تنها یک عامل وجود دارد که بر همه موارد مسلط است و آن عامل جمعیت است«، به

بحث درباره به کارگیري تسلیحات مدرن پرداخت. اینچنین موضوعاتي، قبلا هم از سوي

رهبران وقت فرانسه مطرح شده بود. اکنون نیز در قوانین اروپا و فرانسه آمده است.

۱8۳ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

مشکلاتي از این دست تنها منحصر به فرانسه نبود؛ طي دهه ۱۹۳۰، آلمان به رهبري نازیسم

و اتحاد جماهیر شوروي به رهبري استالین به دلایل کاملا نظامي و راهبردي، سیاست هایي

قوي در جهت افزایش نرخ باروري، اتخاذ کردند.

در اوایل سال ۱۹۰4 نخست وزیر کانادا، ویلفرد لاریر با نگاهي خوش بینانه انتظار داشت

که جمعیت 6 میلیون نفري کشورش تا پایان عمر او به 6۰ میلیون افزایش یابد )یعني افزایش

۱۰برابري جمعیت(. از آن پس سیاستمداران کانادایي مدت ها ادعا داشتند که جمعیت کانادا

باید حداقل نزدیک به ۳۰ میلیون نفر افزایش یابد. البته کانادا هم مانند استرالیا تلاش هاي خود

را در جهت سیاست مهاجرپذیري متمرکز کرد. در سال ۱۹8۰ یک گروه کارشناسي که توسط

حکومت تشکیل شده بود؛ مسئول ایجاد انگیزه هاي مالي براي افزایش باروري شدند )همان(.

4- چالش ها و فرصت هاي اقتصادي

یکي از عوامل اصلي رکود اقتصادي کنوني در غرب که نمودها و علائم آن در بسیاري

از کشورهاي اروپائي و آمریکاي شمالي از اواخر دهه ۱۹۹۰ مشخص بود؛ تجربه تغییرات

جمعیتي در این کشورها طي 5۰ سال گذشته قلمداد شده است. از نگاه جمعیت شناسي، یک

جمعیت در حال رشد و جوان، احتیاج بیشتري به کالا و خدمات دارد. علاوه بر آن افزایش

تقاضا براي امکانات، مسکن، املاک و مستغلات در این جوامع بیشتر مي شود. با افزایش

نیازهاي متعدد جمعیت در حال رشد، باید مردم بیشتري هم به کار گرفته شوند تا کالاها،

خدمات و نیازهاي جمعیتي را تدارک ببینند. از طرف دیگر چون باید کارگران بیشتري وارد

چرخه کار در بخش هاي صنعتي، خدمات و کشاورزي شوند؛ به کارخانه ها و کارگاه هاي

بیشتري نیاز است؛ تا نیروي کاري که وارد بازار کار مي شود به کار گرفته شوند. کشورهاي

اروپائي در دهه هاي ۱۹8۰ و ۱۹۹۰ این وضعیت جمعیتي را تجربه نموده اند. اما سال ۲۰۰۰

میلادي با سال هاي پایان نسل انفجار موالید )۱۹66-۱۹4۷( در اروپا مقارن بود. در واقع سطح

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱84

باروري نسل انفجار موالید )Baby Boom( بسیار کمتر از والدینشان بود؛ لذا بازار با سیر نزولي

و کاهندة تقاضا مواجه شد. جمعیت متقاضي کالاهاي اساسي از جمله مسکن و امکانات

رفاهي کاهش یافت و این تغییر جمعیتي از دیدگاه برخي جمعیت شناسان و اقتصاددانان

به عنوان یکي از عوامل مؤثر در ایجاد بحران اقتصادي قرن اخیر در اقتصاد آمریکا و اروپا

قلمداد شده است )همان(.

در شرایط مناسب اقتصادي، رشد جمعیت، محرک مهمي براي رشد اقتصادي و افزایش

سطح زندگي افراد است، زیرا با افزایش جمعیت، نیروي کار لازم براي استفاده مطلوب از

منابع اقتصادي فراهم مي آید و از سوي دیگر بازارهاي ضروري براي جذب کالا و امکان

سودآوري تولید در سطح وسیع ایجاد می شود. به عبارت دیگر افزایش جمعیت مي تواند هم

از جهت تقاضا و هم از جهت عرضه کالاهای اقتصادي نقش اساسي در توسعه اقتصاد داشته

باشد. توسعه اقتصادي ایالات متحده آمریکا در قرن نوزدهم نمونه تاریخي مهمي در این

زمینه است. متفکریني مانند »جولیان سایمون« معتقدند که افزایش جمعیت موجب بالارفتن

بهره وري اقتصادي مي گردد برای این که از یک سو امکان تقسیم کار گسترده تر و استفاده

بیشتر از صرفه جویي هاي ابعاد تولید فراهم مي آید و از سوي دیگر چارچوبي براي نیازهاي

فزاینده محرکي براي پیشرفت هاي علمي و تکنولوژیکي مي گردد )همان به نقل از نافزیگر: ۲58(.

»کینز« در مقاله ای تحت عنوان »بعضی از نتایج اقتصادی کاهش جمعیت« به اظهار نظری

صریح و متفاوت از آنچه که قبلا در مورد جمعیت اظهار می داشت می پردازد:

»افزایش جمعیت اثر بسیار مهمی بر روی تقاضا برای سرمایه دارد. در واقع تقاضا برای

سرمایه نه تنها با توجه به تحولات تکنیک و بهبود استاندارد زندگی، بلکه کم وبیش متناسب

با رشد جمعیت افزایش پیدا می کند.« باید بدانیم که انتظارات تجاری تقاضا بر اساس موقعیت

روحیة جمعیت افزایش فضای در ازاین رو می گیرد. شکل آینده موقعیت از بیشتر حال،

۱85 چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

خوش بینی )در اقتصاد( حاکم می شود. در این حالت به علت اینکه معمولا تقاضا بیشتر از

آنچه انتظار می رود افزایش پیدا کرده؛ از طرفی گاهی نیز اشتباهات ناشی از نوع خاصی از

سرمایه که با مازاد عرضه مواجه می شود؛ وجود دارد؛ سبب می گردد که این حالت مازاد و

کمبود تقاضای هم زمان به سرعت تصحیح شود. اما این مسأله در دوران کاهش جمعیت

معکوس اتفاق می افتد، یعنی تقاضا کمتر از آن چیزی است که انتظار می رود و وضعیت مازاد

از طریق بلند مدت بدبینی در این فضای عرضه طبیعتا سخت تر اصلاح می شود. هرچند

اثرگذاری برعرضه تصحیح می شود ولی ممکن است نتایج اولیه ناشی از تغییر جمعیت، از

افزایش به کاهش، بسیار فاجعه آمیز باشد. در ارزیابی علل افزایش هنگفت سرمایه از قرن

نوزدهم تا به حال، اهمیت کمی به تأثیرات افزایش جمعیت به عنوان عامل متمایز از عوامل

تأثیرگذار دیگر داده شده است.

4-1- مدیریت اقتصادي، راهكاري اساسي

گری بکر براین عقیده است که مشکل اساسی در واقع جمعیت نیست بلکه مدیریت

اقتصاد است: »تجربه هند به صراحت نشان داده که آنچه جلوی رشد اقتصاد را می گیرد؛ رشد

جمعیت نیست بلکه سیاست های بد اقتصادی است. بعد از دهه ۹۰ میلادی که هند شروع

به یک سری اصلاحات اساسی در نحوه مدیریت اقتصادی خود کرد؛ ما شاهد رشد عظیمی

در اقتصاد هند بوده ایم. این درحالی است که هم زمان هند، دارای رشد سریع جمعیت و نرخ

تولد است )دلالی اصفهانی و دیگران ۱۳86(. در اقتصاد توسعه یافته، جمعیت یک نوع دارایی اصیل برای کشور، منطقه و همه جهان به شمار می رود؛ اگر چه رشد جمعیت آثار جانبی منفی نظیر افزایش جرم و جنایت به خصوص در مراکز شهری را دارد ولی انسان ها برای هزاران سال است که به سمت مراکز پر جمعیت شهری در حرکتند و این مسأله آشکارا نشان می دهد که آثار مثبت جمعیت از آثار منفی آن

بیشتر است« )همان به نقل از بکر ۲۰۰5(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱86

در نظریة رشد نئوکلاسیک نیز تأثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی تأیید می شود. در

این نظریه، رشد جمعیت به صورت برون زا، رشد سیستم را تعیین می کند. در نظریه ی سولو،

وجود یک نرخ رشد مثبت برای جمعیت، به منظور توضیح فرایند رشد اقتصادی ضروری

است؛ اما یک بار که سیستم اقتصادی براساس یک نرخ برون زای رشد جمعیت، مسیر رشد

خود را مشخص کرد؛ هر افزایشی در نرخ رشد جمعیت )نسبت به نرخ قبلی(، ذخیره ی

سرمایه ی سرانه و تولید سرانه ی کمتری را برای اقتصاد رقم خواهد زد )همان(.

اقتصادی بر رشد اثر جمعیت آن در خصوص اساس بر که می توان دیگری نظریه ی

استدلال کرد؛ قاعده ای منسوب به فلپس می باشد. فلپس در این باره تلاش می کند از طریق

درون زا کردن نرخ پس انداز )که در نظریه های پیشین، برون زا در نظر گرفته شده بود(، بهترین

نرخ برای پس انداز را بیابد. او در این پی جویی به رابطه ی دقیقی بین رشد اقتصادی و رشد

جمعیت دست می یابد که به »قاعده ی طلایی رشد« مشهور است. بر اساس قاعده ی طلایی،

کارایی نهایی سرمایه برابر با نرخ رشد جمعیت می باشد. به عبارت دیگر، رشد اقتصادی تابع

مستقیمی از نرخ رشد جمعیت است. نظریه ی مذکور توسط اقتصاددانان دیگر مانند موریس

اله )۱۹6۱(، سوان )۱۹56( مید )۱۹6۱ و ۱۹6۳( و... تأیید شده است.

مدتی بعد دو اقتصاددان دیگر به نام کاس )۱۹65( و کوپمانز )۱۹65(، نظریه ی فلپس را

مورد انتقاد قرار داده اند و از طریق افزودن تابع رفاه اجتماعی به مسأله ی بهینه یابی، نتیجه گیری

می کنند که کارایی نهایی سرمایه )یا رشد اقتصادی( تابع نرخ رشد جمعیت و نرخ ارجحیت

زمانی اجتماعی است. این دو اقتصاددان نتیجه گیری خود را بر مبنای مطالعه ای که سالها قبل

از آن ها توسط فرانک رمزی )۱۹۲8( انجام شده بود؛ بنا نهادند. نتیجه این اقدامات طراحی

مدل رشد بهینه بود.

۱8۷ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

بهینه ی رشد جمعیت مطالعه کرده است. نرخ نیز در مورد البته ساموئل سن )۱۹۷۲(

ساموئل سن، تلاش می کند که در قالب یک الگوی نسل های تداخلی، نرخ بهینه ای برای رشد

جمعیت که رفاه نسل ها را حداکثر می کند؛ بیابد )دلالی اصفهانی و دیگران ۱۳86(.

همچنین ارو، دسگوپتا و میلور )۲۰۰۳(، در خصوص رشد جمعیت اظهار نظر دقیقی

دارند. بر طبق نظر آن ها جمعیت، یک متغیر وضعیت است نه یک متغیر کنترلی. در نظریه ی

آن ها، جمعیت شکلی از سرمایه می باشد. بنابراین باید آن را به صورت یک متغیر وضعیتی

در مدل برنامه ریزی وارد کرد. با کنترل جمعیت، رشد اقتصادی، کنترل و محدود می شود.

برنامه ریز اقتصادی باید اقتصاد را متناسب با جمعیت تنظیم کند نه جمعیت را متناسب با

می کنند تلاش و گذاشته کنار را بودن جمعیت برون زا فرض همکارانش، و ارو اقتصاد!

تغییرات ایجاد شده در سیستم به دلیل تغییرات رشد جمعیت را مورد بررسی قرار دهند. از

نظر آن ها اگر ارزش زندگی مثبت باشد؛ )مثبت بودن ارزش زندگی در قالب یک تابع بین

زمانی تعریف می شود( یعنی ازدیاد جمعیت سبب رشد ارزش جمعیت خواهد شد. بنابراین

هنگامی که ارزش زندگی، مقدار مثبتی است؛ اضافه شدن به جمعیت به توسعه ی پایدار کمک

خواهد کرد.

جدای از نظر صاحبنظران، همواره پرسش هایی نیز قابل طرح است که تردید بیشتری را

در مورد تحلیل های موجود حاکم در مورد مسأله جمعیت و رشد آن به وجود می آورد. از

جمله این که:

۱( آنچه که بدیهی است تاکنون جمعیت جهان به طور مستمر افزایش یافته است. فقط از

زمان مالتوس به بعد چندین برابر شده است. در واقع اکنون جمعیت بریتانیا 5 برابر و جمعیت

آمریکا ۳5 برابر آن زمان است. پس چرا وضعیت عمومی، کیفیت زندگی و درآمد به مراتب

بهتر از آن دوران است؟!

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱88

پنجم تا یک اندازه یک سوم به که هرکدام ژاپن و آلمان نظیر در کشورهایی ۲( چرا

مساحت کشوری نظیر ما را در اختیار دارند و دارای جمعیتی نزدیک به دو برابر کشور ما

هستند از زندگی به مراتب بهتری )هم از نظر درآمدی، محیط زیستی و میزان بهبود آن( از

ما برخوردار هستند و این درحالی است که حتی دارای ذخایر منابعی طبیعی و خاک مناسب

نظیر ما هم نیستند!

۳( آیا شواهد تجربی تأیید می کند که رشد جمعیت دلیل مشکلات جدی همانند فقر و

تخریب محیط زیست است؟

قبل از پاسخ به پرسش فوق باید اشاره داشت که در مشاهده تجربی که توسط کارشناسان

برنامه توسعه سازمان ملل زیر نظر بانک جهانی در سال ۱۹۹۷صورت گرفته است؛ میزان

انسانی و کیفیت محیط معیار رفاه بر ده شاخص که زیر مجموعه تأثیرات رشد جمعیت

زیست هستند اندازه گرفته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که اثرات ضعیفی

از رشد جمعیت بر معیارهای فقر مترتب است. در ضمن، رشد جمعیت اثر قابل تشخیصی

روی نسبت کودکان دارای سوء تغذیه و دست یابی مردم به خدمات بهداشتی ندارد. همه

کشش ها )درصد تغییرات یا حساسیت یک متغیر نسبت به متغیر دیگر( کمتر از یک هستند

که به معنی این است که تأثیرات چندان قوی نیستند. به علاوه نتایج در بلند مدت کمتر از

کوتاه مدت است، که نشان دهنده آن است که در طول زمان این اثرات یا هزینه رشد جمعیت

کاهش می یابد. در واقع می توان گفت شاید وجود شکست های نهادی حتی عدم نهادهای

لازم در جامعه تأثیر بسیار مخرب تری برجامعه به واسطه ایجاد فقر و دیگر مشکلات عنوان

شده داشته باشند )همان(. توجه به این نکته لازم است که بازارها با عملکرد مناسب، می توانند

فقر و تخریب محیط را کاهش داده و حتی می توانند فعالیت های نهادهای رشدافزا را گسترش

دهند. همچنین نهادهای رشدافزا در جامعه می توانند اثرات منفی جمعیت را کاهش دهند

۱8۹ چالش ها و مسائل انتقال جمعیتی در ایران

)دلالی اصفهانی و دیگران ۱۳86(.

با فراهم بودن شرایط، منابع انسانی، یکی از بنیادی ترین مؤلفه های توانمندی هر نظام

سیاسی است. به عنوان نمونه می توان از کشور چین یاد کرد که با حدود۱/5 میلیارد جمعیت

و متمادی سالیان از 8 درصد طی بیش یعنی در جهان را اقتصادی آهنگ رشد بالاترین

اندوخته ارزی بیش از8۰۰ میلیارد دلار را دارا بوده است. البته باید توجه داشت که اگر رشد

جمعیت بدون پشتوانه های مالی، ایجاد فرصت های شغلی و زمینه های آموزشی و بهداشتی

و مسکن و دیگر بسترهای لازم انجام پذیرد موجب ناهنجاری ها و دشواری های اجتماعی

خواهد شد )فصلنامه برداشت دوم، ۱۳8۹، شماره۱۱ و ۱۲، سال هفتم: ۹-۱۰(.

فصل ششم

برنامه هاي تنظيم خانواده در ايران

IEC/M برنامه جمعيتي دانشگاه جان هاپكينز در فعاليت هاي متعدد سمت به جهانيان همه جنسي« رفتار و تفكر طرز دادن »تغيير به براي يافته است. زاد و ولد اختصاص از طريق كنترل جمعيت زدايي اجراي اين هدف در سر تا سر جهان، مركز برنامه هاي ارتباطات، طرحي به نام فعاليت ارتباطات ملي )NCC( تهيه كرد كه در آن براي هر

كشور، برنامه ويژه ای آن طراحي گرديد.

)http://www.mashreghnews.ir(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۹۲

1- برنامه هاي تنظيم خانواده در ايران

برنامه تنظیم خانواده در ایران به شکل فراگیر و ملي در دو دوره قبل از انقلاب اسلامی و بعد از

انقلاب اسلامي، توسط دولت های وقت با همکاري مراکز غیردولتي و حمایت هاي مالي و غیرمالي

سازمان هاي بین المللي انجام شده است.

در این بخش به برخی برنامه ها و فعالیت های دو دوره جهت آشنایی خوانندگان با اهداف

اصلی، عاملان داخلی وخارجی و وسعت کار به نقل مؤسسه »همیاران غدا« اشاره می شود.

مؤسسه همیاران غدا مؤسسه ای است مردمي، داوطلب، غیرانتفاعي، غیرسیاسي و مستقل

و در اسفندماه سال ۱۳۷۹ به ثبت رسیده است، این مؤسسه با هماهنگي وزارت بهداشت،

درمان و آموزش پزشکي گزارشي از برنامه هاي تنظیم خانواده در جمهوري اسلامي ایران را

در زمستان ۱۳8۷ تهیه و منتشر کرد. در ادامه بخش هایی از این گزارش با حذف موارد غیر

ضروری و تکمیل برخی اطلاعات آمده است:

برنامه هاي تنظیم خانواده در ایران را مي توان در سه دوره اصلي مورد بررسي قرار داد:

الف- قبل از انقلاب اسلامي؛

ب- آغاز انقلاب تا پایان سال ۱۳66؛

ج- از سال ۱۳6۷ تاکنون.

