АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда...

336
Узбеки стон республикаси олий ва Урта махсус ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ САМАРКАНД КИ111ЛОК ХУЖАЛИК ИНСТИТУТИ Н. САНАЕВ, Р. НАРЗИЕВ АУДИТ Олий укув юртлариаро илмий-услубий бирлаиилалар фаолиятини мувофиклаштирувчи Кенгаш дарслик сифатида тавсия этган «ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2001 www.ziyouz.com kutubxonasi

Upload: others

Post on 26-Sep-2020

18 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Узбеки стон республикаси о л и й ва Урта м ахсусТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

САМАРКАНД КИ111ЛОК ХУЖАЛИК ИНСТИТУТИ

Н. САНАЕВ, Р . НАРЗИЕВ

АУДИТ

Олий укув юртлариаро илмий-услубий бирлаиилалар фаолиятини мувофиклаштирувчи Кенгаш дарслик

сифатида тавсия этган

«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ

БОШ ТАХРИРИЯТИ ТОШКЕНТ - 2001

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Т а ц р и з ч и л а р :ик^исод фанлари номзоди Б. Хасанов,

икгисод фанлари номзоди T. fydpamoe, икгисод фанлари номзоди 3. Маматов

©«Шарк» нашриёт-мат^аа акциядорлик компанняси Бош тахририяти, 2001 йил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

К И РИ Ш

Узбекистан Республикаси сиёсий мустакилликни ф лга киритгандан кейинги 10 йил давомида иктисо- дий мустакдплик сари эволюцион йул билан бозор муносабатларига боскичма-боскич, туб иктисодий ис- лохдглар асосида утмокда.

Бунда энг асосий масала бозор иктисодиётининг объектив конун ва категориялари талабларидан келиб чиккан \олда жах,он мамлакатларидаги учёт, назорат ишларининг интеграциялашувига эришиш асосида чет эл инвестициялари учун зарур хукукий ва иктисодий шарт-шароитлар яратиш борасида хукуций база яра- тилмокда. Шунингдек, жамият ^аётидаги ижобий Узга- ришларни \исобга олган \олда улардан ижодий ф ой- даланилмокда. Бу борада мамлакатимизда иктисодий ривожланишнинг устувор йуналишлари аник, белгила- ниб, иктисодиётни ва х^жалик субъектлари икгисоди- ётини эркинлаштирищда кагга ишлар амалга ош ирил- мокда. Крлаверса, миллий валютамизни конвертация килиш, хужалик субъектларининг тутридан-турри чет эл компаниялари билан иктисодий алокдларга кири- ши учун \ам кенг шарт-шароитлар яратилмокда. Хусу- сан, хукуматимизиинг к^шлок, хужалигида лизинг му- носабатларини жорий килиш тутрисидаги карори бу со^адаги му\им иш \исобланади.

Туб иктисодий исло\отларни амалга ошириш жа- раёнида бухгалтерия учёти ва иктисодий назорат- нинг назарий, ташкилий ва амалий жи^атлари бозор икгисодиёти муносабатлари талабларидан келиб чик,- кан \олда куриб чикилиши лозим. Унинг назарий, ам а­лий, хукУКИй жщатлари билан биргаликда иктисодий назоратни амалга оширадиган аудиторларни тайёрлаш ва кайта тайёрлаш *ам туб ицтисодий исло\отларнинг таркибий кисми эканлиги кузга ташланмокда.

Бозор муносабатлари шароитида бугунги кунда хал к хужалиги бошкарув органларининг турларига, ф унк­ционал вазифаларига кдраб назоратлар: давлат орган- лари ва мулкдорлик жи\атларидан нодавлат хужалик субъектлари назоратига булинади. Бундай назорат тур-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ларининг келиб чикишига сабаб, биринчидан, турли- ча мулк шаклларининг вужудга келиши булса, иккин- чидан, республикамизнинг чет эл компаниялари, ин- весторлар билан иктисодий алокдпарда булиши, учин- чидан, мамлакатимизнинг жа\онга юз тутиши муноса- бати билан ривожланган давлатларнинг назорат таж- рибаларини хисобга олган х,олда, республикамизда хам юкоридаги холатларни хисобга олган холда аудиторлик фаолиятини ташкил килиш ва ривожлантириш муам- молари вужудга келмокда.

