खण्ड १ िजल्ला...

िजल्ला बःतगुत िववरण, सल्यान, २०७२

1

खण्ड १

िजल्ला पिरचय

१. सल्यान िजल्लाको सिक्ष पिरचय

सल्यान िजल्ला नेपालको मध्यपि मा ल िवकास के्षऽ अन्तगर्त रा ी अ लिभऽ महाभारत ौृखलाको मध्य भागमा अविःथत एक िजल्ला हो । यो िजल्ला ूाकृितक सम्पदा, ऐितहािसक तथा धािमर्क ःथलह र सँःकृतीले धनी िजल्ला मािनन्छ । नेपालको राजधानी काठमाण्डौ देखी किरब ४९६ िक.मी. (मोटर बाटो) को दरुीमा यस िजल्लाको िजल्ला सदरमकुाम खल ा रहेको छ । नेपालको राजनीितक भगुोलमा मध्यपि मा ल िवकास के्षऽ अन्तगर्त रा ी, भेरी र कणार्ली अ ल समेिटएका छन ्। यस मध्येको रा ी अ लमा अलग-अलग ऐितहािसक र साःंकृितक िविवधता वोकेका दाङ, सल्यान, कुम, रोल्पा र प्यूठान िजल्लाह रहेका छन ्। सल्यान िजल्ला भौगोिलक िहसाबले रा ी अ लको प्यूठान पिछको दोॐो सानो िजल्ला हो । तापिन नेपालको इितहासमा सल्यानी घटनाबमह ले मह वपूणर् ूभाव पारेको मािनन्छ । यो िजल्ला सनु्दर मनमोहक पहाडी ौंृखलाह ले भिरएको छ । सल्यान िजल्लालाइर् एकाितर महाभारत तथा कोरवाङ लेकमालाह ले शोभायमान पारेका छन ्भने अक तफर् शारदा तथा अन्य खोलाह ारा िसंिचत उवर्र फाँटह ले यसको समृ गौरवगाथालाइर् जोगाइर्राखेका छन ्। यो िजल्ला ूाकृितक सनु्दरता, मधेश निजक रहेको, खेतीयोग्य जिमन ूशःत भएको, असंख्य ऐितहािसक मह व राख्न े िहन्द ुधमार्लम्बीह को साझा केन्ि तथा िविभ ताल तलैयाले सशुोिभत छ ।

करीव साढे दइुर्लाख जनसङ्ख्या भएको यस िजल्लाको के्षऽफल १,९५१ वगर् िक.मी. (१,९५,१७८ हेक्टर) रहेको छ । यो िजल्ला २८० ३१। देखी २८० ५३। उ री अकँ्षाश र ८२० ०। देखी ८२० ४६। सम्म पवुीर् देशान्तर सम्म फैिलएको छ । िजल्लालाइर् भौगोिलक ःव प अनसुार नदीले बनाएको भ-ूभाग, िसवािलक के्षऽ र मध्य पहाडी भ-ूभाग गरी तीन भागमा िवभाजन गिरएको छ । राजिनितक िहसाबले यस िजल्लालाइर् दइुर् वटा िनवार्चन के्षऽ र एघार वटा इलाकामा िवभाजन गिरएको छ । ःथािनय िनकायको पमा यहाँ एउटा िजल्ला िवकास सिमती, एउटा नगरपािलका लगायत चािलस वटा गाँऊ िवकास सिमतीह रहेका छन ्। राणाकािलन समयमा सल्यान िजल्ला अन्तगर्त हालको कुम, रोल्पा र दाङ िजल्लाह को अिधकतम भ-ूभाग यसै िजल्लामा पदर्थ्यो र यसको के्षऽफल पिन ठुलो िथयो । त्यस

बखत यस िजल्लामा चौथो दजार्को वडाहािकमको दरबन्दी िथयो ।

२. सल्यान िजल्लाको नामाकरण सल्यान िजल्लाको नामाकरणका सन्बन्धमा कुनै ूमािणक ूसँग अिहलेसम्म भेिटएको छैन तापिन सल्यानकोटको नामबाट सल्यान रहन गएको अनमुान 'मेची महाकाली' पःुतकमा गिरएको छ । यस िजल्लाको नाम सल्यान रहनमुा िविभ ् िकिसमका िवचार तथा ूसँगह रहेको पाइर्न्छ ।

१. मान्मा खाँडचबका राजा मलयवमका सािहला छोरा समेु वम (सतुार्न) ले अंश ःव प ूा गरेको वनगाड के्षऽको पिरवितर्त नाम साम्कोटबाट कालान्तरमा सल्याना हदैु सल्यान भएको भनाइर् सवर् ूचिलत छ ।

२. परापवुर् कालदेखी शंखमलु (छाँयाके्षऽ), सालीवाङ र चतुर्माला िस कँुवा हदैु बगेकी पिवऽ शारदा नदीबाट िसंि त भमूी भएकाले ियनै ठाँउह मध्येको सालीवाङबाट अपॅशं भइर् सल्यान नामांिकत भएको पिन हनुसक्ने केही जानकारह को भनाइर् रहेको छ ।

३. अक एक ूसँगमा तत्कािलन राजाले यहा ँराज्य गदार् सल्ले भ े व्यिक्तलाइर् आफ्नो सहयोगीका पमा राखेका र उसैको नामबाट सल्ले अपॅशं हदैु सल्यान नामाकरण भएको हो भ े ूसँग पिन ूचिलत रहेको छ ।


2

३. अक थरीह सल्लै सल्लाका सनु्दर पहाड र थमु्काह ले अत्यािधक माऽामा ढािकएकाले सल्लाबाट सल्यान हनु गएको हो भ े पिन गदर्छन ्। झ हेदार् सल्यानका कोणधारी वनले भिरएको अिधकाँस भ-ुभागको भौगोिलक ःव पसँग पिन सल्यान नामाकरणको यो ूसँग पिन उि कै िव सनीय छ ।

४. त्यसैगरी अक तकर् अनसुार फलावाङको परुानो दरवारक्षेऽको वटुभैरवःथान ूा णमा रहेको ूािचन तोप (हाल टुबा-टुबा भइर् अवशेषका पमा रहेको) मा िव.सं. २५९ मा िलिपव अक्षरह र शब्दमा …स ल या न मÚ भ ेगिरएको र ती अक्षरह को संयोजन र अपॅशंवाट सल्यान हनु पगेुको हो भ े रहेको छ । यस तकर् ले सल्यान िजल्लाको ूािचनतामा अझै ू पमा झल्काउन उ त परु्यार्उदछ ।

यसरी सल्यान िजल्लाको नामाकरणसँग अनेकथरी कथा र िकंवदन्ती जोिडएतापिन यस िजल्लाको सल्यान नाम र ूकृितले िदएको सनु्दर वातावरणले यसलाइर् अनपुम गराएको छ । ३. सल्यान िजल्लाको ऐितहािसक सन्दभर् / पृ भिूम किहले एिककृत पमा त किहले िवभािजत अवःथा मै िकन नहोस ्सल्यान िजल्लाको अिःतत्व नेपालको इितहासमा एक अिवंमरणीय अध्यायका पमा रहेको छ । नेपालको इितहासमा वाइर्से राज्य िभऽ पन यो िजल्ला िवभािजत अवःथामा सल्यानका अितिरक्त फलावाङ, सा ोट, िझम्पे, कोवार्ङ, छाप, गजलु, राॆीकाँडा, दामार्कोट, गभुार्कोट, िछल्ली आिद स-साना थमुह मा अलग-अलग राज्य कायम भएको देिखन्छ भने एिककृत र सु ढ सल्यानको तात्कािलन िसमाना पूवर्मा मािडखोला, दाङको ग्वारखोला, उ रमा भरीनदी तल िपपलसारे िछन्च,ु हर्यार्लेख, जलजला, थलथला, विदर्याको वनकुशीर्, ववैदेखी पूवर् नेपालग र दिक्षणमा देउखरुी सम्म फैिलएको पाइर्न्छ ।

वैिदककाल र पौरािणककाल देखी नै संःकृत मन्थ र महासंकल्पह मा पिवऽ शारदाको वणर्न भिटन्छ । खस राज्यह को ःथापना हनुभुन्दा धेरै अिघ यिुध र समवत ्२५४४ ितर प ावको लिुधयानाबाट जैन धमार्लम्बी कृपनधारी ौी शिशधर जाट सल्यान आइर् ढारको वीच टाकुरामा राजदरवार वनाइर् राज्य गनर् थालेको ूसँग माक िनवासी नारायणूसाद आचायर् ारा िलिखत "सल्यानको इितहास" नामक पःुतकमा विणर्त छ । त्यसवेला एकदमै सानो राज्य भएको र जम्मा ५०० जनसङ्ख्या भएको उक्त पःुतकमा उल्लेख छ । पिछ वसोवास वढ्दै गइर् चारखवुा, १२ गाँउ, माल्टा, आठवीस, सा ोट, लआमीपरु आिद विःतह वसेका िथए । शिशधर जाट पिछ उनका पाँचौ पःुताका राजा हवली जाटको राज्यकालमा िजल्ला सदरमकुाम खल ामा वःती बसाइर्एको िथयो । उनका वंशले किरव ६०० वषर् सल्यानमा शाशन चलाएका िथए ।

पिछ भारतको ूित ानपरुवाट ितव्वतको खारा ूान्तमा केही पःुता वसी त्याँबाट छुि एको भिनएको खस जातीको एक हाँगामा तलुाराम खवासले सल्यानमा हमला गरी आफ्नो कब्जा जमाए । उनले िवबम सम्बतको शु वातसँगै ढारको वीच टाकुरािःथत जाटह कऽ दरवारमा नवसी ढारको पवुीर् टाकुरामा दरवार वनाए र त्यहीवाट राज्य स ालन गनर् थाले । तलुाराम खवास देखी पल्टु खवाससम्मका १४ पःुतामा खस राजाह ले करीव ६३० वषर् सम्म सल्यानमा राज्य स ालन गरेका िथए । ियनीह मध्ये रि त खवासका समयमा सल्यानकऽ सीमाना िनकै िवःततृ हनु पगेुको िथयो । जसको िसमा पवुर् िभङ्मीखोला, पि म लखनउ पवन राज्य सीमा, दिक्षण दाङको समथर भ-ूभाग, गहुारखोला देखी उ र पि म र उ रमा भेरी निदसम्म िथयो । त्यसताका मािनसह भारतको बलरामपरुमा िकनमेल गनर् जाने गदर्थे । त्यसवेला राजालाइर् अ उठाउने र जनताले पालो गरी राजदरवार वा कोटघर कुनुर्पन व्यवःथा कायम गिरएको िथयो । त्यो समयमा सल्यानमा खस जातीको वाहलु्यता िनकै वढेको देखेर इितहासिव ािमल्टनले यस राज्यलाइर् "खसान्त"

राज्य भनी सम्बोधन गरेका िथए ।

िव.स. ६३० ितर डोटीवाट आएका सेनवंशी राजा ौी हषर्वधर्नले मध्यरातमा हमला गरी पल्टु खवासलाइर् मारी सल्यान माथी कब्जा जमाए । हषर्वधर्नका सन्तानह ले सल्यानमा ४२५ वषर् सम्म शासन गरेका िथए । ितनताक सेनह को राजधी कालागाँउमा िथयो । िसंजापती सॆाट ौी मलयवमर्नका छोरा ौी सलुतानवमले सेनवंशी अिन्तम राजा तकर् ज


3

सेनवाट सल्यान कब्जामा िलए । उनले िव.स. १०५५ वैशाक पिुणर्मादेखी कालागाँउबाटै शासन चलाउन थाले । उनका छोरा मायवुकुा समयमा काशी नरेशको सल्लाह वमोिजम राज्यको मूख्य काम गन व्यिक्तलाइर् "काजी" पदवी िदएको िथयो भने नाती समेु वमका समयमा वडागाँउ, िजमाली, ममर् िचनाली, िःवकोट आिद गाउँका वःतीह वसेका िथए । समेु वमका जेठा छोरा काला सलु्तानले िदल्ली सॆाटलाइर् ूस तलु्लाइर् हालको बाँके र बिदर्याको म लागढी बासकुसीर् के्षऽ ूा गरेका िथए । ितनै काला सलु्तानले सल्यानका राज्य रजौटा-थपलाह लाइर् एिककृत गरी िवशाल राज्य वनाएका िथए । साथै कालागाँउबाट ख ा गैरागाँउमा राजधानी सारेका िथए । उनैको समयमा पि म तफर् को िछल्ली, ज्यािमरे, शेराःवारा, मसेुलोरी, अधेँरी, कुिपण्डेदह, पराजलुा, खानीगाँउ, थापचौर, मामचौर, मगरात वःती, द मखोला, कालाखोला, िकिमरेचौर, आिद वःतीह बसेका िथए । ियनका जेठा छोरा कनक शाहले ूयागबाट सवरू् थम वादी जातीलाइर् सल्यान ल्याएका िथए । उिनह का वंशज संमाम शाह (ि ितय) का जेठा सन्तान कृंण शाह (िव.स. १७८४) िनकै ूभावशाली राजा मािनन्थे । उनी गखार्ली राजा पथृ्वीनारायण शाहका समकािलन िथए । उनै कृंण शाह, जाजरकोटे राजा हरी शाह र पथृ्वीनारायण शाहको भेट वनारसको मिणकिणर्का घाटमा भएको िथयो । त्यस पिछ पथृ्वीनारायण शाहले िस भगवन्तनाथलाइर् आफ्नो दतुको पमा सल्यान पठृइ सल्यानी राजासँग दौत्य सम्बन्धमाऽ कायम गरेनन,् िव.स. १८२३ मा आफ्नी छोरी िवलासकुमारीलाइर् राजकुमार रणभीम शाह (कृंण शाहका छोरा) सगँ िववाहसमेत गिरिदए । त्यही नाता र दौत्य सम्बन्धका कारण बहृत नेपालको िनमार्णमा सल्यानले ठुलो योगदान पर्यार्एको िथयो ।

इितहासिव ािमल्टनको भनाइर् अनसुार िवलासकुमारीले आफ्ना िपता पथृ्वीनारायण शाहसँग सल्यानमा खान पगु्दैन भनी गनुासो गरेकी िथइर्न । आफ्नी छोरीको गनुासोलाइर् ध्यानमा राखी उनले दाङ राज्य िजतेर छोरी (सल्यान) लाइर् िदने आ ासन िदएका िथए । एक ताॆपऽका अनसुार पथृ्वीनारायण शाले आफ्नी छोरीलाइर् कोवार्ङ, िछल्ली, थापनी, फलावाङ, दाङ-देउखरुी आिद ःथान दाइर्जोको पमा कुशिवतार् िदएका िथए । उनको आकिँमक िनधनका कारण छोरा बहादरु शाहले बाबकुो अधरुो इच्छा परुा गिरिदए । सल्यानको अिःतत्वलाइर् कायम राख्न ेपथृ्वीनारायण शाहको नीितलाइर् वेवाःथा गरी िभमसेन थापाले पाल्पा िवजय पिछ िव.स. १८८३ ज्ये १४ मा सल्यान कब्जा गरे । रानी िवलाशकुमारी र उनको पिरवारलाइर् काठमाण्डौमा नजरबन्दमा राखे । िभमसेन थापालाइर् सल्यानी राजपिरवारको अंमजेह सगँ गिहरो सम्बन्ध छ भ े आशंका िथयो तर आशंका िनवारण भएपिछ पिछ िव.स. १८८४ मा एक पऽ ारा िवलासकुमारीकी नाती तेजवहादरु शाहलाइर् सवै िकिसमको झारा, बेठ माग गरेर सल्यान राज्यको िसमाना खलुाइर् राजा पदवी िदइर्यो । उनलाइर् िव.स. १८९४ मा फलावाङ थमु र पि म दाङ समेतको . ४,०००(चार हजार) वािषर्क उठती हने जिमन ूदान गिरयो । उनले द ाली राजा ारा िनिमर्त फलावाङको दरवार भत्काइर् अक दरवार वनाएका िथए जसलाइर् अिहले परुानो दरवार भिनन्छ । िव.स. १९०५ मा उनको मतृ्य ुपिछ जेठा छोरा नरेन्िवहादरु शाह सल्यानका राजा भए । वीरशम्शेरले आफ्नी छोरीको िववाह सल्यानका राजा शम्शेरवहादरु शाहसँग गिरिदएका िथए । यसरी राणा पिरवारसँग वैवािहक सम्बन्ध जोिडनाले राणाकालमा पिन यस राज्यलाइर् केन्िबाट िवशेष संरक्षण ूा भइर्र ो । िव.स. २०१७ सालको राज्य रजौटा ऐन अनसुार सल्यानका राजाह लाइर् ितनका सन्तान दरसन्तानसम्म राजाको उपाधी ूयोग गनर् पाउने तथा वािषर्क २४ हजार पैया पाउने गरी राज्य उन्मलुन गिरयो । उक्त उपाधी र रकम पाउने ूचलन पिछ सम्म कायम रिहरहेकोमा मलुकुमा सामिन्त राजतन्ऽको अन्त्यसँगै समा भइर्सकेको छ ।(ौोतः सल्यान िजल्ला पा र्िचऽ, िज.िव.स. सल्यान, २०७०)

४. भौगोिलक अविःथती सल्यान पिहले १७ वटा थमुह मा िवभािजत िथयो । रोल्पा, कुम, जाजरकोटको परैु भ-ुभाग तथा दाङ र सखुतका केही भाग यस अन्तगर्त िथए । यो नेपालको मह वपूणर् पि मी गौडाको पमा रहेको िथयो । िव.स. २०१९ सालको िजल्ला िवभाजन पिछ रोल्पा, कुम र जाजगरकोट छु ै िजल्ला हनु गए भने दाङ र सखुतका केही भागह ती िजल्लामै गािभए । सल्यानको वतर्मान भौगोिलक ःव प चौकोण आकारको देिखन्छ । यस िजल्लाको िसमाना पूवर्मा रोल्पा, पि ममा सखुत र बिदर्या, उ रमा कुम र जाजरकोट तथा दिक्षणमा दाङ र बाँके िजल्लासँग जोिडएको छ । महाभारत पवर्त ौेणीका ३२६ िमटरदेखी २,८२७ िमटरसम्म अग्ला ह चा पहाड पवर्तह , ख चवेसी र ठम्म ठम्म परेका अनेकौ


4

थमु्काह ले भिरपणुर् यस िजल्लाको भ-ूबनौट रमिणय र सनु्दर देिखन्छ । िजल्लाको मध्यउ रमा रहेको जथाकलेक सवैभन्दा अग्लो पहाड हो । त्यसैगरी कुमाख, बाँजाकोट, थपुर्लेख, बीरवल, थापालेख आिद अन्य अनेक जनौतुी र िकंवदन्तीले भिरएका ठुला पहाडह यस िजल्लामा रहेका छन ्। यहाँका उच्च भ-ूभागह कोणधारी वनले ढािकएका छन ्। तल्ललो भेग, पाखा र टारवेसीह मा गाँउवःती र खेतीयोग्य जिमन रहेको छ । तािलका नं. १.१ सल्यान िजल्लाको भौगोिलक अविःथती ब.स. िववरण

१ अक्षांश २८० ३१। देखी २८० ५३। उ रसम्म २ देशान् र ८२० ०। देखी ८२० ४६। पूवर्सम्म

३ िसमाना

पूवर्ः रोल्पा पि मः सखुत र बिदर्या उ रः जाजरकोट र कुम दिक्षणः दाङ र बाँके

४ के्षऽफल १,९५१.७८ वगर् िकलोमीटर ५ अिधकतम लम्बाइर् िकलोमीटर ६ अिधकतम चौडाइर् िकलोमीटर ७ िजल्ला सदरमकुाम खल ा, शारदा नगरपािलका

९ भौगोिलक िवभाजन १. नदीले बनाएको भ-ूभाग २. िसवािलक के्षऽ ३. उच्च पहाडी भ-ुभाग

१२ सबैभन्दा अग्लो भाग खसुर्वा लेख (समिुी सतहदेखी २,८२७ िमटर उचाइर्मा)

१३ सबैभन्दा होचो भाग बबइर् नदी िकनार सल्यानथरी, काूचेौर गा.िव.स.(३२६ िम. उचाइर्)

१४ िजल्लाको औषत उचाइर् समिुी सतहदेखी १,५०० िमटर उचाइर्मा

१५ सदरमकुामको उचाइर् समिुी सतहदेखी १,५३६ िमटर उचाइर्मा

सल्यान िजल्लाको भौगोिलक ःव प अनसुार तीन भागमा िवभाजन गनर् सिकन्छ ।

१. निदले बनाएको भ-ूभाग र बेशी

शारदा, बबई र भेरी नदीले वनाएका फाँटह का साथसाथै केही ठूला खोलाह ले बनाएका भ–ूभागह नै यस अन्तगर्त पदर्छन ्। त्यःतै पहाडको फेदीमा रहेका भ–ूभाग (वेशी) ह पिन यस अन्तगर्त पदर्छन ्। ूायः शारदा नदीले वनाएका भ–ूभागह ौीनगर, लान्ती, लहुाम, रामपरु आिद के्षऽ यस भ–ूभागका महत्वपूणर् के्षऽ हनु ्यहा ँअत्यिधक माऽामा खा ा वालीको उत्पादन हनेु गदर्छ । िसंचाई र भौगोिलक धरातलका कारण यहाँ ूायः धानवाली र गहुँवालीको उत्पादन गिरन्छ । यो भ–ूभाग िजल्लाको अ भण्डारको पमा रहेको छ ।