الف- قبل از انقلاب اسلامی

در دوره قبل از انقلاب اسلامي حتي پیش از انجام سرشماري سال ۱۳45 رژیم حاکم

ایران به موضوع رشد جمعیت در کشور توجه داشت. پس از روشن شدن حدود موالید و

رشد آن در سرشماري سال ۱۳45، سیاست هاي کنترل جمعیت به طور رسمي به عنوان یکي

از برنامه هاي مهم در برنامه هاي عمراني چهارم و پنجم رژیم گذشته منظور شد )ملک افضلی

و دیگران ۱۳8۷(.

۱۹۳ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

در این دوران وجود موانع متعدد اجتماعي، اقتصادي و سیاسي، اجراء موفق برنامه هاي

تنظیم خانواده را با محدودیت مواجه کرده بود.

هرچند در فاصله سال هاي ۱۳45 تا ۱۳5۰ رشد جمعیت از ۳/۱% به ۲/۷% کاهش یافت،

با وجود آن برخي از صاحب نظران معتقدند که به طور کلي رژیم گذشته در اجراي برنامه هاي

تنظیم خانواده موفق نبوده است )عباسي شوازي ۱۳8۳(.

ب- آغاز انقلاب تا پایان سال 1366

انقلاب اسلامي )سال هاي ۱۳66-۱۳5۷( مجددا رشد در دوره دوم یعني در دهه اول

جمعیت در ایران افزایش یافت و به ۳/۹% رسید؛ دلایل اصلي رشد در این دوره را مي توان

به عوامل زیادي نسبت داد، از جمله کاهش میزان مرگ و میر، به خصوص کاهش میزان

مرگ و میر نوزادان در مناطق روستایي به علت راه اندازي شبکه هاي بهداشتي و درماني کشور،

توسعه راه ها، گسترش برق رساني، توسعه وسایل ارتباط جمعي، توزیع مناسب منابع غذایي و

افزایش سواد به ویژه در مناطق روستایي از آن جمله اند )ملک افضلي و دیگران ۱۳۷۲(.

ج- از سال 1367 تاکنون

بیانگر شروع از آنجا که مطالعات، تاکنون را شامل مي شود. از سال ۱۳6۷ دوره سوم

کاهش باروري حتي قبل از شروع برنامه هاي تنظیم خانواده در دهه دوم پس از انقلاب بود؛

مي توان سایر برنامه هاي توسعة دولت را در آن مؤثر دانست. از جمله افزایش سطح سواد،

توسعه اجتماعي نقاط روستایي و گسترش شبکه هاي بهداشتي که تحت عنوان »سیاست هاي

غیر مستقیم« یا »سیاست هاي ضمني« از آن نام برده مي شود، از عوامل اصلي اقدامات بسترساز

براي اجراي رسمي برنامه هاي تنظیم خانواده از سال ۱۳6۷ دانست.

پس از سرشماري رسمي سال ۱۳65 و رسیدن رشد جمعیت به ۳/۹۱% طرح بحث هاي

تخصصي در مورد آینده و خطر تداوم رشد جمعیت و تأثیر آن بر توسعه، زمینه ساز شروع

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۹4

رسمي برنامه تنظیم خانواده در کشور شد.

برگزاري دو سمینار تخصصي در مشهد و اصفهان و بررسي علمي ابعاد مختلف رشد

جمعیت با هدف تأثیرگذاري بر سیاستگذاران و برنامه ریزان منجر به تشکیل شوراي تحدید

تنظیم قانون تصویب تنظیم خانواده، همچنین مناسب گرفتن سیاست هاي نظر در موالید،

خانواده شد که نتایج آن پس از پیروزي انقلاب اسلامي در برنامه هاي اول و دوم توسعه

کشور تحقق یافت.

1-1- پیشینة کنترل جمعیت در ایران

کم خانواده هاي بین به خصوص جمعیت- کنترل موضوع به توجه معتقدند برخي

جمعیت- به دهه بیست خورشیدي باز مي گردد )فرمانفرمائیان ۱۳8۰(. در آن زمان خانم هاجر

تربیت با ارائه گزارشي به رضاشاه پیشنهاد مي کند تا براي کنترل بارداري در مناطق محروم

کشور چاره اي اندیشیده شود.

با همکاري بنیاد »راه«، درهمان زمان انجمني به نام »بهداشت خانواده« تأسیس شد ولي تا

سال ها فعالیت گسترده اي نداشت.

این انجمن با حمایت مؤسسه اي به نام »سازمان همکاري بین المللي« و در جوار برنامه

»اصل چهار« انجام مي گرفت که بخشي از برنامه هاي آن بهداشت مادر و کودک و آموزش

روش هاي جلوگیري بود )فرمانفرمائیان ۱۳5۰(.

حدود سال ۱۳۳۰ سازماني به نام سازمان همکاري بهداشت بین المللي در ایران به وجود

کلینیک هاي در و بود کودک و مادر بهداشت آن بهداشتي برنامه هاي از بخشي که آمد

این سازمان روش هاي جلوگیري از حاملگي براي زنان تشریح مي شد و داروهایي هم در

داروخانه ها به فروش مي رسید )وزارت بهداري ۱۳55(.

۱۹5 برنامه های تنظیم خانواده در ایران

در سال ۱۳۳4 با تأسیس اداره بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداري قرص هاي

پیشگیري از بارداري و IUD به ایران وارد شد )زنجاني و همکاران ۱۳۷8(.

تشکیل »سپاه بهداشت« در سال ۱۳4۳ به عنوان نیرویي متشکل از پزشکان و دیپلمه هاي

)دانایي روستاها شد به تنظیم خانواده پیام هاي انتقال تسهیل به منجر )پسر( فارغ التحصیل

۱۳48(. این فعالیت با تصویب قانون خدمات اجتماعي زنان در سال ۱۳4۷ و اقدام به استفاده

از نیروي دختران دیپلم در امر پیکار با بي سوادي و ارتقاء سطح بهداشت و رفاه مردم توسعه

یافت.

در فروردین ماه سال ۱۳46 معاونت جدیدي تحت عنوان »جمعیت و تنظیم خانواده« در

وزارت بهداري ایجاد شد. این معاونت مسئولیت برنامه ریزي، آموزش، تحقیقات، ارزشیابي و

ایجاد هماهنگي و نظارت در اجراي برنامه هاي تنظیم جمعیت را بر عهده داشت. اولین هدف

برنامه هاي این معاونت، زیر پوشش گرفتن 5۰۰ هزار زن در مدت 5 سال اول اجراي برنامه

بود )همان به نقل از آسایش ۱۳56(.

1-1-1- برنامه هاي ملی کاهش جمعیت

در سال ۱۳۳5 با انجام اولین سرشماري عمومي که توسط سازمان برنامه وقت انجام شد

مسأله ازدیاد جمعیت در سومین برنامه عمراني کشور مورد توجه قرار گرفت )مقدم ۱۳۷6:

۷5(. جمعیت ایران در آن سال کمتر از نوزده میلیون نفر بود.

ایران دانست. در این سال، برنامه هاي کاهش جمعیت در سال ۱۳۳۷ را مي توان آغاز

ستاره فرمانفرمائیان که سال ها کارشناس رسمي سازمان ملل بود به ایران بازگشت و با تأسیس

آموزشگاه عالي خدمات اجتماعي، زمینه تربیت نیروي انساني براي اجراي برنامه هایي چون

رفاه اجتماعي و آموزش تنظیم خانواده را در کشور فراهم نمود. وي با همکاري خانم »هاجر

تربیت« انجمن »راهنماي بهداشت و تنظیم خانواده ایران« را به صورت مؤسسه اي مردمي و

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۹6

مدرن سازمان داد که بلافاصله به عضویت فدراسیون بین المللي انجمن هاي تنظیم خانواده

)IPPF( درآمد و از کمک هاي وسیع فني و مالي این فدراسیون برخوردار شد )فرمانفرمائیان

.)۱۳5۰

نخستین شد موفق ایران خانواده بهداشت راهنماي انجمن تأسیس، از پس بلافاصله

دهه 4۰ اوایل تا نماید. راه اندازي مادران بیمارستان حمایت در را تنظیم خانواده کلینیک

خورشیدي که هنوز دولت برنامه مدوني براي تنظیم خانواده نداشت، دانشجویان، اساتید و

فارغ التحصیلان رشتة مدیریت خدمات اجتماعي و مددکاري اجتماعي با دیدار از زنان در

سنین باروري در محلات فقیرنشین و بیمارستان ها، آموزش آنان و پیگیري کاربرد وسایل

پیشگیري، مؤثرترین نقش را در گسترش این خدمات داشتند.

کلاس هاي مخصوص براي آموزش مادران جوان، کلاس هاي مادران بزرگسال و پدران

این خدمات مي شد پرخطر( شامل رفتارهاي کنترل )براي پسران ویژه آموزش جنسي و

)بازرگاني ۱۳54(.

انجمن، خدمات خود را در روستاها با تربیت زنان جوان و باسواد روستا تحت عنوان

»مشوقین روستایي« پي مي گرفت. این مشوقین تحت نظر پزشک یا ماما یا مددکار انجمن

فعالیت مي کردند )همان به نقل از رحمتي ۱۳5۷(.

در این سال کنفرانس »حقوق بشر سازمان ملل« با همکاري انجمن راهنماي بهداشت

خانواده در تهران تشکیل شد و در بیانیه پایاني خود اعلام داشت که: »تنظیم خانواده« از حقوق

اصلي افراد است. با تأیید این اعلامیه از سوي شوراي عالي سازمان ملل، متن آن در شمار

. )IPPF 1975( اسناد بین المللي منتشر گردید

البته در عمل مشخص شد که منظور از »حق تنظیم خانواده« فقط کاهش زاد و ولد است

نه حق تعیین تعداد فرزندان توسط والدین.

۱۹۷ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

دو با را خود خدمات خانواده، بهداشت راهنماي انجمن خورشیدي، سال ۱۳5۲ از

کلینیک سیار پیشرفته اي که از طرف IPPF در اختیارش قرار گرفته بود به کارخانجات و

روستاها ـ به خصوص به مناطق حاشیه اي و فقیرنشین اطراف تهران ـ مي رساند )کریمیان

.)۱۳56

تهیة برنامه هاي رسانه اي، دوبله و نمایش فیلم هاي تنظیم خانواده در کلینیک هاي ثابت و

سیار از دیگر خدمات انجمن بود. بالاخره با پیگیري هاي انجمن بود که در سال ۱۳5۳ مسائل

.)IPPF 1975( مربوط به جمعیت در برنامه هاي درسي دبیرستان ها گنجانده شد

تا آن زمان طبق ماده ۱84 قانون جزا، هر زني که عامدا باعث سقط مي گردید مجازاتي از

یک تا سه سال حبس تأدیبي داشت. پیگیري هاي انجمن منجر به تغییر قانون و آزادي مشروط

سقط جنین شد. شرط قانوني این کار زماني بود که جان مادر در خطر باشد.

در سال ۱۳5۰ اولین گام قانوني براي عقیم سازي داوطلبانه در ایران برداشته شد. در این

سال در بند ۹ ماده 4۲ قانون جزا چنین آمده بود:

»هر عمل جراحي یا پزشکي لازم که با اجازه فرد یا قیم یا سرپرست قانوني او و مطابق

با اصول علمي و صحیح انجام گیرد؛ جنایت محسوب نمي شود«.

تولد از )56-۱۳5۲( جلوگیري پنجم عمراني برنامه در لوله ها، بستن کردن قانوني با

گرفت قرار خانواده تنظیم و برنامه جمعیت سال، هدف مدت 5 در کودک ۱.۳۰۰.۰۰۰

)برنامه های تنظیم خانواده در ایران ۱۳8۷(.

کاهش نرخ موالید طي برنامه پنجم از 48 در هزار نفر به ۳۹ در هزار نفر جمعیت و کاهش

نرخ مرگ ومیر از ۱6 در هزار نفر به ۱۲ در هزار نفر جمعیت در نظر گرفته شد. بدین ترتیب

پیش بیني مي شد که میزان رشد جمعیت از ۳۲ در هزار به ۲۷ در هزار نفر جمعیت کاهش

یابد )آسایش ۱۳56(.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۱۹8

انجمن در زمینه عقیم سازي )بستن لوله ها( نیز پیش قدم بود. در سال ۱۳55 و بلافاصله

قانون عقیم سازي، در بعضي کلینیک هاي مجهزتر خود، در جنوب تهران از تصویب پس

خدمات وازکتومي را به مددجویان ارائه مي داد )ثاقب ۱۳58(. طبق اطلاعات پراکنده موجود،

انجمن تا سال ۱۳56 داراي ۱4 کلینیک مجهز شهري، ۱5۲ کلینیک ثابت روستایي و چندین

کلینیک سیار بود.

و ثابت کلینیک هاي تجهیز و تأسیس انساني، نیروي تربیت خدمت رساني، بر علاوه

سیار، انجمن بهداشت خانواده فعالیت هاي گسترده دیگري نیز انجام مي داد مثل سفارش

پایان نامه هاي لیسانس و فوق لیسانس به خصوص به دانشجویان دوره فوق لیسانس مدیریت

خدمات اجتماعي، ترجمه و تدوین متون آموزشي مربوط براي دانشجویان مددکاري، انتشار

فصلنامه، خبرنامه و جزوات آموزشي که هم اکنون بخشي از این پایان نامه ها در 8۰ عنوان در

کتابخانه دانشکده خدمات اجتماعي دانشگاه علامه طباطبایي موجود است )همان: ۲۳(.

1-1-2- تجلیل از پیشتازان جسور

در سال ۲۰۰۷، سازمان pathfinder International که در زمینه تنظیم خانواده و مددکاري

اجتماعي در سال ۱۹5۷ تأسیس شد ؛ 5۰ سالگي این سازمان و 8۰ سالگي برنامه ها و فعالیت

برنامه تنظیم خانواده را گرامي داشت .

به همین مناسبت این سازمان کتابي در مورد »پیشتازان تنظیم خانواده « و با نام »پیشتازان

جسور« در جهان منتشر کرد که در آن یادآور شده بودند: کار مددکاري و برنامه ریزي خانواده

)یعني اینترنشنال« فایندر » پت سازمان مؤسس که هنگامي یعني آغاز شده دهه ۱۹۲۰ از

براي معرفي از تلاش ها Dr. Clarence Gamble پیشگامان جهاني(، دکتر کلارنس کمبل

جلوگیري از بارداري به زنان و زوج ها در ایالات متحده و 6۰ کشور دیگر حمایت کرد. او

همچنین اولین نمونه از خدمات رساني بر پایه محلات و جوامع کوچک را به راه انداخت.

۱۹۹ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

مراکزي که هنوز بنیاد موفقیت امروز سازمان پت فایندر محسوب مي شود.

» پیشتازان جسور « کتاب بر مقدمه اي ملل ، پیشین سازمان همچنین کوفي عنان ، رئیس

نوشته و در آن به تاریخ بهداشت باروري و برنامه تنظیم خانواده اشاره کرده است .

در این کتاب همچنین به سه تن از پیشتازاني که در گسترش طرح تنظیم خانواده نقش

مهمي داشتند مانند ستاره فرمانفرماییان ، مؤسس مدرسه عالي مددکاري اجتماعي تهران و نیز

لوییجي دمارجیني Luigi Demarchi و ماریا لوئیسا زردیني ) در ایتالیا( اشاره شده است و هر

یک تاریخچه اي از چگونگي گسترش برنامه تنظیم خانواده در جامعه خود نوشته اند.

مطلب زیر ترجمه تاریخچه تنظیم خانواده در ایران است که توسط ستاره فرمانفرماییان

مناسبت به مفخم توسط سحر و است درآمده نگارش به » پیشگامان جسور « کتاب براي

ویژه نامة » ۹۰ سالگي باشکوه ستاره فرمانفرماییان « ترجمه شده است )همان(.

1-1-3- تلاشی همه جانبه

در آن سال هاي اولیة اجراي برنامه » تنظیم خانواده « در کشور ما ایران چیزي ناشناخته بود

و حرفي از آن به میان نمي آمد و آن چیز ناشناخته در واقع » وسایل پیشگیري از بارداري « بود

که خود من هم در مورد آن هیچ چیز نمي دانستم .

زیر زمیني را فعالیتمان کلمه واقعي معناي به ما سنت گرایان، رنجش از اجتناب براي

کردیم . دکتر متمني به ما فضایي داده بود در زیرزمین بیمارستان، یعني جاي که ما نیروهایمان

را استخدام و برنامه ریزي مي کردیم یک اتاق در زیرزمین بیمارستان بود. یک گروه داوطلب

از نمایندگان مددکاري تهران ، رییس جمعیت حمایت نوزادان و مادران ، دو نفر از اعضاي

مدرسه پرستاري و یک پزشک که رییس بخش سلامت کودک و بارداري در وزارت بهداشت

وقت بود تشکیل داده بودیم . البته ما خیلي خوش شانس بودیم که یکي از اعضاي هیئت

مدیره زایشگاه خانم »هاجر تربیت« که کنشگر و مدافع حقوق زنان بودند به طور خاص و در

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۰۰

حمایت از سلامت زنان، به عضویت گروه ما در آمدند و اینگونه بود که هسته اولیه »انجمن

تنظیم خانواده در ایران« شکل گرفت )همان(.

ما ناگریز بودیم که تمام مددکاران اجتماعي، ماماها، متخصصان زنان و پرسنل برنامه هاي

تنظیم خانواده را از نقطه صفر آموزش بدهیم . ما حتي مي بایست از خارجي ها دعوت مي کردیم

که این کار را براي ما بکنند چون هیچ ایراني این مسئولیت را بر عهده نمي گرفت. ما دکتر

کوشنر اهل آمریکا را که یک متخصص زنان بود و تجربه کار در کشورهاي در حال توسعه

را هم داشت به ایران دعوت کردیم. او به نیروهاي ما آموزش داد که چگونه از واژگان فني

جنسي براي آموزش مردم استفاده کنند )همان( .

استراتژي دیگر ما نیز این بود که آموزش هاي فني و حرفه اي به مادران و زنان بدهیم تا

بتوانند وارد مشاغل بشوند و ایجاد درآمد هم بکنند .