Табиийки, булар эса Уз навбатида бугунги кун та- лабига жавоб берадиган аудиторлик назоратини, фао­лиятини уюштиришни такозо кдлмокда.

Республикамиз Олий Мажлиси томонидан 1992 йил 9 декабрда Аудит ва аудиторлик фаолиятини ривожлан­тириш борасида ни \оят 2000 йил 26 майда Аудиторлик фаолияти тугрисида к,онун кабул килинди. Крнунлар- нинг хаётга тадбик, килиниши борасида Республика Ва- зирлар Махкамасининг 1993, 1994 ва нихоят 2000 йил- нинг 22 сентябрида 365-сонли кэрори хамда унга илова- лар сифатида бир неча Низомлар кабул килинди. Мазкур хужжатлар аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи йурикнома хужжатлар сифатида кэралиши лозим.

К^бул килинган карорлар кадрлар гайёрлаш ва кайта тайёрлашни исло\ килиш тадбирларига, дастурларига дахлдорлиги билан ахамиятлидир. Шунинг учун хам аудиторлик т^трисида дарслик ва амалий укув куллан- малар яратиш бугунги кунимизнинг долзарб вазифала- ридан бири булиб колмокаа. Аммо бу сохдда хозирча мукаммал дарсликлар, хусусан, кейинги меъёрий хуж- жатлар асосида яратилмаган.

Маълумки, хозирги иктисодий ривожланиш даврида аудитор деб ном олган киши конуний профессионал ма- лакали ходим сифатида куйидаги кафолатларга эгадир:

1. Аудиторлик текширувини утказиш билан мижоз- га (клиентга) бухгалтерия хисоби ва хисоботлардаги ахборот маълумотларнинг туфилиги, бугун ва кела- жакда фаолият курсатишига мулк эгасига уз хулоса хамда таклифлари билан кафолат бериши лозим.

2. Аудиторлик текшируви утказилган хУжалик субъек- ти билан унинг тижорат сирларини саклаган холда, аудит текшируви утказилган корхона билан узаро иктисодий алокдга кирувчи бошка хужалик субъектларига хам, маз­кур корхонанинг иктисодий, молиявий ахволи, тулов Кобилиятини уз хулосаси билан кафолатлайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

3. Хужалик субъекта сифатида фаолиятни давом эт- тириши мумкинлиги хакида давлат, банк ва назорат хамда молиявий бошкррув органларига уз аудиторлик хулосаси билан кафолат беради.

4. Мамлакатимиздаги туртинчи хокимият хисоблан- ган матбуот органларига хам аудит текшируви угка- зилган корхонадан берилган аудиторлик хулосаси би­лан баланс ва молиявий ахволи тугрисидаги теги шли эълонлар учун хам кафолат хисобланади.

Юкрридагилардан кУриниб турибдики, янги тах- рирдаги к,онун ва бошкд меъёрий хужжатларга муво- фик; аудиторларга жуда катга масъулият юклатилган. Бундай масъулиятни бажариш учун аудитор ута мала- кали, бухгалтерия хисоби, солик^а тортиш, солик;сиз бошкд туловлар учун хамда молиявий тахлил сингари шу сохага дахлдор фанлар тугрисида маълум даражада- ги билимларга эга булиши зарур.

Укувчиларга такдим килинаётган ушбу дарслик ик- кинчи марта кбайта нашрга тайёрланди. К^йта нашр жараёнида ижтимоий хаётимиздаги аудит сохасига те- гишли меъёрий хуликатларда илгари сурилган янги йуналишлар, бу сохада эришилган ютук^ар хисобга олинди. Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари, жумладан, агросаноат мажмуи тар- мок, корхоналарига купрок, эътибор каратилган.