२. िशवािलक के्षऽ यस िजल्लाको अिधकांश भ–ूभाग िशवािलक के्षऽमा पदर्छ । यहाकँो भ–ूभाग पऽे च ान एवं माटो ढुङगा को सिमौणबाट भिरएको छ । यस भ–ूभागमा वनज लको माऽा अत्यिधक छ । ूायः मानव वःती यस के्षऽमा पाईन्छ । समनु्िी सतहबाट १,००० देिख १,५०० िमटर सम्मका मोडदार पहाडह यस के्षऽ यस अन्तगर्त पदर्छन ्।

३. उच्च पहाडी भ-ुभाग

समनु्िी सतहबाट १,५०० िम. देिख २,८०० िमटर सम्म उचाई रहेको यो भ–ूभाग कडा च ान किठन धरातलीय ःव प भएका कारण मानव वःती यहा ँ कम रहेको छ । उच्च पहाडी ौंृखलाह र झाडी वु ानले यस के्षऽलाई ढाकेको छ ।


5

५. राजनैितक िवभाजन सल्यान िजल्लाको राजनैितक िवभाजनलाइर् तलको तािलकामा देखाइर्एको छ । तािलका नं. १.२ सल्यान िजल्लाको राजनैितक िवभाजन ब.स. िववरण मान कैिफयत १ िनवार्चन के्षऽ २ वटा

२ इर्लाका ११ वटा३ गा.िव.स. ४० वटा४ नगरपािलका १ वटा५ कुल वडाह ३७५ वटा

६ ूित गा.िव.स. वडा सङ्ख्या ९ वटा ७ ूित नगरपािलका वडा सङ्ख्या १५ वटा८ िनवार्चन के्षऽ नं. १ अन्तगर्तका

गा.िव.स.ह वडागाउँ, बाफुखोला, बाझँकाडा, बामे, भल्चौर, चादेँकर ी, डाडँागाउ(हाल शारदा न.पा.), दामार्कोट, देवःथल, घाजँरीिपपल, ढाँकाडाम, िजमाली, कजेरी(हाल शारदा न.पा.), काँलागाउ, कोटवारा, कोटमौला, ममर्परीकाँडा, मूलखोला, िपपलनेटा, िशवरथ, िस े री, िःवकोट, थारमारे गरी जम्मा २३ वटा गा.िव.स.ह ।

९ िनवार्चन के्षऽ नं. २ अन्तगर्तका गा.िव.स.ह

छाँयाक्षेऽ, दमाचौर, धनवाङ, िहवल्चा(हाल शारदा न.पा.), कोरवाङिझम्पे, काूचेौर, कािलमाटी काल्चे, कारािगठी, काॅा, खल ा(हाल शारदा न.पा.), कुिभण्डेदह, लआमीपरु, लेखपोखरा, माँझकाँडा, माक(हाल शारदा न.पा.), िनंगालचलुा, फलावाङ, कािलमािट रामपरु, िरम, सेजवुालटाकुरा(हाल शारद न.पा.), सारपानी गपार्, िसनवाङ, ःयानीखाल(हाल शारद न.पा.), िऽवेणी गरी जम्मा २४ वटा गा.िव.स.ह ।

ौोतः िज.िव.स, सल्यान, २०७१ ।

तािलका नं. १.३ सल्यान िजल्लाका इर्लाका अनसुारका गा.िव.स, सदरमकुाम देखीको दरुी र सडकको िःथती इर्लाका नं.

गा.िव.स/न.पा सदरमकुाम सम्मकोदरुी

(कोष) सडकको ूकार

यातायातको सिुवधा

िनयिमत यातायात चल्ने वा नचल्ने

१

क. काूचेौर 33 - छैन - ख. कालीमाटी काल्चे 20 कच्ची छ चल्ने ग. लआमीपरु 8 कच्ची छ चल्ने घ. कालीमाटी रामपरु 16 कच्ची छ चल्ने

२

क. कारािगठी 6 कच्ची छ चल्ने ख. काॅा 8 कच्ची छ चल्ने ग. फलावाङ 9 कच्ची छ चल्ने घ. िऽवेणी 7 कालोपऽे छ चल्ने

३

क. धनवाङ 15 कालोपऽे छ चल्ने ख. िरम 16 कच्ची छ चल्ने ग. सारपानी गपार् 20 माभेल छ चल्ने घ. िसनवाङ 13 कच्ची छ नचल्ने

४

क. दमाचौर 10 कच्ची छ चल्ने ख. कोरवाङिझम्पे 12 कच्ची छ नचल्ने ग. लेखपोखरा 9 कच्ची छ चल्ने घ. ःयानीखाल 8 कच्ची छ चल्ने


6

इर्लाका नं.

गा.िव.स/न.पा सदरमकुाम सम्मकोदरुी

(कोष) सडकको ूकार

यातायातको सिुवधा

िनयिमत यातायात चल्ने वा नचल्ने

५

क. िहवल्चा 15 कच्ची छ चल्ने ख. खल ा 12 कालोपऽे छ चल्ने ग. माक 14 माभेल छ चल्ने घ. सेजवुालटाकुरा 20 कालोपऽे छ चल्ने

६ क. बाझकाँडा 7 कच्ची छ चल्ने ख. कुिपण्डे दह 9 माभेल छ चल्ने ग. िनगालचलुा 12 कच्ची छ नचल्ने

७

क. चाँदेकरे ी 10 कच्ची छ नचल्ने ख. डाँडागाँउ 5 कच्ची छ नचल्ने ग. कजेरी 5 माभेल छ चल्ने घ. िस े री 8 माभेल छ चल्ने ङ. छाँयाक्षेऽ 5 पक्की छ चल्ने च. माँझकाँडा 12 कच्ची छ नचल्ने

८

क. बामे 20 - छैन - ख. देवःथल 16 माभेल छ चल्ने ग. घाँजरीपीपल 12 कच्ची छ चल्ने घ. मलुखोला 16 माभेल छ चल्ने

९

क. बडागाँउ 15 कच्ची छ चल्ने ख. िजमाली 12 कच्ची छ नचल्ने ग. कालागाँउ 18 कच्ची छ नचल्ने घ. ममर्पिरकाँडा 12 कच्ची छ नचल्ने ङ. िःवकोट 19 कच्ची छ नचल्ने

१० क. भल्चौर 16 कच्ची छ नचल्ने ख. दमार्कोट 19 कच्ची छ नचल्ने ग. ढाँकाडाम 18 माभेल छ चल्ने

११

क. बाफुखोला 21 कच्ची छ नचल्ने ग. कोटबारा 16 कच्ची छ नचल्ने घ. कोटमौला 12 कच्ची छ चल्ने ङ. िपपलनेटा 10 कच्ची छ चल्ने च. िशवरथ 15 माभेल छ चल्ने ग. थारमारे 11 माभेल छ चल्ने

ौोतः िज.िव.स, सल्यान ।

तािलका नं. १.३ िजल्ला सदरमकुाम देखी िछमेकी िजल्ला िसमाना सम्मको दरुी ब.स. िछमेकी िजल्ला दरुी (कोषमा) १ दाङ (तलुसीपरु) २० २ कुम २४ ३ जाजरकोट २२ ४ सखुत २७ ५ रोल्पा ३० ६ वाँके ५० ७ बिदर्या –

ौोतः िज.िव.स, सल्यान ।


7

६. भ-ूउपयोग सल्यान िजल्लाको अिधकांस भ-ूभाग ज ल के्षऽले ढाकेको छ । किरव दईु ितहाई भ–ूभाग वन के्षऽमा रहेको यस िजल्लामा खेती योग्य जिमन, नदी िकनार र सामान्य ढालयकु्त भ–ूभागह छन ्। यस बाहेक आवादी के्षऽ, पितर् चरण नदी नाला बाझँो आिद के्षऽ रहेको छन ्।

तािलका नं. १.२ सल्यान िजल्लाको भ-ूउपयोग ब.स. िववरण क्षेऽफल (हेकटरमा) ूितशत कैिफयत १ कुल क्षेऽफल १,९५,१७८

२ वन ज ल १,२८,२०५ ६५.६९ ३ कृिष योग्य जमीन ४५,५६७ २३.३४ ४ खेती गिरएको जिमन ३८,२६६ १९.६० ५ वाँझो पितर् चरण २४,८८७ १२.७५

६ नदीनाला २,०६० १.०६ ७ आवादी क्षेऽ ९७४ ०.५ ८ अन्य ७८७ ०.४१ ौोतः िज.िव.स, सल्यान, २०७१ ।

७. ूमूख सम्पदाह

सल्यान िजल्लाका उच्च भ-ूभागह कोणधारी वनले ढािकएका छन ्। तल्लो भेग, पाखा र टारवेसीह मा गाँउवःती र खेतीयोग्य जिमन रहेको छ । सल्यानको उ र पि ममा वग्ने भेरी नदी, िजल्लाको मध्यभागबाट वग्ने शारदा नदी तथा ममर् खोला, वनगाड खोला, आ ोला, िसवाङ खोला, घासेँखोला, आिद नदीनाला तथा खोलाह यहाँ वग्दछन ्। कुिपण्डे दह यस िजल्लाको महत्वपणुर् र मनमोहक ताल हो ।सल्यान िजल्लामा रहेका ूमूख सम्पदाह को छोटो िववरण यस ूकार रहेको छ ।

क. वन सल्यान िजल्लाको मूख्य सम्पदाको पमा वनलाइर् िलन सिकन्छ । यस िजल्लाको कुल के्षऽफलको ६५.६८ ूितशत (१,२८,२०४ हेक्टर) भ-ूभाग वन ज लले ओगटेको छ । यस िजल्लाको वनःपती ॐोतमा मूख्यतया सल्लो, साल, खयरफ िसमल, गरुाँस, उि स, ओखर, चाँप, अ ेरी रज, वाँझ, कटुस, खशुर् आिद हनु भने मूख्य- मूख्य जिडबटुी ॐोतमा तेजपात (नेपालीमा दालचीनी), िटमरु, िर ा, सगुन्धकोिकला/मालािगरी, अमला, सतावरी/कुरीलो, िपपला, ओखर र झ्याउ आिद हनु ्।

ख. कृिष सल्यान िजल्लाको कुल भ-ूभागको २३.३४ ूितशत भ-ूभाग खेतीयोग्य मािनन्छ । त्यस मध्येको ४,५३७ हेक्टर अथार्त २.१९ ूितशत भ-ूभाग माऽ िसंिचत रहेको छ । यहाँको मूख्य खा वालीमा धान, मकै, गहुँ, कोदो, जौ आल ुहनु ्। यस िजल्लाको नगदे वालीमा अदवुा, वेसार, खसुार्नी, का साथै वेमौसमी तरकारी मूख्य छन ्। यहाँको मूख्य फलफूलमा सनु्तला, कागती, हलवुावेद, नाःपती, काफल, मौसम, आपँ, अम्बा, िलची, ओखर आिद छन ्।

ग. खिनज यस िजल्लामा कोइर्ला, खानी ढु ा ःलेट, र चनुढु ा मूख्य खिनज सम्पदाको पमा पाइर्न्छ । तर खिनज सम्पदा उपभोगका लािग िवःततृ सवक्षण र सम्भाव्यता अध्ययन हनु वाँकी छ ।

घ. जल- सम्पदा

सल्यान िजल्लालाइर् जल सम्पदाको मध्यम िजल्लाको पमा िलन सिकन्छ । यहाँ १६ भन्दा विढ नदी तथा खोलानाला वषर् भरी नै पानी वग्ने पमा भिटन्छन, जसमध्ये शारदा नदी ूमूख हो । (सल्यान िजल्लामा रहेका खोलानालाह तथा झरनाह को िवःततृ िववरण खण्ड ६ मा उल्लेख गिरएको छ ।)


8

ङ. वनःपती तथा

िजवजन्त ु

सल्यान िजल्लामा मखु्यतः तीन ूकारको वनःपती पाईन्छ । यस अन्तगर्त पतझड, कोणधारी र झाडी वु ान पदर्छन ्। पतझड वनःपतीमा साल, िससौ, खयर, िसमल, ओखर, काफल, टुनी आिद पदर्छन ्। त्यःतै कोणधारी अन्तगर्त सल्ला जातको ज ल र झाडी र वु ानह मा गरुा“स, चऽुो, ऐसेल,ु आिद पदर्छन ्। यहाँ रहेको वनज लमा वाघ, भाल,ु खरायो, िचतवुा, रतवुा, वादर, ःयाल, िच ल, दमु्सी, लोखक, ब्वासो, मगृ, बदेँल, दलुर्भ जन्त ुपानी ओत आिद जन्तहु पाईन्छन ्भने काग, ितऽा, कािलज, जरेुली, िफःटे, ढुकुर, िग , िसम्टाल्नो, गौथली, भगेँरा, धनेस, वकुल्ला, िचल, लाटोकोसेरो, कोइली, कोकले, च्याखरुा, लुँईचे, मलेवा, मयूरँ आिद पाईन्छ । ज लको िवनास र अितबमणले गदार् ज ली िजवजन्तहु को आरक्षण अभाव हनुगई िजवजन्तहु लोप हनेु िःथती यहाँ रहेको छ । यहाँ घरपालवुा जन्तहु मा गाई, भैसी, वाभा, घोडा, खच्चर, वंगरु , सुंगरु र पंक्षीह मा कुखरुा, हासँ, परेवा, सगुा आिद पाईन्छन ्।

८. सल्यान िजल्लाका ूमूख आकषर्णह

मध्य पहाडी के्षऽमा रहेको यस िजल्लामा पयर्टकीय एवं धािमर्क ःथलह ूशःत छन ्। यहाँका ऐितहािसक एवं धािमर्क ःथलह , परुाना राजाका दरवारह , ताल पोखरीह , िविभ गफुाह , रमणीय पहाडी ौंृखलाह , सनु्दर वःतीह तथा अनौठो संःकृित बोकेका लोपोन्मखु जनजाितह नै पयर्टकीय महत्वको पमा िचरपिरिचत छन ्। सल्यान िजल्लाको आन्तिरक िवकासका लािग पयर्टकीय के्षऽह को िवकास र के्षऽ पिहचान एवं ूचारको ठूलो आवँयकता रहेको छ । पयर्टन िवकासका लािग ठोस एवं ूभावकारी योजना स ालन गरे यहाँको पयर्टन िवकासलाई व्यापक बनाउन सिकने िःथित छ ।

सल्यान एक ऐितहािसक महत्व बोकेको िजल्ला हो । यस िजल्लाको ूमखु नदी शारदा हो भने अन्य नदीह मा लहुाम खोला, मासखोला, ममर् खोला, संमही खोला, वनगाड खोला, कोवार् खोला, दामार् खोला, मोख्ला खोला, चाक्ली खोला, घ े खोला, भणु खोला, गु ा खोला, कल्लेरी खोला आिद पदर्छन ्। त्यसै गरी ूमखु तालमा कुिभण्डे दह र कछुवा दह हनु ्भने फलावाङ दरबार, खैराबा भगवती मिन्दर, छाँयाके्षऽ सितदेवी मिन्दर, मोखला बाजेको गफुा, कुमाख लेक, जथाक लेक आदी महत्वपूणर् ऐितहािसक, धािमर्क तथा पयर्टकीय के्षऽ हनु ्। सल्यान िजल्लाका ूमखु व्यापािरक केन्ि ौीनगर वजार हो भने अन्य ूमखु वजार केन्िह कपरुकोट, लहुाम, लान्ती, खल ा, सल्लीबजार, थारमारे, खिरबोट आदी हनु ्। साथै सल्यान िजल्ला लोपोन्मखु र िभ पिहचान वोकेका राउटे जाितको समेत िूय ःथलका पमा रहदै आएको छ । यस खण्डमा सल्यान िजल्लाका केही िविश पिहचान र आकषर्णह को िनम्नानसुार संके्षपमा चचार् गिरएको छ ।

क. खल ा िव.सं. २०१९ सालमा नेपाल १४ अ ल र ७५ िजल्लामा िवभाजन हनुअुिघ रोल्पा, कुम, जाजरकोट, दाङ र सखुतका केही भाग समेतको ूशासिनक ग डाका पमा सल्यानको खल ा िथयो । पि ममा पाल्पा पिछ खल ा ग डाको िवशेष महत्व रहीआएको कुरा इितहासमा विणर्त छ । यो ःथान लगभग १,५३६ िमटर उचाईको पहाडी के्षऽमा रहेको छ । दाङको तलुसीपरु देिख ६५ िक.िम.उ र तफर् रहेको खल ा बजारमा परम्परागत पमा नेवार र वादी समदुायको वाहलु्यता रहेपिन अिधकांस वादी समदुाय हाल खल ावाट ःथानान्तरण भईसकेका छन ्। हाल यस ःथानमा िविभ जातजाितह आ–आफ्नो धमर्, संःकृित र सनातन मान्यताका साथ वसोवास गरी आएका छन ्।

यिुधि र सम्वत ्२५४४ ितर भारतको लिुधयानावाट सल्यान आई राज्य स ालन गरेका शिशधर जाटका पाँचौ पःुताका हवली जाटको राज्यकालमा यस खल ा र आसपासका वःती वःन शु गरेको पाईन्छ । जाटह पिछका खस राजाह ले हालको सेजवाल टाकुरािःथत ढारवाट खल ामा राजदरवार सारेका िथए । सेन वंशको राज्यकालमा उनीह को राजधानी केही समय कालागाउँमा सारीए तापिन शाहह को आगमनसँगै पनुः खल ामा ःथानान्तरण गिरयो ।


9

इितहासको पिछल्लो कालखण्डमा सल्यान र आसपासका के्षऽको ग डा(सदरमकुाम) पिन खल ा नै िथयो । उक्त समयमा हालको िजल्ला ूशासन कायार्लय पिरसर िभऽको पूवर्तफर् रहेको तत्कालीन चारतले भव्य दरवार ग डाकालीन बडाहािकमको मखु्य ूशासिनक केन्ि िथयो । उक्त भवन भित्कएपिछ सोही ःथानमा रहेका र पिछ वनेका अन्य ससाना भवनह रा ी अ ल नामाकरण हनुअुिघको अ लािधशकालीन ूशासिनक केन्ि हनुकुा साथै त्यस पिछका ूमखु िजल्ला अिधकारीह को ूशासिनक केन्िको पमा रहीआएको छ । खल ा ग डामा वसी ूशासिनक नेततृ्व ूदान गरेका तत्कालीन वडाहािकमह बमशः कृंणिवबम राणा (िव.स.१९९७), र िवबम राणा (िव.स.२००७), रामःव प िऽपाठी (िव.स.२०१३–२०१४), जु वहादरु िव (िव.स.२०१५–२०१६), फिनन्िूसाद आचायर् (िव.स.२०१७–२०२०) र सत्यनारायण झा (िव.स.२०२१–२०२३) िथए ।

खल ा सल्यानी राजनीित र ूशासिनक केन्िको पमा रिहआएको छ । िजल्लाको सदरमकुाम यही रहेकाले सवै िजल्लाःतिरय कायार्लयह , बक, कलेज र उच्च मा.िव., िविभ गैरसरकारी संःथाह का अितिरक्त एफ.एम. रेिडयो ःटेशनह खल ामै छन ्। कुमको सदरमकुाम जोड्ने रा ी लोकमागर् खल ा गा.िव.स. (हाल शारदा नगरपािलका) कै शारदा िकनार िःथत ूिस व्यापािरक केन्िको पमा िवकिसत ौीनगर वजार भएर िकनारै िकनार उ रतफर् लाग्दछ ।

खल ामा परुाना राज्य रजौटाकालीन र ग डाकालीन दरवारह को खासै अवशेष वाँकी छैन । सल्यानी राजाह का तत्कालीन दरवारका केही ऐितहािसक एवं कलात्मक झ्याल, ढोका र दलानमा ूयोग भएमा मोठ तथा थामह हालै िजल्ला ःवाःथ्य कायार्लयको िजणर् भवन भत्काउने बममा भेिटएका छन ्। ती मध्ये दईुवटा कलात्मक झ्यालह नविनिमर्त सभागहृमा जडान गनर् िजल्ला िवकास सिमितको कायार्लयलाई ूदान गिरएको छ भने कलात्मक ढोका र केही मोठ एवं थामह परुाताित्वक संरक्षणको पखार्इमा छन ्। इितहासका अनेकौ कालखण्डका घटनाह को साक्षी र केन्िका पमा रहेको खल ामा त्यसवेला वनेका िविभ मठ मिन्दर र पाटीपौवाह भने अिहले पिन संरक्षण र सम्व र्नको पखार्इमा छन ्। कृंण जन्मा मीका िदन ठूलो मेला लाग्ने गरेको कृंण मिन्दर यहाँको ूिश मिन्दर हो । गणेश, ख देवी, भिकाली, िशव मिन्दर तथा अनेक स ल र पाटीह यहाँका ऐितहािसक िचनारी हनु ्। खल ाका खकुुरी र फलामवाट िनिमर्त हातहितयारह िनकै ूिस मािनन्छन ्। सदरमकुामसँग जोिडएका माक, िहवल्चा, िसमखकर् व्यारेक, सेजवालटाकुरा, कुिपण्डेदह र खैरावाङ जःता ऐितहािसक र पयर्टकीय ःथलह मा जाने मखु्य ारका पमा समेत खल ा रहेको छ ।