تهران و مناطق پرجمعیت و کم درآمد دقیق بررسي از مطالعه و در سال ۱۹5۹ پس

شهرستان ها ، مددکاران ، » مراکز رفاه « را راه اندازي کردند که این مراکز در حقیقت دفاتر چند

منظوره اجتماعي بود که طیف هاي گسترده اي از خدمات و همین طور فعالیت هاي فرهنگي ،

آموزشي و اجتماعي را به مردم ارائه مي کرد.

و فني کلاس هاي و جوانان باشگاه شاغل ، مادران براي مهدکودک شامل مراکز این

حرفه اي براي دختران جوان مي شد . همین طور خدمات مربوط به برنامه هاي تنظیم خانواده

در یک کلینیک ویژه و در تک تک مراکز رفاهي به مردم ارائه مي شد .

در این مراکز همچنین برنامه هایي براي آگاهي مردان نیز برقرار بود به خصوص پدران

و مردان جوان . آن ها به این طریق از عواقب و پیامدهاي اقتصادي و اجتماعي برنامه تنظیم

خانواده آگاه مي شدند و شامل برنامه هاي اجتماعي و تفریحي مثل سخنراني ها ، نمایش فیلم و

بحث و گفتگوي آزاد نیز مي شد .

۲۰۱ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

تنظیم برنامه هاي آموزشي از به مراکز رفاه مراجعه کنند و به راحتي مي توانستند زنان

خانواده و خدمات دیگر استفاده کنند . بیشتر آن ها فرزندانشان را در مهدکودک این مراکز

مي گذاشتند . مادران مي توانستند در کلاس هاي سواد آموزي شرکت کنند یا هر برنامه اجتماعي

دیگري که بود و یا حتي فعالیت هاي اجتماعي درآمدزا انجام دهند . این ترکیب برنامه تنظیم

خانواده با دیگر فعالیت هاي اجتماعي به انجمن تنظیم خانواده این فرصت را مي داد که مستقیم

و یا غیر مستقیم با مادران و دختران تازه بالغ شده در گروه هاي مختلف اجتماعي ارتباط داشته

باشند . اعضاي این انجمن ، خانه به خانه مي رفتند و آموزش سلامت و یا مشاوره هاي تغذیه اي

به خانواده ها ارائه مي کردند . مددکاران این مراکز در ارتباط نزدیکي با تیم تنظیم خانواده بودند

تا بتوانند برنامه هاي آموزشي براي مادران و پدران و مردم جوان پدید آورند . این بخش ها تا

عصر هنگام، باز بودند تا افراد شاغل هم بتوانند از خدمات آن ها استفاده کنند )همان( .

1-1-4- رفاه اجتماعي و تنظیم خانواده

در سال ۱۳46 دولت وقت، پست معاونت براي تنظیم خانواده را تأسیس کرد، با این

هدف که نرخ رشد جمعیت را از سه درصد در سال به یک درصد کاهش دهد. همین طور

از شوراي جمعیت نیویورک براي مطالعه مشکل جمعیتي ایران کمک خواست و این امر،

به طور مستقیم منجر به اولین برنامه رسمي تنظیم خانواده در ایران شد . قوانین حمایتي که

همه آن ها از ایده تأمین اجتماعي سرچشمه گرفته است سن قانوني براي ازدواج را افزایش

داد و همچنین قوانین مربوط به طلاق را نیز عوض کرد. برنامه هاي آموزشي فني و حرفه اي

و کمپین هاي گسترده مبارزه با بي سوادي به زنان کمک کرده است که بسیار کاراتر در جامعه

حضور پیدا کنند و وضعیت خود را تغییر دهند. مهد کودک ها و کلینیک هاي راهنمایي مادر

و فرزند باعث شد که کودکان نیز چه به لحاظ رواني و چه به لحاظ فیزیکي بهتر رشد کنند .

قدم مهم دیگر نیز صندوق هاي بازنشستگي کشوري است که نگاه مردم را به مسأله داشتن

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۰۲

فرزند زیاد و به خصوص پسر براي کار و حمایت هاي دوران پیري تغییر داد .

پاره اي از نتایج و عملکرد برنامه در این دوره به شرح زیر است )همان به نقل از جبروتي ۱۳6۰(:

- ارائه خدمات کلینیکي برنامه از طریق ۲.6۲۲ مرکز )در این برنامه در نظر گرفته شده

بود که ۹۱/۹۰% مراجعین از قرص، ۰/۲۰ درصد از آي یودي، ۷/85 در صد از کاندوم %۰/۰5

و نیز از وسایل و مواد دیگر استفاده کنند(.

- آموزش 5۱۲.۰5۱ نفر گروه اختصاصي )براي تعلیم مردم( و ۱۳4۰4 نفر کادر پزشکي.

- پوشش ۱.۰۹۰.۰۰۰ نفر زن در سن باروري.

- پذیرش ۳۰.4۲8.۲44 بار مراجعه به مراکز تنظیم خانواده.

- خدمات تنظیم خانواده از طریق مراکز مختلف ارائه مي شد. مراکزي مانند مراکز وابسته

انجمن به سازمان هاي دیگر )۱5%( ]مثل به وزارت بهداري )85%( و کلینیک هاي وابسته

راهنماي بهداشت خانواده )4/۹%( سازمان شاهنشاهي خدمات اجتماعي )۲/8%( سازمان زنان

ایران )۱/85%( شیروخورشید سرخ )۰/۹%( شرکت ملي نفت ایران )۰/5%( دانشگاه هاي ایران

)۰/۱۷%( خیریه ها، بخش خصوصي و دیگر مؤسسات )جمعا %۳/۷۹([.

- آموزش مسائل جمعیتي در دبیرستان ها، دانشگاه ها و مدارس عالي.

- اجراي بیش از ۱۲5 طرح تحقیقاتي در زمینه مسائل جمعیتي، اجتماعي و پزشکي و نیز

ارزشیابي مداوم عملکرد فعالیت هاي آموزشي، کلینیکي و تحقیقاتي برنامه.

- اعزام بیش از ۳4۰ نفر از کارشناسان و مسئولین وزارت بهداري و سایر سازمان هاي

بهداشتي و درماني به خارج از کشور جهت کسب آموزش و مهارت هاي لازم برنامه.

بودجه مصوب برنامـه جمعیت و تنظیم خانواده در برنامه عمراني پنجم 8.۰56.۹4۱.۰۰۰ ریال

بود )همان(.

۲۰۳ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

تا قبل از سال ۱۳5۲ دولت عمل سقط جنین را فقط در شرایطي که جان مادر در خطر

باشد مجاز اعلام کرده بود. در همان سال در ماده ۱84 قانون جزا تصریح شد، زناني که عامدا

باعث سقط شوند مشمول ۱-۳ سال حبس تأدیبي مي شوند.

در سال ۱۳55 قوانین جدیدي درباره »بستن لوله ها« به تصویب رسید. ماده 5 قانون جزا

در این مجموعه مي گوید:

انجام اعمال جراحي به وسیله پزشک به منظور جلوگیري از بارداري با شرایط زیر مجاز

است:

۱- رضایت همسر؛

۲- دارا بودن حداقل دو فرزند.

تبصره ۱- در مواردي که سن زوجین بالاتر از ۲5 سال باشد شرط داشتن فرزند ضروري

نیست.

و وازکتومي به مربوط آن ها خدمات در که شد اعلام و احداث کلینیک هایي متعاقبا

توبکتومي در جوار دیگر روش هاي تنظیم خانواده ارائه مي گردد.

در برنامه عمراني ششم، سیاست هاي اجرایي برنامه تنظیم خانواده مطرح شد و کمیته

مشترک برنامه ریزي جمعیت، تقلیل رشد طبیعي جمعیت از ۲/6% به ۱/۹% را از جمله اهداف

برنامه تعیین کردند )همان(.

نمودار۲۰- تصویري از عملکرد برنامه تنظیم خانواده را از آغاز تا پایان سال ۱۳58 نشان

مي دهد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۰4

نمودار20- عملکرد برنامه تنظيم خانواده از آغاز تا پايان سال 1358

5.5

6.66.2

5.2

3.3 2.962.5 1.8

1.7

0

1

2

3

4

5

6

7

1351

-135

5

1356

-136

0

1361

-136

5

1366

-137

0

1371

-137

5

1375

1380

1385

1390

منبع: همان.

در طول خانواده تنظیم مراکز مراجعین میزان مي گردد نمودار ملاحظه در به طوري که

سال ها به سرعت افزایش یافته و در سال ۱۳55 به حداکثر مي رسد. در سال ۱۳56 کاهش

نسبتا کمي را نشان مي دهد ولي در دو سال اول برنامه ششم )سال هاي ۱۳5۷ و ۱۳58، اوایل

پیروزی انقلاب اسلامي( این روند کاهشي سرعت مي گیرد.

از اوایل سال ۱۳56 و با شروع دوران تحولات اجتماعي و سیاسي، خدمات عقیم سازي

در درمانگاه هاي انجمن تعطیل شد. پس از پیروزي انقلاب اسلامي، مراکز رفاه خانواده و کلیه

کلینیک هاي آن به سازمان بهزیستي کشور واگذار گردید.

1-2- برنامه هاي جمعیتي بعد از انقلاب اسلامي

سازمان ایران، خانواده بهداشت انجمن جز به اسلامي، انقلاب به منتهي ماه هاي تا

حمایت ملي انجمن ایران، سرخ شیروخورشید جمعیت اجتماعي، خدمات شاهنشاهي

با که بودند از جمله سازمان هایي نوزادان و مادران بنگاه حمایت و فرح کودکان، خیریه

دریافت کمک هاي قابل توجه دولتي و در کنار وظایف اصلي خود، در زمینه توسعة خدمات

۲۰5 برنامه های تنظیم خانواده در ایران

اجتماعي و کنترل جمعیت نیز فعالیت داشتند )احمدپور ۱۳56(.

در سال ۱۳6۷ اولین سمینار ملي جمعیت و توسعه در شهر مقدس مشهد توسط سازمان

برنامه و بودجه برگزار شد. این سمینار که با پیام نخست وزیر وقت افتتاح شد، نمایندگان

4۳ وزارتخانه و مراکز علمي، پژوهشي و اجرایي کشور در آن شرکت داشتند )مقدم ۱۳۷6(.

وزیر بهداشت و درمان نیز با ارائه شاخص هایي اثرات باروري بالا را در مرگ ومیر نوزادان

و مادران مطرح کرد و با هدف جلوگیري از افزایش مرگ ومیر نوزادان و مادران، ضرورت

فاصله گذاري بین زایمان ها را مورد تأکید قرار داد )همان(.

مجموعه این عوامل موجب شد، هیئت وزیران در سال ۱۳68 به برنامه تنظیم خانواده

کشور رأي دهد. در پی این اقدام با سؤالی که از حضرت امام خمیني)( بنیانگذار انقلاب

اسلامی شد، ایشان پیشگیري از حاملگي را با چهار شرط مجاز دانستند:

۱- جلوگیري از بارداري موجب فساد عضو و نازایي دائمي )عقیمي( نشود.

۲- شوهر راضي باشد.

۳- عمل جلوگیري و کار گذاردن دستگاه هاي مربوطه با ارتکاب حرام توأم نباشد.

4- عوارض جانبي عمده اي براي انسان در بر نداشته باشد )همان(.

در اواخر دهه اول بعد از انقلاب و ادامه آن در دهه دوم )سال هاي ۱۳۷8-۱۳68( نتایج

جلب حمایت همه جانبه از تنظیم خانواده آشکار شد.

دهه دوم بعد از انقلاب اسلامی، تقریبا مقارن با برنامه پنج ساله اول و دوم توسعه اجتماعي

و اقتصادي کشور )۱۳۷۷-۱۳68( بود. کنترل جمعیت در این دو برنامه از اولویت ویژه اي

برخوردار شد )کاوه فیروز ۱۳8۳(. این برنامه سه هدف اصلي داشت که در اولین برنامه توسعه

کشور پس از پیروزي انقلاب منظور شد و به تصویب مجلس شوراي اسلامي رسید. این

اهداف عبارت بودند از:

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۰6

* کاهش میزان باروري کلي زنان ایران از 6/4 به 4/۰ فرزند در هر زن تا سال ۱۳85؛

اول برنامه پایان تا به ۲/۹ درصد از ۳/۲ درصد طبیعي جمعیت نرخ رشد کاهش *

)۱۳۷۲(؛

* کاهش نرخ رشد جمعیت از ۳/۹ درصد به ۲/۳ درصد تا سال ۱۳85.

1-2-1- کاهش نرخ رشد جمعیت در برنامه اول توسعه، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي

در برنامه اول توسعه که طي سال هاي ۱۳۷۲-۱۳68 به اجرا درآمد، موضوع تعدیل میزان

رشد جمعیت مورد توجه قرار گرفت. کاهش نرخ رشد طبیعي از ۳/۲ درصد در اول برنامه

به ۲/۹ درصد در پایان این برنامه به عنوان مهم ترین هدف جمعیتي در نظر گرفته شد. این

مهم از طریق اثرگذاري آگاهانه و برنامه ریزي شده بر متغیر باروري میسر مي گردید )گزارش

سازمان برنامه و بودجه، ۱۳68(.

در تاریخ ۱۳6۹/6/4 هیئت محترم دولت، وظایف دستگاه هاي اجرایي مرتبط با اعمال

سیاست تحدید موالید را به تصویب رساند. از جمله این وظایف براي وزارت بهداشت درمان

و آموزش پزشکي، تحت پوشش قرار دادن ۲4 درصد از زنان و مادران در سنین بارداري

را طي سال هاي ۷6-۱۳68 منظور داشت و به آن قسمت از نواحي و مناطق جغرافیایي و

قشرهاي اجتماعي کشور که از باروري ناخواسته زیان هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي

بیشتري دیده بودند، اولویت بخشید تا از تولد یک میلیون موالید ناخواسته در طول این برنامه

جلوگیري شود )همان(.

دولت در برنامه اول توسعه، براي تحقق هدف تعدیل رشد جمعیت علاوه بر فعالیت

واحدهاي اجرایي تنظیم خانواده وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکي، انجام اقدامات

ذیل را نیز لازم دانست:

۲۰۷ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

- بالا بردن سطح سواد و دانش عمومي افراد جامعه و به خصوص افزایش ضریب پوشش

تحصیلي دختران لازم التعلیم؛

امور افزایش زمینه هاي مشارکت زنان در از طریق آموزش و - اعتلاي موقعیت زنان

اقتصادي، اجتماعي جامعه و خانواده؛

- ارتقاي سطح سلامت افراد جامعه و کاهش مرگ ومیر مادران و کودکان.

- لغو کلیه مقررات مشوق رشد جمعیت و اتخاذ تدابیر متناسب با سیاست تحدید موالید

کشور.

مورخ مصوبه موجب به توسعه، اول برنامه قانون مندرجات اساس بر آن، بر علاوه

۱۳68/۱۲/8 مجلس شوراي اسلامي، مقرر شد تا وزارت بهداشت به منظور پیشبرد سریع و

صحیح فعالیت هاي مربوط به کنترل جمعیت با هماهنگي کلیه دستگاه هاي ذیربط و کارشناسان،

شورایي تحت عنوان »شوراي تحدید موالید« تشکیل دهد که اجراي بهتر شیوه هاي علمي و

عملي و برخورد با مسایل جمعیتي را به عهده داشته باشد )جهانفر ۱۳۷۹(.

در دسترس بودن خدمات تنظیم خانواده از جمله تأمین IUD، قرص و کاندوم از مهم ترین

آمارگیري گزارش اساس بر اقدامات این متعاقب بود. بهداشت وزارت اقدامات حمایتي

متوسط رشد سالانه و نفر به 558۳۷۱6۳ در سال ۱۳۷۰ جمعیت کشور جاري جمعیت

جمعیت طي 5 سال )۱۳۷۰-۱۳65( به ۲/46 درصد رسید )دفتر سلامت خانواده و جمعیت، ۱۳8۳(.

در سال ۱۳۷۱ لایحه کنترل جمعیت و تنظیم خانواده از طرف دولت تهیه و تقدیم مجلس

گردید. این لایحه در تاریخ ۷۲/۲/۲6 از تصویب مجلس گذشت.

این قانون انگیزه ها و پاداش هاي متعلق به خانواده هاي پر اولاد و فرزندان زیاد را قطع

و مباني قانوني مشخصي براي اعمال سیاست هاي کنترل موالید و اجراي برنامه هاي تنظیم

خانواده فراهم ساخت.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۰8

از دیگر ویژگي هاي این قانون، نگاه فرابخشي به برنامه هاي تنظیم خانواده و کنترل جمعیت

کشور بود. در پرتو چنین نگرشي وظایف و تکالیف سایر بخش هاي ذي نفع تعیین شد:

* وزارت آموزش و پرورش، مکلف به بالا بردن سطح سواد در کلیة اقشار جامعه به

ویژه آموزش بزرگسالان )تا ۳۰ سال( و گنجاندن مطالب آموزشي مربوط به جمعیت و تأمین

سلامت مادران و کودکان در متون درسي خود براي بالاي سطح آگاهي دانش آموزان دبیرستان

)به ویژه دختران( نسبت به زیان هاي باروري بالا در کشور شد.

پزشکي، آموزش و درمان بهداشت، وزارت و فناوري و تحقیقات علوم، وزارت *

موظف به ایجاد یک واحد درسي به نام »جمعیت و تنظیم خانواده« در کلیة رشته هاي آموزشي

خود شدند.

* وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي موظف شد زمینه هاي جلب مشارکت فعال و مؤثر

روزنامه نگاران، فیلم سازان و سایر هنرمنداني را که به نحوي با آن وزارتخانه ارتباط دارند

فراهم آورد و براي ارتقاء سطح آگاهي هاي عمومي از برنامه هاي جمعیت و تنظیم خانواده از

همه این وسایل استفاده کند.

* صدا و سیماي جمهوري اسلامي موظف گردید جهت ارتقاء آگاهي هاي عمومي و

تأمین سلامت مادران و کودکان و کل جمعیت، برنامه هاي آموزشي مناسب تهیه و پخش

نماید.