«Ташки ва ички аудит» фани олдин урганилган уму­мий и^тисодий назария, технологик хисоб-китоб, мо- лия ва икгисод фанларининг давомий якунидир. У була- жак мутахассиснинг бозор ик^исодиёти шароитида хужа- лик операцияларининг имконияти, о^ибати ва жавоб- гарлиги борасидаги малакасини оширишга кдратилган. Шу билан биргаликда, бу фан корхонани таъсис этиш- да ва уни бошкдриш жараёнида вужудга келадиган хисо- бот, молия, тахлилнинг услубий томонларини Урга- тишни хам уз ичига олади. Хусусан, корхона ривожла- нишига салбий таъсир кдлувчи омилларни аникдаш, фойдаланилмаётган резервларни ^идириб топиш, улар- ни ишлаб чи^аришга жалб этиш, корхонанинг ракр- батбардошлилик даражасини ошириш, хужалик фаоли- яти сирини сакдаш каби услубий томонлари ана шулар жумласидандир. Булардан ташкдри мазкур фан корхо- наларда бухгалтерия хисобини ташкил кдлиш, мавжуд барча ресурслардан фойдаланиш, самарадорликка эри- шиш йулларини аш нутш , тадбиркор ва ишбилармон- лар фаолиятига бахо бериш каби масалалар ечимини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

\ам ургатади. Шунга кушимча равицща, хусусийлашти- риш, кимматбахо цогозлар бозорининг вужудга кели- ши, корхона к;онуний статусининг яратилиши, корхо- надаги барча фаолиятлар мазмунининг т^ла узгариши, уларнинг молиявий маблагпар айланма даражасини аник белгилаб олиш , корхона тугатилган шароитда баланс- ни, тулов крбилиятини тахлил кдлиш, улар юзасидан бир неча ечимларни топиш ва улар ичидан энг макбу- лини танлаб олишдек масалаларни камраб олади. Уму- ман олганда менежерлар. маркетинглар олдида турган муаммолар ечимини урганишда бу курс кул келади. Чунки, мулкка нисбатан эгалик хиссининг пайдо були- ши хам аудит фаолиятини билишни талаб цилааи хамда юк;ори ташкилотларга бериладиган хисоботларни аудит текширувидан утказиш мажбурият тусига киради. Шу жи^атдан аудит хизматига катга зарурият пайдо булади.

Дарсликда аудит фанининг назарий ва амалий жи- хатлари, аудиторлар учун уни утказиш услублари курса- тиб берилади.

Аудит курси бозор муносабатлари шаротида инвес- торлар (сармоядорлар) учун корхонанинг молиявий ахволини хисобот килиш ва унинг реаллигини, хисо- ботларнинг текшириш услубларини, т^лов кобилияти- ни аникдаш, корхона тугатилиши, рентабеллик дара- жаси, маблагларнинг айланма микдори, жорий актив- лар тугрисида ахборот берувчи восита ролини уйнаши мумкин.

Бозор муносабатлари жараёнида вужудга келаётган муаммоларни ечиш, менежерлар фаолиятини юк,ори савияга кутариш учун хам мазкур фанни чукур урга- ниш зарурияти тугалмокда. Айникра, ички ва тайней аудитларнинг максад ва вазифасини белгилаш, ауди­торлар хулосасига мувофик, хужаликнинг бутун фаоли- ятинй янада такомиллаштириш борасида хам «аудит» курси и1^гисодчи мутахассисларга кул келади.

Тижоратга асосланган ва мустакдл аудит текширу- вининг ташкил кдлиниши бозор ицтисодиёти шарои- тида мустакдл республикамиз фукдроларининг турмуш даражасини кутаришга царатилгандир.