िजल्लाह को राजनैितक िवभाजन पूवर् यो वजार यस के्षऽकै ूमखु व्यापािरक केन्ि िथयो । यहा ँनेपालग वाट सोझै व्यापािरक सामान आयात तथा भारतवाट िनयार्त हनु्थ्यो । नेपालग वाट सखुतको पूवीर्भाग, जमु्ला, कालीकोट, ितोीकोट, डोल्पा, जाजरकोट, कुम, रोल्पा र वाग्लङुको ढोरपाटन के्षऽमा पु े व्यापािरक मालसामान, ल ाकपडा, नून, िचनी र मि तलको आयात घोडा, खच्चर र भिरयाको माध्यम ारा शारदा नदीको िकनारै िकनार हनेु गदर्थ्यो । यही वाटो हुँदै बहमुलु्य जिडवटुी, राडीपाखी, कम्मल, ऊन र कःतरुीको व्यापार हनु्थ्यो । कणार्ली र भेरी नदीको भ–ूभाग तथा अिहले रा ी अ लमा पन के्षऽको अिपल (अदालत) र अ लाधीश कायार्लय सिहत रा ी अ ल नामाकरण हनु ुअिघको ःवगर् ारी अ ल सदरमकुाम पिन यही खल ामा िथयो । ऐितहािसक महत्व बोकेको यस खल ा सदरमकुामलाई व्यापािरक केन्िका पमा पनुः ःथािपत गन हो भने झण्डै एक ितहाई छोटो दरुीको खल ा–कालीमाटी–नेपालगंज सडक िनमार्ण भई स ालन हनु ुआवँयक छ ।

खल ाको इितहाससँग यहाँको खानेपानी समःयाको इितहास पिन अिभ पले गाँिसएको छ ।


10

खानेपानीको समःयावाट मिुक्त पाउन सल्यानी जनताले पटक–पटक तत्कालीन राजाह समक्ष िविन्तपऽ हालेका िथए । ूथम पटक िव.सं. १९६४ सालमा ौी ५ पथृ्वीवीर िवबम शाहदेवका नाममा िविन्तपऽ हािलएको िथयो । िव.सं. २००१ सालमा ौी ३ जु शम्शेरले भारतमा पाईप महंगो भएकाले खल ामा पाइप िक नसिकएको व्यहोरा राजा समक्ष जाहेर गरेका िथए । िव.सं. २००७ सालमा सूयरू् काश िगरीले पनुः राजा िऽभवुन समक्ष िविन्तपऽ हाले । तत्कालीन सल्यान हाईःकूलका संःथापक हेडमाःटर सूयरू् काश िगरीको िविन्तपऽमा खानेपानीको समःयाका अितिरक्त “ईन्कलाप िजन्दावाद” र “ िक त हामीलाई पानी देऊ, िक त वःती उठाईदेऊ” भ े दईुवटा नारा लगाउन पाउने समेतको माग गिरएको िथयो । त्यसवेला कणल चन्िवहादरु गु ङको अगवुाईमा ३ वटा धारा भएको टंकी खल ाको मखु्य वजार के्षऽको ठुल्धारामा वनाईयो । त्यस पिछ बमशः काजीधारा (डाँडागाउँ), धोवीधारा(ःयानीपनेरी), गाईनधारा(वयलडाँडा), गैरीधारा(गैरागाउँ) र परेुतधारा (बडाखोला) मा ढंुगेधाराह को िनमार्ण भएको िथयो ।

ितनताक लामो खडेरी भएका वेला एक घरको पालो ३/३ िदनमा आउँथ्यो भने सम्विन्धत व्यिक्तको उपिःथतीमा १ गामी पानी पाउने, पाहनुा भएमा “पाहनुाको प ा र पक्का भएमा” साँझमा भए १ पाथी खा ा वरावर २ पाथी पानी पाउने, ःथानीय भए पालो कुरेर पालोमा माऽ पानी पाउने, वािहरको भए पालो कुनुर् नपन व्यवःथा गिरएको िथयो । वािहरका भ ाले कैदी, पिुलस, सेना, कमर्चारी, झगिडया र व्यापारीलाई बझुाउँथ्यो । यस वाहेक अ पाहनुा, िबयापऽुी, जन्ती, ो चारी, साध,ु महात्मा , जोगी र सन्यासीह लाई सवैले आफै धारामा गई खान वा आफ्नो भाँडामा आफै ल्याउन पाउने व्यवःथा कायम गिरएको िथयो ।

िव.सं. २०१६ सालमा राजा महेन्िवाट ‘खानेपानीको व्यवःथा गिरिदनू’ भ े हकुुमी ूमाङी भई िनकासा भएको िज.आई. पाइप िलन सल्यान ग डाका विहदार ई रवहादरु हमाल नेपालगंज गएको र जनताले ती पाइपह आफै वोकेर ल्याई िव.सं. २०२९ सालमा खल ा खानेपानी योजना सम्प गरेको कुरा खल ावासीह बताउँछन ्।

ख. कपरुकोट िव.सं. २०२८ सालपिछ रा ी लोकमागर्को ःथापनासँगै कपरुकोट सल्यान िजल्लाको ूवेश ारको पमा रहेको छ । धनवाङ गा.िव.स. मा पन यो ःथान सदरमकुाम खलंगा देिख ४२ िक.िम. दिक्षण र दाङको तलुसीपरुदेिख १९ िक.िम. उ रको पहाडी भ याङमा अविःथत छ ।

िव.सं. १९५० ितर ःवगर् ारीका महाूभलेु कपरुकोट, फलावाङ हुँदै सखुतितर जाने बममा यहाँका वािसन्दाह लाई कपरुका वोटह लगाउन ूोत्सािहत गनुर्भएपिछ बमशः कपरुका बोटह बढ्दै गएको र दाङको औलो छल्न िचसो पहाडी ‘कोट’ तफर् मािनसह आई वःने बममा यस सरुम्य ःथानको नाम कपरुकोट रहन गएको हो भिनन्छ । यो ःथान समिुी सतहवाट किरव १५०० िमटर उचाईमा रहेको छ ।

डोका डाला वनेुर दाङ, कोइलावास, नेपालग र भारतीय वजारह सम्म वेचिवखन गन र परम्परागत खेती िकसानी र पशपुालन पेशामा रहेका कपरुकोट र आसपासका गाउँलेह मा िव.सं. २०३९ सालमा रा ी एिककृत मािमण िवकास पिरयोजना लागू भए लग ै नयाँ कृिष ूणालीको लहर आयो । उक्त पिरयोजना ारा कपरुकोटमा सेवा केन्िह को ःथापना गिरयो । ती केन्िह माफर् त िविभ समहुह को गठन तथा आवँयकता अनसुारको तािलम ूदान गरी वेमौसमी तरकारी, फलफूल तथा जिडवटुी उत्पादनलाई िवःतार गिरयो । खासगिर वेमौसमी र वणर्शंकर जातका टमाटर, वन्दागोभी, काउली, भेडेखसुार्नी, घ्यूिसमी, वोडी लगायतका तरकारीको वीउ भारत तथा तरकारी वीउ उत्पादन केन्ि मसुीकोट, कुमवाट ल्याई िनःशलु्क िवतरण गिरयो । िव.सं. २०४८ सालवाट ह ाको २ पल्ट हाटवजार लाग्ने व्यवःथा शु भयो । सनु्तला, ःयाउ, कागती,


11

मौसम आिद फलफुल तथा अदवुा, िटमरु, वेसार लगायतका जिडवटुीह को उत्पादनमा जोड िदइयो । फलःव प कपरुकोट के्षऽवाट वािषर्क औषत १२/१३ करोडको तरकारी, फलफुल र जिडवडुीह नेपालका सवै ूमखु शहरह र भारतका िसमावतीर् शहरह सम्म िनकासी हनु थालेको छ ।

सल्यान र रोल्पाका धेरै िछमेकी गा.िव.स.ह र दाङका पहाडी गाउँह को केन्िको पमा िवकिसत हुँदै गइरहेको कपरुकोट रा ी लोकमागर्का अितिरक्त रोल्पा र सल्यानका पूवीर् गाउँह तफर् जाने औ ोिगक सडक तथा पि मतफर् जाने कृिष सडकको मखु्य ारको पमा समेत िवकिसत हुँदैछ । यहाँवाट ःवगर् ारी तपोभमूी निजकै पदर्छ । यस ःथानमा अदवुा अनसुन्धान केन्िका साथै िजल्ला वनःपित कायार्लय, ईलाका ूहरी कायार्लय, कलेज, उच्च मा.िव., वोिडर्ङ ःकूल, िविभ ईलाका ःतिरय सेवा केन्िह र गाउँ िवकास सिमितको कायार्लय रहेको छ । वजार िवःतार हुँदै गएको छ । दाङको तलुसीपरुवाट केही िक.िम. दरुीमा रहेको पहाडी वःती र ँयावलोकनका ि वाट कपरुकोट िहलःटेशनको पमा िवकिसत हनुसक्ने सम्भावना वोकेर वसेको छ ।

ग. खैरावाङ भवने री मिन्दर

सल्यानको खलंगावाट पूवर्–दिक्षण िदशामा शारदा खोलादेिख १६०० िफट अग्लो खैरावाङ टाकुरामा भवुने री भगवतीको ूिश मिन्दर छ । िहवल्चा गा.िव.स. अन्तगर्त पन यस मिन्दरलाई पाटे री भगवती मिन्दर पिन भिनन्छ । महाभारतमा भवुनपित भगवान ्ौी कृंणकी बिहनी योगमायालाई कंशले पत्थरमा पड्काएर मान वेला हातवाट फुित्कई भवुन अथार्त ्भनु(प्वाल) हुँदै िवन्ध्या ल पवर्तमा पगेुको उल्लेख छ । पाटको अथर् ढाक्न ु हनेु हनुाले खैरावाङमा भेिटएको भनु र पाटेवाघमािथ चढेको अवःथामा देिखएकी देवीलाई पिन भवुने री पाटे री भगवती भिनएको जनौिुत पाइन्छ । यस मिन्दरको पूवर्तफर् ौी भैरवे र महादेवको मिन्दर समेत रहेको छ ।

१४ औ ंशताव्दीितर यो ठाँउमा बढुाथोकीह को वःती िथयो । एक िकंवदन्तीका अनसुार त्यस समयमा एउटी यवुती किहले वाघमा चढेर देिखने, किहले वसेको वा उठेको वा िहंिडरहेको देिखने त किहले उि खेरै अ ँय हनेु गरेकोले के रहेछ भनी खोजतलास गद जाँदा ज लको टाकुरामा एउटा भनु (प्वाल) भेिटयो जनु प्वालको गिहराई ठम्याउन सिकएन । सोही टाकुराको पि मितर हेदार् एउटा तरवार पिन भेिटयो । खोजतलासमा संलग्न एक बढुाथोकीलाई त्यसैरात सपनामा ती यवुतीले भिनन–् “म पाटे री कािलका हँू, मेरो पूजा गनूर्, धेरै कालसम्म मैले दःुख पाए ँ ।” त्यसपिछ प्वालसगैँ रहेको बाँझको फेदमा पूजा गनर् थािलयो । पिछ िव.सं. १४७७ मा फाल्गदु उपाध्यायवाट मिन्दर िनमार्ण गरी िविधवत ्पूजारम्भ गिरयो । वडादशैका वेला मध्यरातमा एक्कासी प वेाजा वजेको आवाज आउन थालेपिछ जनौमवाट ढु ाको छाना भएको पक्की मिन्दर बनाइयो । अक एक जनौिुतका अनसुार १५ औ ंशताव्दी ितर बढुाथोकी पिरवारकी एक मिहला पानी िलन िवहान सवेरै पधेँरोमा पगु्दा निजकै ठूलो डरलाग्दो पाटेवाघ बिसरहेको र एउटी यवुतीले नहुाई वरी पूजापाठ गनर् लागेको देिखन ्। ती यवुतीले पूजा सकेर निजकै आई भिनन–्“यो समय ितॆो होइन, यित वेला यो पधँरोमा किहल्यै नआउनू” । एउटा प पाऽ हातमा िदँदै ती यवुतीले थिपन ् –“यसलाई घरमा राखू्न, ितमीलाई राॆ ै हनेुछ ।” त्यसपिछ ती यवुती बाघमािथ चढेर खैरावाङ तफर् लािगन ्। यता ती प पाऽ पाउने मिहलाले घरपिरवार र गाँउटोलमा यो ूसंगवारे जानकारी िदएपिछ यस मिन्दरको मिहमा बढ्न थाल्यो । आफ्ना मनोकामना परुा गनर् सल्यान र आसपासका िजल्लाह वाट समेत ठूलो संख्यामा भक्तजनह आउन थाले । त्यसवेलाका राजारजौटाह , शाहकालीन राजाह , राणाह र तत्कालीन वडाहािकमह समेतवाट िनरन्तर दशर्न, पूजाआजा र संरक्षणका लािग पूजारी र गठुीको व्यवःथा हुँदै आयो । यो मिन्दर मध्यपि म


12

के्षऽकै ूाचीन र पूजनीय शिक्तपीठका पमा रहेको छ ।

यस मिन्दरको गा॑ो िस ममर्रको छ । मिन्दरको िभ ामा आकषर्क मूतीर्ह तथा घण्टह रहेका छन ्। मिन्दरिभऽको वीच भागमा तामाको वेदी रहेको छ । भिनन्छ, मािथ उल्लेिखत भनु(प्वाल) यही वेदीले ढािकएको छ । कालदु वाट िनत्य पूजा गन बम शु भएपिछ उनका १७ औ ंपःुतासम्म अिधकारी थरका ॄा णले र िव.सं. १८१४ ौावण ४ गतेदेिख तत्कालीन ौी ५ वाट ूा अिधकारपऽ वमोिजम िनरन्तर पौडेल थरमा ॄा णले पूजा गिररहेका छन ्। िव.सं. २०४० सालमा ूथम पटक र पनुः २०४५ सालमा दोौो पटक ःव. राजा वीरेन्िवाट भएको भगवतीको पूजाअचर्ना र पटके सहयोग तथा िज.िव.स. सल्यानको अनदुानवाट मिन्दरको िजण ारका साथै स लको िनमार्ण तथा मिन्दर हातािभऽ तारवार, वकृ्षारोपण र हालै मिन्दर विरपिर चबपथ समेत वनाईएको छ ।

मलुकुमा गणतन्ऽ ःथापनापिछ यस मिन्दरको संरक्षणका लािग एक िवकास सिमित गठन गिरएको छ । वडादश र चैतेदशमा वषनी दश हजार ौ ाल ुभक्तजनह को घइँुचो लाग्ने गरेको छ । यहाँ ूत्येक बषर् हजार को संख्यामा राँगा, भेडा, वोका र कुखरुाको वली चढाईन्छ । ूत्येक शिनवार र मंगलवारका िदन ौ ाल ुभक्तजनह पूजाआजा गनर् आउने गदर्छन ्।

यस मिन्दरको नाममा रोल्पा िजल्लामा ६०० रोपनीभन्दा वढी जग्गा रहेको छ । छाँयाके्षऽको गिरज्यूला खेत र खैरावाङ मिन्दर आसपासमा २९ रोपनी जित पाखो जग्गा भगवतीको गठुीको पमा रहेको छ । मिन्दरमा चढाइएका गरगहनाह को संरक्षणका लािग िव.सं. २०३८ सालमा ःथानीय ूशासनको पहलमा एक सेफमा ती गरगहनाह वन्द गरी िजल्ला ूहरी कायार्लयमा सरुिक्षत रािखएको छ । सो सेफको चावी ूमखु िजल्ला अिधकारी, मालपोत अिधकृत र ूहरी ूमखुको संयकु्त उपिःथतीमा आवँयकता अनसुार खोली ज ु गन गरी मालपोत कायार्लय सल्यानलाई िजम्मा लगाईएको कुरा ूा अिभलेखमा उल्लेख छ ।

घ. भिकाली मिन्दर (खल ा,

बडाखोला)

खैरावाङ मिन्दर पिछको दोौो ूाचीन मिन्दरको पमा भिकाली मिन्दरलाई िलईन्छ । तत्कालीन समयमा यस मिन्दरको िवशेष महत्व िथयो । खलंगा गा.िव.स. वडा नं. ९ बडाखोला िःथत यस मिन्दरमा रहेको भिकालीको ःवणर्मिुतर् िव.सं. २०३४ साल चैऽ ११ गते चोरी भए पिछ यो मिन्दर रेखदेख एवं संरक्षणको अभावमा अिःतत्विविहन खण्डहरको पमा पिरणत भैसकेको िथयो । हालै किरव ३५ वषर् पछाडी ःथानीय समाजसेवी ौी राजेन्िवहादरु शाह तथा ौी हिरशरण आचायर्को पहलमा मिन्दरको परुानै शैलीमा िजण ार तथा पूनर्िनमार्ण पिछ िवशेष धािमर्क समारोह गिर नयाँ मिुतर् पनुर्ःथािपत गिरएको छ ।

ङ. फलावाङ दरवार

सल्यानी राजाको अिन्तम अवशेष फलावाङ दरवारके्षऽको आफ्नै ऐितहािसक महत्व रहेको छ । चारैितर पहाडले घेिरएको यो सनु्दर गाउँ रा ी लोकमागर् सल्यान खण्डको लहुाम निजकदेिख पि म पि को डाँडामा अविःथत छ । सल्यान र कुमलाई दाङ उपत्यकासँग जोड्ने परुानो पैदल मागर् यही फलावाङ िःथत दरवारको छेउ भएर जाने गदर्थ्यो । नेपालको एिककरण पिछ तेजवहादरु शाहलाई िव.सं. १८८४ मा फलावाङ थमु र पि म दाङको भमूी सिहत राजा पदवी िदइयो र नजरवन्दवाट मकु्त गिरयो । सल्यानी राजपिरवार फलावाङको थानागाउँमा िव.सं. १८५४ मा िनिमर्त राजदरवारमा आई वःन थाले, जनु यस अिघ दङाली राजा ारा िनिमर्त परुानो दरवार भत्काएर वनाईएको िथयो । त्यस दरवारलाई अिहले परुानो दरवार भिनन्छ । त्यस ःथानमा दङाली राजा मिण शाक्यका छोरा र ा पिरक्षक ारा िनिमर्त र नाथ मिन्दर समेत छ । त्यहाँ वडादशका वेला नवदगुार् देवीको पूजापाठ र कोतमा वलीपूजा गिरन्छ ।

िव.सं. १९०५ मा सल्यानी राजा तेजवहादरु शाहको मतृ्य ुभएपिछ उनका जेठा छोरा नरेन्िवहादरु


13

शाहले सो पदवी ूा गरे । उनी िनसन्तान िथए । उनको मतृ्य ुपिछ उनकी रानी (ौी ३ धीरशम्शेरकी छोरी) ऽोण िदव्य री केही समय राजा विनन ्। त्यसपिछ उनका कान्छा देवर शेरवहादरु शाहका छोरा शम्शेरवहादरु शाह(ूथम) राजा भए । उनी वीरशम्शेरमा ज्वाँइ िथए । उनको शेषपिछ राजा वनेका लआमीनारायण शाहले १० वषर् सम्म राजा वनेर छोरा ौी शम्शेरवहादरु शाह(ि ितय) लाई सल्यानी राजकाज सिुम्पए । शम्शेरवहादरु शाह(ि ितय)ले िव.सं. १९५७ मा नयाँ दरवारको िनमार्ण ूारम्भ गरी िव.सं. १९६९ मा परुा गरे । उक्त नयाँ दरवारमा १५५ झ्याल र ५५ कोठाह िथए । वेलायती शैलीमा िनिमर्त उक्त दरवारमा ग ी बैठक, कचहरी बैठक, पूजाकोठा र मोठ कोठाह समेत अलग–अलग वनाईएका िथए । त्यहाँ क ा बन्दीका लािग हालो र नेल हत्कडीह पिन रािखएका िथए । उनले दरवार पिरसरमा िव.सं. १९६१ मा ौी कािलकादेवी र िशवालय समेत िनमार्ण गनर् लगाएका िथए । उनी देवीदेउताका भक्त पाऽ माऽ िथएनन,् वाटाघाटा, िपउने पानी र िसंचाईका लािग वाँधकूलो आिदका सधुारक समेत िथए । उनको पालामा भाषा पाठशाला र आयुर्वेदीक औषधालयको समेत िनमार्ण भएको िथयो । उनी नेपालको भारदारी सभामा जज भएका िथए । न्याय िनसाफमा समेत िनपणु मािनन्थे ।