بر اساس نتایج بررسي نمونه اي وزارت بهداشت در خردادماه ۱۳۷۳، رشد جمعیت %۱/8

محاسبه شد. این کاهش، بسیار فراتر از حد انتظار و مرهون اجراي وسیع برنامه هاي تنظیم

.)UNFPA 1995( خانواده و همکاري هاي ذي قیمت کلیه دستگاه هاي اجرایي کشور بود

۲۰۹ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

1-2-2- برنامه جمعیتي در برنامه دوم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي

دولت جمهوري اسلامي ایران در برنامه دوم توسعه نیز به دلیل ضرورت پیگیري مسأله

تنظیم خانواده و کاهش عواقب ناشي از رشد جمعیت، ضمن ادامه و تقویت سیاست هاي

جمعیتي برنامه پنج ساله اول، برنامه هاي زیر را جهت تعدیل رشد جمعیت در دستور کار قرار

داد )دفتر سلامت خانواده و جمعیت ۱۳8۳(:

۱- بهبود شاخص هاي اجتماعي و اقتصادي؛

۲- توجه عاجل به افزایش میزان درآمد و سطح زندگي گروه هاي کم درآمد در شهر و

روستا؛

۳- گسترش هر چه بیشتر آموزش هاي ابتدایي، راهنمایي و متوسطه به ویژه براي دختران

در نقاط دور افتاده کشور؛

4- کوشش براي بهبود موقعیت اجتماعي زنان از طریق افزایش سطح دانش آنان و مشارکت

جدي تر آنان در امور اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سیاسي کشور؛

5- کاهش میزان مرگ ومیر اطفال زیر یک سال از طریق تلفیق خدمات بهداشتي با سایر

برنامه هاي توسعه؛

6- توسعه خدمات رفاهي و حمایتي براي قشرهاي آسیب پذیر جامعه؛

۷- گسترش تأمین اجتماعي براي سالخوردگان و ازکارافتادگان خصوصا زنان خانه دار و

برخورداري این گروه از رفاه اجتماعي در سنین کهولت و ازکارافتادگي؛

8- آموزش خلاق براي آحاد جامعه به نحوي که سوادآموزي فقط خواندن و نوشتن ساده

تلقي نگردد؛ بلکه باعث شود تا افراد جامعه بتوانند از استعداد و توانایي خود در کمک به

اقتصاد جامعه و خویشتن استفاده کنند.

۹- توجه ویژه به اقشار آسیب پذیر جامعه و کمک به آن ها؛

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۱۰

۱۰- استفاده از منابع و امکانات موجود و بهره برداري از تکنولوژي هاي مناسب برنامه هاي

توسعه.

اهداف جمعیتي برنامه پنج ساله دوم نیز عبارت بودند از:

الف( افزايش سطح آگاهي هاي عمومي افراد جامعه در زمینه هاي مسائل جمعیتي از طريق:

- تأکید بر آموزش و افزایش آگاهي بانوان در مقاطع سني که بالقوه قدرت باروري دارند

در زمینه مزیت هاي کنترل باروري؛

- گسترش سطح آگاهي عمومي افراد جامعه در زمینه نیازها و مشکلات ناشي از رشد

بي رویه جمعیت از طریق رسانه ها عمومي به ویژه صداوسیماي جمهوري اسلامي ایران.

ب( تنظیم خانواده و كنترل رشد جمعیت از طريق:

- تأمین و توزیع گسترده وسایل پیشگیري از بارداري در سطح مناطق جغرافیایي به ویژه

روستاها و مناطق محروم کشور؛

- کسب دانش و انجام مطالعات جهت استفاده از روش ها و تکنولوژي هاي جدید در امر

پیشگیري از بارداري؛

- اختصاص بخشي از فعالیت بیمارستان ها، درمانگاه ها و مراکز بهداشتي در سطح کشور به

ارائه خدمات مستمر پیشگیري از بارداري؛

- لغو کلیه قوانین، مقررات و امتیازات اقتصادي، اجتماعي مشوق خانواده هاي پرجمعیت.

ج( پژوهش در مورد مصاديق سیاست هاي فوق از طريق:

- انجام پژوهش هاي علمي جهت کسب اطلاع از آگاهي، نگرش، عملکرد و مشکلات

خانواده ها در زمینه تنظیم خانواده؛

۲۱۱ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

- انجام تحقیقات کاربردي براي یافتن راه ها و تکنولوژي مناسب براي افزایش آگاهي،

نگرش، عملکرد خانواده ها و رفع مشکلات آن ها در دسترسي به وسایل پیشگیري از حاملگي؛

- انجام طرح جاري جمعیت و نیروي کار به منظور اطلاع از چگونگي تحولات جمعیت،

بازار کار، نیروي فعال و نیروي شاغل کشور در مقطع سال هاي ۱۳۷4-۱۳۷6

- انجام طرح نمونه گیري سالانه از وضعیت اقتصادي و اشتغال خانوار.

از جمله فعالیت هاي انجام شده در طول برنامه دوم توسعه مي توان به موارد زیر اشاره کرد:

* تأسیس ۱۲ مرکز آموزش، خدمات و تحقیقات تنظیم خانواده در دانشگاه هاي علوم

پزشکي کشور؛

* تقویت برنامه هاي بهداشت باروري با تکیه بر خدمات تنظیم خانواده از طریق رابطین

بهداشت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي براي اجراي برنامه هاي تنظیم خانواده

سعي در ترویج مشارکت مردمي داشت، بهره گیري از خدمات رابطین بهداشتي در مناطق

حاشیه شهري نیز در همین راستا بود. رابطین بهداشت از میان زنان باسواد، بر مبناي علائق

شخصي آنان انتخاب مي شدند و آموزش مي دیدند و بدون دریافت مزد کار مي کردند.

* توسعه برنامه هاي بهداشت باروري و تنظیم خانواده در اردوگاه هاي افاغنه و عراقي

سراسر کشور با همکاري کمیساریاي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد؛

* توسعه برنامه هاي تنظیم خانواده در کلیه تعاوني هاي روستایي کشور با همکاري وزارت

کشاورزي؛

* اجراي طرح آموزش مشکلات ناشي از رشد بي رویه جمعیت به دانش آموزان دختر و

پسر کلاس هاي آخر دبیرستان هاي کشور با همکاري وزارت آموزش و پرورش؛

* توسعه برنامه هاي تنظیم خانواده در خانواده هاي کم درآمد تحت پوشش سازمان هاي

حمایتي؛

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۱۲

* انجام طرح تحقیقاتي بررسي شاخص هاي بهداشت باروري و تنظیم خانواده به طور

سالیانه در سراسر کشور؛

* جلب همکاري صدا و سیماي جمهوري اسلامي ایران براي تهیه و پخش برنامه هاي

رادیویي و تلویزیوني؛

* تهیه مقالات تنظیم خانواده و ارائه آن به جراید کثیرالانتشار؛

مراکز در خانواده تنظیم و جمعیت کنترل فعالیت هاي مستمر ارزشیابي و نظارت *

بهداشتي و درماني سراسر کشور؛

* تأسیس مرکز اطلاعات، آموزش و ارتباطات جمعیت و تنظیم خانواده )IEC( در تهران؛

* تهیه و توزیع وسایل پیشگیري از بارداري در کلیه مراکز بهداشتي و درماني کشور؛

انجمن این سال ۱۳۷۳. در ایران اسلامي خانواده جمهوري تنظیم انجمن تأسیس *

سازماني غیردولتي و غیرانتفاعي است که متشکل از اعضاي تنظیم )IPPF( مي باشد.

از نکات خاص این برنامه مي توان به موارد زیر اشاره نمود:

اجازه استفاده از کلیه وسایل پیشگیري از حاملگي، فراهم بودن پشتیباني اجتماعي براي

اجراي برنامه، احساس مسئولیت جدي دولت براي کاهش رشد جمعیت، امکان استفاده از

وسایل ارتباط جمعي، تعهد مالي دولت براي رایگان بودن وسایل پیشگیري از حاملگي و

تولید پاره اي وسایل پیشگیري از حاملگي مثل کاندوم و آ یودي در داخل کشور )حلم سرشت

.)۱۳85

1-2-3- مهم ترین مراکز فعال جهاني در برنامه کنترل جمعیت در ایران

مهم ترین مراکز جهاني فعال در برنامه کنترل جمعیت در ایران را این گونه می توان نام برد:

۲۱۳ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

)UNFPA( 1-2-3-1- صندوق جمعیت سازمان ملل متحد

سابقه فعالیت صندوق جمعیت در ایران به اواخر دهه ۱۳4۰ برمي گردد. این صندوق بین

سال هاي ۱۳4۹ تا ۱۳6۷ کمکهایي را در اختیار سازمان هاي ذیربط دولتي قرار داد )کاوه فیروز

.)۱۳8۳

با توسعه فعالیت هاي صندوق در کشور، سه برنامه با بودجه اي بالغ بر ۳۰ میلیون دلار

و جمعیت، ۱۳8۳(، خانواده )دفتر سلامت گردید اجرا در کشور کامل به طور توسط صندوق

فعالیت هاي عمده، طي این دوره عبارتند از:

* کمک به تحقیقات در زمینه هاي تنظیم خانواده و رشد جمعیت؛

* آموزش مدیران بهداشت خانواده و کارکنان بهداشتي و مسئولان تنظیم خانواده؛

* تأمین وسایل پیشگیري از بارداري و وسایل پزشکي لازم در برنامه؛

* برگزاري کارگاه هاي آموزشي جهت ارتقاي مهارت هاي مدیریتي کارکنان دولت؛

* بهبود بخشیدن به امور مربوط به اطلاعات، آموزش، ارتباطات و تنظیم خانواده )برنامه های

تنظیم خانواده در ایران ۱۳8۷(.

1-2-3-1-1- برنامه كشوري اول و دوم صندوق جمعیت سازمان ملل در ايران

صندوق جمعیت اولین برنامه کشوري خود را با تخصیص اعتباري به مبلغ 4 میلیون دلار

براي یک دوره دو ساله ۱۳۷۰-۱۳6۹ تصویب کرد. مدت اجراي این برنامه بعدا تا پایان سال

۱۳۷۲ تمدید شد.

برنامه دوم از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۷ به طول انجامید و کمک هاي اعتباري معادل ده میلیون

دلار را در اختیار سازمان هاي فعال در زمینه تنظیم خانواده و کنترل جمعیت قرار داد )کاوه فیروز

.)۱۳8۳

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۱4

این برنامه طوري تنظیم شده بود که نیازهاي مرتبط با بهداشت مادران، کودکان و تنظیم

خانواده ) اولویت هاي پیش بیني شده در برنامه پنج ساله اول و دوم توسعه جمهوري اسلامي

تحقق براي صندوق کشوري دوم و اول برنامه چارچوب در باشد. پاسخگو را ایران(

برنامه هاي تنظیم خانواده و کنترل جمعیت کمک هایي به شرح زیر در اختیار سازمان ها قرار

داد )صندوق جمعیت ملل متحد، ۱۳۷۷(.

الف- مركز آمار ايران

یکي از فعالیت هاي مهم پیش بیني شده در برنامه های اول و دوم کشوری صندوق جمعیت،

تقویت توانایي هاي ملي در زمینه جمع آوري، ارزیابي و تحلیل داده هاي جمعیتي به منظور

کاربرد آن در برنامه ریزي هاي ملي براي توسعه بود. براي تحقق این امر کمک هایي که در

اختیار مرکز آمار ایران که مسؤولیت اجراي سرشماري هاي عمومي کشور و سایر تحقیقات

جمعیتي ملي را بر عهده دارد؛ قرار گرفت )برنامه های تنظیم خانواده در ایران ۱۳8۷(.

ب- نهضت سوادآموزي

در ادامه گزارش برنامه های تنظیم خانواده در ایران صندوق جمعیت ملل متحد براي ارتقاء

آگاهي هاي جمعیتي در میان اقشار بي سواد و کم سواد جامعه در چارچوب یک طرح مشترک

طي دو برنامه اول و دوم کشوري، کمک هایي در اختیار نهضت سوادآموزي قرار داده است تا

نهضت بتواند پیام هاي جمعیتي را در کتب مخصوص سوادآموزي بگنجاند.

یکي دیگر از هدف هاي طرح مشترک با نهضت سوادآموزي، آشنا ساختن مدیران سازمان

نظام بود. در برنامه هاي سوادآموزي کاربرد از طریق آگاهي هاي جمعیتي ارتقاي با مسأله

غیررسمي آموزشي، صندوق جمعیت براي گنجانیدن پیام هاي جمعیتي در کتاب های درسی

سوادآموزي با نهضت سوادآموزي همکاري دارد )همان(.

۲۱5 برنامه های تنظیم خانواده در ایران

ج- سازمان برنامه و بودجه

در جمعیتي عوامل ادغام در بودجه و برنامه سازمان انساني نیروي و جمعیت دفتر

برنامه ریزي براي توسعة، نقشي مهم ایفا مي کرد. کمک هاي صندوق جمعیت براي ارتقاي

مهارت هاي کارکنان دفتر از طریق شرکت در دوره هاي آموزشي مورد استفاده قرار گرفت و

سخت افزارها و نرم افزارهایي نیز در اختیار دفتر گذاشته شد.

هدف کلي، تقویت دفتر جمعیت و نیروي انساني و انجام تحقیقات جمعیتي به منظور

ادغام بهینه سیاست هاي جمعیتي در برنامه توسعه بود. علاوه بر آن، با استفاده از کمک هاي

صندوق، تحقیقات و مطالعاتي درباره ارتباط بین جمعیت و شاخص هاي اقتصادي و اجتماعي

صورت گرفت.

در ادامه برنامه اول، صندوق جمعیت سازمان ملل متحد با توجه به ارتباط میان جمعیت

نمود و پیگیري را بودجه و برنامه به سازمان فني توسعه، کمک هاي براي برنامه ریزي و

کمک هایي در اختیار سازمان برنامه و بودجه قرار داد که هدف از آن تقویت نقش سازمان

در هماهنگي فعالیت هاي جمعیتي و در نهایت تدوین سیاست جامع جمعیتي است. با وجود

آنکه دولت جمهوري اسلامي ایران در اجراي برنامه هاي بهداشت باروري و تنظیم خانواده

توفیق چشمگیري داشت؛ اما سیاست جامع جمعیتي تدوین نشده بود.

د- دانشگاه ها

الف( در زمینه آموزش جمعیت و جمعیت شناسي، در چارچوب یک طرح مشترک با

دانشگاه تهران، کمک هایي در اختیار دانشکده علوم اجتماعي قرار گرفت. هدف از این طرح

تقویت توانایي هاي ملي براي تدریس مسائل جمعیتي در سطوح مختلف دانشگاهي و انجام

تحقیقاتي درباره تدوین، اجرا و ارزیابي سیاست هاي جمعیتي در کشور بود.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۱6

از اهداف دیگر در چارچوب طرح مزبور تجدید نظر در برنامه درسي دانشکده علوم

اجتماعي در دوره هاي لیسانس و فوق لیسانس به منظور تقویت تدریس مسائل مربوط به

جمعیت و توسعه بود.

ب( کمک به ارتقاي سطح تحقیقات و آموزش بهداشت باروري و تنظیم خانواده در قالب

یک طرح مشترک با معاونت پژوهشي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي و صندوق

جمعیت ملل متحد با هدف توسعه، تحقیقات و آموزش بهداشت باروري و تنظیم خانواده

انجام شد. هدف از همکاري، تقویت توانایي هاي واحدهاي پژوهشي براي انجام تحقیقات

و آموزش بود.

در اجراي این طرح فرصت هاي آموزشي در داخل و خارج از کشور در اختیار عده اي از

کارکنان قرار داده شد. ضمنا با استفاده از اعتبارات، طرح تعدادي از آخرین نشریات و مدارک

موجود در زمینه بهداشت باروري نیز تهیه گردید.

ج( در ادامه برنامة اول به منظور تقویت توانایي هاي ملي جهت تدریس جمعیت شناسي و

انجام تحقیقات پیرامون موضوعات جمعیتي، صندوق جمعیت از طریق مؤسسه عالي پژوهش

دانشگاه ها و مؤسسات آموزش از تعدادي اختیار را در برنامه ریزي و توسعه، کمک هایي در

عالي کشور قرار داد. هدف از این کمک ها آموزش و تأمین نیروي انساني لازم براي تدریس

جمعیت شناسي و مطالعات جمعیتي در دوره هاي لیسانس و فوق لیسانس بود.

توسعه، برنامه ریزي و در پژوهش عالي با مؤسسه قالب طرح مشترک در ارتباط این در

عده اي از اساتید، مدرسان و مربیان دانشگاه ها براي مطالعه و شرکت در دوره هاي کوتاه مدت یا

کنفرانس ها و مجامع علمي تخصصي به خارج از کشور اعزام شدند.

۲۱۷ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

ه- سازمان ثبت احوال

این دارد. نقش اطلاعات جمعیتي و داده ها در جمع آوري کشور احوال ثبت سازمان

سازمان علاوه بر ایفاي وظیفه سنتي اش یعني ثبت وقایع حیاتي و صدور شناسنامه براي اتباع

ایران، بر اساس مصوبه تشکیل شوراي تجدید موالید، موظف شد که در فواصل سه ماهه،

شش ماهه و سالانه در مورد وضعیت آمار حیاتي و روند آن اطلاعاتي تهیه کند.

در دوران برنامه اول و دوم توسعه، سازمان ثبت احوال کشور در زمینه ثبت به هنگام وقایع

حیاتي به موفقیت هاي چشم گیري دست یافت.

در قالب طرح مشترک با صندوق جمعیت از طریق فراهم شدن فرصت هاي آموزشي در

جهت ارتقاي توان فني کارکنان سازمان ثبت احوال نیز قدم هایي برداشته شد. در استان هایي

که طرح، به طور آزمایشي به اجرا درآمد؛ ثبت تولد و مرگ روندي صعودي را نشان داد.

و- وزارت آموزش و پرورش

اولویت هاي مربوط به آموزش جمعیت از سیاست هاي دولت در برنامه دوم توسعه نشأت

مي گیرد. در آن برنامه توصیه شد که آموزش جمعیت در نظام هاي رسمي و غیررسمي کشور

ادغام گردد.

این سیاست ها موجب شد که در نظام هاي رسمي و غیررسمي آموزشي ایران به مسأله

جمعیت توجه شود. نقش حمایتي و مؤثر صندوق نیز منجر به تشکیل واحد ویژه اي براي

هماهنگي و نظارت بر امور مرتبط با آموزش جمعیت در وزارت آموزش و پرورش گردید

و کمیته اي نیز تأسیس شد تا مواد آموزشي جمعیتي را براي درج در کتب درسي تهیه کند.

این مواد آموزشي به صورت جزوه هاي جداگانه جهت استفاده در مقاطع ابتدایي، راهنمایي و

دبیرستان چاپ و منتشر شد و به طور آزمایشي در ۱۰۰۰ مدرسه در پنج استان کشور تدریس

شد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۱8

ز- سازمان هاي غیردولتي

دولت جمهوري اسلامي ایران به مسأله ایجاد زمینه براي فعالیت سازمان هاي غیردولتي،

به ویژه سازمان هاي غیردولتي فعال در عرصه سلامت و امور جمعیتي، علاقه فراواني ابراز

داشته است.