Хозиргача бу сохада кадрлар тайёрлаш миллий дас- турига мос равишда дарсликлар яратилмаган. Мамла- катимизда аудиторлик фаолияти ва аудиторларни тай- ёрлашга, уларга зарур шарт-шароитларни яратиш, к;ола- верса хаётдаги тезкорлик асосида юз бераётган узга- ришлар хдм жахон аудиторлик фаолияти меъёрий хуж-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жатларига интеграциялаш жаб\аларни кдмраб олган к;онун ва бошк,а меъёрий хужжатлар асосида янги дарс- лик яратилишини так;озо кдлмокда. Ушбу дарслик Рес- публикамизда эълон ^илинган махсус адабистларни, илмий мак,олаларни маълум даражада ^з ичига олади. Албатта, ушбу иш аудит хасида тайёрланган дастлабки иккинчи дарслик б^лганлиги сабабли, унда маълум кам- чиликлар б^лиши табиий. Улар хакдда фикр-муло\аза-

■ лар берилса муаллифлар хурсанд булур эди.I Узбекистан Республикасининг бозор ик^исодиёти-

га утиши муносабати билан ик^исодий тизим, шу жум- ладан бухгалтерия х,исоби ва аудитни халк,аро андоза- лар талаби даражасида ташкил к,илиш зарурияти пай- до булди. Шу сабабли \ам янгидан ташкил ^илинган мулкчиликнинг нодавлат шаклига асосланган агроса- ноат мажмуига кирувчи кдшлок; хужалиги мах£улотла- рини ишлаб чикдрувчи ва кбайта ишлайдиган х^жалик- ларда аудитни ташкил кдлиш ва утказишни х,аётнинг узи такозо кдш окда.

Республикамиздаги мавжуд х^жалик субъектлари к;онунлар ва меъёрий \ужжатларда белгиланган тартиб- да аудиторлик текширувларидан >*тказилади. Корхона ва ташкилотларнинг молиявий-х^жалик фаолиятини тек- шириш аудиторлик фирмаларининг аудиторлари томо- нидан утказилади. Хуш, аудитор ким? Бугунги кунда аудитор Узбекистан Республикаси крнунларини чукур узлаштирган, ик;тисодиёт назарияси, бухгалтерия \и со - би, молия, пул муомалалари, солик, сиёсати, ицтисо- дий тах^ил, статистика, ишлаб чик;ариш технологияси ва хужалик хукук,и фанларини чукур эгаллаган киш и- дир. Аудитор мутахассисларнинг олдига к^йилган к$йи- даги талабларни а) ахлок-одоб; б) махсус билим; в) ишчанлик; г) объективлик (холислик); д) мустак,ил фикрга эга булиш кабиларни курсатиц! мумкин.

Агросаноат мажмуига кирувчи хужаликлар айник,- са, кишлок, хужалиги ма^сулотларини ишлаб чицарув- чи кооператив (ширкат х^жаликлари), фермер, де\к,он хужаликлари 1998 йилдан бошлаб оила пудрати асоси­да, узларининг пай улушлари билан хужаликнинг мо- лиявий фаолиятига таъсир этадиган даврда хужалик- ларда аудитни ^тказиш мух,им а^амият касб этади. Шу сабабли \ам хужаликнинг молиявий фаолиятига, мо- лиявий \исоботига аудитор томонидан ба\о берилиши айни муддаодир.

Хозирча Агросаноат мажмуи (АСМ)га кирувчи хужа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ликлар таъминот, хизмат курсатувчи, харидор ташкилот ва корхоналар билан шартномалар асосида ишлайди. Маъ- лумки, хужаликлар, корхоналар уртасида таъминотчи, иш бажарувчи, харидор ташкилотлар билан шартнома тузишда асосий хужжат булиб хужаликнинг молиявий хисобот маълумотлари асос булиб хизмат килади. Молия­вий хисобот маълумотларининг хакикийлиги ва туфи- лигини факдт аудиторлик хулосалари тасдиклайди.