िव.सं. १९९५ मा उनले राज्यािधकार छोडी जेठा छोरा गेहेन्िवहादरु शाहलाई सिुम्पए । ौी गेहेन्ि शम्शेर शाह नेपालका तत्कालीन ूधानमन्ऽी जु शम्शेरका ज्वाँइ िथए । ियनले आफ्नो िव मा उजरुी गरेका मािनसह को सम्पि जफत गरी राज्यवाट िनवार्िसत गरेकाले उनी ूित सल्यानी जनतामा आबोश वढेको िथयो । उनीपिछ िजतेन्िवहादरु शाह सल्यानका राजा भए । उनी िशक्षा िवभागमा डाईरेक्टर र पिछ कलक ामा कन्सलेुट वनाईए । उनीपिछ छोरा पुं पेन्िवहादरु शाहले सल्यानी राजाको पदवी ूा गरेका िथए । िव.सं. २०१७ सालमा सल्यानी राजाका सन्तान दरसन्तानले सल्यानी राजाको पदवी र वािषर्क २४ हजार पैयाँ पाउने गरी राज्य उन्मलुन गिरयो । िव.सं. २०१७ सालमा राज्य रजौटाह उन्मलुन गिरएपिछ दरवारको रेखदेखको िजम्मा ःथानीय िवीर रावतले पाए । दरवारको रेखदेख गरेवापत उनले लहुाम िःथत २५ मरुी धान फल्ने खेतको भोगचलन गदर्थे । िव.सं. २०३२ सालमा रावतको मतृ्य ुभयो । त्यसपिछ अकार् ःथानीय भीमवहादरु िव ले दरवारको रेखदेख गनर् थाले । तर लहुामको खेत रावतका पिरवारले भोगचलन गिररहेकाले िव ले दरवारको रेखदेख गनर् छाडे । त्यसपिछ दरवारको रेखदेख गन कोही भएन । मूलढोकामा भोटेताल्चा झिुण्डयो । ःथानीयवासीको भनाई अनसुार िव.सं. २०५२ सालमा शैिक्षक ॅमणमा आएका िव ाथीर्ह ले भोटेताल्चा फोरी दरवार अवलोकन गरेपिछ यो दरवार पूणर् पमा खलुा र वेवािरसे हनुपगु्यो । यही मौकाको फाईदा उठाएर यहाँका सरसामानह बमशः चोरी हनु थाल्यो । दरवारमा सजाएर रािखएका कलात्मक झ्यालढोकाह फुकालेर लिगयो । यसरी, सल्यानी इितहासको पिछल्लो अध्यायको ूितक वनेको फलावाङको नया ँ दरवार समेत अिहले अिःथप रमा पिरणत भइसकेको छ । दरवारका इ ा, कलात्मक झ्यालढोका र वाःतकुलाको संरक्षण हनु सकेन । अझै पिन उक्त दरवारको पनुः िनमार्ण र दरवारक्षेऽको संरक्षण हनु सकेमा यो ःथान सल्यानको ूमखु ऐितहािसक र पयर्टकीय गन्तव्यःथलका पमा रही रहने छ ।

फलावाङको परुानो दरवार के्षऽको वटुभैरवःथान ूा णमा टुिबएको(अवशेष) को अवःथामा रहेको ूाचीन तोपमा िलिपव अक्षरह ले यस ःथानको ूाचीनता, ऐितहािसकता र सल्यानको नामाकरणलाई समेत सांकेितक पमा पिरभािषत गरेको छ र यस ःथानको परुाताित्वक महत्वलाई उजाकरण गरेको छ ।

च. कुिपण्डे दह िजल्लाको महत्वपूणर् सम्पदाको पमा रहेको कुिपण्डेदह कुिपण्डेदह गा.िव.स.मा पदर्छ ।


14

र बराह मिन्दर

सल्यानको सदरमकुाम खलंगादेिख किरव १५ िक.िम. पि ममा तीनितर पडाडै पहाडले घेिरएको र उ रितरको िनकास पिन पहाडी च ानले थिुनएको मनमोहक कुिपण्डेदह सल्यान िजल्लाकै आकर् षक पयर्टकीय ःथल हो । खलंगादेिख वािवयाचौर सम्म कच्ची सडक पगेुको छ । वािवयाचौरवाट वढीमा १० िमनेटको पैदल याऽापिछ क न पानी र अथाह गिहराई भएको तालको सौन्दयर्पान गनर् सिकन्छ । यो दहको पानीको रङ पिरवतर्न भईरहेको जःतो देिखन्छ । यसको के्षऽफल १२.७१ वगर् िक.िम.रहेको छ ।यो दह समनु्िी सतहदेही किरब १,१५० िमटरको उचाइर्मा रहेको छ । केही लाम्चो आकारमा रहेको यस तालको विरपिर कुिपण्डेदह होला ख, मःुलेरी, आग्नेटा, सनुचौर, पारीगाउँ, गाईनेटा, लाम्डाँडा र ज्यामीरे गाउँह रहेका छन ्। तालको पल्लो िकनारामा कैल ुवराहको मिन्दर छ । यस मिन्दरमा दह पारीको कुिपण्डे गाउँ िनवासी महन्त गोसाईह ले पजुारीको काम गदर्छन ्। सन्तानिहन मािनसह ले सन्तान ूाि को लािग कैल ुबराह (बराहको अथर् हनु्छ, वर–वरदान, आह–मन) को पूजा अचर्ना र भाकल गरेपिछ सन्तान ूाि को वरदान पाइने जनिव ास छ । उक्त मिन्दरमा िवशेषगरी पूिणर्मा र संबािन्तका वेला भेडा र कुखरुाको वली चढाईन्छ भने ूत्येक वषर् काितर्क पूिणर्माको अवसरमा ठूलो मेला लाग्दछ ।

कुिपण्डेदहको उत्पि को सन्दभर्मा एक रोचक िकंवदन्ती छ । जस अनसुार ापर यगुको अन्त्यितर हाल दह रहेको ःथानमा एउटा गाउँ िथयो । त्यस गाउँमा कुनैिदन एकजना साध ुवास वःन आए । घर–घरमा चहारेर वास मागे पिन उनले कुनै घरमा वास पाउन सकेनन ्। त्यसवीच एकजना बृ ाले वल्लतल्ल वास वःन त िदईन ्तर ती बृ ाका घरमा अ को एक दाना पिन िथएन । िछमेकीको घरवाट मागेर ल्याएको ढुटोको रोटी पकाएर ककर् लोको तरकारीसँग खानिदइन ्। ती सन्यासीले अत्यन्तै िमठो मानेर ढुटोको रोटी खाई सतेु । िवहान भाले वःने िवि कै ती बृ ालाई व्यूझँाए अिन भने– “हे वढुी आमा, म कैल ु बराह हुँ, अ लाई वास वःन निदने पािप ह को गाउँ िछनभरमा डवुाईिददैछु, तपाई कुिपण्डेको लेकितर जानहुोस ्।” साधकुो सल्लाह अनसुार ती बृ ा लेकितर लािगन ्। यता िछनभरमै मसुलधारे पानी विषर्यो । गाउँ जलमग्न भयो । भिनन्छ, त्यो जलासयिभऽ हजारौ. वषर् पिछसम्म पिन घरमा आकृितह देिखन्थे । कुकुर भकु्थे, कुखरुाका भालेह वाःथे, िढकीजाँतो चलेको आवाज आउने गदर्थ्यो । त्यितमाऽ होइन, दहको िकनारमा लगुा धनु आउनह का लािग मागेजित ताउला र भाँडाह आफै िनःकेर आउँथे र लगुा धोइसकेपिछ आफै पानीिभऽ डवु्दथे । एकिदन एउटी मिहलाले लोभ गरी ताउलो घरमा लाने ूय गिरन ्। त्यसपिछ ती ताउलाह वािहर आउन छाडे ।

अिहले पिन औसंी, पूिणर्मा र संबािन्तका वेला दह िभऽ थिरथरीका आवाजह घन्केको सु सिकन्छ भ े िव ास छ । साथै, तालको क न पानीमा कुनै पातपितंगर खःयो िक चराले िटपेर लैजाने हुँदा यो ताल यित सफा र सनु्दर देिखएको हो भ े गिरन्छ । यस ःथानमा िव.सं. २०४० को दशक सम्म घना वनज ल, वन्यजन्तहु को वासःथान र पानीका महुानह पयार् रहेको साथै तालको सतह समेत घटेको िथएन । भ–ूआयको समःया पिन िथएन ।

िव.सं. २०५० को दशकपिछ वनज लको िवनास, आगलागी, चोरी िशकारी तथा माँझखोला, ज्यािमरेखोला र मःुलेरी खोलावाट खहरे सिृजत भई दहमा गेमानह थिुूदैगएको र पानीका महुानह सकेुर तालको सतह घट्दै गएको छ । तत्काल ताल संरक्षणको अिभयान स ालन गरी आसपासको भ–ूजलाधार संरक्षण कायर्लाई ितोता िदनपुन देिखएको छ । तालको विरपरी वातावरणमैऽी चबपथ िनमार्ण गन, गेमानह सम्याएर रमणीय पाकर् , िरसोटर्ह को व्यवःथा गन, नौका िवहारको भरपद व्यवःथा गन तथा वािवयाचौर–वालवुासंमही खण्डको सडक िनमार्ण गरी स ालनगन जःता पयर्टकीय पूवार्धार िवकासका कायर्ह सम्प गनर् सकेको खण्डमा कुिपण्डेदह अनपुम ्सौन्दयर्ले भिरपूणर् पयर्टकीय गन्तव्य ःथल हनेुछ ।


15

छ. कछुवा दह सल्यान िजल्लाका िविभ ठाँउह मा रहेका धािमर्क सबै पयर्टिकय ःथलह मध्य कािलमाटी रामपरु गा.िव.स.को वडा नं. २ मा अविःथत कछुवा दह महत्वपूणर् धािमर्क ःथलको पमा मािनन्छ । यस दहको चौडाई ५२ िमटर रहेको छ भने लम्वाई २१५ िमटर रहेको छ । यस मिन्दरमा सल्यान, दाङ, कुम, रोल्पा, प्यूठान, दैलेख, सखुत, जाजरकोट, बाँके विदर्या, कैलाली, जमु्ला र कालीकोट लगायत भारतको वहराइच सम्मका मािनसह आउँदछन ्। दशर्नाथीर्ह ूत्येक वषर्को जे र मंसीर मिहनाको कोजामत पूणीर्मामा पूजाआजा एवं फुलपाती चढाउन आउने चलन छ ।

कछुवा दहका अन्य धेरै धािमर्क िवशेषता पिन छन ् । यी मध्य यस दहमा रहेको पानीमा किहलेकाँही ठूला–ठूला नाग (सपर्) ह को आकृितह देखा पनुर्, मिन्दरका िचऽह देखा पनुर् र दहको पानीको रङ पिन किहले काही रातो हनु,ु अित सफा हनु,ु अित पतझर रहन,ु तत्कालै पतझरह नरहन ुजःता अनौठा ंयह ले पिन यस दहमा धािमर्क शिक्त छ भ े विुझन्छ ।

ज. लआमीपरु शिक्तिपठ

सदरमकुाम खलंगादेिख ८ कोष दिक्षण पि ममा रहेको लआमीपरुकोटमा ूिश कमलाक्षी देवी भगवतीको मिन्दर छ । उक्त कोट िनकै उँचाईमा रहेको र सो ःथानवाट सल्यान, कुम र रोल्पाका पवर्त ौंृ ला, शारदा िकनारका उवर्र फाँटह र उ रका ते िहमालय पवर्त ौंृखलाह देख्न सिकन्छ । चैऽ वैशाख मिहनामा लालीगरुासँको फूलले ढपक्क िसंगािरने र जिडवटुीले भिरपूणर् भैरहने कोट विरपिरको वन ऋिषमिुनह को अिक न तपोवन झ देिखन्छ । कोटमा ूत्येक वषर्को िवजयादशमी भरी धमुधामले पूजाआजा गरी वली समेत चढाईन्छ ।

फूलपातीका िदन अिऽगोऽी भण्डारीका सन्तानह वाट गु ाखोलादेिख फूलपाती ल्याई मौलाघरमा िभत्र्याइन्छ । यस मिन्दरको ूा णमा वाजा वजाउने ढंुगाको दमाहा र गाईको खरुले टेकेको पाईला भएको पत्थर देख्न सिकन्छ । नवदूगार्को अ मीको िदन यहाँ ठूलो मेला लाग्ने गदर्छ । िनगालचलुाको हले ओढारवाट आई ूत्येक वषर् जाऽावाट एउटा मान्छे गायव गन ोम्हापरेुको रोचक िकवंदन्ती यस मिन्दरको मेलासँग गाँिसएको छ । ‘जित भरेूराजा उती कोट’ भ े भनाइलाई चिरताथर् गद कुनैवेला अथार्त िव.सं. ६१० मा जमु्ली राजाका सन्तान भीम मल्लले उक्त मिन्दरको ःथापना गरी पूजाआजाको िविध िवधान वाँधेका िथए ।

यस मिन्दरको दिक्षण पूवर् िदशाको तलपि देउराली वनमा िऽकुटे र िशविल रहेको र सतीदेवीको वाया ँकरङ पतन भएको जनिव ास छ । यहाँ कुनैवेला साक्षात ् िशव भगवान आएर तपःया गरेको र सोही ःथानामा पिछ िशविल का विरपिर अ भैरवह ले तपःया गरेको भिनएका अन्य ओढारह रहेका छन ्। प कल्पको चौथो सत्ययगुदेिख कोटकी कमलाक्षी देवी भगवतीको पूजा शु भएको र सोही समय देिख िऽकुटे र महादेवको समेत पूजाआजा शु गिरएको िव ास छ । अक एक िकंवदन्तीका अनसुार धम्कने िनवासी ःवाङो वरहीले त्यही गफुाको तलितर रहेको आफ्नो वारी जो हलगो िलएर जाँदैगरेको वेला सन्यासी प धारण गरेका साक्षात िशवजीवाट खीर खाएर जान अनरुोध गदार् नमानी गएको र सो ूसंग घरमा नभ भनेकोमा मनमा कुरा राख्न नसकी ःवाःनीलाई सनुाएको तथा सोही कारण उसको वंश नाश भएको ूसंग पिन छ । त्यहाँ िशवजी अ ँय भएपिछको िशविल उत्पि ःथल, नौमितवाजाको ौवणःथल, िशवजीको तमु्वाःथल, सतीदेवीको वायाँ करङ पतनःथल तथा िशवजीको तपःयाःथल गफुा समेतका दशर्नीय गफुाह देख्न सिकन्छ ।

रहःयमय ूाकृितक वरदान र धािमर्क महत्वका ि ले महत्वपूणर् यी ूाकृितक सम्पदाह को संरक्षण गन, दलुर्भ िशविल , सतीकरङ लगायतका अनपुम िशलाह को रक्षा गरी ितनलाई आन्तिरक तथा वा पयर्टकीय गन्तव्यका पमा िवकास गन चनुौित सल्यानवासीका अगाडी


16

उिभएको छ ।

झ. छायँाके्षऽ र

शंखमूल

सल्यान सदरुमूकाम खलंगादेिख दिक्षण किरव १५ िक.िम. टाढा गिरज्यूलाको समथर फाँट र पिवऽ शारदा नदीको पूवीर् भागमा १३०० िमटर उचाईको थमु्कोमा छायाँके्षऽ र क्षऽे री मिन्दर रहेको छ । िशखरशैलीमा रहेको यस मिन्दर िव.सं. १९९० को दशकमा िशव मिन्दरको पमा ःथािपत भएको िथयो । यस मिन्दरले सल्यान िजल्लाको सांःकृित/धािमर्क गौरवगाथा वोकेको छ । नेपालका सबै शिक्तपीठह मध्ये बली नचढाइने एकमाऽ शिक्त पीठ हो सल्यान छाँयाके्षऽको छऽे रीदेवी मिन्दर । यहाँ सवरू् थम अ भैरवले पूजाआराधना गरेकाले कुनै पिन अवसरमा बिल नचढाइने बताइन्छ ।

धािमर्क िव ास अनसुार परापूवर्कालमा दक्ष ूजापितले ूयागमा ठूलो य गरेका िथए । िशवकी अधार्ि नी सतीदेवीले आफ्नो पितलाई वाव ुदक्ष ूजापितले िनन्दा र अपहेलना गरेको सहन नसकी उक्त य कुण्डमा हामफाली ूाण त्याग गिरन ् । महादेवले आफ्नी प ीको मतृ्य ु िवयोगमा सतीदेवीको िनँूाण शरीर वोकेर घमु्न थाले । सतीदेवीका िविभ अंगह गलेर जहा–ँजहाँ खसे त्यहाँ–त्यहाँ एक शिक्तिपठ उत्प हुँदै गयो । छायँाके्षऽमा आइपगु्दा सतीदेवीको वाँकी शेष भाग पतन भयो । त्यसपिछ छाँयाके्षऽ पीठमा ौी क्षऽे री देवी उत्प भइन ्। उक्त पीठमा एउटा ठूलो िशला पत्थर रहेको छ । त्यस पत्थरमा हेर्य भने आसपासका सवै के्षऽको ँय देख्न पाइन्थ्यो । एकजना गो चोरले उक्त पत्थरमा रगत ापी िदएकाले आचकल आफ्नो छाँयासम्म मिुँकलले देख्न सिकन्छ भ े गिरन्छ । ःकन्ध परुाणको केदारखण्डमा विणर्त यस सती पीठमा काल, कराल, चण्ड, ूचण्ड, बोध, कपाल, र उन्मकु्त भैरवले उम तपःया गरेका िथए भ े मान्यता रही आएको छ । त्यस तपःयावाट खशुी भएर िपशाचे र महादेवले ‘अ मािऽकाका अिधपित भए’ भनेर वरदान िदएका िथए । त्यसपिछ ती अ भैरवह िशवशिक्त ःव प भईरहन थाले । उक्त तपोवनको ठीक तल शारदा िकनारमा पिवऽ शंखमूल छ । महादेवले सतीदेवीलाई वोकेर पथृ्वी ॅमण गन बममा भगवान ्ौी िवंण ुगु पमा महादेवको दशर्न गनर् आउँदा शंखघोष गद आउन ु भयो । महादेवको भीमकाय शरीरको दशर्न पाउनासाथ िवंण ु भगवानको हातवाट पा जन्य शंख खःन पगु्यो । त्यही शं ाकार डोववाट गंगा ूवाह हनु थािलन ् भ े मान्यता रहीआएको छ । उक्त श ाकारको प्वालवाट पानीको मलु िनिःकएको अिहले पिन देख्न सिकन्छ । उक्त मलुमा ःनान गनार्ले पापहरण हनेु तथा मनोकांक्षा परुा हनेु िव ास गिरन्छ । अतः यस मलुमा िविभ मेलापवर् र अवसरह मा नहुाउन आउनेको घुइँचो लाग्दछ ।

क्षऽे री मिन्दर पिरसरको सानो छाूोमा पिहले सरय ुवावा वःनहुनु्थ्यो । त्यसपिछ त्यहाँ िवःतारै धािमर्क सत्संग गन परम्पराको श वात भयो । यस ःथानको मिहमा वढ्दै गए पिछ भारतको गजुरातवाट नागावावा ूगे िगरी महाराज आउनभुयो । वहाँले यस छायाँके्षऽका भक्तजनह मा आध्याित्मक ानको ज्योित छनुर्भयो । न् कालको किरव १२ वषर् नागावावा भारत जानभुएको िथयो । पिछ फकर यही पणु्यभमूीमा आई िव.सं. २०६६/०३/१७ मा ोम्हलीन हनुभुयो र वहाँको ईच्छा अनसुार यही ंसमािधःत गिरयो । यस तपोवनमा महािशवराऽीका िदन ठूलो मेला लाग्दछ । यस िदन मनले िचताएको फल ूा गनर् टाढा–टाढावाट भक्तजनह आई शंखमलुमा ःनान गरी ौी क्षऽे री भगवतीको पूजा अचर्ना गदर्छन ्। क्षऽे री पयर्टन िवकास सिमितको पहलमा २०६६ सालमा ौीम ागव महाय सम्प गरी भक्तजनह वाट ूा दान रकमले मिन्दर पिरसरको पनुः िनमार्ण, मिन्दर जाने सडकको िनमार्णको साथै पािकर् ङ र िपकिनक ःपट, िवजलुी र खानेपानीको व्यवःथा लगायतका कायर्ह भईरहेका छन ्।

छाँयाके्षऽमा रहेको तल्लो िशवालय, धमर्शाला, य शालाह को िनमार्ण एवं रेखदेख भने ःथानीय


17

रामवहादरु ौे र पूणर्वहादरु ौे का सन्तान दरसन्तानवाट भईरहेको छ ।

ञ. देवःथल कृंणमिन्दर

सल्यान िजल्लाको पि म भेरीनदी िकनारमा रहेको देवःथलको कृंण मिन्दर वनगाड के्षऽकै ूाचीन र ऐितहािसक महत्वको धािमर्कःथल हो । सखुत, जाजरकोट र कुमको केही भ–ूभाग तथा पि मो र सल्यानका ४ वटा गा.िव.स.ह को केन्िमा रहेको यस मिन्दर िजल्ला सदरमकुाम खलंगावाट ४० िक.मी. टाढा पदर्छ । एक जनौिुतका अनसुार पथृ्वीनारायण शाहका पालामा भेरी नदीको वगरमा सनु जिडत कृंण र राधा( िक्मणी) को मूतीर् फेला परेको िथयो ।

ित मूतीर्ह सल्यानी राजाको दरवारतफर् ल्याउने बममा हराएको र पिछ खोज्दैजादँा भेरी नदीको सोही बगरमा भेिटएपिछ सल्यानी राजाले उक्त ःथानमा एक मिन्दर वनाई ती मूतीर्ह को पूजारम्भ गिरएको िथयो । देवीदेवताका मूतीर्ह भेिटएको र मिन्दर ःथापना भएको ःथलका पमा उक्त ःथानको नाम देवःथल हनु पगेुको दिखन्छ ।

उक्त देवःथलको मिन्दरमा ूत्येक वषर् कृंण जम्मा मीका िदन ठूलो मेला लाग्दछ । यो मेला दईु िदन एकरात लाग्ने र भजन िकतर्न गनको संख्या समेत उल्लेख्य माऽामा हनेु गदर्छ । उक्त मेलालाई दही जाऽाका पमा समेत िलने गिरन्छ । िववाह र ोतवन्धका लािग आसपासका िजल्लावाट समेत ठूलो संख्यामा मािनसह आउने गदर्छन ्।