سازمان هاي شدن فعالتر براي مناسبي چهارچوب ایجاد جهت در جمعیتي صندوق

غیردولتي دست اندر کار امور جمعیتي با دولت جمهوري اسلامي ایران اقدام کرد. در این

ارتباط با حمایت صندوق جمعیت ملل متحد و فدراسیون بین المللي تنظیم خانواده، انجمن

تنظیم خانواده ایران که فعالیتش در سال هاي پیشین متوقف شده بود؛ مجددا احیا و از اواسط

سال ۱۳۷۳ فعالانه آغاز به کار کرد.

ایفا این انجمن در اجراي برنامه هاي بهداشت باروري و تنظیم خانواده نقش عمده اي

مي کند و به نیازهاي مرتبط با بهداشت باروري جوانان و زنان توجه خاصي دارد)همان(.

1-2-3-1-2- برنامه سوم كشوري صندوق جمعیت ملل متحد در ايران )1379-1383(

برنامه سوم کشوري صندوق جمعیت ملل متحد در ایران از نظر ساختار و فرآیند تدوین

برنامه با دو برنامه اول و دوم متفاوت بود و در تدوین آن سازمان هاي دولتي و غیردولتي و

سازمان هاي ملل متحد همکاري داشتند. کل اعتبارات برنامه نیز بالغ بر ۱۱ میلیون دلار بود

)همان(.

صندوق ملل متحد اهداف برنامه سوم خود را نیز بر پایه اهداف برنامه سوم توسعه کشور

قرار داد. برنامه سوم صندوق داراي سه زیر مجموعه بود:

- بهداشت باروري؛

- جمعیت و توسعه؛

- برنامه هاي حمایتي.

۲۱۹ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

این برنامه با همکاري دولت در پنج استان محروم کشور شامل استان هاي: بوشهر، سیستان

و بلوچستان، کردستان، گلستان و یک منطقه )اسلامشهر( اجرا گردید.

* بودجه اختصاص داده شده، جهت برنامه هاي بهداشت باروري و تنظیم خانواده در

برنامه سوم کشوري صندوق جمعیت ملل متحد 5/5 میلیون دلار بود.

WHO 1-2-3-2- سازمان جهاني بهداشت

سازمان جهاني بهداشت با دولت ایران توافقنامه دوسالانه دارد که همواره اولویت هاي

چند زمینه را در بر مي گیرد:

۱- سیاست هاي بهداشتي؛

۲- توسعه خدمات بهداشتي؛

۳- حفاظت از سلامت و ارتقاي آن؛

4- مبارزه یکپارچه با بیماري ها.

در عملکرد این سازمان، اثري از سیاست هاي بهداشتي، توسعه خدمات بهداشتي ومبارزه

یکپارچه با بیماري ها، آنگونه که در کشورهاي توسعه یافته اعمال مي شود دیده نمي شود وتمام

گزارشات حاکي از اجراي دقیق و جدي زمینه سوم قرارداد - حفاظت از سلامت و ارتقاي

آن است.

در بخش حفاظت از سلامت و ارتقاي آن از نظر جمعیتي مهمترین برنامه ها عبارت است

از: بهداشت باروري، تنظیم خانواده و بهداشت جامعه )دفتر سلامت خانواده، ۱۳8۳(.

در سال هاي بعد به علت موفقیت برنامه تنظیم خانواده و همچنین کمک هاي صندوق

جمعیت ملل متحد، برنامه تنظیم خانواده از لیست کمک هاي سازمان جهاني بهداشت حذف

شد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۲۰

)UNHCR( 2-3-3- کمیساریاي عالي پناهندگان سازمان ملل متحد

کمک هاي کمیساریاي عالي پناهندگان به برنامه هاي تنظیم خانواده و بهداشت باروري در

بین پناهندگان شامل دو قسمت مي گردد:

2-3-3-1- برنامه هاي تنظیم خانواده در داخل اردوگاه ها

پس از ICPD با همکاري کمیساریاي عالي سازمان ملل در امور پناهندگان برنامه تربیت

پناهندگان به اجرا درآمد و در کلیه اردوگاه هاي محل سکونت از میان داوطلبان بهداشتي

پناهندگان واحدهایي مجهز به وسایل سمعي بصري )ویدیو و تلویزیون و اورهد( ایجاد شد.

مربیان بهداشت خانواده با مراجعه به چادرها، اتاق ها و محل سکونت پناهندگان سعي

در اشتغال انگیزه و کافي فرصت داراي باسواد علاقمند، افراد آنان میان از تا مي کردند

فعالیت هاي بهداشتي را بیابند و طبق برنامه اي که در ستاد مرکزي طراحي شده بود، آن ها را

در کلاس هاي آموزشي شرکت دهند.

داوطلبان بهداشت به طور عمده مسائل مربوط به بهداشت مادر و کودک و تنظیم خانواده

را آموزش مي دیدند و از آن ها خواسته مي شد تا این آموزش ها را به 5۰ تا ۱۰۰ خانوار نزدیک

به محل سکونت خود انتقال دهند با توجه به اینکه در هر یک از مهمان شهرها )محل سکونت

پناهندگان( واحدي تحت عنوان بهداشت سرا، مسئولیت ارائه مراقبت هاي اولیة بهداشتي را

عهده دار بود کارکنان شاغل در مهمان شهرها به کمک رابطین بهداشت پیگیري برخي از موارد

عدم مراجعه را نیز انجام مي دادند.

وسایل مدرن پیشگیري از بارداري به طور رایگان به پناهندگان ارائه مي شد. این برنامه

ارائه خدمات پناهندگان در از توفیقات وزارت بهداشت در راستاي جلب همکاري یکي

بهداشتي مورد نیاز آن ها محسوب مي شود.

۲۲۱ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

2-3-3-2- برنامه هاي تنظیم خانواده و بهداشت باروري در خارج از اردوگاه ها

تأسیس ۳۱ پایگاه بهداشتي در اطراف شهرهاي مشهد، زابل، شهرري، ورامین، پاکدشت

و اسلامشهر. مدت این پروژه سه سال بود و در حال حاضر این برنامه به دانشگاه ها سپرده

شده است.

پوشش وسائل مطمئن تنظیم خانواده بین پناهندگان خارج اردوگاه ها 6۰% مي باشد. برنامه

پناهندگان غیرمقیم در اردوگاه ها در بردارنده سه استراتژي است.

۱- افزایش دسترسي به پایگاه هاي بهداشتي اطراف شهرها؛

۲- همکاري پناهندگان با رابطین بهداشتي؛

۳- ارتقاي کیفیت خدمات و وسایل پیشگیري از بارداري )همان(.

WORLD BANK 2-3-4- بانك جهاني

اولین بانک جهاني در بخش بهداشت، مبلغ ۱4۱.4۰۰.۰۰۰ دلار به منظور اجراي طرح

بهداشت و جمعیت در سال ۱۳۷۲ در اختیار دولت ایران قرار داد )دفتر سلامت خانواده، ۱۳8۳(.

فعالیت هایي که در قالب وام اول بانک جهاني انجام شد عبارت بودند از: بهبود وضعیت

بهداشت در مناطق روستایي از طریق:

2-3-4-1- بهبود ارائه خدمات بهداشتي در روستاها

- احداث، تجهیز و راه اندازي 6۲۳ مرکز بهداشتي درماني روستایي در ۱4 استان کشور؛

- احداث، تجهیز و راه اندازي مرکز ملي مدیریت بهداشت NPMC و طراحي بخش اولیه

سیستم MIS؛

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۲۲

2-3-4-2- فعالیت هاي تنظیم خانواده

- خرید وسایل مدرن پیشگیري از بارداري؛

- اعزام 46 نفر جهت شرکت در دوره هاي کوتاه مدت خارج از کشور؛

- انجام فاز اول تحقیق DHS؛

- چاپ کتاب احکام تنظیم خانواده.

2-3-4-3- انجام فاز اول تحقیق اقتصاد بهداشت.

UNICEF 2-3-5- صندوق كودكان سازمان ملل متحد

صندوق کودکان سازمان ملل متحد براي تأمین سلامت مادر و کودک، بهبود تغذیه و

آموزش نیروي انساني با وزارت بهداشت و درمان همکاري دارد از جمله این همکاري ها

مي توان به موارد زیر اشاره کرد:

بهداشت باروري و تنظیم خانواده، تغذیه کودک و آموزش دختران، تقویت سازمان هاي

غیردولتي و توانمندسازي زنان، تهیه مواد آموزشي براي رابطین بهداشت )دفتر سلامت خانواده

و جمعیت، ۱۳8۳(.

2-4- رابطان بهداشت

2-4-1- اولین تجربه

پس از انقلاب اسلامي، نظام شبکه هاي بهداشتي- درماني به عنوان قالب مناسب سازماني،

براي ارائه خدمات بهداشتي اولیه پذیرفته شد. تجربه راه اندازي شبکه هاي- بهداشتي درماني

تا آنجا که به ارائه خدمات در مناطق روستایي مربوط مي شد، بسیار موفق و تحسین برانگیز

بود )برنامه های تنظیم خانواده در ایران ۱۳8۷(.

۲۲۳ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

افزایش تعداد خانه هاي بهداشت و کارایي چشم گیر به ورزان، نقش عمده اي در عدالت

اجتماعي و پوشش خدمات بهداشتي روستائیان و بهبود شاخص هاي بهداشتي داشت. در

صورتي که پوشش ها و کیفیت خدمات بهداشتي در مناطق شهري به ویژه حاشیه شهرهاي

بزرگ به علت ناکافي بودن دسترسي با کمبودهاي فراواني روبه رو بود. از جمله این کمبودها

مي توان به موارد زیر اشاره نمود:

درماني بهداشتي خدمات به سهولت به شهري جمعیت %5۰ تنها ۱۳۷۰ سال در -

دسترسي داشتند؛ براي رفع این مشکل 448 پایگاه در نقاط شهري تأسیس شد.

- یکي از اصول مراقبت هاي اولیه بهداشتي جلب مشارکت مردم است که تا آن زمان در

نظام بهداشتي، تجسمي عیني پیدا نکرده بود.

- با توجه به این که شبکه بهداشت جایگاه مناسبي براي آموزش و تربیت نیروي انساني

این خدمات در شهر چنین مقصودي نبودن به دلیل فعال تنها پیراپزشکي بود، پزشکي و

حاصل نشد.

از مراکز - به دلیل رشد سریع جمعیت و شهرنشیني، تراکم جمعیت در حاشیه بیش

شهري وجود داشت، به گونه اي که گسترش نظام بهداشتي درماني پاسخگوي نیاز جمعیت

حاشیه شهرها نبود.

بر همین اساس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي در سال ۱۳۷۰ براي اولین بار

طرحي را با عنوان »رابطان بهداشت« در حاشیه شهر تهران مورد آزمایش قرار داد تا به وسیله

آن، نقاط ضعف مطرح شده را بپوشاند. این تجربه با چهار مرکز و ۱6۰ نفر داوطلب زن در

حاشیه شهر ري شروع شد و به ده مرکز افزایش یافت.

»رابط بهداشت« از میان زنان منطقه مورد نظر با داشتن حداقل سواد خواندن و نوشتن،

بهره مندي از مقبولیت اجتماعي، داشتن وقت کافي، علاقه، انگیزه براي فعالیت هاي اجتماعي

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۲4

و موافقت همسر - در صورت داشتن همسر- انتخاب و دعوت به همکاري مي شوند.

هر رابط به طور متوسط 5۰ خانوار را در همسایگي محل سکونت خود تحت پوشش

قرار مي دهد و از طریق برقراري ارتباط با آنان وظایفشان را انجام مي دهد. رابط، خدمات را

داوطلبانه و رایگان انجام مي دهد. انتخاب رابطان بهداشت از میان افراد محله مزایاي ویژه اي

دارد زیرا اولا این افراد با زبان و فرهنگ افراد محله خود آشنا هستند و بهتر مي توانند به عنوان

پل ارتباطي میان جامعه و بخش هاي مختلف توسعه به بهبود وضعیت اقتصادي، اجتماعي

و فرهنگي محله خود کمک کنند. ثانیا از جمله وظایف رابط بهداشت جمع آوري اطلاعات

جمعیتي و آمارهاي مربوط به مرگ، تولد، مهاجرت ها، تنظیم خانواده و نیازهاي بهداشتي از

خانوارهاي تحت پوشش خود است )همان(.

2-4-2- تعمیم طرح به کل کشور

درماني شهرري بهداشتي مرکز در شش پایلوت اجراي طرح از بعد نیم و یک سال

مشخص شد که پوشش خدمات مربوط به مادران و کودکان در مراکز تحت پوشش نسبت

به مراکز شاهد و همچنین کیفیت خدمات به ویژه در ارتباط با حاملگي ناخواسته ارتقا یافته

است.

اجراي این تجربه بعد از شهر ري به حاشیه شهر شیراز سپس مشهد، تبریز و اصفهان

توسعه یافت. از اواخر سال ۱۳۷۲ حداقل یک مرکز براي اجراي طرح رابطان با استفاده از

دستورالعمل هاي و شد گرفته درنظر استان هر در یونیسف و بهداشت وزارت اعتبارات

اجرایي یکسان براي استان ها ارسال گردید.

با توجه به موفقیت طرح پایلوت در شهرري و یک مرکز در هر استان، این پروژه در سال

۱۳۷۳ به عنوان یک برنامه کشوري در دستور کار اجرایي همه استان ها قرار گرفت. یک ردیف

پست سازماني در مرکز بهداشت هر استان زیر مجموعه کارشناسان گسترش شبکه و به عنوان

۲۲5 برنامه های تنظیم خانواده در ایران

کارشناسان برنامه »رابطان بهداشت« منظور و هر سال اعتباري براي استان جهت برنامه رابطان

در نظر گرفته شد.

کارشناسان استاني و شهرستاني برنامه براي ارتقاي همکاري هاي بین بخشي به کمیسیون

مرکز مسئول کارشناسان کلیه و گردیدند معرفي فرمانداري و استانداري در بانوان امور

بهداشت استان و شهرستان در فعالیت هاي رابطان بهداشت مشارکت داده شدند )همان(.

2-4-3- گسترش کمي برنامه

این برنامه با روند چشمگیري گسترش پیدا کرده است و در حال حاضر بیش از ۷۰.۰۰۰

رابط شهري، حدود ۲۰.۰۰۰ رابط روستایي، ۱/5۳۹ رابط عشایر و بیش از ۱۰.۰۰۰ داوطلب

متخصص در سراسر کشور با برنامه همکاري مي کنند و در شهرها حدود ۱۷.۰۰۰.۰۰۰ نفر

یعني ۲۷% جمعیت شهري را زیر پوشش دارند و براي بالا بردن سلامت جامعه، توانمندسازي

خود و خانوارهاي زیر پوشش تلاش مي کنند )همان(.

2-4-4- دستاوردهاي برنامه

برنامه رابطان بهداشت، یک تجربه موفق در مشارکت سازمان یافته مردم در کنترل جمعیت

و یا دقیق تر بگوییم در کاهش بي نظیر جمعیت در کشور بود و سبب شد بسیار زودتر از برنامه

به هدف برسیم و به عنوان موفق ترین کشور در کاهش جمعیت در جهان معرفي شویم و

الگوی دیگر کشور های منطقه قرار بگیریم.

2-5- انجمن تنظیم خانواده جمهوري اسلامي ایران

انجمن تنظیم خانواده جمهوري اسلامي ایران، یکي از سازمان هاي غیردولتي است. این

و غیردولتي نهادي عنوان به سازمان »این می کند: معرفی چنین را خود وظائف انجمن،

داوطلبانه، به منظور مشارکت در رسیدن به اهداف بهداشت و حقوق باروري آحاد جامعه، به

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۲6

ویژه جوانان و گروه هاي محروم، با توجه به ارزش هاي فرهنگي و اعتقادي فعالیت خود را

از سال ۱۳۷4 آغاز نموده است«.

انجمن در اجــراي این فعالیــت هـا، به طـور عمـده از خدمات داوطلبانه داوطلبین

انجمن دارند. عهده بر را اجرایي امور پیگیري نیز کارمند معدودي تعداد و است بهره مند ۱IPPF خانواده تنظیم بین المللي فدراسیون عضو ایران، اسلامي جمهوري خانواده تنظیم

است. این فدراسیون بزرگترین سازمان داوطلبانه دنیا به شمار مي آید که در جهت بهداشت و

حقوق باروري در سراسر دنیا فعالیت مي کند )همان(.

زمینه در عمومي آگاهي سطح ارتقاي خانواده، تنظیم انجمن اصلي اهداف از یکي

بهداشت باروري است که به این منظور برنامه هاي متنوعي را طراحي و اجرا کرده است. این

انجمن براي بار اول در سال ۱۳۷۹ برنامه ریزي استراتژیک را در دستور کار خود قرار داد.

یافته هاي مطالعات و تحلیل هاي انجام شده، اهداف کلي، اختصاصي و زمینه فعالیت هاي آتي

را مشخص کرد.

استراتژي و روند در ادامه براي بار دوم، این برنامه در سال ۱۳8۳ بازنگري و مجددا

کاري سازمان براي حرکت هاي جدید معین و مشخص شد. بنا بر نیازها و فضاهاي موجود

و همچنین مطابق با ارزیابي هاي انجام شده در سطح منطقه آسیا ـ با توجه به این که ایران

یکي از کشورهاي منطقه جنوبي آسیا است و کشورهاي این منطقه در تقسیم بندي فدراسیون

بین المللي تنظیم خانواده عبارتند از: هند، بنگلادش، سري لانکا، نپال، مالدیو، پاکستان، ایران،

افغانستان.

پنج استراتژي اصلي براي جهت دهي به فعالیت ها در نظر گرفته شد که در مقوله هاي زیر

طراحي شده اند:

1- International planned parenthood federation.

۲۲۷ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

• جوانان )Adolescent(؛

• ایدز )HIV/AIDS(؛

• دسترسي )Access(؛

• ترویج )Advocacy(؛

• .)Safe Abortion( سقط درماني

در بخش اهداف انجمن آمده است: انجمن اهداف و فعالیت های اصلی خود را هماهنگ

با فرهنگ و سیاست های جمهوری اسلامی ایران دنبال خواهد کرد و اشاره می کند که انجمن

دسترسي به اطلاعات، آموزش ها و خدمات بهداشت باروري را به طور مستقیم یا غیرمستقیم

بدون توجه به سن، جنس، وضعیت تأهل، توانایي پرداخت، نژاد، باورهاي مذهبي و سیاسي،

ناتواني جسمي یا هر عامل دیگر که مي تواند موجب تبعیض شود؛ امکان پذیر مي نماید )همان(.