Республикамиз мустакдлликка эришгандан кейин илгариги иктисодий тизим урнига жахон андозаларига мос демократик-хукукий давлатни барпо этиш модели танлаб олинди. Ш унинг учун хам утиш даврида хУКУК^й асосларни шакллантириш, ислохотларнинг цонуний- хукукий базасини мустахкамлаш ва ривожлантириш ва- зифаси куйилди. Шунингдек, давлат мулкига асослан- ган мулкчилик шаклини ислох килиш хисобига куп укладли икгисодиёт негизини яратиш масаласи усту- вор йуналиш сифатида к,абул к,илинди.

Президентимиз И. А. Каримов таъкидлаганидек, «Икгисодий ислохотни амалга оширишнинг асосий нук,- таларидан бири бозор икгисодиётининг хукук^й неги­зини яратишдан иборатдир. Аввал бощданоц биз узи- миз учун мухим сабок, чикдриб олдик — зарур хукукий омилни шакллантирмасдан туриб, теги шли крнунлар ва меъёрий хужжатларни кабул килмасдан туриб, ис- лохотларни амалга оширишнинг ишончли кафолати- ни, ислохотлар ортга чекинмаслигининг кафолатини амалда яратиб булмайди»1.

Республикамиада тур л и хил мул к шаклларининг ву- жудга келиши натижасида эндиликда олдинги давлат корхоналари ва хужаликлари урнига хиссадорлик (ак- ционерлик) жамиятлари, ширкат, фермер, дехкон хужа­ликлари, тадбиркорлар шаклидаги турли хил хужалик юритувчи хужалик субъектлари эгалламокла. Куп уклад­ли мулкка асосланган хужаликларнинг вужудга келиши улар Уртасидаги иктисодий муносабатларни тегишли конунлар асосида амалга оширишни такозо кил ад и.

Узбекистон Республикасида бозор икгисодиётига утиш даврида асосий масала хал к хужалигини тубдан, янги асосда ислох килиш деб белгиланди. Президенти­миз таъкидлаганидек, «Ислох килишнинг биринчи бос- Кичида биз хукумат асосларини яратищда узимизга хос ёндашувларни: конун хужжатларни ишлаб чикариш ва

1 И. А. Каримов. «Узбекистон нк.гисодий исло\отларни чут^урлаштириш йУлила». Т., «Узбекистон*, 1995, 29-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

кабул килиш буйича Уз механизмимизни вужудга кел- тирдик»1.

Хукуматимизнинг республикамизда бозор икгисо- диётига утишнинг асосий шароитлари, тегишли к,°нУн ва каорлар асосида куп укладли иктисодиётни ва рако- бат му\итини шакллантиришнинг ташкилий шарт-ша- роитларини вужудга келтириш деб белгиланганлиги са- бабли, бу со^ада Уз самарасини йукотган, фойдала- ниш даражаси паст булган давлат мулкини хусусий- лаштириш, яъни давлат мулкини узининг \ак,икий эга- лари булган корхона ва хужаликдаги ишлаётган хо- димларга хисса шаклида булиб бериш бозор икгисо- диётига Утишнинг шартларидан бири килиб танланди.

Хал к, хужалигининг тур л и тармокларида эндиликда завод, фабрика, колхоз, совхоз урнида минглаб кичик корхоналар, фирмалар, фермер, де\кон хУжаликлари, ширкат, жамоа хУжаликлари, \иссадорлик жамиятла- ри, ижара корхоналари, цушма корхоналар ташкил Килинди.

