يابي فضاهاي تخليه و مكاندر برنامه ريزي GIS كاربرد

)22مطالعه موردي منطقه (هاي آسيب ديده از زلزله جمعيت مهدي اشراقي** فاضل ايرانمنش*

عضو هيئت علمي مركز تحقيقات حفاظت خاك و آبخيزداري*

دانشجوي كارشناسي ارشد دانشگاه آزاد اسالمي واحد شهر ري **

13445-1136: صندوق پستي- حفاظت خاك و آبخيزداريمركز تحقيقات

44905709: ، دورنگار44901214 -8:تلفن

com.yahoo@67iranmanesh:Email

:چكيده

ـ ي با فرايندرا ريزي اگر برنامه هماهنـگ از ب سيـستمي مراحل مشخص و بهم پيوسته براي توليد يك خروجـي منـسجم در قالهـاي متفـاوتي از سـاخت زنجيـره ، شـرايط تحليـل ،مرتبط ساختن اطالعاتمانند آن ي ها ويژگيپياده سازي بدانيم بدون شك تصميمات

ن در اي . جستجو كرد (GIS)سامانه اطالعات جغرافيايي را مي توان در ها بندي و انتخاب گزينه رتبه و اقدامات مبتني بر تصميمات متوالي در . انتخـاب گرديـد ن پژوهش ياجراي ا مطالعه موردي براي به عنوان هكتار 9975وسعتي معادل با با شهرداري تهران 22پژوهش منطقه

سـپس بـا . ه هاي مكـاني گـردآوري شـدند داين راستا ابتدا مدل مفهومي طراحي و كليه اليه هاي داده هاي مورد نياز براي ايجاد پايگاه دا پـارك هـاي منطقـه در ، نتـايج نـشان داد . انات سامانه هاي اطالعات جغرافيايي تلفيق و تجزيه و تحليل اطالعات انجام شد استفاده از امك

در اين منطقـه فقـط پـارك . درصد كل منطقه را شامل شده و از توزيع مناسبي نيز برخوردار نيستند 3/0 هكتار كه چيزي معادل 30حدود بـا . متر مربع حداقل و حداكثر مساحت را بـه خـود اختـصاص داده انـد 202963 و 2666حتي در حدود هاي زيبا و رز به ترتيب با مسا

متر مربع باشد مالحظه مـي شـود كـه در نقـاط پـر جمعيـت 2فرض اينكه حداقل فضاي الزم براي هر نفر در شرايط تخليه اوليه حداقل .متأسفانه چنين فضاهايي در دسترس نمي باشد

.GIS، 22 فضاهاي تخليه، منطقهبرنامه ريزي، زلزله، سامانه هاي اطالعات جغرافيايي، : واژگان كليدي

١

:مقدمه

زلزله يكي از سوانحي است كه به سبب شرايط خاص جغرافيايي، كشور را دائما مورد تهديد قرار ه بوده است درصد تلفات انساني كشور ناشي از زلزل6 سال گذشته، 25بر پايه آمارهاي رسمي در . دهد مي

درجه در مقياس ريشتر 7 ريشتري و هر ده سال يك زلزله به بزرگي 6و بطور ميانگين هر سال يك زلزله شهر تهران به . بوده است1385ماه استان لرستان در فرورديندهد كه آخرين آنها زلزله در كشور رخ مي

بعاد گوناگون از يك سو و به سبب و اهميت اين شهر در اهاي اقتصادي تمركز جمعيتي و سرمايهدليل ريزي دقيقي را براي قرارگيري در يك پهنه لرزه خيز از سوي ديگر، ضرورت و اهميت مطالعه و برنامه

مورد توجه هموارهيكي از مسائلي كه. كاهش آسيب هاي انساني و اجتماعي ناشي از آن طلب مي كنداب مكاني جهت استقرار اضطراري يا موقت جمعيت انتخقرار داردهاي مسئول در مديرت بحران سازمان

مكان گزيني براي اسكان اضطراري شهروندان به در ايران معموال. باشد هاي آسيب ديده از سوانح ميرسان هاي امداد صورت تجربي پس از بروز سانحه بدون در نظر گرفتن استانداردهاي الزم توسط سازمان