توضیح: »چنانچه اشاره شد طبق قرارداد، انجمن موظف بود اهداف و فعالیت هاي اصلي

خود را هماهنگ با فرهنگ و سیاست هاي جمهوري اسلامي ایران دنبال کند اما عمل به این

برنامه ها با اعتقادات و فرهنگ ایراني و اسلامي ما کاملا مغایر بود و سبب شد اطلاعات و

در آن بیان و و طرح است ازدواج درآستانه که مخصوص زوج هاي جوان آموزش هایي

میان نوجوانان و جوانان و در جوامع عمومي ضد اخلاق و عفت عمومي به شمار می آید،

و بي عفتي از موجي نهایتا که شود کشانده عمومي مراکز و دبیرستان ها و دانشگاه ها به

حریم شکني را به همراه داشت، نه تنها مسأله ایدز را حل نکرد بلکه با مجاز وانمود کردن

روابط جنسي و عادي سازي آن در میان جوانان عفیف، شمار آن را )که کمترین مبتلایان در

میان کشورها بود( چندین برابر کرد«.

در این گزارش کوتاه که از مؤسسه همیاران غدا نقل شد، نقشه دقیق تصمیم گیرندگان،

حمایت دور از انتظار سازمان هاي بین المللي و همت والاي مسؤولان کشور در اجراي تمام

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۲8

و کمال برنامه ها به خوبي مشهود است. این ترکیب سبب شد تا مؤثرترین برنامه ملي کاهش

جمعیت در کشور، جلوتر از زمان برنامه به ثمر برسد و اهداف تعیین شده را محقق سازد.

در اینجا با ذکر یک نمونه از موارد عیني، توجه خوانندگان را به جدیت و اصرار مجریان در

عقیم سازي زنان و مردان ایراني جلب مي کنیم:

- روزنامه »خراسان« تیرماه ۱۳۷۲ در شماره ۱۲۷۳۲ خود آورده است: »6۰ مرکز بهداشتي

درماني شهرستان مشهد آماده ارائه خدمات و وسایل پیشگیري از بارداري به صورت رایگان به

متقاضیان مي باشند«. این مطلب روز گذشته در جریان افتتاح کلینیک تنظیم خانواده بیمارستان

حضرت زینب )( مشهد اعلام شد )حسینی تهرانی۱۳8۷(.

به گزارش خبرنگار ما در این مرکز درماني علاوه بر عمل توبکتومي )بستن لوله در زنان(

وسائل پیشگیري از حاملگي نیز در اختیار مراجعه کنندگان قرار مي گیرد.

مسؤول بیمارستان حضرت زینب )( در این مراسم گفت: »زنان بارداري که متقاضي

بود«. رایگان خواهد طبیعي، و از سزارین اعم آن ها زایمان باشند؛ هزینه توبکتومي عمل

ملاحظه مي کنید که در اینجا مسؤول بیمارستان حضرت زینب )( که از بیمارستان هاي

خیریه بوده و غالبا نیازمندان بدان مراجعه مي نمایند؛ تصریح مي کند که هر زن متقاضي بستن

باشد خواه او اول زایمان یعني خواه انجام مي شود. زایمان و سزارینش مجانا لوله؛ عمل

زایمان هاي دیگر. بنابراین چه بسیار از نوعروساني که تولد اولین فرزند آنهاست و از روي

مستمندي به آنجا مراجعه مي کنند و فقط به جهت رایگان بودن زایمان و سزارین، به بستن

لوله هاي خود رضایت مي دهند.

آقاي راجي مسئول کمیته امداد امام منطقه یک مشهد نیز در این مراسم گفت: »خانواده هاي

کم بضاعت و متقاضي دریافت خدمات از کمیته امام )( که سه فرزند یا بیشتر داشته باشند

بهداشت مراکز به امداد کمیته سوي از باشند؛ برخوردار باروري قدرت از ضمن در و

۲۲۹ برنامه های تنظیم خانواده در ایران

معرفي مي شوند و با هماهنگي هایي که بین وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي و

یا نوبت وازکتومي از رایگان و خارج به طور آمده است به عمل )( امام خمیني کمیته

توبکتومي مي شوند؛ سپس تحت پوشش در مي آیند. همچنین اقداماتي نظیر گذاشتن آ.یو.دي

و توبکتومي و وازکتومي براي آنان رایگان و خارج از نوبت انجام خواهد شد«.

صورت در باروري قدرت داراي پوشش زیر خانواده هاي »به گفت: همچنین وي

توبکتومي یا وازکتومي، مبلغ 5۰ هزار ریال به عنوان پاداش اهدا مي شود و در ارائه خدماتي

نظیر واگذاري مسکن، وام، هزینه هاي درمان در اولویت قرار مي گیرند«.

این مسئول کمیته امداد امام گفت: »سیاست هاي تنظیم خانواده کمیته امداد در منطقه یک،

هم اکنون در مورد خانواده هاي تحت پوشش شهري اجرا مي شود که در این راستا از 65۰

خانوار شهري داراي قدرت باروري این منطقه تاکنون تعدادي اقدام به توبکتومي و وازکتومي

نموده و ۱۹۰ خانوار در دوره هاي آموزش تنظیم خانواده شرکت مي کنند«.

وي میانگین سني زوج هایي که اقدام به وازکتومي یا توبکتومي نموده اند را ۳۳ تا 45 سال

اعلام کرد )همان(.

فصل هفتم

سياست های تشويقی افزايش جمعيت

در کشورهای مختلف

ايجاد جنگ در خاورميانه يكي از مهم ترين برنامه هاي بيلدربرگ است. آن ها بر اين اعتقادند كه جمعيت جهان بسيار زياد شده و فقط جنگ مي تواند تا حدودي اين مشكل را چاره كند. تمامي افراد عضو بيلدربرگ با رأي مشترك بر اين تصميم استوار بوده؛ لزوم بروز جنگ را قطعي

مي دانند. كشتار و ذبح انسان و دامن زدن به مرگ ومير در فرقه هاي ماسوني از جمله بيلدربرگ جزء اصول و برنامه هاي اصلي است و عوامل اين تا بزنند دامن نسل كشي و جنگ به ممكن حد تا موظفند گروه ها

جمعيت جهان كاهش يابد.

)http://www.mashreghnews.ir(

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۳۲

سياست های تشويقی افزايش جمعيت در كشورهای مختلف

داشتن جمعیت جوان برای هر کشور یک فرصت است و کشورهایی که جمعیت آن ها به

سمت سالمندی پیش می رود با آینده نگري تلاش مي کنند توزیع سني کشور خود را به تعادل

برسانند و اندام وارگي جمعیت را حفظ کنند. براي این کار از سیاست های تشویقی مختلف

برای افزایش تولیدمثل و پیشگیري از پیري جمعیت استفاده می نمایند.

افزایش برای بر روی کشورها نشان داد که در ۱8۰ کشور، 8۱ نوع مشوق تحقیقات

جمعیت به کار گرفته می شود.

در سال هاي پایاني جنگ جهاني دوم کشورهاي غربي و در رأس آن اروپاي غربي با فقر

شدید و فوجي از جمعیت گرسنه روبه رو بودند به طوري که حیات آنان منوط به کمک هاي

اهدایي ایالات متحده امریکا و غذایي بود که از آن سوي آتلانتیک مي رسید. در آن زمان

»چرچیل« نخست وزیر انگلستان در کتاب خاطرات خود نوشت که اروپا تبدیل به کپه اي از

استخوان و طاعون شده است. اما مسائل بعد از جنگ و تحولات اجتماعي، اقتصادي و مهم تر

از همه تغییرات فرهنگي به گونه اي پیش رفت که سال ها بعد از افزایش جمعیت تبدیل به

یکي از اولویت هاي مهم کشورهاي غربي شد زیرا نرخ رشد جمعیت به طرز قابل ملاحظه اي

کاهش یافت. دلایلي که براي این کاهش جمعیت از سوي جامعه شناسان ذکر مي شود؛ بسیار

متنوع است اما مهمترین دلایل آن افزایش آزادي هاي جنسي، تغییرات فرهنگي و تمرکز بیشتر

اروپا بر فردگرایي می باشد.

کشورهاي اروپایي که تا چندي قبل در حال مقابله با سیل جمعیت از سوي کشورهاي

مهاجرپذیر بودند؛ به تکاپو افتادند تا با استفاده از برخي مشوق ها، آب رفته را به جوي باز

گردانند و بتوانند خود را از سقوط در چاله جمعیتي برهانند. با این هدف دست به اقدامات

فراواني زدند از جمله تعیین مشوق ها از مؤثرترین کار ها بود. در این میان مهمترین مشوق هایي

۲۳۳ سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

که از سوي کشورهاي اروپایي براي افزایش جمعیت به خانواده ها عرضه مي شد، مراقبت هاي

بهداشتي و ارائه مشوق هاي نقدی بود. بعدها افزایش مرخصي زایمان براي مادران و همچنین

اعطاي مرخصي به پدران براي مراقبت از همسرانشان به این لیست اضافه شد.

در برخی کشورها ارائة تسهیلات از زمانی که زوجین تصمیم به ازدواج می گیرند شروع

می شود. بعد از بارداری به مادر امکان استفاده از مرخصی های طولانی مدت داده می شود.

پس از تولد نوزاد نیز مادران می توانند از اقدامات بهداشتی یا بسته های بهداشتی ارزان قیمت

این تسهیلات حتی والدین می توانند از فرصت پرستار کودک برخوردار استفاده کنند. در

باشند و یا در آینده فرزندانشان را به مدارس کم هزینه بفرستند.

آموزش، امر در تسهیلات ایجاد مالی، قالب کمک های در وقتی تشویقی سیاست های

ایجاد خاصی مشکل می شود؛ مطرح غیره و مرخصی بسته های قالب در حتی بهداشت،

نمی کند و به تضعیف دولت ها نمی انجامد زیرا بدون تحت فشار قرار دادن و اجبار خانواده ها

به سمت فرزنددار شدن، تنها شرایط را برای آن ها فراهم می کند.

در اروپا به شکل خاص و در برخی دیگر از کشورهای پیشرفته جهان به موازات رونق

اقتصادی و افزایش مشغله زنان و مردان، رشد جمعیت دارای نرخی منفی شد و این گونه

سیاست ها به شکل کاملا واضحی از افزایش نرخ تولد و باروری حمایت کردند به نحوی

که نرخ فرزندآوری در کشورهایی مثل سوئد و نروژ که دارای نگرش های خاص به مفهوم

خانواده سنتی بودند هم اکنون به ترتیب به ۱/۷5 و ۱/8۱ فرزند به ازای هر زن رسیده است.

در ادامه به اقدامات و مشوق هاي برخي کشورها براي جبران کاهش جمعیت اشاره مي کنیم:

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۳4

1- نروژ

کشورهاي حوزه اسکاندیناوي که از ابتدا در صدر کشورهایي بودند که با کاهش جمعیت

مواجه شدند، پرچمدار اتخاذ سیاست هاي رفاهي براي مادران گشتند که در صدر آن ها نیز

کشور نروژ قرار دارد. کشوري که به لحاظ سطح رفاه، همیشه در رده هاي بالایي جا دارد؛ در

قبال کساني که تازه بچه دار شدند نیز بسیار دست ودلباز عمل مي کند.

در این کشور سردسیر اروپاي شمالي، پس از تولد هر کودک، پدر و مادر دو هفته مرخصي

با حقوق دارند. پس از این مدت، آن ها مي توانند بین46 هفته مرخصي با حقوق کامل یا 56

هفته مرخصي با 8۰ درصد پرداختي که میان والدین تقسیم مي شود؛ یکي را انتخاب کنند.

به منظور اطمینان از اینکه پدران حتما در امر نگهداري و بزرگ کردن کودکانشان مشارکت

خواهند داشت؛ پدران موظف هستند دست کم ده هفته از این دوران را از محل کار مرخصي

بگیرند.

پیش از اینکه این قانون تصویب شود؛ تنها سه درصد از پدران نروژي مرخصي موسوم

به »مرخصي پدر« را مي گرفتند. در حال حاضر ۹۰ درصد پدران دست کم ۱۲ هفته مرخصي

دارند. جالب است که استفاده از این مرخصي براي وزراي دولت نیز امري غیرعادي تلقي

نمي شود و بسیار معمول است که وزراي دولتي در سال نخست تولد فرزندشان چند ماهي

در مرخصي باشند. در ضمن، دولت به یکي از والدیني که تصمیم دارد تا دو سالگي کودکشان

در خانه بماند، کمک هزینه ویژه اي نیز پرداخت مي کند. علاوه بر این هنگامي که پدران به سر

کار برمي گردند با سي وهفت ساعت و نیم کار در هفته و پنج هفته هم مرخصي، خواه ناخواه

کمي از فشار مادراني که شاغل هستند کم مي شود. با این که در سال هاي اخیر، آمار زاد و

ولد در نروژ کمي کاهش یافته است؛ با این حساب هنوز نروژ در میان کشورهاي اروپایي

بالاترین میزان زاد و ولد را دارد.

۲۳5 سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

در همین اواخر دولت نروژ اعلام کرد قصد دارد مرخصی مردانی را که پدر می شوند؛

از اول ژوئیه افزایش دهد. این طرح در صورت تصویب از دوازده هفته به چهارده هفته

سال ۲۰۱۳ به اجرا درمی آید. بر اساس این طرح مرخصی زوج هایی که بچه دار می شوند

با صددرصد حقوق در مجموع از چهل و هفت هفته به چهل و نه هفته و با هشتاد درصد

حقوق در مجموع از پنجاه و هفت هفته به پنجاه و نه هفته افزایش می یابد. علاوه بر همه

اینها، مراقبت های رایگان از کودک دارو و درمان رایگان و حق اولاد که حداقل معادل 4۰۰

هزار تومان در ماه است نیز اضافه می شود۱.

2- سوئد

سوئد تا سال ۲۰5۰ بیش از ۳ میلیون نفر سالمند خواهد داشت که یک میلیون نفر آن ها

بالای 8۰ سال سن دارند. این در حالی است که با نرخ رشد فعلی در سال ۲۰5۰ کمتر از 5۰۰

هزار کودک در این کشور متولد خواهد شد.

جمعیت شناسان هرم های جمعیتی را معیار خوبی برای نشان دادن پیری و جوانی جمعیت

می دانند. در نمودار ۲۲ هرم جمعیتی کشوری مثل سوئد قاعده ای کوچک دارد که نشان از

پایین در این کشور دارد. در عوض هرم جمعیتی این کشور در سنین پیری و نرخ رشد

سالمندی وسیع است.

1- www.Qudsonline.ir

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۳6

نمودار21- هرم جمعيتی سوئد در سال 2010

نمودار22- هرم جمعيتی سوئد در سال 2050

یکی از این تسهیلات اجتماعی که دولت سوئد برای کودکان سوئدی قائل است »بارن

بیدراگ«۱ یا همان »کمک هزینه کودک« است. این کمک هزینه، مبلغ مشخص و بلاعوضی

است که دولت سوئد در ازای هر کودکی که در سوئد متولد می شود تا زمانی که کودک به

1- Barnbidrag.

۲۳۷ سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

سن ۱6 سالگی برسد، به والدین کودک پرداخت می کند.

میزان این کمک هزینه ارتباطی با میزان درآمد والدین کودک ندارد. همه اقشار جامعه با

هر سطح درآمدی از این تسهیلات دولت سوئد برخوردار هستند. هر چه تعداد فرزند در یک

خانواده بیشتر باشد؛ میزان این کمک هزینه بیشتر خواهد بود. البته یکی از نکات منفی این

سرویس اجتماعی این است که برخی مهاجران یا پناهندگان سوءاستفاده گر که عمدتا بیکار

یا کم کار هستند با تولد فرزندان بیشتر به فکر کسب درآمد بیشتر از دولت می افتند. میزان این

مبلغ ماهیانه برای یک کودک )که نرخ آن از سال ۲۰۰5 میلادی تاکنون ثابت مانده است( در

حدود ۱۰5۰کرون )تقریبا ۳5۰ هزار تومان(، دو کودک ۲۲۰۰ کرون )تقریبا 65۰ هزار تومان(،

سه کودک ۳6۰۰ کرون )تقریبا یک میلیون تومان( و چهار کودک 55۰۰ کرون )تقریبا یک

میلیون و هفتصد هزار تومان( می باشد.

در سوئد، خانواده هایی که وضعیت مالی مساعدی دارند و نیاز مبرمی به این پول ندارند

یا فرزند که زمانی تا یا کودکان خود پس انداز می کنند برای کودک را ماهیانه این کمک

فرزندان آن ها به سن قانونی می رســند؛ از این مبلغ برای خرید خانه یا پیش قسط خرید یـک

آپارتمان استفاده نمایند. ایـن قــانون از سال ۱۹۳۷ میلادی در سوئد بنا نهاده شد و از سال

۱۹48 میلادی برای تعداد محدودی کودک به صورت سالیـانه اجرایی گردید و امروزه به

ازای هر کودک تــا شــانــزده ســال، مبـلـغ ۱۰5۰ کـرون در مـاه به قـوت خود باقیست۱.

1- http://www.perspective.usherbrooke.ca

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲۳8

در سوئد پدر و مادرها می توانند از ۱6 ماه مرخصی زایمان همراه با حقوق استفاده کنند

که هزینه آن بین دولت و کارفرما تقسیم می شود۱.

3- آلمان

آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان چند سال قبل که میانگین تعداد بچه های خانواده های این

کشور ۱/۳ بچه تخمین زده شد پیشنهاد حقوق هزار و 8۰۰ یورویی را برای مادرهایی که مراقب

بچه های خود در خانه هستند مطرح کرده است.