यस मिन्दरको पूजापाठका लािग पथृ्वीनारायण शाहको पालादेिख नै गठुी स ालन गिरएको र पिछ सल्यानी राजाह ले ६६ मरुी १२ पाथी ४ माना माटो भएको खेत गठुीका पमा ूदान गरेका िथए । उक्त गठुीवाट आएको आयःतावाट घाटगाउँ वरेुलीका ॄा णले दैिनक पूजापाठ स ालन गन गरेकामा पिछ िववाद भई िव.सं. १९७२ मा सरकारले गठुी िफतार् गरेको िथयो । गठुी िफतार् भएपिछ िव.सं. १९७२ देिख १९८२ सम्म करीव १० वषर् कोही कसैवाट पूजापाठ हनु सकेन । पिछ सल्यानकै खलंगावाट वसाईसरी घाँजरीिपपलको वालवुासंमही गएका कणर्ध्वज शाहले ३३ मरुी ६ पाथी २ माना माटो भएको वाँसकोट खेत िकनेर गठुी ःथापना गिरिदए । राधा ( िक्मणी) र कृंणजीको मतुीर्मा जिडत सनुको मरुली र जनै िव.सं. २०१० सालमा हरायो । पिछ २०३२ सालमा राधाको मूतीर् हरायो ।

अन्ततः िव.स. २०३६ सालमा वाकँी वचेको कृंणको मूतीर् पिन त्यहाँवाट गायव पािरयो । यसरी ऐितहािसक महत्वका ती ूाचीन मतुीर्ह हराएपिछ पनुः केही वषर् कसैवाट संरक्षण र रेखदेख हनुसकेन । िव.सं. २०५३ सालमा एकजना वावा आएर रेखदेख शु गनर् लागेकोमा उनी पिन त्यहाँवाट अन्यऽ गईसकेका छन ् । अन्ततः िव.सं. २०६१ सालमा िछ –ुजाजरकोट सडक िनमार्णमा िबयाशील नेपाली सेना ारा यस मिन्दरको ममर्त सम्भारमा साथै नयाँ मूितर्ह को पनुःःथापना गिरएको छ । ूाचीन र ऐितहािसक महत्वको देवःथल र त्यहाँको कृंण मिन्दर वनगाड के्षऽकै सांःकृितक र धािमर्क धरोहर हो । यसको संरक्षण र सम्व र्न हनुसके त्यस के्षऽलाई सवैितर िचनाउन यो मिन्दर सहायक िस हनेु छ ।

ट. कुमाख लेख सल्यानको सदरमकुाम खलंगावाट ८ घण्टा पैदल याऽाको दूरीमा रहेको धािमर्क तथा पयर्टकीय ःथल कुमाख िजल्लाकै दोौो अग्लो पहाड हो । यस पहाडको उचाई २,५३७ िमटर रहेको छ । िजमाली, ममर्पिरकाँडा र िस े री गा.िव.स. ह लाई काखमा िलएको यस रमणीय पवर्तको टुप्पामा िस मिन्दर छ । बन्द कोठािभऽ िस वःदैनन ्भ े जनिव ास अनु प मिन्दरको छानो नवनाईएको पजुारीह को भनाई छ । यस मिन्दरमा ूत्येक वषर्को िवजयादशमी देिख कोजामत पूिणर्मा सम्म पूजा हनेु गदर्छ । यहाँ पिहलोपटक जानेले सात पटक मिन्दरको पिरबमा गरेर वर माग्ने र सो परुा भएपिछ भडो वली चढाउने गिरन्छ । यस मिन्दरमा किहलेदेिख पूजा गनर् थािलयो भ े जानकारी कसैलाई छैन । िजजवुाजेले पूजा गरेको वाजेले थाहा पाएको र वाजेले


18

पूजा गरेको आफूले थाहा पाएको कुरा डाँगी थरका पजुारीह बताउँछन ्। चतुर्दशी र कोजामत पूिणर्माका िदन मिन्दरदेिख किरव १ िक.िम. तल िजमालीतफर् को समथर भभूागमा सल्यान िजल्लाकै ठूलो मेला लाग्दछ । िस मिन्दरदेिख किरब १ िक.िम. तल ममर्पिरकाँडा गा.िव.स. मा एउटा गफुा छ ।

ःथानीयवासीको भनाई अनसुार गफुाको लम्वाई प ा लगाउन गफुािभऽ एउटा कुकुर पठाईएकोमा सो कुकुर मोफ्ला गफुावाट बािहर िनिःकएकाले गफुा िनकै गिहरो भएको अनमुान गिरन्छ । त्यस गफुालाई वाघले आफ्नो वासःथान वनाएर छरिछमेकका पशहु को िशकार गिरिदएपिछ गाउँलेले गफुामा ढंुगा भिरिदए । अिहले उक्त गफुाको लम्वाई १० िमटर माऽ रहेको छ । िजल्लाकै दोौो अग्लो उचाईमा रहेको कुमाखवाट १५ िजल्लाका भ–ूभागह देख्न सिकन्छ । मध्यपि म के्षऽमा मःुकुराइरहेका िसःने र धवलािगरी िहमाल लगायतका िहमौृ ला, पहाडपवर्त, पाखापखेरा र तराईका समथर मैदानह को एकसाथ अनपुम ँयावलोकन गन भ्यूटावरको पमा कुमाखको पयर्टकीय महत्व रहेको छ । ढोरचौर–गरुदाँसे–ःयानीिपपली सडक खण्ड कालालेक हदैु गएकाले उक्त सडकवाट पैदल १ घण्टामा टुप्पामा पगु्न सिकने र दिक्षण पि मी मोहडावाट आरोहण सहज भएकाले पिन यो िशखरलाई पयर्टकीय गन्तव्यका पमा िवकास गनर् सिकन्छ ।

त्यःतै उच्च पहाडी भेगमा पाईने जिडवटुीह , अनेक जातजाितका वनःपित, फूल र चराच ु ीह को सरुम्य वासःथान माऽ होइन राते मगृ, घोरल, िचतवुा र अन्य वन्यजन्तहु को सरुिक्षत वासःथानको पमा समेत कुमाखको वनज ल संरिक्षत गनपुन देिखन्छ ।

ठ. कालीमाटीकी बज्यू (देवी) ग ामाला

िजल्ला सदरमकुाम खलंगावाट किरव ३० िक.िम. दिक्षण पि म शारदा र ववै नदीको संगमःथल कालीमाटीमा वज्यू गंगामाला देवीको मिन्दर छ । यो कालीमाटी रामपरु गा.िव.स. अन्तगर्त पदर्छ । दाङको तलुसीपरुवाट पि म किरव ४० िक.िम. को दरुीमा रहेको यस मिन्दरमा गंगामालाको िचऽािकंत ःवयं उपिःथत भएको पत्थरको शीला छ । यस मिन्दरमा गंगामाला देवी ःवयंले रोजेकी रािजगाउँका रािजवोटे पूजारी हनेु ूचलन छ । वज्यू गंगामालाका दईुवटा मिन्दरह मध्ये रािजगाउँको मािथ रहको परुानो र मखु्य मिन्दरमा वषभरी वली चढाइने र िनयिमत पूजाआजा गन गिरन्छ भने रािजगाउँकै केही तल रहेको अक मिन्दरमा ूत्येक वषर्को मंसीर पूिणर्मा िदन ठूलो मेला लाग्ने परम्परा रही आएको छ । वज्यू गंगामालाको दशर्नाथर् सल्यान, दाङ र सखुतका साथै आसपासका िजल्लाह वाट समेत ठूलो संख्यामा ौ ाल ुभक्तजनह आउने गदर्छन ्।

यो मिन्दर िनकै ूाचीन मािनन्छ । सल्यानी राजा सलु्तानवमले िव.सं. १०५६ मा एक दानपऽ माफर् त २५० मरुी माटो मिन्दरका नाममा ूदान गरी पूजाआजाको ूवन्ध िमलाएका िथए । पिछ, केन्िमा राजा िगवार्णयु िवबम शाह र ूधानमन्ऽी वीर शम्शेर तथा सल्यानमा रणभीम शाह राजा रहेका वेला उक्त गठुीको पनुः नवीकरण गिरयो । िव.सं. १९९४ सालमा मोठ दतार् हुँदा कुनै व्यिक्तले उक्त गठुीको जग्गा आफ्नो नाममा गराई वेचिवखन समेत गिरसकेकोले त्यसपिछ भक्तजनले देवीलाई चढाउने गरेको भेटी र वोका/पाठीका टाउकोवाटै पूजारी र पूजाको व्यवःथा गनर् थािलयो । यस मिन्दरको संरक्षण एवं सम्ब र्न लािग अिहले एक सिमित वनेको र सोही सिमित माफर् त पूजाआजाको ूवन्ध िमलाइनकुा साथै रािजवोटे पूजारीको व्यवःथा र अन्य संरक्षणात्मक कायर्ह अिघ बढाइएको छ ।

बज्यू गंगामाला देवीको िशला उत्पि र मिन्दर ःथापना सम्वधमा एक रोचक िकवंदन्ती पाइन्छ । त्यस अनसुार ूाचीन कालका दाङको वैवाह गाउँका ौीधर शाह र िझम्पे कोवार्ङ िनवासी सेन ठकुरीकी छोरी मािलका देवीवीच िववाह भई २ वटा छोराह पिछ एक छोरी जिन्मएकी िथइन ्। ती कन्यालाई ज्योितषले मूल नक्षऽमा जिन्मएकी कारणवाट वावआुमा दवैुलाई नोक्सानी र


19

अकल्याण हनेुछ भिनिदए । त्यसपिछ उनलाई काठको वाकसमा राखी बवै नदीमा घमुाईयो । त्यो वाकस एउटा ठूलो माछाले िनल्यो । बवै–शारदा नदीको संगममा माछा मारीरहेका राजी वोटे र कुमालले त्यो माछा जालमा पारे र माछाको पेटमा िजवीत कन्या समेत फेला पारे । कुमाल िनसन्तान भएकोले ती कन्यालाई साथमा लगेर पालनपोषण गरी हकुार्ए ।

यता ती कन्यालाई जन्मिदने आमा मािलकाको अल्पआयमैु मतृ्य ुभयो । केही वषर्पिछ वाव ुौीधर शाह अक िववाहको लािग कन्या खोज्दै त्यही राजीगाउँमा पगेु । उनले भखर्र १६ वषर् पगेुकी सनु्दरी कन्या देखेर मोिहत भई िववाहका लािग ूःताव समेत राखे । जन्म िदने वाव ु र छोरीकावीच िववाह हनेु िःथित आएपिछ ती कन्या यःतो पापकमर् हनु ुअगावै िववाह मण्डपवाट अलप भईन ् । उनले अलप हनुअुिघ त्यस ठाउँको उिचत सेवा गनर् भनेकी िथईन ् । केही समयपिछ नै उक्त घटनाको सन्तापले कुमालको मतृ्य ुभयो भने वाव ुौीधर शाह पिन काशीितर लागे । कुमालको मतृ्य ुप ात ् त्यस ठाउँको सेवा गन कोही भएन । एक रात वल ुरािजलाई उनले सपनामा भिनन–् “ितॆो सामु ेमा एउटा शीला (पत्थर) उत्प हनेुछ, त्यसको ःयाहार ससुार गनूर्, म उही ितमीह ले नदीमा फेला पारेकी छोरी वज्यू ठकुरानी गंगामाला हुँ । अव म त्यसै शीलामा ूकट भएर वःन चाहन्छु । मेरो पूजा अचर्ना गनह को कल्याण गनछु ।” अिहले पिन गंगामाला मिन्दरमा भाकल गरी वली चढाउने र पूजाआजा गनह लाई मनले िचताएको पगु्छ भ े जनिव ास छ ।

ड. गणेशःथान मिन्दर, खल ा

िजल्ला सदरमकुाम खलंगा वजारमा रहेको गणेशको मिन्दरलाई यहाँका मािनसह ले गणेशःथान मिन्दरको पमा िलने गदर्छन ्। यहाँ िदनह ु पूजा आजा गिरन्छ । िवशेष गरी हरेक मंगलवार यहाँ मािनसह पूजा आजाको िनिम आउने गदर्छन ्। यो मिन्दर किरव २०० वषर् परुानो भएको अनमुान गिरन्छ । खलंगा वजारको वीच भागमा रहेको यो मिन्दर ूित सबैको गिहरो आःथा र ौ ा रहीआएको छ ।

ढ. िजल्लाका अन्य धािमर्क ःथलह

माथी उल्लेिखत वाहेक िजल्लामा धािमर्क आःथाका मिन्दरह ूशःत माऽामा रहेको पाईन्छ । िस र नाथ मिन्दर फलावाङ, कािलका मिन्दर कोटमौला, कृंण मिन्दर खंलगा, िभमसेन ःथान खलंगा, मोखला महादेव मिन्दर, िशव मिन्दर िसतलपाटी यसका केही उदाहरण हनु ्। यहाँका वािसन्दाह को धमर् र रीतीरीवाज अनसुार आ–आफ्ना देवी देवताह का मिन्दरह र पूजा गन ःथानह का साथै अन्य पिवऽ ःथलह पिन रहेका छन ्। िजल्लामा साना ठूला दवैुगरी किरव ६२ वटा मठ मिन्दरह रहेको अनमुान छ ।

ण. माल्नटेाको अदवुा

िजल्ला सदरमकुाम खलंगादेिख करीव ७ िक.मी. उ र पूवर्मा रहेको माल्नेटा यस िजल्लाको ूमखु नगदेवाली अदवुा/सठुोको ूमखु उत्पादन केन्िको पमा चिचर्त छ । यो ःथान डाडागँाउँ गा.िव.स. अन्तगर्त पदर्छ । एिशयाकै उत्कृ मािनने रेशा िवहीन वोसे अदवुा यही माल्नेटाको ढारखानी के्षऽमा पाईन्छ ।

माल्नेटा र अदवुाको सम्वन्ध नयाँ होइन । जमु्लाको समालीमा वष राजधानी र जाजरकोटको जिक्तपरुमा िहउँदे राजधानी भएका ूभावशाली राजा जक्तिसंह (िव.सं. १०५५) ले भोजन गदार् ूत्येक छाकमा बनगाड मानटुराको चामल, जमु्ला मनुाघाटका माछा, खगेनकोटे गाईको घ्यू, जथाकको दही र माल्नेटा ढारखानीको अदवुा खान्थे भ े लोकोिक्त छ । नेपालको केन्िीय राज्यस ामा रहेका शाह राजाह र राणाजीका दरवारमा माऽ होइन िदल्ली सॆाटका दरवारमा समेत सल्यानी राजाह वाट कोशेलीको पमा माल्नेटा ढारखानीको अदवुा पठाइन्थ्यो । माल्नेटामा किहलेदेिख अदवुाको व्यवसाियक उत्पादन शु भयो भनेर एिकन गनर् कोही सक्दैनन ्। अिहलेको िपंढीले वाजेह ितर, वाजेह ले िजजवुाजेह ितर र िजजवुाजेह ले पिन आफ्ना


20

पूवर्जह ितर औल्याएर यस ठाउँसँग अदवुाको साईनो र उत्पि को इितहास जोड्ने गरेको पाईन्छ ।

माल्नेटाको ढारखानी के्षऽको माटो अदवुाको लािग वरदान छ । यहाँ कावर्िनक पदाथर् धेरै भएको कालोकालो, न वलौटे, न चम् ाइलो शु दोमट िकिसमको राॆो माटो छ । अदवुा िव ह का अनसुार यहाँको माटोमा क्यािल्सयमको माऽा बढी भएकै कारण फरक र गणुःतिरय अदवुा हनेु गरेको हो । भिनन्छ, रातभरी पानी वष पिन यस ठाउँमा िवहान खनजोत गनर् सिकन्छ र बारीका कान्ला ताछेर हेर्य भनेपिन कही ंकतै ढंुगाको नामोिनसान पाईदैन ।

ढारखानी माऽै होइन िसंगै माल्नेटा र आसपासका के्षऽह मा अदवुाको व्यवसाियक खेती नगन कोही छैनन ्भने पिन अत्यिुक्त हुँदैन । यहाँ अदवुाको एउटा गाँजमा ५ के.जी. सम्म अदवुा फल्न सक्दछ । माल्नेटामा दईुवटा अदवुा वीउ उत्पादक कृषक समहुह िबयाशील छन ्। यस ठाउँमा ती समहु माफर् त वािषर्क ६०/७० मेिशक टन सम्म अदवुाको वीउ वेचिवखन हनेुगदर्छ । वीउको मलु्य सामान्य अदवुाको तलुनामा िनकै वढी हनु्छ । वीउ राख्दा खाल्डो खनेर पनु ूचलन छ जसलाई ‘गिरया ख े’ भिनन्छ । वीउ वेचेर वचेका अदवुालाई ‘खायन’ भिनन्छ र त्यो आम व्यापारीलाई वेिचन्छ । माल्नेटाको अदवुा खिरद गनर् व्यापारीह बरला, ढोरचौर र चाक्लीघाटसम्म आईपगु्दछन ्भने त्यहाँसम्म ःवयं िकसानह ले वोकेर प¥ुयाउँछन ्। २५ हजार ूित क्वीन्टल सम्म िविब हनेु अदवुा माल्नेटावाट माऽ बािषर्क २/३ करोडको िनकासी हनेुगदर्छ । यहाँको अदवुा नेपालका ूायः सवै शहरह का साथै भारत र यरुोपसम्म पगु्ने गदर्छ । पिहले पिहले सठुो वनाएर िविब गन गिरएकोमा केही वषर्यता काँचो अदवुानै िविब गन ूचलन वढ्दैगएको छ । यहाँको सठुो फुटायो भने कुनै रेशा देिखदन, िपठो जःतो तेिजलो र वाःनादार हनु्छ । यहाँको अदवुा र अन्यऽको अदवुावीच तलुना हनु सक्दैन । भिनन्छ, यहाँको उत्कृ अदवुाको वीउ अन्यऽ पगेुपिन केही वषर्मै रेशा देिखन थाल्दछ अथार्त ्कम गणुःतरको हनु थाल्दछ ।

सल्यानको कपरुकोटमा एक अदवुा अनसुन्धान केन्ि ःथापना गिरएको छ र त्यस केन्िले यही अदवुावाट ‘कपरुकोट’ ूजाितको अदवुा िवकिसत गरेको छ । माल्नेटा के्षऽमा अचेल वढ्दै गएको िचिमर्ले झारको ूकोप र रोगह को िनयन्ऽण हनुसकेमा यहाँको अदवुाले सल्यानको आिथर्क संमिृ मा सघाउ पगु्नेमाऽ होइन, सल्यानी पिहचानको जगेनार् समेत गनछ ।

त. बनगाड के्षऽ सांःकृितक पिहचानका आधारमा सल्यान िजल्लालाई ४ उपके्षऽह मा िवभाजन गरेर हेनर् सिकन्छ । रा ी लोकमागर् र खलंगा आसपासको मखु्य के्षऽ, रामपरु, कालीमाटी, काॅा र आसपासको िमिौत सांःकृितक के्षऽ, रोल्पाली संःकृित सिहत सल्यानमा गािभएको के्षऽ र वनगाड के्षऽ । यी उपके्षऽह मध्ये केही फरक लोकसंःकृित उ मता र उपभािषक वनोटमा ि वाट वनगाड के्षऽको अलग्गै पिहचान रहेको छ । सल्यानको पि मो र भेरी िकनार, संमही खोला र बनगाड खोला आसवासका वामे, देवःथल, मलुखोला र घाँजरीिपपल गा.िव.स.ह ले ओगटेको के्षऽलाई वनगाड के्षऽ भिनन्छ । वनगाडसगँ यस के्षऽ वरपरका सखुत, जाजरकोट र कुम िजल्लाका केही भ–ूभागमा रहने मािनसह को रहनसहन भेषभषूा र भािषक सि कटता देिखन्छ ।

वनगाड के्षऽ िजल्ला सदरमकुाम खलंगावाट पि मो र टाढा र िवकट मािनन्छ । यस के्षऽमा हाल िछ ु–जाजरकोट लोकमागर्को ःथापनापिछ सगुमता बढ्दै गएको छ । सल्लीवजार यस के्षऽकै ूमखु व्यापारीक केन्िको पमा िवकिसत भैरहेको छ । यही वजारवाट कुमको चौरजहारी तथा डोल्पा जाने सडक वनगाडको ितरैितर अिघ वढेको छ भने देवःथल भएर जाजरकोटतफर् को सडक अिघ बढेको छ । देवःथलको कृंण मिन्दर यस के्षऽकै ूाचीन र ूख्यात


21

मिन्दरह मध्ये पदर्छ । मा.िव.ह , उ.मा.िव. तथा बनगाड बहमुखुी क्याम्पसको ःथापनाले यस के्षऽको शैिक्षक िवकासमा योगदान पगेुको छ । बनगाडको मनटुरामा पाइने लापोन्मखु जडन धानको चामल अन्यन्तै ःवािदलो मािनन्छ । मासको दाल र ितलका लािग पिन यो के्षऽ ूिस छ । िटमरु, काउलो, रीठा, चोाा र कुरीलो जःता जिडवटुी तथा कुनै जमानामा वु े गिरएको ठेटुवा कपडाले पिन वनगाड के्षऽलाइ िचनाउन म त गिररहेका छन ्। वनगाड नामाकरण सम्वन्धमा िविभ भनाईह पाईन्छन । त्यस मध्येको एक भनाई अनसुार ज ललाई ‘वन’ भिनने र गाडको अथर् ‘खोला’ हने भएकाले ूाचीन कालमा घन वनज लले भिरएको त्यस के्षऽ र त्यहाँ वग्ने गाड अथार्त ्खोलाको नामवाट ‘वनगाड’ नामाकरण हनु पगेुको ठािनन्छ ।