Бундай хужалик субъектларининг вужудга келиши хал к хужалигини ривожлантиришда му\им рол уйна- ши билан бир каторда янгидан ташкил килинган хужа­лик субъектларига ишлаб чикариш, хизмат курсатиш, Хукукий асослари ва мулкни \имоя килиш кабилар асосан давлат томонидан тасдикланган меъёрий хуж- жатлар асосида амалга оширилса, хужаликнинг струк­турам , бошкариш тизими, хужалик ташкил килишда- ги молиявий манбалар, таъминот, ишлаб-чикариш, ре­ализация жараёнлари, хужаликлар уртасидаги икгисо- дий муносабатлар, хужалик корхоналарининг олган да- ромад ва харажатларини режалаштириш, шунингдек, таксимлаш жамоа аъзолари \иссадорлар ихтиёри би­лан тузилган Низом асосида конунга мувофик амалга оширилади. Хар кзндай хужалик субъекти \исобланган корхонанинг хужалик фаолиятини амалга ошириш баъ- зида куйндаги шаклда вужудга келади:

— ташкил кдлиш усулига караб (жамоа, \иссадор- лик, хусусий);

— молиявий манбасига караб (\исса, хусусий, карз х^собига);

— иктисодий алокасига кзраб (таъминот, ишлаб чикариш, реализация);

— харажатлар ва даромадлар (т$три ва эгри);

' И. А. Каримов. «Узбекистан иктисодий исло*отларни чуцурлаштириш йулида», 32-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

— даромадга крраб (асосий, ёрдамчи, кУшимча фа- олиятдан);

— молиявий натижаларни тацсимлашга цараб (асо­сий, ёрдамчи).

Ю крридаги шакллардан куриниб турибдики, хужа- лик субъектларининг катта-кичиклиги, молиялашти- риш манбаи, молиявий натижаси, ишлаб чикдриш тех- нологиясидан катьий назар *ар бирида куйидаги жа- раён а мал га оширилади:

— таъминот жараёни;— ишлаб чик.ариш жараёни;— реализация жараёни.Бу жараёнларни амалга ошириш учун эса *ар бир

хужалик бошк,а корхона, хужалик муассаси ва ташки- лотлар билан алокдда булади.

Корхона таъминоти учун зарур булган материал- ларни, асосий воситаларни, номоддий активларни тутридан-туфи ишлаб чикарувчилардан ёки таъминот ташкилотлар орцали сотиб олиш жараёнида ик^исодий мулокртда булади. Бунинг учун эса олдиндан шартно- ма тузил ади, *ар иккала томон узлари учун теги шли мажбуриятларни олади \амда шартномада томонлар- нинг мажбуриятлари аник курсатилади. Бозор ицтисо- диётига утиш муносабати билан, айни^са, корхона ва хужаликларнинг мустакдп булиши туфидан-тУфи кор- хоналар ва хужаликлар уртасида ицтисодий муносабат- ларнинг вужудга келиши, шартнома тузувчилар Урта­сида бир-бирининг ик^исодий ах,воли, молиявий \ола- ти туф исида кафолат берувчи молиявий \исобот орк^а- ли амалга оширилса, уз навбатида молиявий ^исобот- нинг туфилигини, бухгалтерия *исоби маълумотлари- га мос келишини тасдицловчи хужжатга зарурият ту- гилмокда. Бундай жужжат булиб аудиторлик ташкилот- ларининг берган хулосаси ^исобланади.

Бугунги кунда хужалик субъектлардаги дастлабки бухгалтерия \исоби ва хисоботи жа\ондаги меъёрларга интефациялашмовда. Жумладан, 1995 йил 27 январда кабул килинган «Мадоулот (иш, хизматларни) ишлаб чи^ариш харажатларнинг таркиби, молиявий натижа- ларининг шаклланиш тартиби туфисидаги Низом»га мувофик хужалик субъектларда турт фаолият буйи- ча: 1. Асосий. 2. Давр харажатлари ва даромадлари. 3. М олиявий. 4. Фавцулодда фаолиятлар буйича даромад- лар, харажатлар ва молиявий натижалар курсаткичла- ри олиниши курсатилиши лозимдир. Аудиторлар ушбу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Низомга мувофик; хулоса ва таклифларини тузишлари лозим.