ي ديگري حتي به مراتب ايت مكان گزيني صحيح ممكن است فاجعهبديهي است عدم رع. انجام مي گيرد ارائه راه كارهايي مناسب برنامه ريزي، مديريت وبنابراين لزوم . تر از سانحه اوليه بدنبال داشته باشد وخيم

نتايج . الزامي مي نمايدقبل از وقوع زلزله استقرار اضطراري يا موقت جمعيت هاي آسيب ديده در شناسايي مطالعات انجام شده نشان مي دهد كه رويكرد به فناوري هاي نوين مي تواند برايتحقيقات و

در ) 1380(غفوري آشتياني . مناسب باشندجمعيت هاي آسيب ديده ناشي از زلزلهفضاهاي تخليه اي با عنوان كاهش خطر پذيري شهر تهران ، ضمن ارزيابي وضعيت كنوني كالن شهر تهران در مطالعه

بر زلزله، راه كارهاي علمي و اجرايي براي جلوگيري از خطرات و به حداقل رساندن اثرات زلزله تهران برابه مقابله با سوانح طبيعي ايران در پژوهشي با همكاري مركز)1378( بحريني، حسين. ارائه كرده است

محسن . پرداخته استله نقش فرم، الگو و اندازه سكونتگاهها در كاهش خطرات ناشي از وقوع زلزبررسي المللي بالياي طبيعي در مناطق نيز در مقاله اي كه در اولين كنفرانس بين) 1371(ابراهيمي و همكاران

شهري ارائه شده بود با برشمردن خطراتي كه به واسطه وقوع يك زلزله شئون مختلف اقتصادي، سياسي و گيري و آمادگي در برابر زلزله هايي را جهت پيشاجتماعي شهر تهران را مورد تهديد قرار مي دهد توصيه

پذيري تهران را بر حسب مناطق و نواحي به ترتيب اولويت وي در اين مقاله ميزان آسيب. ارائه كرده استهاي وجود اطالعات به هنگام شريانتاثير گذارياي به در مقاله)1381(رخشنده . دهد مورد تاكيد قرار مي

هاي شرياناهميت وي در اين مقاله با بر شمردن . كند آنها در مديريت بحران اشاره ميحياتي و طبقه بندي هاي حياتي را در زمان بروز حوادث مورد اهميت شريانهمچنين ها و خطرات و تهديد،حياتي در شهر

ه اهميت در مديريت بحران ب(GIS)با عنوان كاربرد اي در مقاله )1384(نژاد قمي . بررسي قرار داده استهاي اطالعاتي مربوط به تمام عناصر يك شهر و كاربرد آن در قبل، حين و پس از سوانح گرد آوري اليه

مركز مقابله با سوانح كه توسط زلزله گلبافت كرمان در جلد دوم ) 1380(بحريني و همكاران. پردازد ميبا تاكيد بر بازسازي مناطق د، انجام شان سازمان ملل متحدر برنامه عم)UNDP(همكاري وطبيعي ايران استانداردهايي را براي تعيين يك محل مناسب جهت اسكان آسيب ديده گان از زلزله با ،آسيب ديده

در مقاله اي با عنوان مديريت بحران ) 1381(عبدالهي . استفاده از تجربه زلزله گلبافت كرمان ارائه كرده اندهاي سوانح در مناطق شهري، با بهره گيري از آمار زلزلهدر نواحي شهري ضمن اشاره به اهميت بروز

هاي اخير و همچنين نمودار و تصاوير مستند راه كارهاي كوتاه مدت، ميان مدت و بلند مختلف در سال ، در اين مقالههمچنين وي. در مناطق شهري معرفي كرده است مدت را جهت كاهش اثرات اين خطرات

هاي شهري با ها با يكديگر، توزيع متناسب تراكم جواري و تناسب كاربريپذيري در فرم شهر، هم انعطافهاي مقاوم شهري را در كاهش تبعات مراتبي و زيرساخت جمعيتي و داشتن شبكه ارتباطي كارآمد و سلسله

٢

در كتابي با عنوان منشور ) Sphere Project )2004 پروژه اسفر. شمارد ناشي از زلزله ضروري ميهاي الزم جهت مواجهه با بحران، حداقل استاندارد در ه و حداقل استانداردهاي امداد رسانيبشردوستان