मध्य पि मका लोकभाका पःुतकका लेखक ौी ख बढुाका अनसुार वनगाड के्षऽ ‘वन गादी तप्पा’ गीत र त्यसको संगीत सरुतालको िविश उ मःथलको पमा रहेको छ । ूाचीन कालमा यवुा यवुतीह वनगाडमा ग्वाला जाँदा केतकुीको वला (सकेुको) लाई सानो गजालाई वजाएर ःवर िमलाउँदै दोहोरी गीतमा सवाल–जवाफ गदर्थे । केही यवुाह यवुतीका साथ नाच्दथे । त्यही वन ला गादी (वनको भाका) अथर्मा ‘वनगादी’ भिनयो र सोही गीतको सम्वन्धवाट हाल सो के्षऽलाई ‘वनगाड’ भिनन्छ । वहाँका अनसुार ‘तप्पाका’ ताल र ‘वनगादी’ राग हो तापिन त्यस नाचको नाम िलंदा तप्पाका ताल वा वनगादी ःयाई (नाच) वाट सम्वोधन गिरन्छ ।

त्यःतै, यस के्षऽमा वनगादी तप्पा जि कै लोपिूय अक नाच पिन छ, जसको नाम ‘िसङा नाच’ हो । यो मध्यपि म के्षऽकै सवार्िधक लोकिूय नाच हो । यी नाचह वाहेक लहरे र सािरङे नाच वनगाड के्षऽका थप सांःकृितक पिहचान हनु ्। ियनै कारणले वनगाड के्षऽलाई मध्यपि मक्षेऽकै उत्कृ लोक भाकाह को उ म ःथलका पमा िलईन्छ ।

थ. राउटे जाती नेपाल अनेकौ जातजाित र भाषा–संःकृितको अनपुम संगमःथल हो । नेपालका िविभ भ–ूभागमा रोमा कारी रहन सहन र जीवनशैली भएका मािनसह को वसोवास रही आएको छ । अझ पिन ज लमा ॅमणशील जीवत िवताउने र एक्काईसौ शताव्दीको मानव सभ्यतालाई अःवीकार गन एिसया महादेशकै एक माऽ अल्पसंख्यक िफरन्ते समदुायको नाम ‘राउटे’ हो । यो अनौठो जाितको पमा सल्यान सपुिरिचत छ । ियनीह मखु्य पले मध्यपि मको सल्यान तथा आसपासका सखुत, दैलेख, दाङ र जाजरकोट िजल्लाका जंगली के्षऽमा िवचरण गदर्छन ्। िव.स. २०६८सालको जनगणना अनसुार सल्यान िजल्लामा ३१ पु ष र ३५ मिहला गरी कुल ६६ जना राउटेको गणना भएको छ ।

राउटेह नेपालका लोपोन्मखु आिदवासीह हनु ्। ियनीह को संख्या बमशः घट्दो अवःथामा रहेकाले नेपाल सरकारले राउटे जाितलाई लोपोन्मदु जाितको सूचीमा वगीर्करण गरी िवशेष संरक्षण गद आएको छ । राजकोटी (शाही), समाल (हमाल) र कल्याल (मल्ल) गरी तीनवटा वंशमा िवभािजत ियनीह सवै एउटै झणु्डमा िमलेर बःदछन ्र नामको पछाडी ूायः शाही वा ठकुरी थर जोड्दछन ्। आफुलाई ‘वनराजा’ भ मन पराउने राउटेह को वंश परम्परा ठकुरी, के्षऽीह सगँ िमल्दोजलु्दो देिखन्छ । गहुँगोरो वणर्, सनु्दर वान्की, बिलयो शारीिरक वनोट र मझौला कदका राउटेह अत्यन्तै सरल, ढाँट्न नजा े र शान्त ःवभावका मािनन्छन ्। उनीह लाई िजःकाउने र भमूपूणर् कुरा गनह सँग िछटो िरसाउँछन ्। पु षले नेपाली टोपी, फेटा, लँगौटी, कछाड, खाडी वा कोराको गादो घाटँीमा गाँठो पारेर घुडँासम्म खसाली लगाउँछन ्। मिहलाह ले ःतन ढािकने गरी बु े चोली र िछटको फिरया लगाउनकुो साथै घाँटीमा िप ल/फलामको गहना र झपक्क पाते लगाउँछन ्। अिधकांश खाली खु ामा देिखने राउटेह ले अचेल चप्पल लगाउन थालेका छन ्। ियनीह ले म ो र भयुाँर देवताको सामान्य पूजा गदर्छन ्। माघी र दश जःता िहन्द ुचाडपवर्ह पिन मनाउँछन ्। ियनीह ले वोल्ने भाषा ितव्वती, वमली भाषा पिरवारसँग िमल्दोजलु्दो छ । उक्त


22

भाषाको छु ै िलपी नभएको अनमुान गिरएता पिन योगी नरहिरनाथका अनसुार ियनीह काठको पेटीमा आफ्नै िलपीमा आफ्ना पूवर्जले लेखेको वंशावली र पःुतकह पढ्दछन ् र सवैले शान्त भएर सनु्दछन ्। ियनीह नेपाली भाषा पिन जान्दछन ्।

राउटेह को िूय भोजन गनुा वा वाँदरको मास ु हो । अचेल खसीको मास ु पिन उि कै मन पराउन थालेका छन ्। चामलको भात, गहुँ र कोदोको रोटी, हिरयो सागपात, मलुा, गाँजर र त ल दैिनक भोजनका पमा खाने गदर्छन ्। उनीह िगठी, टुनी, िसमल वा िखरोको काठवाट ठेकी, कोसी, आरी, सन्दसु आिद वनाई गाउँले वा सहिरयासँग अ पात साट्दछन ्। पिछल्लो समयमा ती सरसामानह नगदमै बेचिवखन गन ूचलन बढेको छ । पु षह िशकार खेल्ने र भाँडावतर्न वनाउने काम गदर्छन ्। मिहलाह झपुिड वनाउने, खाना वनाउने, िगठा, भ्याकुर र त ल खोज्ने तथा केटाकेटीह को ःयाहारसम्भार गन काम गदर्छन ्। धेरै काम उनीह एक आपसमा िमलेर गदर्छन ्। ियनीह को वासःथान ूायः गाउँवःतीको निजकै पानी र वनज लको ौोतमा पायक गनगरी रािखएको हनु्छ तािक उनीह ले खा ा र अन्य सामानह सि पि वा िकनमेल गनर् सिजलो होस ्। ियनीह सगँ पकाउने, खाने, लगाउने, ओढ्ने आिद भाँडावतर्न र ख काट्ने/ताछ्ने ब रो, विसला तथा गनुा वाँदरलाई पासो हाल्ने जाल माऽ सम्पि को पमा रहेको हनु्छ । पिहले–पिहले ःयाउलाको झपुडी वनाई वःने गरेका राउटेह आजभोिल परुाना र दशठाउँ टालेका भएपिन पालह टाँगेर वःन थालेका छन ्।

ियनीह को वैवािहक जीवनको कुनै िनयम हुँदैन । साथीसँग िववाह गनर् सिकन्छ माऽ भन्दछन ्। मिहलाह को संख्या कम भए पिन िवधवुा िववाहलाई ूोत्साहन िदइँदैन । वहिुववाह ूथा पिन पाँइदैन । कुनै लगत ितिथ हेरेरभन्दा पिन वावआुमाको म ुरी िलएर िवहे गनर् सिकन्छ । खासगिर मावलीमा गिरने िववाह बढी ूचिलत देिखन्छ । िवहेको लग ै वेहलुा वेहलुीले वाव ुआमासँगै वा छुि एर अलग झपुिडमा वःन सक्दछन ्। िफरन्ते जाित भएकाले ज लमै वच्चा जन्मन ुःवभािवक मािनन्छ । छैठी, न्वारान वा अ ूाशनको ूचलन हुँदैन । कुनै व्यिक्तको मतृ्य ुभएमा सोही िदन वाँदरलाई पासोमा पान जालमा उसले ओढ्ने तथा लगाउने परैु लगुा सिहत वेरेर गािडन्छ ।

राउटेका ूमखु नेतालाई मिुखया भिनन्छ । मिुखयासँग आफ्नो गण र समदुायको िहतमा अिन्तम िनणर्य गन अिधकार भए पिन यो िवकल्प रिहत भने हुँदैन । ियनीह ले गन महत्वपूणर् िनणर्यह मा गणतािन्ऽक िविध अपनाईन्छ । मिुखयाको चयन सामिुहक तरीका अपनाई गिरन्छ । मिुखया अन्तगर्तका अन्य चार मिुखयाह ले सहायकको भिूमका िनवार्ह गदर्छन ्। ती पाँचजनाको छलफलवाट समाधान िनकाल्न नसिकएमा ूत्येक घरपिरवारका ूमखु सदःयह सिम्मलत भेलावाट अिन्तम िनंकषर् र िनणर्य गिरन्छ ।

राउटेह को वासःथान वरपरको वनज ल िवनाससगैँ उनीह को परम्परागत िजवीकोपाजर्न संकटमा परेको छ । िजवीकोपाजर्नमा आएको संकटले उनीह को आनीवानी र जीवनशैलीमा केही नकारात्मक ूभाव पारेको देिखएको छ । राज्यले लोपोन्मखु जाितको संरक्षणको लािग उनीह लाई ूित मिहना ूित व्यिक्त . एक हजारका दरले भ ा ूदान गन गरेको भए पिन जोकोहीसगँ रकम माग गन, ूा रकमको ठूलो अंश मादक पदाथर्मा खचर् गन जःता िवकृितह बढेको गनुासो आउन थालेको छ । उनीह को सरल ःवच्छ र िनंकपट जीवनचयार्को संःकृितलाई जोगाउने चनुौित थिपएको छ ।

मानवसभ्यताका सवै उपलव्धीह वाट वेखवर भएर ज लमा िवचरण गिररहेका यी िसधासाधा वन मािनसह को आधारभतू मौिलक संःकृितको पमा रहेको घमुन्ते जीवनशैलीको संरक्षण आवँयक


23

छ । वनज लको िवनास र िशकारको अभावले संकटको अवःथामा पगेुका उनीह को िजवीकोपाजर्नमा समयानकुुल पिरमाजर्न र नवीकरण गिरनपुदर्छ । त्यसको लािग अव राउटेलाई मगन्ते र परािौत समदुायको पमा होइन व पयर्टकीय जाितको पमा पनुःथार्िपत गनर् सिकन्छ । सल्यान र आसपासमा रहेका ियनीह का परम्परागत िूय वासःथानह मा सिुवधा सम्प सेल्टरह को ूवन्ध गिरनपुदर्छ । ती सेल्टरह मा घमु्ती िव ालय र ःवाःथ्य केन्िह को ःथापना गरी िशक्षा र ःवःथ जीवनको सिुनि तता ूदान गिरन ुपदर्छ । ती सेल्टरह लाई ःवदेशी तथा िवदेशी पयर्टकह को एक आकषर्क गन्तव्य ःथलको पमा िवकास गरी िव कै अनौठो र लोपोन्मखु जाितको अवलोकनवाट ःवयं राउटे जाित र मध्यपि मका यी िजल्लाह ले ठूलो आिथर्क लाभ िलन सक्दछन ्। राउटेह रा को लािग थप पिहचान र गौरव हनु सक्दछन ्।

द. लाटा कामी िव.सं. १९७५ ितर सल्यान, खल ामा कामी पिरवारमा जन्मेका अनपढ लाटा कामीले आफ्नै बलबिु र साहसले एयरगनदेिख वांपशिक्त ारा उड्ने टेिलकोप्टरसमेत बनाएर सबैलाई आ यर् चिकत पारेका िथए। िव.स. २००७ सालको बािन्तका बेला थुू ैबन्दूक बनाई बािन्तकारीलाई सहयोग गन वै ािनक लाटा कामीले रबरका टाइप बनाउने टाइपराइटरमा सधुार गन, घन्टाघरको जःतो ठूलो घडी, ढल्काएर हेदार् माऽै नेपालको नक्सा देिखने अनौठो खकुुरी, बन्दकु, पेःतोल नया-ँनयाँ ढँगका बनाउने कायर् गरेका िथए। उनले वाफ ारा आगो फुक्ने मेिशन बनाउनमा सफलता हािसल गरेपिछ वांपशिक्त ारा चल्ने हेिलकोप्टरसमेत बनाएका िथए। यित ठूलो वै ािनक ूितभा भएका लाटा कामी पिन नेपाली शासकको हेलचेक्र्याइले गदार् अन्ततः अन्धो भए। औषधोपचारको समेत सिुवधाबाट बि त भई िव.स. २०३७ सालमा दाङमा उनको अत्यन्त दःुखद िनधन भयो। उनलाई सल्यानका िवभिूत उपनामले िचिनन्छ।

ौोतः िज.िव.स. सल्यान ।

९. हावापानी हावापानीको ि कोणले सल्यान िजल्ला उपयकु्त िजल्ला हो । यहाँ जाडोमा धेरै जाडो र गमीर्मा पिन धेरै गमीर् हदैुन । यहाँको हावापानी समिशतोंण बढी र िशतोंण कम गरी िमिौत खालको रहेको छ । यहाँ िहँउदमा औसत तापबम ३ िडमी देिख २८ िडमी सेिल्सयससम्म पगु्दछ भने गमीर्मा १४ िडमी देिख ३६ िडमी सेिल्सयस सम्म रहन्छ । िहँउदमा उ रबाट िचसो िसरेटो चल्ने गदर्छ जसले गदार् किहलेकाँही अग्ला पहाडह मा िहँउ पिन पनगदर्छ । वषार्को समयमा पूवीर् मनसूनी वायलेु अत्यिधक वषार् गराउँदछ भने िहँउदमा पि मी वाय ुबढी ूभाव रहन्छ । यहाँ वािषर्क औषतमा १,११० िमलीिलटर वषार् हनेु गदर्छ । सल्यान िजल्लाको सबैभन्दा वषार् हनेु ःथान कपरुकोट बजार हो । त्यसैगरी सबैभन्दा वढी गमीर् हनेु ःथान ौीनगर हो । यस िजल्लामा सामान्यतया दईु ूकारको जलवाय ुपाइन्छ ।

क. उपोंण जलवाय ु: समिुी सतहको ३२६ िमटर देिख ५०० िमटर सम्मको भ–ूभागह मा यस िकिसमको हावापानी पाइन्छ । यस भभूागमा अन्य भागमा भन्दा बढी गमीर् हनेु तथा धेरै हावा चल्ने गदर्छ । यस के्षऽमा ौीनगर, काूचेौर, रामपरु, लहुाम, लान्ती आिद पदर्छन ्। त्यसैगरी यहाँको बेसी भभुागमा पिन यस ूकारको हावापानी पाइन्छ ।

ख. समिशतोंण जलवाय ु :

समिुी सतहको ५०० िमटरभन्दा मािथको भभूाग यस ूकारको हावापानी पाइन्छ । यो मानव वःतीको लागी सहुाउँदो हावापानी भएकोले यस िजल्लामा पिन यस के्षऽमा बढी मानववःती रहेको पाइन्छ । यस के्षऽमा पशपुालन तथा फलफूल खेती व्यवसायह पिन फःटाएको पाइन्छ । उच्च पहाडी भभूाग यस के्षऽिभऽ पन भएकोले यस के्षऽको हावापानी िचसो रहेको पाईन्छ । जथाक लेक, कुमाख लेक, िनगालचलुा लेक, मोख्ला, थक ट, कजेरी, हरीचौर लेक जःता लेकह पिन यस के्षऽमा पदर्छन ्।


24

तािलका नं. १.५ सल्यान िजल्लाको औषत हावापानी

ब.स. मिहना औषत अिधकतम तापबम

(िड.सेिल्सयस) औषत न्यूतम तापबम

(िड.सेिल्सयस) कुल वषार्

(िमली िमटर) १ बैशाख 37.0 14.0 34.0 २ ज्ये 38.2 15.2 59.6 ३ आषाढ 31.2 14.0 294.4 ४ ौावण 30.0 18.0 522.1 ५ भाि 30.2 14.0 85.0 ६ आि न 32.0 11.2 60.0 ७ काितर्क 21.0 7.0 0.0 ८ मिङ्सर 28.0 2.2 44.0 ९ पौष 25.4 2.2 33.8 १० माघ 26.4 3.2 8.4 ११ फाल्गणु 32.0 7.0 19.6 १२ चैऽ 32.2 11.0 फाटफूट

ौोतः मौसम तथा जलवाय ुमापन केन्ि िफल्ड कायार्लय, सल्यान, २०७१ ।

१०. धािमर्क-साःँकृितक सन्दभर् धािमर्क ि कोणले हेदार् सल्यान िजल्लामा िहन्दधुकार्लम्बीह को बाहलु्यता रहेको देखीन्छ । िव.स. २०६८ को जनगणना अनसुार कुल जनसङ्ख्याको ९७.७ ूितशत जनसङ्ख्या िहन्द ुधमर्मालम्बीह को रहेको छ । िहन्द ुधमार्लम्बी पिछ दोॐो ःथानमा िबिंचयन धमार्लम्बीह ३,११४ जना (१.२८ ूितशत) रहेका छन ् । िव.स. २०५८ को जनगणना अनसुार िबिंचयन धमार्लम्बीह को जनसङ्ख्या नग े माऽामा (किरब २०० जना) रहेको िथयो । यसरी हेदार् िव.स. २०५८ र २०६८ को िवचको दशकमा िबिंचयन धमार्लम्बीह को जनसङ्ख्या ितॄ पमा बढेको देिखन्छ । िहन्द ुर िबिंचयन धमार्लम्बी बाहेक बौ , मिुंलम, ूकृती, बहइर् आिद िविभ धमार्लम्बीह को पिन उपिःथती रहेको यस िजल्लामा रहेको पाइर्न्छ ।िहन्द ुधमर्सँग ूत्यक्ष सम्बन्ध राख्न ेपौरािणक तथा ऐितहािसक आःथाका मठमिन्दरह ले धिन छ सल्यान िजल्ला । िजल्लामा साना ठुला गरी किरव ६२ वटा चिचर्त मठ मिन्दरह रहेका छन ्। ित मध्ये केही ूमूख मठ मिन्दर तथा ःथानह को संिक्ष िववरण यसै खण्डको सल्यान िजल्लाका ूमूख आकषर्णह नामक पिरच्छेद मा उल्लेख गिरसिकएको छ ।

सल्यान िजल्लामा मौिलक र साँःकृितक सन्दभर् बोकेका िविभ नाचँह पिन चिचर्त छन ्। सल्यान िजल्लामा नाँिचने ूमूख नाँचह मा झ्याउरे नाचँ, टप्पा नाचँ, मा नी नाचँ, सािर ेनाचँ सोरठी, िसंगा नाचँ, लहरे नाचँ, लाखे नाचँ आिद रहेका छन ्।

११. सामािजक ःव प नेपालका अन्य िजल्लाह मा जःतै सल्यानमा पिन िविभ ूकारका जातजाती, धमार्लम्बीह र भाषाभाषीह को बसोबास रहेको पाइर्न्छ। िव.स. २०६८ को जनगणना अनसुार यहाँ ५० भन्दा बिढ जातजातीह को बसोबास रहेको तथ्य पाइर्न्छ । यहाँका ूमूख जातजातीह मध्ये के्षऽी सबैभन्दा धेरै सङ्ख्यामा (५७ ूितशत) छन ्। त्यसपिछ धेरै सङ्ख्यामा रहेका जातजातीह बमशः मगर(१५ ूितशत), कामी(११.८ ूितशत), सन्यासी(३.५ ूितशत), ठकुरी (३.५ ूितशत), दमाइर्(३ ूितशत), ॄा ण पहाडी (२.६ ूितशत), साकीर् (१.८ ूितशत), नेवार(०.६ ूितशत) आिद रहेका छन ्। त्यसैगरी जनगणना २०६८ कै अनसुार िजल्लामा २५ भन्दा बिढ ूकारका भाषाभाषीह (मातभृाषा र दोॐोभाषा समेत) को उपिःथती रहेको पाइर्एता पिन नेपाली भाषीह को बाहलु्यता रहेको छ । िजल्ला िभऽ बोिलने ूमूख मातभृाषाह मध्ये


25

सबै भन्दा बिढ नेपाली (९९.३५ ूितशत) र त्यसपिछ बमशः मगर (०.३२ ूितशत), नेवारी (०.०७ ूितशत) लगायत अन्य १६ भन्दा बिढ भाषाह मातभृाषाको पमा बोिलने गरेको पाइर्एको छ ।धमर्को ि कोणले यस िजल्लामा िहन्दहु को व्यापक बाहलु्यता रहेको पाइर्एको छ । यहा ँ९७.७ ूितशत िहन्द,ु १.२८ ूितशत िबि यन, ०.८२ ूितशत बौ , ०.११ ूितशत इःलाम र केही नगन्य माऽामा अन्य धमार्लम्बीह को बसोबास रहेको राि य जनगणना २०६८ को ूितबेदनमा उल्लेख छ ।