در کشوری مثل آلمان بعد از اینکه زنان صاحب فرزند می شوند؛ می توانند از ادامه کار

منصرف شده و به نگهداری فرزندان خود بپردازند. نکته جالب توجه این است که معادل

دو سوم حقوق خود یعنی حدود ۲ هزار و سیصد و هفتاد و پنج دلار هم به صورت ماهانه

منزل صددرصد در ماندن با هم دارند پایینی بسیار که حقوق زنانی حتی کنند. دریافت

حقوقشان را دریافت می کنند. مادری که تصمیم دارد کارش را ادامه بدهد؛ می تواند از فرصت

۱۲ ماه مرخصی استفاده کند. چنانچه پدر و مادر هر دو مسؤولیت مراقبت از فرزند را به عهده

بگیرند، می توانند از ۱4 ماه مرخصی به صورت مشترک برخوردار شوند تا هر دو بتوانند به

مراقبت و نگهداری از فرزندانشان بپردازند. در آلمان حتی به والدینی هم که نیاز مالی ندارند

4۰۰ دلار ماهانه کمک هزینه تعلق می گیرد۲.

1- www.fungozar.com2- http://digitaljournal.com/article/84535

۲۳۹ سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

4- ايسلند

ایسلندي نیز همانند نروژ در بحث خانواده دست و دلباز است. پدر و مادران ایسلند

با حقوق ماه مرخصي از سه پذیرفتن یک کودک، به فرزندي یا تولد کودکانشان از پس

برخوردارند که میان والدین تقسیم مي شود.

شوند. برخوردار عمومي رفاه سیستم از مي توانند بیکارند؛ که هم مادرهایي و پدر

مادران ایسلندي نیز مي توانند از »خدمات پزشکي رایگان« پیش از زایمان برخوردار باشند.

این خدمات شامل تا ده مرتبه ویزیت دکتر، سونوگرافي، همچنین برخورداري از خدمات

پزشکي، ماما و پرستار در منزل پس از زایمان است. دولت ایسلند، میزان کمک و مزایایي را

که به مادران و پدران تعلق مي گیرد بر پایه شمار افراد خانواده قرار می دهد. به دلیل همین

سیاست ها، ایسلند بیشترین میزان مشارکت زنان را در محل کار )۲/8۲ درصد( همچنین یکي

از بالاترین آمار زاد و ولد را در کل اروپا دارد )همان(.

5- نيوزيلند

اغلب اما نمي شود؛ اروپایي محسوب از کشورهاي یکي گرچه نیوزیلند میان این در

مجموعه زیر پادشاهي کشورهاي از یکي کشور این و اروپایي اند مهاجران آن ساکنان

انگلستان محسوب می گردد.

برخوردار رایگان بهداشتي خدمات از زایمان، هنگام به مي توانند نیوزیلند در مادران

باشند. اگرچه مرخصي زایمان در نیوزیلند، براي زنان نمي تواند جذاب باشد؛ ولي هنوز در

نوع خودش سخاوتمندانه است. ۱4 هفته مرخصي با حقوق به علاوه 5۲ هفته مرخصي بدون

حقوق براي مادران. همسران نیز از 4۲ روز مرخصي برخوردارند.

پلانک« سلطنتي »بنیاد فعالیت هاي نیوزیلند، در مادران از حمایت نشانه هاي از یکي

است. این مؤسسه خصوصي که توسط دولت حمایت مالي مي شود؛ از سال ۱۹۰۷ پرستار و

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲4۰

خدمات آموزشي لازم را به مادران جوان ارائه مي دهد. سازمان »پلانکت نرس« براي بیشتر از

یک قرن، به نمادي از جامعه نیوزیلند تبدیل شده است )همان(.

6- انگليس

در انگلیس همه زنان پس از زایمان می توانند از 5۲ هفته مرخصی استفاده کنند که ۳۹

هفته آن همراه با حقوق است. در 6 هفته اول دوره مرخصی ۹۰ درصد حقوق کامل پرداخت

می شود و در مابقی مرخصی حقوقی به عنوان حداقل دستمزد برای پرداخت در نظر گرفته

به را که حقوقی است کرده بچه دار شدن تلاش مزایای برای انگلیس است. دولت شده

صورت هفتگی برای پدر و مادرها در نظر بگیرد. این حقوق از آوریل سال ۲۰۱۰، برای بچه

اول ۲۰/۳ پوند به صورت هفتگی شده است. که ازای هر بچه اضافه هم دولت ۱۳/4 پوند

برای هر هفته در نظر گرفته است )همان(.

7- فرانسه

زنان فرانسوي، ۱6 هفته مرخصي زایمان دارند که از شش هفته پیش از تولد کودکانشان

آغاز مي شود. پس از این دوره، والدین حق سه سال مرخصي بدون حقوق دارند. جالب این

است که سیستم فرانسه، داشتن فرزند بیشتر را با افزایش قابل ملاحظه مزایا، براي فرزند سوم

نیز تشویق مي کند.

سیستم خدمات درماني فرانسه، از سوي سازمان »بهداشت جهاني« در زمرة بهترین خدمات

درماني دنیا معرفي شده است. دولت فرانسه، براي زناني که تازه مادر شده اند؛ امکاناتي نظیر

ویزیت مجاني دکتر یا برخورداري از خدمات پرستاري در خانه را فراهم مي کند.

در فرانسه، خانواده ها در صورت داشتن بچه سوم سالانه هزار یورو کمک مالی دریافت

می کنند.

۲4۱ سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

بنابر قوانین جدید، خانواده های فرانسوی تا سه سال می توانند با ضمانت اینکه به شغل

خود برمی گردند؛ در کنار فرزند خود حضور داشته باشند. دولت به صورت سالانه از سه

تا سنین تعیین شده نسبت به کمک هزینه های مالی فرزندان برای پیش دبستانی و سالگی

همچنین دوران مدرسه و دانشگاه به خانواده ها، تضمین قانونی می دهد. سبد کالا و همچنین

برای فرزندان و خانواده ها در نظر گرفته امکانات دولتی از استفاده مالیات و کاهش اخذ

می شود و دولت در صورت استخدام خدمتکار برای خانواده هایی که بچه دار شده اند؛ هزینه

خدمتکار را تا حدی تقبل می کند )همان(.

8- كانادا

در سال ۲۰۰۰، کانادا شاهد افزایش چشمگیر مرخصی زایمان از ۱۰ هفته به ۳5 هفته

بود. این مدت مرخصی می تواند با توافق پدر و مادر بین آن ها تقسیم شود. همه این برنامه ها

برای این است که زوج ها بدون نگرانی از قطع شدن حقوق یا احتمال از دست دادن شغلشان

بتوانند به بچه دار شدن فکر کنند.

بالایی هدایای از می شوند؛ فرزند سوم که صاحب افرادی کانادا در کبک ایالت در

برخوردار می گردند. برای فرزند اول 5۰۰ دلار، فرزند دوم ۱۰۰۰ دلار و برای فرزند سوم به

هفت هزار و پانصد دلار افزایش پیدا می کند. اینها نمونه هایی از سیاست های دولت کبک در

سال ۲۰۰۳ میلادی بوده است. ایالت کبک ۲5 درصد از جمعیت کانادا را در خود جای داده

است. البته این بسته ها تنها شامل تشویق های مالی نمی شود بلکه شامل تسهیلات آموزشی و

رفاهی کودکان هم می گردد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲4۲

9- كره جنوبی

دولت کره جنوبی که سال ها با نرخ پایین زاد و ولد دست و پنجه نرم کرده است برای

تشویق خانواده ها سه هزار دلار برای تولد هر بچه به زوج ها می دهد۱.

10- مجارستان

وضعیت تنها بنابراین است. مجارستان آن از کودکان« »نجات سازمان در ۲۲ رتبه

کشورهاي ثروتمند اروپا نیست که در زمینه ارائه خدمات به مادران و سیاست هاي تشویقي

افزایش جمعیت، دولت آمریکا را شرمنده کرده است؛ مجارستان هم که یکي از فقیرترین

کشورهاي اروپایي است و در حال حاضر نیز بحران اقتصادي اروپا، این کشور را در سراشیبي

سقوط قرار داده است؛ نسبت به آمریکا آمار مرگ ومیر مادران و نوزادان کمتر می باشد و

کمترین میزان مرگ ومیر مادران را در اروپاي مرکزي و شرقي دارد.

در مجارستان، به منظور جبران آمار پایین زاد و ولد در کشور، دولت به تازگي مرخصي

بدون حقوق زایمان را به سه سال که ۲4 ماه آن با حقوق می باشد؛ افزایش داده است. حتي

دولت مجارستان سال گذشته در راستاي سیاست هاي تشویقي خود براي مادران، مکانیسم

انتخابات را به گونه اي تنظیم کرد که زنان داراي فرزند، رأي بیشتري دارند۲.

11- چك و اسلواكی

حداقل خاص)دریافت شرایط تحت می توانند مادران اسلواکی و جمهوری چک در

حقوق پس از مدت در نظر گرفته شده در قانون( تا سه سال از مرخصی زایمان استفاده کنند.

در اسلواکی مدت استاندارد مرخصی زایمان ۳ سال است و دولت در ۲ سال اول تولد

1- www.fungozar.com2-Wikipedia.

۲4۳ سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

بچه، ماهیانه ۲56 یورو هزینه حمایتی پرداخت می کند۱.

12- اسپانيا

در اسپانیا دولت برای تولد هر بچه، ۲5۰۰ یورو به زوج ها پرداخت می کند )همان(.

13- سنگاپور

دولت سنگاپور چند سالی است که با سیاست های تشویقی موفق شده است نرخ تولد در

این کشور را ۰/۲ درصد افزایش دهد. برای کاهش نگرانی والدین از هزینه های بزرگ کردن

بچه ها، دولت برای بچه های اول و دوم به ازای هر بچه 4 هزار دلار به خانواده ها پرداخت

می کند. پدر و مادرها برای بچه های سوم و چهارم خود برای هر بچه می توانند 6 هزار دلار

دریافت کنند. دولت این کشور همچنین برنامه »حساب پیشرفت کودکان« را پیاده کرده است

که بر اساس آن برای هزینه های آموزشی و پزشکی، دولت در طرحی موسوم به یک دلار

در مقابل یک دلار، به پس انداز پدر و مادرها برای بچه هایشان کمک می کند )واحد مرکزي خبر

.)۹۱/۱۱/۱۷

14- ژاپن

ژاپن یکی از پائین ترین نرخ های تولد را در سرتاسر جهان دارد و کارشناسان به تازگی

هشدار داده بودند که در صورت تغییر نکردن وضعیت ممکن است که در سال ۳۰۱۱، ژاپن

دیگر کودک زیر ۱5 سال نداشته باشد. به همین خاطر در ژاپن که بالاترین درصد جمعیت

مسن را دارد قانونی به نام کودومو تیت در سال ۲۰۱۰ در نظر گرفته شد تا وضعیت هرم سنی

جمعیت این کشور بهبود یابد. جمعیت بالای 65 سال ژاپن از ۲6/5 میلیون نفر در سال ۲۰۰6

به ۲۹/4۷ میلیون نفر در سال ۲۰۱۱ افزایش یافت. در حالی که گروه سنی بالای 65 سال در

1- www.fungozar.com

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲44

سال ۲۰۰6، بیست درصد جمعیت ژاپن را تشکیل می دادند، مقام های ژاپنی متوجه شدند در

صورتی که دست به کار نشوند، در سال ۲۰55 با جمعیتــی که ۳5 درصد آن را گروه سنی

بالای 65 سال تشکیل می دهد مواجه خواهـند شد. بر اســاس قانون کودوموتیت که در

سال ۲۰۱۰ به وسیله حزب دمکراتیک این کشــور اجرایی شد خــانواده هایی که فرزند تا

)http://www.city. سن ۱5 سال دارند ماهانه تا ۱۳ هزار ین کمک مــالی دریافت می کنــند

kamogawa.lg.jg/EN/0005/0050/00002974-5-50.html(.

نمودار23- هرم جمعيتی ژاپن در سال 12010

15- روسيه

نگرانی از کاهش جمعیت جوان کشور روسیه و کاهش زاد و ولد و پیش بینی کاهش

جمعیت از یکصد و پنجاه میلیون نفر در سال ۲۰۰8 میلادی به یکصد و بیست میلیون نفر

در سال ۲۰۳۰ میلادی سبب شده است دولت بــا بهــره گیری از نظرات کارشناسان مربوطه

راهکارهای عملی را برای جلوگیری از ایـــن بحران جست وجو کند.

سال ۲۰۰8 میلادی از سوی آقای پوتین به عنوان سال خانواده نام گرفت و تمام دستگاه های

1- www.basij.ir

۲45 سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

دولتی موظف شدند برنامه های تشویقی خود را برای افزایش جمعیت و جلوگیری از بحران

کاهش جمعیت ارائه کنند.

در این برنامه مقرر شد برای تشویق والدین به فرزندآوری مبلغ ۱۱ هزار دلار به عنوان

»سرمایه گذاری مادر« به والدینی که فرزندشان متولد مي شود، پرداخت گردد و تا رسیدن هر

یک از فرزندان متولد شده به سن هفت سالگی، ماهانه ۲۰۰ دلار هزینه نگهداری، سلامت و

بهداشت نیز به حساب والدین واریز شود و اگرچه اکنون تمایل والدین به فرزنددار شدن در

مقایسه با دهه ۹۰ میلادی که بحران اقتصادی روسیه تمایل آنان را به فرزنددار شدن کاهش

داده بود؛ بیشتر شده است ولی نگرانی دولت همچنان باقی است چه آنکه هزینه های روزمره

زندگی و گرانی روسیه که پایتختش برای سومین سال پیاپی به عنوان گران ترین پایتخت

باز ستاند و بحران جمعیتی همچنان جهان شناخته شده است؛ ممکن است این تمایل را

لاینحل باقی بماند. از این رو ترویج آموزه های شرقی به عنوان یک راهکار جدی در تمایل

به حفظ کانون خانواده و افزایش زاد و ولد، اتخاذ شده است و اکنون در روسیه در جهت

تشویق به تشکیل خانواده، حفظ خانواده های تشکیل شده و افزایش تمایل به فرزنددار شدن

تبلیغات وسیعی صورت می پذیرد و دولت بر این باور است که باید هرچه زودتر این بحران

را مدیریت کند.

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در جریان تبلیغات انتخاباتی خود تأکید کرد که

جمعیت روسیه باید افزایش یابد تا این کشور در آینده دچار مشکل نشود. او اعلام کرده که

به دنبال تغییر در روند رو به کاهش جمعیت روسیه است و قصد دارد برنامه ها و سیاست های

اجتماعی خود را طوری تنظیم کند که جمعیت ۱4۳ میلیونی روسیه به ۱54 میلیون نفردر

سال های آتی افزایش یابد.

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲46

بر اساس طرح وی، دولت روسیه 5۳ میلیارد دلار برای افزایش نرخ زاد و ولد در این

کشور بودجه در نظر گرفته است تا همه راهکارهای ممکن، برای این مسأله اجرایی شود.

پوتین متعهد شده است که با ایجاد کودکستان های رایگان، کاهش قیمت مسکن و پرداخت

پول به مادرانی که بیش از دو کودک دارند، از افزایش جمعیت حمایت کند. در اتحاد جماهیر

نظر در ندارند بچه که افرادی بیشتر مالیات برای قانونی استالین سابق شوروی، جوزف

گرفته بود تا خانواده های بدون بچه جریمه شوند. بر این اساس مردان بدون بچه ۲5 تا 5۰

سال و زنان ۲۰ تا 45 سال باید 6 درصد در آمد خود را به عنوان مالیات پرداخت می کردند.

در سال های اخیر برخی نمایندگان در روسیه و اوکراین تلاش کردند تا بار دیگر این قانون

. )http://www.nytimes.com/2006/05/11/world/europe(اجرایی شود اما هنوز به نتیجه نرسیده اند

در این کشور مادری که صاحب فرزند می شود می تواند نه هزار و ششصد دلار هزینه

دریافت کند.

16- تركيه

در سال جاري، دفتر آمار ترکیه گزارش هایی را منتشر کرد که نشان می داد میانگین سن

جمعیت این کشور برای نخستین مرتبه به بالای ۳۰ سال افزایش یافته است. بر اساس این

گزارش، میانگین سنی جمعیت ترکیه در سال ۲۰۱۲ میلادی، ۳۰/۱ سال بود ولی این رقم در

سال ۲۰۱۱ میلادی، ۲۹/۷ سال بود. رشد جمعیت ترکیه هم در سال های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به

ترتیب ۱/۳5 درصد و ۱/۲ درصد اعلام شده که کاهش رشد جمعیت را نشان می دهد.

بلافاصله پس از اعلام این آمار، وزیران توسعه و اقتصاد ترکیه اعلام کردند برای ارائه

مشوق هایی با هدف تغییر این روند، فعالیت می کنند.

»علی باباجان« معاون نخست وزیر در این باره گفت: فعالیت ها برای افزایش رشد جمعیت

نیازمند اقدامات بسیار محتاطانه ای است تا به بودجه عمومی کشور آسیبی وارد نشود. »جودت

۲4۷ سیاست های تشویقی افزایش جمعیت در کشورهای مختلف

ییلماز« وزیر توسعه هم گفت: ترکیه در این زمینه باید به خط در پیش گرفته شده در اروپا

نزدیک شود. از جمله مشوق های افزایش زاد و ولد در اروپا، برخی خانواده ها بابت تولد

هر فرزند، پول دریافت می کنند و مالیات آن ها کاهش می یابد. همچنین رجب طیب اردوغان

نخست وزیر ترکیه، از سال ها پیش از خانواده های ترکیه می خواهد سه فرزند داشته باشند ولی

این رقم به تازگی به 5 فرزند افزایش یافته است. با این حال از زمان ورود اردوغان به قدرت

در ۱۰ سال پیش تاکنون میانگین ناباروری در ترکیه افزایش یافته است.

به گزارش عصر ایران به نقل از رویترز، از جمله این تسهیلات، معالجه مجانی عقیمی در

مردان و زنان است. این اقدام با هدف جلوگیری از کاهش آمار زاد و ولد در ترکیه صورت

می گیرد۱.

در ۱۰ سال گذشته، درآمد هر شهروند ترکیه، سه برابر افزایش یافت اما دولت آنکارا

نگران است افزایش میانگین جمعیت در نهایت این کشور را با همان سرنوشت اقتصادهای

بزرگ اروپایی یعنی کمبود نیروی کار و افزایش هزینه های تأمین اجتماعی۲، روبه رو کند.

۱- منتشر شده در شنبه ۱4 بهمن ۱۳۹۱.2- Wikipedia.