در فصلي از اين كتاب كه به اسكان موقت آسيب ديده گان از بالياي . حوادث طبيعي را نام برده استفي شده هاي الزم براي مكان مناسب اسكان موقت آسيب ديده گان معر طبيعي اختصاص يافته استاندارد

يابي بهينه در مكان (GIS)هاي اطالعات مكاني اي به كاربرد سيستم در مقاله) 1385(صمدزادگان . استيابي مكاناين مقاله وي در . پردازد اسكان آسيب ديده گان از بالياي طبيعي با بهره يري از تئوري فازي مي

ويژگي هاي با استفاده از ير مترقبه هاي مناسب و بهينه استقرار شهروندان پس از وقوع حوادث غ محل توام با مدلسازي عدم قطعيت از طريق منطق فازي مورد (GIS)منحصر به فرد سامانه اطالعات جغرافيايي

.عه قرار گرفته استلمطااز زواياي مختلف به مسئله زلزله همچون راههاي پيشگيري و همانگونه كه مالحظه شد منابع فوق

اين مقاله ضمن تأكيد بر موارد فوق سعي كرده است يكي از . ه و غيره پرداخته اندآمادگي در مقابل زلزلمناطق شهر تهران بزرگ را به صورت خاص با استفاده از پايگاه داده هاي مكاني و سامانه اطالعات

. منظور شناسايي فضاهاي تخليه در نظر بگيردهجغرافيايي ب

:مواد و روش ها

توليد مانند جمع آوري اطالعات، ييها ويژگيفرايندي است كه بر پايه ي برنامه ريزيكه ئاز آنجا از اطالعات مرتبط،هاي متفاوتي ساخت زنجيره، تحليل شرايط موجود ، و اطالعات مورد نيازداده ها

در سامانه كليه مراحل فوق لذا در اين پژوهش سعي شده است ،استوار است ها بندي و انتخاب گزينه رتبه .دگرد به شكلي صحيح و منطقي طراحي و اجرا (GIS) ت جغرافيايياطالعا

: جمع آوري اطالعات-

اطالعات جمع آوري شده از منطقه تحقيق مشتمل بر اطالعات مكاني آنالوگ و اطالعات توصـيفي خيـزي گـستره مـورد مطالعـه، ، لـرزه شرايط طبيعي و اجتماعي گستره مـورد مطالعـه مرتبط با آنها از قبيل

هاي شبكه، شبكه گازرساني ، هاي توزيع برق سيستمي محدوده، ها ساختمانهاي وضعيت جمعيتي، وضعيت اطالعـات مكـاني مشخـصات ) 1( جدول. بود نشاني، مراكز بهداشتي و درماني هاي آتش ايستگاه ،مخابرتي

.مي دهد را نشانجمع آوري شده

مشخصات اطالعات جمع آوري شده) 1(جدول مقياس تاريخ شماره داده دهنوع دا رديف

مترETM+ (164-35) Aug-9-2002 30 تصوير لندست 1 39NI ،3-31NI 1381 1:250000-3 نقشه هاي توپوگرافي 2 1:1000000 - نقشه زمين شناسي تهران نقشه زمين شناسي 3 1:40000 1384 نقشه مناطق شهرداري تهران و حومه نقشه تهران 4 1:40000 1384 شهرداري تهران 22ه قطنقشه من نينقشه شبكه گازرسا 5 1:40000 1384 شهرداري تهران22ه قطنقشه من نقشه شبكه انتقال نيرو 6 1:40000 1384 شهرداري تهران22ه قطنقشه من نقشه خدمات رفاهي 7 1:40000 1384 شهرداري تهران22ه قطنقشه من نقشه 8

٣

: توليد داده ها و اطالعات-ها بر مبناي ها و تجزيه و تحليل در سامانه اطالعات جغرافيايي، كليه پردازشه به اينكهبا توج

شوند، اطالعات مكاني و توصيفي موجود در سيستم و روابط مكاني و غير مكاني حاكم بين آنها انجام ميدر اين مرحله .رقومي گرديدندو تهيه با قالب يكسان از نظر سيستم مختصات كليه داده هاي مكاني لذا

با هر اليهعوارضهمسايگي بين سعي شد توپولولوژي هر اليه به نحوي تعريف گردد كه امكان برقراريبه منظور ساخت زنجيره هاي مختلف از اطالعات هركدام از اليه ها با سايرين 1ارتباطيكديگر و همچنين