Сохибкирон Амир Темур давлатни бошкаришда Хисоб ва аудитдан кенг фойдаланган, «Темур тузукла- ри»да ёзилишича, «Тиюл (ином) килиб берилган хар бир мамлакатга иккитадан вазир тайинлансинлар. Бири вилоятдан йигалган молларни ёзиб, раият ахволини текшириб туришни, мол-мулк эгаси фуцарога жабр зулм етказиб, уларнинг холини хароб этмасин. У вило­ятдан йигилган бутун мол ашёларни кирим дафтарига ёзиш лозим. Иккинчи вазир эса (даромаднинг) харж этилган цисмини чиадш дафтарига ёзсин ва (йигилган моллардан) сипохдарнинг маошига так,сим кдпинсин. Кдйси амирга туюл берилар экан, уни уч йилгача уз холига цуйсинлар. Уч йил утгандан сунг уни текшириб курсинлар. Агар мамлакат обод, раият рози экан, шу холича к,олдирилсинлар. Агар ахвол бунга хилоф ра- вишда булса ул вилоятда холис (давлат)га утказиб уч йилгача уша жигардорга улифа берилмасин»1.

Урта Осиё республикаларида, хусусан, Буюк Ипак йули утган мамлакатларда хам аудит кдаимдан кулла- нилган. Айникса савдогарлар уртасида олинган даро- мадни та^симлашда холис кишидан фойдаланилган. Шаргномага мувофик, даромадларнинг та^симланиши- ни холис киши гуво\лигида булиб олганлар.

Аудитнинг вужудга келиши асосан мулкчиликнинг ривожланиши, шунингдек, корхона ва хужалик субъект- ларининг ик^исодий муносабатларининг ривожлани- шига боглик, булганлиги сабабли, Узбекистан Республи- касида хозирги кунда 320 дан ортик, аудиторлик фирма- лари ташкил цилинган. 1996— 1997 йилларда мулкчилик­нинг нодавлат шаклидаги хужалик субъектларининг купчилиги аудит те кширувидан ихтиёрий равишда Утган. Мулк эгалари хужаликни бошкаришда ик,тисодий муно- сабатларни бозор талабига замонавий хужалик.бошкд- риш усулларидан фойдаланишни афзаллигини турри тушунмокдалар. Чунки, аудитор олдинги ревизор (таф- тишчи) эмас, балки хужалик субъектлари томонидан ёлланган, хужаликнинг ишлаб чи^ариш ва молиявий фаолиятидаги камчиликларни аникутб, уларни конунга мос теги шли норматив ^ужжатлар асосида бухгалтерия Хисобини ташкил кдлиш, юритиш, даромад ва харажат- ларнинг самарали, хужалик учун энг кулай, турри вариант- ларини танлашда ёрдам берадиган ташкилотдир.

1 Темур тузуклари. Т.: 1991, 77-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

БОЗОР ИКТИСОДИЁТИ ШАРОИТИДА АУДИТ ВА АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ

ВА РИВОЖЛАНТИРИЛИШИ

Аудит ва аудиторлик фаолиятининг бозор нктисо- диёти шароитида зарурлиги.

Узбекистан Ресигубликасида аудитни ташкял цилиш, аудиторлик фаолияти ва уни амалга оширувчи органлар хакддагн меъёрий (норматив) актлар.

Аудит ва аудиторлик фврмалари, уларнинг функцио­нал фаолиятлари.

Узбекистон Республикаси а\олининг кам таъмин- ланган катламларини ижтимоий химоялашга асослан- ган боскичма-боскич, ?зига хос ик,тисодиёт йулига Утган. Бунда илгор мамлакатларнинг тажрибаларидан фойдаланиш ва айни пайтда ушбу фаолиятни тарихий шарт-шароитлар билан уйгунлашган х,олда ташкил килиш талаб этил ад и.