१२. आिथर्क आधार राि य कृिष गणना २०६८ अनसुार यस सल्यान िजल्लाका ४२,४८० (कुल पिरवारको किरब ९१ ूितशत) घर पिरवार कृिष कायर्मा संलग्न छन ्भने राि य जनगणना २०६८ अनसुार अक्सर आिथर्क पले सिबय जनसङ्ख्या मध्ये ८० ूितशतभन्दा बिढले कृिषलाइर् आफ्नो रोजगारीको ूमूख के्षऽको पमा िलएका छन ्। र ७९ ूितशतले ूमूख पेशा कृषी अ ालेका छन ्। त्यसकारण पिन सल्यान िजल्लाको आिथर्क मे दण्ड कृिष नै हो । बहसंुख्यक कृषकह ले परम्परागत पमा िजिवकोपाजर्न खेती प ती अपनाइर् राखेतापिन िजल्ला सदरमकुाम आसपास, थारमारे, कोटमौला, मूलखोला, िऽवेणी, धनवाङ, िरम, सारपानी गपार्, फलावाङ, दमाचौर, डाँडागाँउ, कालागाँउ, िनंगालचलुा इत्यादी गाँउ िवकास सिमतीका कृषकह कुनै न कुनै पले व्यावसाियक खेती (बेमौसमी तरकारी, नगदे बाली, बाभा फामर्, ब ुर, फामर्, गाइर् फामर् तथा पोल्टी फामर्) तफर् उन्मखु भएका छन ्। खा ा वाली मकै, धान र खेतमा लाग्ने गहुँका उ त र अझ उ त जातह को व्यापक िवःतार भएको छ भने िवउ ूितंथापन दर वढ्दो छ । बेमौसमी तरकारी, तरकारी बीउ, अदवुा र सनु्तलाका व्यावसाियक खेतीका पकेट के्षऽह ःथािपत छन ्र िवःतार हनेु बम जारी छ । यहाँका केही कृिष उत्पादनले राि य र भारतीय बजारमा समेत ःथान िलएको छ । व्यावसाियक खेतीको सम्भावना बोकेका अन्य बाली िवधाह ः अनार, बेमौसमी तरकारी खेती, आल,ु लसनु, बेसार, च्याऊ र माहरुी पालन तफर् पिन ूगितिशल िकसानह को ध्यान आकृ छ । सल्यान िजल्ला तरकारी, अदवुा र फलफूलको लािग ूिस मािनन्छ । कृिष उपज बजार केन्ि कपरुकोटबाट माऽै िव.स. २०७१ आषाढ देखी मंिसर सम्मको ६ मिहनाको अवधीमा १,३८५.७ मेिशक टन ताजा तरकारी, ३३१.१ मेिशक टन अदवुा र १४.४५ मेिशक टन फलफूल सल्यान िजल्लाबाट बािहर िनकासी भएको र यसबाट कुल ३,७२,०१,०६० पैया आम्दानी भएको देखीन्छ । यसका साथै कृिषका अितिरक्त गै॑कृिष व्यावसाय गन पिरवारको ूितशत पिन उल्लेखिनय पमा बिृ भएको छ । सल्यानी जनताह सरकारी सेवा (िनजामती, ूहरी, िशक्षण, सेना आिद), व्यापार-व्यावसाय र बैदेिशक रोजगारमा पिन सिबय रहेका भेिटन्छन ्भने रोजगारीको लािग कालापहाड (भारत) जानेको सङ्ख्या पिन अिधक छ । त्यैगरी बैदेिशक रोजगारीका लािग अरब, मलेिशया, दवुइर्, कोिरया आिद मूलकुह मा जानेह को सङ्ख्या पिन वढ्दो छ ।

खल ा, िशतलपाटी(ौीनगर), लान्ती, लहुाम, कपरुकोट, मोखला, कालाखेत, थारमारे, खरीबोट, सल्लीबजार, ढोरचौर आिद सल्यान िजल्लाका ूमूख व्यापािरक केन्िह हनु । औ ोिगक गणना २०६९ पिरभाषाले समेट्ने ठुला उ ोग ूित ानह यस िजल्लामा कुनै पिन भेिटएको िथएन र कुटानी, िपसानी, पेलानी इत्यादी जःता घरेल ुउ ोग बाहेक अन्य कुनै उल्लेखिनय उ ोग, ूित ानह तथा व्यावसायह यस िजल्लामा स ालनमा आएका छैनन ्। घरेल ुतथा साना उ ोग िवकास सिमती सल्यानका अनसुार आ.व. २०७०/०७१ सम्म सल्यान िजल्ला िभऽ ३५५ वटा घरेल ुउ ोग र ४६० वटा साना उ ोगह गरी कुल ८१५ वटा उ ोगह र साना ठुला गरी १,२५० वटा ूाइभेट वािणज्य फमर् (व्यापार, व्यावसाय) ह दतार् रहेको पाइर्एको छ ।

यस िजल्लाको िवि य के्षऽको पिन ितु गितमा िवकास हनु थालेको देिखन्छ । अिहले गाँउ गाँउमा बचत स लनका उ ेँयले थुू ैसमूहह गठन भएका छन ्। यसका साथै यस िजल्लामा सहकारी के्षऽको व्यापक िवकास भैरहेको छ । िडिभजन सहकारी कायार्लय सल्यानका अनसुार आ.व. २०७०/०७१ सम्म आइर्पगु्दा १३६ वटा सहकारी संःथाह दतार् भैसकेका छन ्। त्यसै गिर आ.व. २०७०/०७१ सम्म िजल्लामा ७ वटा भन्दा बैि ङ् कारोबार गन बै तथा िवि य संःथाह रहेका छन ्। यसबाट सल्यान िजल्लामा िवि य सिुवधाका ि कोणले िवगत भन्दा िनकै िवकास भएको


26

िःथतीमा छ तर सो सिुवधा िजल्लाको मािमण तथा पहािड के्षऽमा भने पणुर् पमा पगु्न नसकेको िःथती िव मान छ । समममा सल्यान िजल्लाको ूमूख आिथर्क आधार कृिष नै भएपिन गैर कृिष िबयाकलापह मा यस िजल्लाले केही गती िलन लागेको देख्न सिकन्छ ।

१३. भौितक पूवार्धार भौितक पूवार्धार आफैमा िवकासको अ हनुकुा साथै अन्य सम्पणुर् के्षऽको िवकास गनर् सहयोग प¥ुयाउने आधार मािनन्छ । िजल्लामा भौितक पूवार्धारको िवकासको सूचकको पमा िलइने सडकको सन्दभर्मा किरब ६२ िक.मी. लामो दाङको तलुसीपरु देखी खल ा सम्मको रा ी राजमागर्, ौीनगर देखी झलु्नेटासम्मको ४७ िक.मी. खण्ड, ३५ िक.मी. लामो खल ा -बालवुा सङ्मही सडक, ४२ िक.मी. लामो थारमारे-चौरजहारी सडक, ३२ िक.मी. लामो लहुाम-काॅा-रामपरु सडक त्यसैगरी दाङ परुन्धारा- कािलमािट सडक, कपरुकोट-िजनवाङ सडक, चौरजहारी-िछन्च ुसडको खण्ड आिद सल्यान िजल्लामा रहेका छन ्। रा ी राजमागर्को सल्यान िजल्लामा पन खण्ड र चौरजहारी- िछन्च ुसडकको केिह खण्ड बाहेक अ ूायजसो सडकह कच्ची सडक रहेका छन ्। साना ठुला सबै िकिसमका सडकह गरी किरब १,००० िक.मी. भन्दा बिढ सडक सल्यान िजल्लामा िनमार्ण भै-सकेको छ । िजल्लाको १९ वटा गाँउ िवकास सिमती र १ नगरपािलकामा माऽ आिँशक पमा िव तुको सेवा पगेुको छ । यसका साथै ५ वटा एफ.एम. रेिडयो ःटेशन, एघार हजार छ सय भन्दा बढी टेिलफोन तथा मोवाइर्लको िवतरण भएको छ । सबै गा.िव.स. लाभािन्वत हनेु गरी ःवाःथ्य सःथाको ःथापना भएको छ । िजल्लामा एउटा िजल्ला अःपता, एउटा आयवुिदक अःपताल, २ वटा िनजी अःपतालह रहेका छन ्। यस िजल्लामा किरब ५०० (सामदुाियक र संःथागतसमेत) को हाराहारीमा िव ालयका साथै ७ वटा क्याम्पसह स ािलत छन ्।

१४. गै॑ सरकारी के्षऽ आ.व. २०६९/०७० सम्ममा िजल्ला ूशासन कायार्लय सल्यानमा दतार् भएका गै॑ सरकारी संघसःथाह को सङ्ख्या ७० dfq रहेको छ । भने ६/७ वटा राि यःतरका गैर सरकारी गै॑ समेत िबयािशल देिखन्छन ्। त्यसो त केन्िमा दतार् गरेर यस िजल्लामा काम गन सामािजक संघसंःथाह पिन सल्यान िजल्लामा थुू ै रहेका देिखन्छन ्। आ.व. २०७/०७१ को अन्तसम्म आइपगु्दा नवीकरण तथा नयाँ दतार् गरी िजल्लामा १३६ वटा सहकारी संःथाह िबयािशल देिखन्छन ्। यसै गरी आ.व. २०६९/०७० अन्तसम्ममा ५४२ वटा सामदुाियक वन उपभोक्ता सिमतीह रहेका देिखन्छन ्। यसका अितिरक्त कृिष, पश,ु मिहला तथा बालबािलका लगायतका के्षऽह मा थुू ैसमूहह िबयािशल देिखन्छन ्। िय गै॑ सरकारी के्षऽका संःथा तथा सिमतीबाट पिन यस के्षऽको िवकास तथा सशिक्तकरणमा उल्लेखिनय भिूमका खेलेको अनमुान गनर् सिकन्छ ।

१५. अवसर तथा सम्भावनाह

सल्यान िविवध जातजाती, लोकसंःकृती, मेलापवर् र मठ मिन्दरह को अनपुम संगम ःथलको पमा माऽ होइन ूाकृितक मनोरमता र भिवंयको उज्जल पयर्टिकय गन्तब्यको पमा समेत अनेकौ सम्भावनाह भएको िजल्ला हो । रा ी राजमागर्को किरब ११२ िक.मी खण्ड यस िजल्लामा हनु,ु स ारको राॆो िवकास हनु,ु बक तथा िवि य के्षऽको ितु गितमा िवकास हनु,ु जनशक्ती ूशःत माऽामा हनु,ु ःवाःथ्य सेवाको राॆो िवःतार हनु ुसल्यान िजल्लाका अवसरह मा िलन सिकन्छ । त्यःतैगिर न धेरै गमीर् न धरै जाडोको जलवाय ुहनु,ु पयर्टिकय के्षऽको िवकासको सम्भावना बिढ हनु,ु कृिष खिनज उ ोग व्यापार तथा सेवा के्षऽको िवकासको सम्भावना ूशःत हनु,ु यहाँको उवर्रा कृिष जिमनमा फलफूल,् नगदे वाली तथा जिडबिुट उत्पादनको ूशःत सम्भावना हनु ुआिद कारणले सल्यान िजल्लामा िवकासका सम्भावना तथा अवसरह को सघनता रहेको पिु हनु्छ । यस िजल्लामा रहेका ूाकृितक ॐोत तथा सौन्दयर्ह को संरक्षण, िवकास र समूिचत उपयोग गनर् सकेमा सल्यान िजल्ला अनपुम सौन्दयर्ले भिरपणुर् पयर्टिकय गन्तब्य ःथल हनेुछ ।


27

खण्ड २

जनसङ्ख्या

1. आधारभतु जनसािङ्ख्यक िववरण

राि य जनगणना २०६८ र २०५८ बाट ूा आकँडाह को आधारमा तयार गिरएका ूमूख जनसािङ्ख्य िववरणह को तलुनात्मक िववरण तलको तािलकामा ूःततु गिरएको छ । िव.स. २०५८ को जनगणना सल्यान िजल्लामा पणुर् पमा हनु नसकेको हदुा कुल जनसङ्ख्या अनमुािनत तथ्या को आधारमा ूःततु गिरएको छ भने केही सूचकह ूा हनु सकेका छैनन ्।

तािलका नं. २.१ सल्यान िजल्लाको आधारभतु जनसािङ्ख्यक िववरण ब.स िववरण एकाइर् २०६८ अनसुार २०५८ अनसुार 1 जम्मा पिरवार सङ्ख्या सङ्ख्या 46,556 38,084

2 जनसङ्ख्या जम्मा सङ्ख्या 2,42,444 2,13,500

पु ष सङ्ख्या 1,15,969 1,06,834

मिहला सङ्ख्या 1,26,475 1,06,666

3 जनसङ्ख्या बिृ दर ूितशत 1.27 1.61

4 लैि क अनपुात ूितसय मिहलामा पु षको सङ्ख्या 91.69 100.2

5

अनपुिःथत जनसङ्ख्या (िवदेश गएका को जनसङ्ख्या)

जम्मा सङ्ख्या 14,213 1,163

पु ष सङ्ख्या 12,876 -

मिहला सङ्ख्या 1,337 -

6 अनपुिःथत पिरवार सङ्ख्या सङ्ख्या 10,673

7 अपा जनसङ्ख्या जम्मा सङ्ख्या 6,233 -

पु ष सङ्ख्या 3,413 -


8 संःथागत पिरवार सङ्ख्या सङ्ख्या 32

9 संःथागत जनसङ्ख्या जम्मा सङ्ख्या 728 -

पु ष सङ्ख्या 716 -

मिहला सङ्ख्या 12 -

10 पिरवारको औषत आकार (ूित पिरवार सदःय सङ्ख्या)

जना 5.21 -

11 जनघनत्व जनसङ्ख्या ूित वगर् िकलोिमटर 166 146

12 पिरवार घनत्व पिरवार ूती वगर् िक.मी. 31.84 26.05

13 ५ बषर् मूनीको जनसङ्ख्या जम्मा सङ्ख्या 27,629 -

पु ष सङ्ख्या 14,053 -


14 ७५ वषर् र सो भन्दा मािथको जनसङ्ख्या जम्मा सङ्ख्या 2,185 -

पु ष सङ्ख्या 1,125 -



28

ब.स िववरण एकाइर् २०६८ अनसुार २०५८ अनसुार 15 आिौत अनपुात ूितशत 87.4 82.4

16 बाल आिौत अनपुात ूितशत 76.8 74.4

17 बृ आिौत अनपुात ूितशत 15.3 8.0

ौोतः रा.ज.ग. २०६८ र २०५८, के.त.बी. ।

2. िविभ जनगणना वषर्ह मा सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्या सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्याको िववरण पिन नेपालका अन्य िजल्लाह झै िब.स. २००९/११ सालदेखी पछािडका माऽ उपलब्ध छन ्। नेपालमा जनगणना िब.स. १९६८ (सन ्१९११) सालबाट िलइएता पिन राणाकालीन समयमा िजल्ला अनसुारका जनसािङ्ख्यक िववरणह उत्पादन गिरएको िथयन । राणाशासनको अन्त पछािडमाऽ वै ािनक तबरबाट गणना गनर् थािलएको हो । तर त्यसबेला सल्यान िजल्लाको के्षऽफल अिहलेको के्षऽफल सँग समान रहेको िथयन । इितहास हेदार् सल्यानको के्षऽफल िविभ कालखण्डमा पिरवतर्न भएको पाइएको छ । त्यसैले पिन िविभ समयका अन्तरालमा भएका जनगणनाह बाट ूा जनसङ्ख्याको तलुनात्मक अध्ययन गनर् सिकने िःथती छैन । बै ािनक जनगणना हनु थालेको समय िब.स. २००९/११ (सन ् १९५२/५४) सालदेखी सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्याको आकँडा ूा हनु थालेकोले सो समयदेखी सल्यान भनेर िचिनने िजल्लाको जनसङ्ख्या, जनसङ्ख्या बिृ दर र नेपालको दाँजोमा यस िजल्लाको जनसङ्ख्याको अंश तलको तािलकामा देखाइर्एको छ ।

तािलका नं. २.२ िब.स. २००९/११ को जनगणना देखी िब.स. २०६८ सम्मको नेपाल र सल्यानको जनसङ्ख्या

जनगणना वषर् नेपालको

जनसङ्ख्या सल्यानको जनसङ्ख्या

सल्यानको जनसङ्ख्याको अंश (नेपालको दाँजोमा) ूितशत

जनसङ्ख्या बिृ दर

(नेपालको)

जनसङ्ख्या बिृ दर

(सल्यानको)िब.स. २००९/११ 82,56,625 - - 2.27 - िब.स. २०१८ 94,12,996 - - 1.64 - िब.स. २०२८ 1,15,55,983 1,41,457 1.41 2.05 - िब.स. २०३८ 1,50,22,839 1,52,063 1.52 2.62 0.72 िब.स. २०४८ 1,84,91,097 1,81,785 1.82 2.08 1.8 िब.स. २०५८ 2,31,51,423 2,13,500 2.14 2.25 1.61 िब.स. २०६८ 2,64,94,504 2,42,444 2.42 1.35 1.27 ौोतः रा.ज.ग. २००९ देखी २०६८, के.त.बी. ।

३. उमेर समूह अनसुार जनसङ्ख्या िववरण राि य जनगणना २०६८ को नितजाह को आधारमा सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्यालाइर् ५/५ वषर्को उमेर समूहमा िवभाजन गरी यस ूकार ूःततु गिरएको छ ।

तािलका नं. २.३ सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्या िववरण (५ वषर्को उमेर समूह अनसुार)

उमेर समूह जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशतसबै उमेर समूह 2,42,444 100.00 1,15,969 100.00 1,26,475 100.00 ००×०४ वषर् 27,629 11.40 14,053 12.12 13,576 10.73 ०५×०९ वषर् 33,878 13.97 17,090 14.74 16,788 13.27 १०×१४ वषर् 36,580 15.09 18,099 15.61 18,481 14.61 १५×१९ वषर् 28,342 11.69 13,237 11.41 15,105 11.94


29

उमेर समूह जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत२०×२४ वषर् 21,167 8.73 9,054 7.81 12,113 9.58 २५×२९ वषर् 17,370 7.16 7,349 6.34 10,021 7.92 ३०×३४ वषर् 13,891 5.73 6,092 5.25 7,799 6.17 ३५×३९ वषर् 13,037 5.38 5,922 5.11 7,115 5.63 ४०×४४ वषर् 10,967 4.52 5,212 4.49 5,755 4.55 ४५×४९ वषर् 9,245 3.81 4,458 3.84 4,787 3.78 ५०×५४ वषर् 8,269 3.41 4,282 3.69 3,987 3.15 ५५×५९ वषर् 7,073 2.92 3,611 3.11 3,462 2.74 ६०×६४ वषर् 6,240 2.57 3,022 2.61 3,218 2.54 ६५×६९ वषर् 4,273 1.76 2,185 1.88 2,088 1.65 ७०×७४ वषर् 2,298 0.95 1,178 1.02 1,120 0.89 ७५×७९ वषर् 1,279 0.53 679 0.59 600 0.47 ८०×८४ वषर् 573 0.24 290 0.25 283 0.22 ८५×८९ वषर् 206 0.09 110 0.09 96 0.08 ९०×९४ वषर् 76 0.03 31 0.03 45 0.04 95+ 51 0.02 15 0.01 36 0.03

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. ।

तािलका नं. २.४ उमेर समूह अनसुार सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्या (िब.स. २०६८ र २०५८ को तलुनात्मक िववरण) जनगणना २०६८ जनगणना २०५८**

उमेर समूह

जनसङ्ख्या लैि क अनपुात

जनसङ्ख्याको ूितशत

जनसङ्ख्यालैि क अनपुात

जनसङ्ख्याको ूितशत

सबै उमेर समूह 2,42,444 91.7 100.0 60,643 104.3 100.0 ००×०४ वषर् 27,629 103.5 11.4 7,731 100.6 12.7 ०५×०९ वषर् 33,878 101.8 14.0 8,558 102.6 14.1 १०×१४ वषर् 36,580 97.9 15.1 8,460 106.8 14.0 १५×१९ वषर् 28,342 87.6 11.7 6,437 96.3 10.6 २०×२४ वषर् 21,167 74.7 8.7 6,077 99.4 10.0 २५×२९ वषर् 17,370 73.3 7.2 4,817 109.4 7.9 ३०×३४ वषर् 13,891 78.1 5.7 3,819 111.5 6.3 ३५×३९ वषर् 13,037 83.2 5.4 3,405 113.7 5.6 ४०×४४ वषर् 10,967 90.6 4.5 2,636 99.1 4.3 ४५×४९ वषर् 9,245 93.1 3.8 2,487 97.9 4.1 ५०×५४ वषर् 8,269 107.4 3.4 1,976 113.9 3.3 ५५×५९ वषर् 7,073 104.3 2.9 1,596 127.0 2.6 ६०×६४ वषर् 6,240 93.9 2.6 1,143 100.2 1.9 ६५×६९ वषर् 4,273 104.6 1.8 762 119.0 1.3 ७०×७४ वषर् 2,298 105.2 0.9 396 109.5 0.7 ७५+ 2,185 106.1 0.9 343 97.1 0.6

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. । ** गणना गिरएको माऽ ।


30

४ धमर् अनसुार जनसङ्ख्या िववरण

तािलका नं. २.५ सल्यान िजल्लामा मािनने धमर्ह

धमर् जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशतिहन्द ु 2,36,889 97.71 1,13,283 97.68 1,23,606 97.73 िबिःचयन 3,114 1.28 1,506 1.30 1,608 1.27 बौ 1,996 0.82 973 0.84 1,023 0.81 मिुःलम 268 0.11 128 0.11 140 0.11 ूकृती 7 0.00 3 0.00 4 0.00 बहइर् 4 0.00 1 0.00 3 0.00 नखलेुको 166 0.07 75 0.06 91 0.07 जम्मा 2,42,444 100.00 1,15,969 100.00 1,26,475 100.00