رقومي مدلشامل نمونه اي از اليه هاي اطالعاتي 2و1اشكال در . گرددمهياو استفاده از مدل هاي مربوطه .مشاهده مي شوند شهرداري تهران 22و زمين شناسي منطقه 2زمين

. تهران22نقشه زمين شناسي منطقه ) 2(شكل

1 - Relationship 2 - Digital Elevation Models

. تهران22 منطقه ارتفاعينقشه مدل رقومي ) 1(كل

٤

ش

جود مو تحليل شرايط- هاي شمالي و عرض51 17 13 تا 51 04 44هاي شرقي ل شهرداري تهران بين طو22منطقه

در قسمت شمال غربي شهر تهران و در پايين دست حوضه آبريز رودخانه كن و 35 49 41 تا 35 42 38م رودخانه كن، در اين منطقه در شمال با كوهستان البرز مركزي، در شرق با حري. ورديج واقع شده استگردد و كرج و در غرب با محدوده جنگل هاي دست كاشت وردآورد محدود مي-جنوب با آزاد راه تهران

از رسوبات غير متراكمي 22منطقه لحاظ زمين شناسي از . شهرداري تهران همجوار است21 و 5با مناطق شده اند و در ضخامت رسوبات آبرفتي به وجود آمده كه از دامنه جنوبي كوههاي البرز حمل و ته نشين

از لحاظ وضعيت گسل ها، مهمترين ). 2(، شكله آب زيرزميني گسترده وجود دارداين ناحيه يك سفر . گسل شمال تهران است كه از حد شمالي منطقه مي گذرد،گسل لرزه زا

معيت ج،1375مسكن در سال و با استفاده از آمار مربوط به آخرين سرشماري عمومي نفوساز كل واحدهاي مسكوني در تهران كه رقم همچنين .است نفر برآورد شده 56020منطقه در حدود

درصد كل 8/0 يا 11964تعداد تشكيل مي داده است 1375 واحد مسكوني را در سال 1495120اي ه هايي مانند ايستگاه عالوه بر اين، شاخص. . بوده است22منطقه در واحدهاي مسكوني شهر تهران

براي شناسائي فضاهاي تخليه به منظورهاي گاز و مراكز نيروي انتظامي نشاني، مراكز درماني، پمپ آتش دخالت برنامه ريزيه و به عنوان اليه هايي اطالعاتي در سيستم مد نظر قرار گرفتجمعيت هاي آسيب ديده

.داده شدند

از اطالعات مرتبط مختلفهاي ساخت زنجيره -ساخت زنجيره هاي ضرورت در مراحل قبل ليل شرايط موجود و اطالعات توليد شده بررسي و تح

ها زنجيرهاينگونه ايجاد . را نشان داد و پايگاه داده ها GISمتفاوت از اطالعات مرتبط در محيط (Cardinalities) در. برقرار گرديد4 و داده هاي توصيفي3 بين داده هاي مكانيمختلفي بر اساس مدل هاي

) 3( در شكل. و سپس از مدل هاي يك به دو و چندتايي استفاده شدكاين ميان ابتدا از مدل هاي يك به ي . ديده مي شودي اطالعاتيزنجيره هامدل نمونه اي از

نمونه اي از مدل زنجيره هاي چندتايي در شناسايي فضاهاي تخليه) 3(شكل

3 - Spatial Data 4 - Non Spatial Data

٥

نتايج و انتخاب گزينه ها- درصد از 4/8 گانه تهران حاكي از تعلق 22با سطح مناطق ) هكتار9975( 22ه منطقمساحت مقايسه

و گوياي وسعت چشمگير و جايگاه مهم اين منطقه در 22مساحت محدوده خدماتي شهر تهران به منطقه در مقام مقايسه با جمعيت تهران كه همچنين . ينده ، بويژه در حوزه غربي آن است آساختار كالبدي تهران

تراكم مسكوني از . درصد جمعيت تهران را شامل مي شود9/0 در حدود 22منطقه نفر بوده ، 6138925 نفر در يك هكتار متغير بوده كه پيكان شهر و مجموعه مسكوني بعثت، زيبا دشتك باال و 600 تا 100