منابع و مآخذ

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲5۰

منابع و مآخذ:

کتب و مقالات

اخ وی س ی ، اح م د ۱۳8۰. ج م ع ی ت ، ت ن ظی م خ ان واده ، ارت ب اطات و آم وزش . ت ه ران ، ک ان ون گ س ت رش ع ل وم. ½

افشارکهن، جواد و رسول صادقی. »تعامل جمعیت و نظام اجتماعی، رویکردی جامعه شناختی به مسأله ½

جمعیت«، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال۱، ش۲ )۱۳85(.

ام ان ی ، م ه دی ۱۳84. جمعیت شناسي جهان، تهران، سمت. ½

ام ی ن ی ، ام ی ر ۱۳۹۰. ج م ع ی ت ش ن اس ی و ارت ب اط آن ب ا ت ن ظی م خ ان واده ، ت ه ران ، آرت ی ن طب. ½

ت ائ ب ی ، م ح ب وی ه و میترا زندي ۱۳۹۰ . ج م ع ی ت و ت ن ظی م خ ان واده، ت ه ران ، ان دی ش ه رف ی ع. ½

ت ق وی ، ن ع م ت الله ۱۳8۰. ج م ع ی ت و ت ن ظی م خ ان واده ، ت ب ری ز، ج ام ع ه پ ژوه ؛ دان ی ال. ½

تقوی، نعمت الله ۱۳۷4. مبانی جمعیت شناسی، تبریز، نیا ½

ت م ن ا، س ع ی د ۱۳8۱. م ب ان ی ج م ع ی ت ش ن اس ی )رش ت ه ع ل وم اج ت م اع ی (، ت ه ران ، دان ش گ اه پ ی ام ن ور. ½

تیلور، دانیل ۱۳8۹. »واکسینه کردن جهان؛ گیتز و راکفلر به دنبال کاستن جمعیت جهان هستند«، سیاحت ½

غرب، سال8، ش86 )۱۳8۹(.

جان، کولمن ۱۳8۷. کمیته ۳۰۰، کانون توطئه جهانی، ترجمه یحیی شمس، تهران، فیروزه. ½

ج ه ان ف ر، م ح م د ۱۳84. دان ش خ ان واده س ال م : ج م ع ی ت و ت ن ظی م خ ان واده، ت ه ران ، ج ه ان ف ره ن گ ی ، دان ش گ اه ½

ت ه ران.

حر عاملی، محمد بن حسن ۱4۰۹ ق . وسائل الشيعة، قم ، مؤسسة آل البیت )ع(. ½

حسیني ، ح ات م ۱۳۷۹. ج م ع ی ت ش ن اس ی و ت ن ظی م خ ان واده ، ه م دان ، ف ن آوران. ½

ح س ی ن ی ، ح ات م ۱۳8۳ . درآم دی ب ر ج م ع ی ت ش ن اس ی اق ت ص ادی- اج ت م اع ی و ت ن ظی م خ ان واده ، ه م دان ، دان ش گ اه ½

ب وع ل ی س ی ن ا.

ح س ی ن ی ، م ج ت ب ی ۱۳8۹ . ج م ع ی ت و ت ن ظی م خانواده، ت ه ران ، ح ک ی م ب اش ی. ½

۲5۱ منابع و مآخذ

ح س ی ن ی طه ران ی ، س ی دم ح م دح س ی ن ۱4۲۹ق )۱۳8۷(. رس ال ه ن ک اح ی ه : ک اه ش ج م ع ی ت ض رب ه ای س ه م گ ی ن ب ر ½

پ یکر م سل م ی ن، م ش ه د، مؤس س ه ت رج م ه و ن ش ر دوره ع ل وم و م ع ارف اس لام .

حلم سرشت، پریوش و اسماعیل دل پیشه ۱۳85. جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، چهر. ½

اندیشه هاي ½ )بازبیني جمعیتي ایده هاي بر نو »نگرشي اسماعیل زاده. رضا و رحیم اصفهاني، دلالي

مالتوس، کینز و بکر(«، مجله علوم اجتماعي دانشگاه فردوسي مشهد، ش۳ )بهار و تابستان ۱۳86(.

ذاکری، علیرضا ۱۳58، جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، زیتون. ½

ره ب ری ، ح س ن ۱۳85 . اس لام و س ام ان ده ی ج م ع ی ت، ق م ، ب وس ت ان ک ت اب )م رک ز چ اپ و ن ش ر دف ت ر ت ب ل ی غ ات ½

اس لام ی ح وزه ع ل م ی ه ق م (.

ت ح ق ی ق ات ½ و م رک زم طال ع ات ت ه ران، م ق الات ، م ج م وع ه ت وس ع ه: و ج م ع ی ت .۱۳۷۱ ح ب ی ب الله زن ج ان ی ،

ش ه رس ازی و م ع م اری ای ران .

زن ج ان ی، ح ب ی ب الله ]و دی گ ران [ ۱۳۷۹. ج م ع ی ت ، ت وس ع ه و ب ه داش ت ب اروری، ت ه ران ، ن ش رو ت ب ل ی غ ب ش ری . ½

زن ج ان ی ، ح ب ی ب الله ۱۳۹۰. ت ح ل ی ل ج م ع ی ت ش ن اخ ت ی . ت ه ران، س ازم ان س م ت ، م رک ز ت ح ق ی ق و ت وس ع ه ع ل وم ½

ان س ان ی.

سرایی، حسن ۱۳8۱. روش های مقدماتی تحلیل جمعیت با تأکید بر باروری مرگ و میر، تهران، مؤسسه ½

انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

سرایي، حسن. »گذار جمعیتي دوم، با نیم نگاهي به ایران«، نامه انجمن جمعیت شناسي ایران، سال۳، ½

ش6 )۱۳8۷(.

ت رک ی ب سني ½ ب ر ت أک ی د ب ا ت رک ی ب ج م ع ی ت و ت وزی ع ت ح ل ی ل م ق دم ات ی س رای ی ، ح س ن ۱۳88. روش ه ای

ج م ع ی ت، ت ه ران ، دان ش گ اه ع لام ه طب اطب ای ی.

س رای ی ، ح س ن ۱۳۹۱ . ج م ع ی ت ش ن اس ی : م ب ان ی و زم ی ن ه ه ا، ت ه ران ، س ازم ان س م ت ، م رک ز ت ح ق ی ق و ت وس ع ه ½

ع ل وم ان س ان ی .

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲5۲

شیخي، م ح م دت قي ۱۳68. در زمی ن ه ج ام ع ه ش ن اسي ج م عی ت: م ج م وع ه م ق الات اج ت م اعي، اق ت ص ادی ، ت وس ع ه، ½

ت ه ران ، آرام ؛ س فی ر.شیخی، محمد تقی ۱۳۷6. تحلیل و کاربرد جمعیت شناسی، تهران، اشراقی. ½

ش ی خ ی ، م ح م دت ق ی ۱۳۷۹ . ج ام ع ه ش ن اس ی ج ه ان س وم : ج م ع ی ت ، اق ت ص اد، س ی اس ت ، ف ره ن گ ، ت وس ع ه ، ص ن ع ت ½

و...، ت ه ران، اش راق ی .

ص ادق ی ، رس ول ۱۳88. ج م ع ی ت و ت وس ع ه در ای ران : اب ع اد و چ ال ش ها: ی اف ت ه ه ای ت ح ق ی ق ات ک ارب ردی پ روژه ½

ج م ع ی ت و ت وس ع ه دان ش گ اه ت ه ران، ت ه ران ، ان ت ش ارات م رک ز م طال ع ات و پ ژوه ش ه ای ج م ع ی ت ی آس ی ا و اق ی ان وس ی ه .

داده هاي ½ از استفاده با باروري برآورد در خود فرزندان نتایج »ارزیابي محمدجلال. عباسي شوازي،

سرشماري«، نامه علوم اجتماعي، ش۱6 )۱۳۷۹(.

عباسي شوازي، محمدجلال، میمنت حسیني، بهرام چاوشي، دلاور و پیتر مک دونالد. »تحولات باروري ½

در ایران به شواهدي از چهار استان منتخب«، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکي)۱۳84(.

ف ات ح ، م ح س ن و ش ه پ ر ح ق ی ق ت و م ان دان ا اب راه ی م ی ، ب ا ه م ک اری م ح م داس م اع ی ل م طل ق ]و دی گ ران [ ۱۳88. ½

ک ت اب ج ام ع ج م ع ی ت ش ن اس ی و ت ن ظی م خ ان واده ، ت ه ران ، ج ه اد دان ش گ اه ی .

فصلنامه برداشت دوم، سال هفتم، ۱۳8۹، شماره ۱۱ و ۱۲. ½

ک لارک ، ج ان ای ن س ۱۳۹۰. اص ول و م ب ان ی ج غ راف ی ای ج م ع ی ت ، ت رج م ه و ن گ ارش م س ع ود م ه دوی ، ت ه ران ، ½

ق وم س.

کاوه فیروز، زینب. »تغییر سیاست هاي کنترل جمعیت و تأثیر آن بر تحولات باروري در ایران«، خلاصه ½

اقیانوسیه ایران، تهران، مرکز مطالعات جمعیتي آسیا و انجمن جمعیت شناسي مقالات نخستین همایش

.)۱۳8۳(

کاظمي پور شهلا، احمدي وکیل، قاسمي وحید. »بررسي نقش گذار جمعیتي در تغییرات جامعه شناختي ½

خانواده، گذار جمعیتي اول و دوم«، ۱۳8۹.کتابی، احمد »پیشگامان بررسی های جمعیت شناسی در ایران« نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، شماره ½

۲5۳ منابع و مآخذ

.۱۳85 ،۲

گارودی، روژه ۱۳۷۲. گورکن ها، یک هشدار نوین به زندگان، ترجمه علی اکبر کسمایی، اطلاعات. ½

گردنر ویلیام ۱۳88. جنگ علیه خانواده، معصومه محمدی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، قم. ½

ت ه ران ، ½ م ح م ودی ان . ت رج مه ح س ی ن م طال ع ات ج م ع ی ت ی ، ب ر درآم دی م ی ر ۱۳8۷. پاول و دی وی د ل وک اس ،

دان ش گ اه ت ه ران .

محمودي، محمدجواد ۱۳۹۰. تحولات جمعیتي، چالش هاي پیش رو و لزوم تجدیدنظر در سیاست هاي ½

جمعیتي ایران.

از گذار ½ ناشي اجتماعي اقتصادي، محمودي، محمدجواد و محمود مشفق. »چالش ها و فرصت هاي

جمعیتي با تأکید بر ایران«، نامه انجمن جمعیت شناسي ایران، سال4، ش۷ )۱۳88(. محمودیان، حسین. شرفی، محمدرضا. خوش بین، سهیلا. احمدی، احمد. ۱۳8۳ »از دانش خانواده«، ½

سازمان سمت.

م ح م ودی ان، حسین و ]دی گ ران[ ۱۳8۳. دان ش خ ان واده، ت ه ران ، س م ت . ½

مشفق، محمود و قربان حسیني ۱۳۹۰. مقایسه گذارسني جمعیت ایران با کشورهاي منتخب توسعه یافته ½

و در حال توسعه.

مقدم، مریم ۱۳۷5. نقش مراکز تنظیم خانواده در کنترل بارداري، تهران، دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه ½

تهران.

ملک افضلي، حسین. »تحلیلي بر وضعیت برنامه تنظیم خانواده در جمهوري اسلامي ایران«، خلاصه ½

مقالات سمینار بررسي مسائل جمعیتي ایران، دانشگاه شیراز، مرکز جمعیت شناسی )۱۳۷۲(.

منصوریان، محمدکریم. »بازنگري نظریه انتقال جمعیت«، مجله علوم اجتماعي و انساني دانشگاه شیراز، ½

دوره۱۲، ش۱ )۱۳۷5(.میرزایی، محمد، ۱۳84. جمعیت و توسعه با تأکید بر ایران )ده مقاله(، تهران، مرکز مطالعات پژوهش های ½

جمعیتی آسیا و اقیانوسیه.

میرزایی، محمد و عباس عسکری ندوشن. »برنامه های توسعه، رویدادهای سیاسی بین الملل و جهت گیری ½

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲54

مباحث جمعیت شناختی در قرن بیستم«، نامه انجمن جمعیت شناسی ایران، سال۱، ش۱ )۱۳85(.

میرزایي، محمد و همکاران ۱۳8۲. بررسی و تحلیل مسائل و چالش های جمعیتی ایران و پیامدهای آن، ½

کمیسیون جمعیت و چالش های اجتماعي، شورای عالی انقلاب فرهنگی، تهران.

م ی رزای ی ، م ح م د ۱۳86. گ ف ت اری در ب اب ج م ع ی ت ش ن اس ی ک ارب ردی ، ت ه ران ، دان ش گ اه ت ه ران . ½

هاپت، آرتور و تامس تي کین ۱۳8۷. راهنماي جمعیت، ترجمه طه نوراللهي. ½

گزارشات و سایر منابع

»تمدن اسلامي در چین؛ دو چالش پیش رو تمدن غرب«، گفتگو با ساموئل هانتینگتون، سیاحت غرب، ½

سال۳، ش۳۲ )۱۳84(.

»جمعیت و تنظیم خانواده در جمهوري اسلامي ایران«، دفتر سلامت خانواده و جمعیت وزارت بهداشت ½

درمان و آموزش پزشکي، تهران ۱۳8۳.

خلاصه طرح پژوهشي »بررسي چالش ها و مسائل انتقال جمعیتي در ایران«،۱۳۹۰. ½

»قانون برنامه دوم اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ۷۲-۱۳86«، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳86. ½

»قانون برنامه دوم اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ۷8-۱۳۷4«، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۷. ½

»آم وزش مفاهیم ج م ع ی ت )س ال آخ ر دب ی رس ت ان، پ ی ش دان ش گ اه ی و ک اردان ی ف ن ی پ ی وس ت ه«، وزارت ب ه داش ت، ½

درم ان و آم وزش پ زش ک ی، وزارت آم وزش و پ رورش ، تهران، انوار، ۱۳۷5.

»ب ررس ی وض ع ی ت ج م ع ی ت ج وان ان«، پ ژوه ش و ت ح ق ی ق س ازم ان م ل ی ج وان ان ، ت ه ران ، اه ل ق ل م ، ۱۳8۱. ½

»گزارش فعالیت هاي صندوق جمعیت ملل متحد در ایران«، دفتر نمایندگي صندوق جمعیت ملل متحد ½

در جمهوري اسلامي ایران، ۱۳۷۷.

»نتایج بررسي رشد جمعیت، ۱۳۷۹-۱۳58«، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۷۹. ½

ت ق ری ر ح ول »ن دوه الاح ص اءات ال ق وم ی ه ال م ص ن ف ه ح س ب ال ن وع الاج ت م اع ی«، ق اه ره، ال م ج ل س ال ق وم ی ل ل م راه ، ½

.]۱4۲8[

»تنظیم خانواده، ½ مقاله عالمي، مسعود. شعار »فرزند کمتر« در خدمت پروژه جنگ جمعیتی، ترجمه

۲55 منابع و مآخذ

.www.Masood-alami@yahoo.com ۱۳8۹ ،»بزرگ ترین پروژه مهندسي اجتماعي در جهان

گزارش مقدماتي »بررسي دموگرافیک سلامت در ایران DHS«، تهران، دفتر معاونت سلامت، وزارت ½

بهداشت درمان و آموزش پزشکي، ۱۳8۰.گزارش وزارت بهداری، ۱۳55. ½

م رک ز آم ار ای ران ، س رش م اری ع م وم ی ن ف وس و م س ک ن ۱۳65: »ن ت ای ج ت ف ص ی ل ی م ش ارک ت زن ان در ن ی روی ½

ک ار«، ت ه ران ، م رک ز آم ار ای ران ، ۱۳65.

ری است ج م ه وری ، ½ م س ک ن ۱۳۹۰«، و ن ف وس ع م وم ی م ق الات س رش م اری »م ج م وع ه ای ران ، آم ار م رک ز

م ع اون ت ب رن ام ه ری زی و ن ظارت راه ب ردی م رک ز آم ار ای ران ، ت ه ران ، م رک ز آم ار ای ران ، دف ت ر ری اس ت ، رواب ط ع م وم ی

و ه م ک اری ه ای ب ی ن ال م ل ل ، ۱۳۹۱.

مرکز آمار ایران، »گ زی ده ن ت ای ج س رش م اری ع م وم ی ن ف وس و م س ک ن ۱۳۹۰«، ری اس ت ج م ه وری ، م ع اون ت ½

ای ران ، دف ت ر ری اس ت رواب ط ع م وم ی و آم ار ت ه ران ، م رک ز ای ران ، آم ار ن ظارت راه ب ردی م رک ز ب رن ام ه ری زی و

ه م ک اری ه ای ب ی ن ال م ل ل ، ۱۳۹۱.

مرکز آمار ایران، گزیدة نتایج، ۱۳86. ½

مؤسسه همیاران غدا، »برنامه هاي تنظیم خانواده در جمهوري اسلامي ایران«، ملک افضلی و همکاران، ½

.۱۳8۷

Abbasi Shavazi, M.J., 2000, “effect of Marital Fertility and Nupitality on Fertility

Transition in the Islamic Republic of Iran, 1976-1996”, Working Papers in Demogra-

phy, No 84, Australian National University, Canberra.

Lee Ronald )2003(, "The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental

Chang" Journal of Economic Perspectives, Vol. 17, No. 4.

Stolinze. Gorge J. )1946( " The Demographic Transition: In Ronald Freedman )Ed(,

Population: The Vital Revolution , New York: Doubleday.

http://didban.ir

جمعیت ایران افزایش یا کاهش۲56

http://endoftheamericandream.com/archives/the-elite-believe-that-you-are-ruining-

their-planet-and-they-want-you-to-stop-reproducing

http://fathersforlife.org/health/population_control.htm

http://geography.about.com/od/populationgeography/a/malthus.htm

http://web.archive.org/web/20080409122819/www.theinterim.com/2002/

april/02nobelwinner.html

http://www.bbc.co.uk/news/magazine-15449959

http://www.christianpost.com/news/us-taxpayers-fund-population-control-programs-

author-claims-79138/

http://www.defense.gov/news/newsarticle.aspx?id=118240

http://www.infowars.com/dod-population-control-part-of-us-stability-operations/

http://www.Masood-alami@yahoo.com

http://www.population-security.org/09-CH1.html

http://www.population-security.org/11-CH3.html#1

http://www.population-security.org/27-APP1.html

http://www.population-security.org/index.html

http://www.scribd.com/doc/10059513/Nssm-200Kissinger-Report

http://www.sharghnewspapar.ir/Released

http://www.thenewatlantis.com/publications/the-population-control-holocaus.