५ जातजाती (Caste/Ethnic Group) अनसुार जनसङ्ख्या िववरण

तािलका नं. २.६ सल्यान िजल्लामा बसोबास गन जनसङ्ख्याको जातजाती अनसुारको िववरण

ब.स. जातजाती जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1

के्षऽी 1,38,205 57.00 65,702 56.65 72,503 57.33

2 मगर 36,536 15.07 17,602 15.18 18,934 14.97

3 कामी 28,599 11.80 13,802 11.90 14,797 11.70

4 दशनामी/सन्यासी 8,543 3.52 4,018 3.46 4,525 3.58

5 ठकुरी 8,542 3.52 4,131 3.56 4,411 3.49

6 दमाइर्/ढोली 7,273 3.00 3,524 3.04 3,749 2.96

7 ॄा ण(पहाडे) 6,322 2.61 3,194 2.75 3,128 2.47

8 साकीर् 4,371 1.80 2,053 1.77 2,318 1.83

9 नेवार 1,390 0.57 627 0.54 763 0.60

10 बादी 773 0.32 358 0.31 415 0.33

11 मसुलमान 268 0.11 128 0.11 140 0.11

12 अन्य तराइर् जाती 216 0.09 103 0.09 113 0.09

13 गु ङ 203 0.08 101 0.09 102 0.08

14 कुमाल 201 0.08 97 0.08 104 0.08

15 था 167 0.07 116 0.10 51 0.04

16 गाइर्ने 151 0.06 69 0.06 82 0.06

17 राइर् 139 0.06 68 0.06 71 0.06

18 अन्य दिलत 107 0.04 44 0.04 63 0.05

19 राउटे 66 0.03 31 0.03 35 0.03

20 तामाङ 64 0.03 45 0.04 19 0.02

21 घतीर्/भजेुल 56 0.02 29 0.03 27 0.02


31

ब.स. जातजाती जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत22 माझी 32 0.01 17 0.01 15 0.01

23 लोहार 23 0.01 11 0.01 12 0.01

24 काठविनया 21 0.01 15 0.01 6 0.00

25 तेली 18 0.01 10 0.01 8 0.01

26 हजाम/ठाकुर 16 0.01 11 0.01 5 0.00

27 यादव 14 0.01 8 0.01 6 0.00

28 ॄा ण(तराइर्) 11 0.00 8 0.01 3 0.00

29 अन्य 117 0.05 47 0.04 70 0.06 जम्मा 2,42,444 100.00 1,15,969 100.00 1,26,475 100.00

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. । ६ भाषा भाषी (Language) अनसुार जनसङ्ख्या िववरण तािलका नं. २.७ मातभृाषा (Mother Tongue) अनसुारको जनसङ्ख्या िववरण

ब.स. मातभृाषा जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1 नेपाली 2,40,878 99.35 1,15,162 99.30 1,25,716 99.40 2 मगर 781 0.32 381 0.33 400 0.32 3 नेवारी 170 0.07 77 0.07 93 0.07 4 उधुर् 134 0.06 58 0.05 76 0.06 5 खाम्ची(राउटे) 66 0.03 31 0.03 35 0.03 6 था 49 0.02 38 0.03 11 0.01

7 साँकेितक भाषा 49 0.02 32 0.03 17 0.01

8 िहन्दी 45 0.02 35 0.03 10 0.01

9 मैथली 44 0.02 32 0.03 12 0.01

10 भोजपरुी 24 0.01 13 0.01 11 0.01

11 तामाङ 15 0.01 13 0.01 2 0.00

12 अवधी 15 0.01 8 0.01 7 0.01

13 अन्य 28 0.01 16 0.01 12 0.01

14 उल्लेख नभएको 146 0.06 73 0.06 73 0.06

जम्मा 2,42,444 100.00 1,15,969 100.00 1,26,475 100.00


तािलका नं. २.८ दोॐो भाषा (Second Language) अनसुारको जनसङ्ख्या िववरण

ब.स. दोॐो भाषा जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1 नेपाली 918 0.38 484 0.42 434 0.34 2 िहन्दी 32 0.01 25 0.02 7 0.01 3 मगर 30 0.01 15 0.01 15 0.01 4 था 26 0.01 20 0.02 6 0.00


32

ब.स. दोॐो भाषा जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत5 गु ङ 22 0.01 11 0.01 11 0.01

6 अङ्मजेी 17 0.01 15 0.01 2 0.00

7 मैथली 13 0.01 7 0.01 6 0.00

8 अन्य 34 0.01 22 0.02 12 0.01 9 दोॐो भाषा नभएका 2,41,352 99.55 1,15,370 99.48 1,25,982 99.61

जम्मा 2,42,444 100.00 1,15,969 100.00 1,26,475 100.00 ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. ।

७. अपा ता (Disability) तािलका नं. २.९ अपा ताको िःथती (Status of Disability) अनसुार अपा जनसङ्ख्याको िववरण

ब.स अपा ताको िःथती जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1 अपा ता नभएको 2,36,211 97.43 1,12,556 97.06 1,23,655 97.77 2 शारीिरक अपा ता 2,459 1.01 1,433 1.24 1,026 0.81 3 ि सम्बन्धी अपा ता 1,000 0.41 504 0.43 496 0.39 4 सनुाइर् सम्बन्धी अपा ता 1,198 0.49 600 0.52 598 0.47 5 ौवण- ि िविहन 118 0.05 53 0.05 65 0.05 6 ःवर बोलाइर् सम्बन्धी अपा ता 631 0.26 380 0.33 251 0.2 7 मानिसक अपा ता 258 0.11 137 0.12 121 0.1 8 बौि क अपा ता 123 0.05 80 0.07 43 0.03 9 बह ुअपा ता 446 0.18 226 0.19 220 0.17

जम्मा 2,42,444 100 1,15,969 100 1,26,475 100 ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. ।

तािलका नं. २.१० अपा ताको ूकार (Types of Disable) अनसुार जनसङ्ख्या िववरण

ब.स अपा ताको ूकार जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1 शारीिरक अपा ता 2,459 39.45 1,433 41.99 1,026 36.38 2 ि सम्बन्धी अपा ता 1,000 16.04 504 14.77 496 17.59 3 सनुाइर् सम्बन्धी अपा ता 1,198 19.22 600 17.58 598 21.21 4 ौवण- ि िविहन 118 1.89 53 1.55 65 2.3 5 ःवर बोलाइर् सम्बन्धी अपा ता 631 10.12 380 11.13 251 8.9 6 मानिसक अपा ता 258 4.14 137 4.01 121 4.29

7 बौि क अपा ता 123 1.97 80 2.34 43 1.52

8 बह ुअपा ता 446 7.16 226 6.62 220 7.8

जम्मा 6,233 100 3,413 100 2,820 100



33

८. वैवािहक ःथीती (Marital Status )

तािलका नं. २.११ वैवािहक ःथीती (Marital Status) अनसुार जनसङ्ख्या िववरण

ब.स. वैवािहक ःथीती जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1 िववाह नभएको 65,481 36.19 33,815 39.86 31,666 32.95 2 एक िववाह 97,942 54.13 42,376 49.96 55,566 57.81 3 बहिुववाह 4,130 2.28 2,773 3.27 1,357 1.41 4 पनुिवर्वाह 7,247 4.01 4,099 4.83 3,148 3.28 5 िवधरु/िवधवुा 5,599 3.09 1,523 1.8 4,076 4.24 6 पारपाचकेु भएको 255 0.14 148 0.17 107 0.11 7 छुि एर बसेको 283 0.16 92 0.11 191 0.2

जम्मा * 1,80,937 100 84,826 100 96,111 100

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. । *नोटः जम्मा जनसङ्ख्या = १० वषर् वा सो भन्दा मािथको जनसङ्ख्या।

९. पिहलो िववाह गदार्को उमेर (Age at First Marriage)

तािलका नं. २.१२ पिहलो िववाह गदार्को उमेर (Age at First Marriage) अनसुार जनसङ्ख्या िववरण

ब.स. पिहलो िववाह गदार्को उमेर

जम्मा पु ष मिहला

सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत सङ्ख्या ूितशत1 १० वषर् भन्दा कम 113 0.1 39 0.08 74 0.11 2 10-14 7,941 6.88 1,466 2.87 6,475 10.05 3 15-19 72,378 62.69 26,526 52 45,852 71.15 4 20-24 27,901 24.17 17,507 34.32 10,394 16.13 5 25-29 5,339 4.62 4,128 8.09 1,211 1.88 6 30-34 1,181 1.02 887 1.74 294 0.46 7 35-39 373 0.32 284 0.56 89 0.14 8 40-44 129 0.11 99 0.19 30 0.05 9 45-49 50 0.04 39 0.08 11 0.02 10 ५० वषर् भन्दा माथी 51 0.04 36 0.07 15 0.02

जम्मा * 1,15,456 100 51,011 100 64,445 100

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.बी. । *नोटः जम्मा जनसङ्ख्या = िववािहत जनसङ्ख्या ।

१०. पिरवारको सदःय सङ्ख्याको आधारमा घरपिरवार िववरण राि य जनगणना २०६८ मा ूयोग गिरएका शब्दावलीह को पिरभाषा अनसुार पिरवार वा घरपिरवार वा आवािसय एकाइर् (Household or Housing Unit) भ ाले नाता पन वा नपन वा दबैु तर ूायः एउटै भान्सामा खानिपन गन एउटै आम्दानी खचर्ले घरव्यवहार चलाइर् एकै ठाउँमा बसेका व्यिक्तह को समूह बिुझन्छ । एउटा पिरवारमा एक माऽ वा दइुर् वा दइुर् भन्दा धेरै सदःह हनु सक्छन ्भने एउटै घरमा (घरधरुीमा) एक भन्दा बिढ पिरवारको बसोबास पिन रहेको हनु सक्छ । यहाँ मह वपूणर् कुरा के छ भने सामान्य बोिलचािलको भाषामा ूयोग गिरने घरधरुी सङ्ख्या र यहाँ ूयोग गिरएको


34

घरपिरवार सङ्ख्या फरक-फरक शब्दावलीह हनु ्। जनगणना २०६८ को अिन्तम नितजा अनसुार सल्यान िजल्लामा पिरवारमा रहेका सदःयह को सङ्ख्याको आधारमा पिरवारको िववरण तलको तािलकामा ूःततु गिरएको छ ।

तािलका नं. २.१३ पिरवारको सदःय सङ्ख्याको आधारमा पिरवार सङ्ख्याको िववरण पिरवारको सदःय सङ्ख्या

पिरवार सङ्ख्या

ूितशत

१ जना 1,691 3.63 २ जना 3,380 7.26 ३ जना 5,243 11.26 ४ जना 8,347 17.93 ५ जना 9,273 19.92 ६ जना 8,088 17.37 ७ जना 4,296 9.23 ८ जना 2,679 5.75 ९ जना वा सो भन्दा धेरै 3,559 7.64

जम्मा 46,556 100


११. बसाइँ-सराइर्को िःथती मािनसह ले ूायः बसोबास गद आएको ःथान ःथायी वा अःथायी पले पिरवतर्न गरी एक ूशासिनक वा भौगोिलक के्षऽबाट अक ूशासिनक वा भौगोिलक के्षऽमा सनुर्लाइर् बसाइँ-सराइर् भिनन्छ । ूशासिनक वा भौगोिलक िसमाका िहसाबले बसाइँ-सराइलाइर् आन्तिरक र अन्तरार्ि य गरी दइुर् भागमा बाँिडन्छ । केही छोटो अविधको लागी िवशेष उ ेँयले बसोबास पिरवतर्न गनुर्लाइर् बसाइँ-सराइ भिनदैन ।

जनसङ्ख्या पिरवतर्नका तीनवटा त व (Component) ह मा जन्म मतृ्यू र बसाइँ-सराइ पदर्छन ्। त्यसैले बसाइँ-सराइ जनसािङ्ख्यक िव षेणको एक मह वपूणर् भाग हो । बसाइँ-सराइलाइर् मािनसह ले एक ःथानबाट अक ःथानमा हनेु पिरॅमण (Movement) को पमा पिरभािषत गिरन्छ । Shyock र Siegel (1975 A.D.) ले बसाइँ-सराइलाइर् भौगोिलक र के्षिऽय वासःथानको पिरवतर्न हनेु गरी गिरने ॅमण भनेर पिरभािषत गरेका छन ्। कुनै पिन देशको जनसङ्ख्याको ढाचँा, बनोट र बिृ मा बसाइँ-सराइको गिहरो ूभाव पन भएकोले यसलाइर् जनसािङ्ख्यक अध्ययनको एउटा मह वपूणर् के्षऽ मािनन्छ ।

बसाइँ-सराइ, जन्म तथा मतृ्यू जःता त वह जैिवक चर (Biological Variable) नभै केही अपवादबाहेक व्यिक्त अथवा पिरवारको चाहनामा भरपन कुरा हो । जनु ःवेिच्छक तथा वाध्यात्मक हनुसक्छ । यसकारण बसाइँ-सराइ सामािजक, आिथर्क, राजनैितक, धािमर्क, साःकृितक, जनसािङ्ख्यक, वातावरणीय तथा भौगोिलक अवःथाको िमौण हो ।

तािलका नं. २.१४ जन्मःथान अनसुार सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्या िववरण (ूितशतमा)

िल जम्मा जनसङ्ख्या जन्मःथान जन्मःथान उल्लेख

नभएकोसल्यान िजल्ला सल्यान वाहेक अन्य िजल्ला िवदेश जम्मा 2,42,444 95.86 2.4 0.09 1.7 पु ष 1,15,969 97.03 1.3 0.07 1.6 मिहला 1,26,475 94.79 3.3 0.12 1.8

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, National Report 2011‐ II, के.त.िव. ।


35

तािलका नं. २.१५ सल्यान भन्दा अन्य िजल्लामा जन्मेका व्यिक्त सल्यान िजल्लामा बसाइँ सरी आएर बसेको अविध अनसुार जनसङ्ख्या िववरण (ूितशतमा)

िल जम्मा

जनसङ्ख्या*

सल्यान िजल्लामा बसेको अवधी अवधी उल्लेख नभएको १ वषर् भन्दा कम १-५ वषर् ६ देखी १० वषर् १० वषर् भन्दा बिढ

जम्मा 5,732 5.9 25.2 16.2 41.1 11.6 पु ष 1,528 8.4 26.7 14.2 39.8 10.9 मिहला 4,204 5.0 24.6 16.9 41.6 11.8 ौोतः रा.ज.ग. २०६८, National Report 2011‐ II, के.त.िव. । नोटः * जम्मा जनसङ्ख्या = सल्यान िजल्ला भन्दा अन्य िजल्लामा जन्मेका ःवदेशी व्यिक्तह को सङ्ख्या ।

तािलका नं. २.१६ ःवदेशमा जन्मेका व्यिक्त सल्यान िजल्लामा बसाइँ सरी आउनकुो मूख्य कारण (ूितशतमा) ब.स. बसाइर्का कारणह जम्मा प ु ष मिहला कैिफयत1 कृषी 8.6 19.16 4.76

यस तािलकामा देखाइर्एका प्रितशतका अङ्कह

स यान िज ला भ दा अ यत्र ज म भएका तर हाल स यान िज लामा बसोबास गन ज मा

जनसङ्ख्या बाट िनकािलएका हुन ।

2 व्यापार 5.74 14.78 2.45 3 सेवा 6.49 22.24 0.76 4 अध्ययन 4.99 7.33 4.12 5 िववाह 50.39 2.16 67.94 6 िनभर्रता 11.2 17.27 9.02 7 न्द 0.38 1.44 0 8 अन्य 2.37 4.71 1.52 9 कारण उल्लेख नभएको 9.84 10.92 9.44

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, National Report 2011‐ II, के.त.िव. ।

१२. जनसङ्ख्या ूके्षपण

तािलका नं. २.१७ िव.स. २०६९ सालदेखी िव.स. २०७५ सालसम्मको जनसङ्ख्या ूके्षपण*

ब.स. वषर् (िव.स.) ूके्षिपत जनसङ्ख्या

जम्मा प ु ष मिहला1 2069 2,45,543 1,17,451 1,28,091 2 2070 2,48,681 1,18,952 1,29,729 3 2071 2,51,859 1,20,473 1,31,387 4 2072 2,55,078 1,22,012 1,33,066 5 2073 2,58,339 1,23,572 1,34,767 6 2074 2,61,640 1,25,151 1,36,489 7 2075 2,64,984 1,26,751 1,38,234

ौोतः तथ्या कायर्लय दाङ, २०७० । (*नोटः राि य जनगणना २०६८ बाट ूा सल्यान िजल्लाको ूितवषर् सरदर जनसङ्ख्या बिृ दर १.२७% को आधारमा िव.स. २०६८ को सल्यान िजल्लाको जनसङ्ख्यालाइर् आधारबषर्को जनसङ्ख्या मािन घाताि य जनसङ्ख्या बिृ दर (Exponential Population Growth) को आधारमा जनसङ्ख्या ूक्षेपण गिरएको छ ।)


36

१३. शहरी के्षऽको जनसङ्ख्या सम्बन्धी िववरण िव.स. २०७१ बैशाख २५ गतेको को नेपाल सरकार मन्ऽीपिरषद्को िनणर्य अनसुार सल्यान िजल्लामा शारदा नगरपािलकाको घोषणा भएको िथयो । सो भन्दा अगािड सल्यान िजल्लामा कुल ४७ वटा गा.िव.स.ह रहेकोमा तात्कािलन डाडँागाउँ, माक, िहवल्चा, कजेरी, खल ा, सेजवुालटाकुरा र ःयानीखाल गरी ७ वटा गा.िव.स.ह को िमौण गरी शारदा नगरपािलका बनाइएको छ । नेपालमा जनगणनाको पिरभाषा अनसुार शहरी के्षऽ भ ाले नगरपािलकाह लाइर् जनाउदछ तसथर् शहरीकरण सम्बन्धी सूचकह मा यहाँ शारदा नगरपािलकाका केही मह वपणुर् जनसािङ्ख्यक तथा अन्य सूचकह लाइर् तलको तािलकामा ूःततु गिरएको छ ।

तािलका नं. २.१८ शहरीकरण तथा शहरोन्मखु गा.िव.स.ह

ब.स. िववरण एकाइर् जनगणना २०५८

जनगणना २०६८

कैिफयत

१ नगरपािलकाको नाम शारदा नगरपािलका

२ नगरपािलका घोषणा िमती २०७१/०१/२५

३ नगरपािलका उदघाटन िमती २०७१/०२/२५

४ िमिौत गा.िव.स.ह डाँडागाउ, माक, िहवल्चा, कजेरी, खल ा, सेजवुालटाकुरा र ःयानीखाल ५ नगरपािलकाको कुल के्षऽफल १९८.३२ वगर् िकलो िमटर

६

शहरी जनसङ्ख्या पु ष सङ्ख्या - 15,661

मिहला सङ्ख्या - 18,069

जम्मा सङ्ख्या - 33,730

७ शहरी पिरवार सङ्ख्या सङ्ख्या - 7,391

८ शहरी जनघनत्व जना ूितवगर् िक.मी. -

९ शहरी पिरवार घनत्व पिरवार ूितवगर् िक.मी. -

१० पिरवारको औषत आकार जना ूित पिरवार - 4.56

११ शहरी जनसङ्ख्या विृ दर ूितशत - -

१२ शहरी साक्षरता दर पु ष ूितशत - 80.5

मिहला ूितशत - 60.9

जम्मा ूितशत - 69.9

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.िव. र शारदा नगरपािलकाको कायार्लय, सल्यान, २०७१।

शारदा नगरपािलका हाल १५ वटा वडाह रहेका छन ्। िमौण भएका ७ वटा गा.िव.स.ह का िविभ वडाह को संयोजन गरी शारदा नगरपािलकालाइर् कुल १५ वटा वडाह मा िवभाजन गिरएको हो ।

तािलका नं. २.१९ शारदा नगरपािलकाको वडा िवभाजन शारदा नगरपािलकमा कायम भएका वडाह सािवक गा.िव.स.का वडाह

1 खल ा गा.िव.स. वडा नं. १,२ र ३ 2 खल ा गा.िव.स. वडा नं. ४, ५ र ६ 3 खल ा गा.िव.स. वडा नं. ७, ८ र ९ 4 सेजवुाल टाकुरा गा.िव.स. वडा नं. १, ५, ६ र ९ 5 सेजवुाल टाकुरा गा.िव.स. वडा नं. २, ३, ४, ७ र ८ 6 कजेरी गा.िव.स. वडा नं. ४, ५, ६, ७ र ८ 7 कजेरी गा.िव.स. वडा नं. १, २, ३, र ९ 8 माक गा.िव.स. वडा नं. १, ३, ४, ७ र ८


37

9 माक गा.िव.स. वडा नं. २, ५, ६, र ९ 10 िहवल्चा गा.िव.स. वडा नं. १, ६, ७ र ८ 11 िहवल्चा २, ३, ४, ५ र ८ 12 ःयानीखाल १, २, ८ र ९ 13 ःयानीखाल गा.िव.स. वडा नं. ३, ४, ५, ६ र ७ 14 डाँडागाँउ गा.िव.स. वडा नं. ६, ७, ८ र ९ 15 डाँडागाँउ १, २, ३, ४, र ५

ौोतः रा.ज.ग. २०६८, के.त.िव. र शारदा नगरपािलकाको कायार्लय, सल्यान, २०७१।

खण्ड १ िजल्ला...

Documents