ريف كمقسمتي از زيبا دشتك پائين پرتراكم ترين و شهرك هاي چشمه ، الله و دانشگاه صنعتي شاين محدوده در ناحيه دشت از لحاظ ژئو مورفولوژي و زمين شناسي نيز . تراكم ترين محسوب مي گردند

بخش اعظم گستره مورد مطالعه را از لحاظ زمين شنـاسي .سر تهران و در قسمت دشت چيتگر قرار داردن و بخش اعظم منطقه در شمال شرق و غرب سازند هزاردره، تپه هاي چيتگر از سازند شمال تهرادر

بررسي هاي بيشتر بر روي توزيع خدمات شهري و رفاهي از قبيل . شده است تشكيلجوانآبرفت هاي و غيره و همچنين تلفيق آنها هاي گاز و مراكز نيروي انتظامي نشاني، مراكز درماني، پمپ هاي آتش ايستگاه

ر جمعيت هاي آسيب ديده از زلزله نشان داد، با يكديگر به عنوان عوامل تأثيرگذار در مديرت استقرا 3فقط دو ايستگاه آتش نشاني در محدوده چيتگر و شهرك راه آهن و در منطقه مورد مطالعه )4شكل(

بر اساس مطالعات انجام شده، . كالنتري وجود دارد، كه با توجه به گستردگي منطقه كافي به نظر نمي رسدبر اين اساس در ساخت . ز ايمني كافي در برابر زلزله برخوردار نيستندنشاني ا مراكز آتش) 1380آشتياني (

هاي قديمي از مصالح آجري استفاده شده ايستگاها هاي آتش نشاني در سطح تهران، خصوص اغلب ايستگاه درصد جنگل كاري و 22 درصد نظامي ، 21، نتايج همچنين نشان داد كه از مجموع كاربري ها. است

درصد باير 31 درصد مزارع و باالخره 4 درصد ورزشي و 6 درصد مسكوني ، 8-10، سبزو فضاي باغات . درصد هر كدام از كاربري ها را به تفكيك نشان مي دهد)5( شكل .بوده است

با توجه به جميع شرايط مي توان اذعان داشت كه اقدام اوليه براي اسكان جمعيت هاي آسيب ديده و كه بتواند به طـور موقـت مي باشد تخليه اي به منظور محوطهسازي آماده زده، تامين امنيت مردم زلزله و

22در منطقه و غيره فضاهاي سبز فضاهاي باز همچون پاركها، . يا در دوره طوالني مورد استفاده قرار گيرد ر دمـساحت كـم بـا دسته اول فـضاهايي . را مي توان در دو دسته به لحاظ مساحت تقسيم نمود ) 3شكل (مجتمـع تفريحـي . مراكز كم جمعيت مي باشند در مساحت بيشتر با كز پرجمعيت و دسته دوم فضاهايي امر

حاشـيه در از مهمتـرين فـضاهاي سـبز بـزرگ هكتار 847ورزشي و فرهنگي چيتگر با مساحتي در حدود و از دسـته دوم بنابراين مي توان از فضاهاي دسته اول به عنوان فضاهاي تخليـه اوليـه . است جنوبي منطقه

شدگان از فـضاهاي فضاهاي تخليه ثانويه براي انتقال تخليه اصوال .براي فضاهاي تخليه ثانويه استفاده نمود سـوزي، انفجـار و يـا تأسيـسات خطرنـاك و يـا مـشكالت عمليـات اوليه تخليه كه در معرض خطر آتش

بـا الزم اسـت فـضاها ايـن ي اسـت كـه بـديه .رود اضطراري آبرساني و عرضه كاال قرار دارند به كار مـي ساخت تاسيسات انبارهاي اضـطراري در فـضاهاي تخليـه كـه در آنهـا .تجهيز گردند امكانات امدادرساني

نشاني، بلندگو، آب و غذا، لوازم هاي اوليه، تجهيزات آتش تجهيزات امدادرساني، وسايل و دارو براي كمك ه مهم اينست كه از بين فضاهاي تخليه اوليه كدام يك با توجه به نكت .ندخت غذا، لباس و غيره انبار شده ا پ

بررسـي . تراكم جمعيت، تراكم ساختمان و دوري و نزديكي به خدمات شهري و رفاهي مناسب مي باشـند درصد كل منطقـه را 3/0كه چيزي معادل هكتار 30پارك هاي منطقه در حدود ها در اين زمينه نشان داد،

رز بـه ترتيـب بـا و هاي زيبا پارك فقط در اين منطقه .برخوردار نيستند نيز زيع مناسبي از تو شامل شده و بـا . حداقل و حداكثر مساحت را به خود اختصاص داده اند متر مربع 202963 و 2666مساحتي در حدود

متـر مربـع باشـد مالحظـه 2حـداقل فرض اينكه حداقل فضاي الزم براي هر نفر در شرايط تخليـه اوليـه متأسـفانه چنـين ، زيبـا دشـتك بـاال و جهاد مجموعه مسكوني بعثت مانندمي شود كه در نقاط پر جمعيت

٦

بـراي تخليـه و فجـر پايين مي توان از پـارك رز فقط در محله زيبا دشت .فضاهايي در دسترس نمي باشد رسالت و نزديكـي آن بـه اتوبـان زيرا اين دو پارك به دليل قرار گيري در مسير بزرگراه . اوليه استفاده نمود

از امتيـازات 22تهران كرج و همچنين مجاورت با حوزه معاونت شهري و فضاي سـبز شـهرداري منطقـه .بااليي برخوردار مي باشد

. شهردار تهران22در منطقه توزيع خدمات شهري و رفاهي)4(شكل

05

101520253035

باير نظامي جنگلآاري

فضايسيز

مسكوني ورزشي باغ پارك غيره

آاربري اراضي

صددر

. شهردار تهران22توزيع كاربري ها در منطقه ) 5(شكل

٧

:نهاداتپيش - .اطالع رساني و معرفي مكان هاي امن براي استقرار -1 .زيبا دشتك باالتوسعه فضاهاي تخليه به خصوص در شهرك راه آهن و -2 مرتبط با مكان هاي )سازي شامل شبكه راه تخليه(اضطراري هاي تأسيس و توسعه شبكه راه -3

.امن براي استقرار .، ناحيه و محلهتشكيل ستاد هاي سلسله مراتبي در سطح منطقه -4 . حي و ساخت پايگاه داده هاي مكاني زلزله براي مناطق شهرداري تهراناطر -5

:منابعاولين . "محاسبه و تعديل آسيب پذيري شهر تهرانو نحوه برخورد ب عوارض ان". ابراهيمي، محسن -1

).1371( ،كنفرانس بين المللي بالياي طبيعي در مناطق شهريمركز . "نقش فرم، الگو و اندازه سكونتگاهها در كاهش خطرات ناشي از وقوع زلزله". بحريني، حسين -2

).1378(، با سوانح طبيعي ايرانمقابله ارزيابي و بازسازي سه شهر زلزله زده ايران با تكيه بر تحليل آسيب پذيري آن در ". بحريني، حسين -3

.)1380 (،انح طبيعي ايرانمركز مطالعه با سو. جلد دوم گلبافت . "برابر زلزلهمجموعه مقاالت اولين همايش ملي مهندسي زلزله شريانهاي حياتي، تهران، ".معصومهرخشنده، -4

ص, . 1377، )شهيد عباسپور(شناسي و مهندسي زلزله، دانشكده صنعت آب و برق المللي لرزه مؤسسه بين . 1381 ، 232 تا ص 219

مكانيابي اماكن اسكان اضطراري شهروندان ". پهلواني، پرهام. سپور، رحيمعبا علي. صمدزادگان ، فرهاد -5كنفرانس فناوري اطالعات ." هوشمند)GIS(هاي اطالعات مكاني در سوانح غيرمترقبه با بكارگيري سيستم

).1385( ، مكاني و مديريت حوادث طبيعي مركز مطاعات مقابله با سوانح . "كاهش خطرپذيري لرزه اي شهر تهران". غفوري آشتياني، محسن -6

.)1380(، طبيعي ايران ).1381(، ي كشورها انتشارات سازمان شهرداري. "مديريت بحران در نواحي شهري". عبدالهي، مجيد -7 .)2004(كتاب منشور بشردوستانه و حداقل استانداردهاي امداد رساني در بحران، پروژه اسفر، -8نشريه جغرافياي دانشگاه آزاد اسالمي واحد ، " در مديريت بحرانGIS كاربرد"، سعيد ،نژاد قمي -9

.1384شهرري، آبان

٨