Бозор ик^исодиётига Утиш даврида мамлакат икгисо- диётида янги муаммолар юзага келади. Республикамиз- даги бозор икгисодиётига $тиш тамойиллари ва унинг кейинги боскичларида устувор йуналишларининг белги- ланиши, айникса ижтимоий-сиёсий \аётни, жумладан иктисодиётни эркинлаштириш мулкдорлар синфини ташкил килишдан келиб чиккан х,олда бир цанча янги малакали мутахассисларга, назарий ва амалий курслар- га, фанларга э \ги ёж тугалади. Шулардан энг му^ими — аудит фани ва аудиторлик касбидир. Ушбу сохдда гарб мамлакатларида катта тажриба тупланган. У дастлаб Буюк Британияда пайдо болтан.

Мазкур фан тарихига назар ташласак, у XVIII аср- да вужудга келганлигининг гуво^и б^ламиз. Аммо бо­зор икд’исодиёти шароитида икгисодий ахборотларни тасдиклаш, корхоналарнинг молиявий а\воли, балан- сини мустакил назорат килишни таъминлаш зарурия- ти вужудга келади.

Иктисодий жи^атдан мураккаб янги шароитда кор- хоналар фаолиятини тижорат асосида аудиторлик тек- ширувидан утказиш, корхона хакндаги ахбороглардан фойдаланувчилар учун, уларнинг объектив мустакил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

булишини таъминлайдиган аудиторлик текширувини зарурият кдлиб куяди. Бу эса бизнинг республикамиз- даги халк хужалик тармоцларининг бошлангач звено- с и — хужалик субъектлари учун янгилик хисобланади. Бозор к,онунлари кртьий булиб, у товар ишлаб чикдрув ишлар уртасидаги ракрбатга асосланганлиги сабабли, туртинчи хокймият, яъни матбуот унга объектив маъ- лумотлар берувчи аудиторлик хизмати э\тиёж ини ву- жудга келтирса, иккинчи томондан, реклама воситаси б^либ хизмат кдлади. Бундай шароитда, бир томондан, аудиторлик фаолият буйича дарслик, укув к^лланмала- рининг камлиги, иккинчи томондан эса аудиторлик касбига булган эхтиёжни цондириш учун киск^ муддат- ли курслар ташкил ьушиниши зарур булиб кдлмокда.

Бу ерда 1844 йилда аудиторлик хасида бир канча к,онун, йурикнома-хатлар, кридалар юзага келган эди. Аудиторлик фаолиятининг вужудга келиши биринчи навбатда ишбилармонлар, инвесторлар, акциядорлик жамиятлари аъзоларининг э^гиёжи учун зарурдир. Ай- ник,са, бозор икгисодиёти шароитида товар ишлаб чи- кариш хасида, шунга боглик бухгалтерия хисоботи бо- расидаги маълумотлардан фойдаланувчилар учун мус- так,ил аудиторлик фаолияти жуда хам мухим. Ш у боис мазкур фаолият аудиторлар олдига мухим талабларни кУяди. Жумладан, улардан малакали, тажрибали, ин- софли, т$три суз булишликни талаб кдлади.

Аудиторлик фаолияти шу давргача куйидаги мухим уч боскични босиб утганлигини курсатиб утиш мак,- садга мувофикдир: а) тасдикловчи аудит; б) система- ли мулжалга олувчи аудит (системали тахминий яхши натижаларга эришишга ундовчи аудиторлик фаолия­ти); в) таваккал, тахминий яхши, келгусида ик^исо- дий самарани таъминлашга каратилган аудит. Булар Хакдда кейинги сахифаларда к^сцача тавсифнома бе- рилади.

Аудитнинг зарурлиги куйидаги 4 та асосий ицтисо- дий шарт-шароитга боглик деб хисоблаймиз:

1) бозор иктисодиёти шароитида товар ишлаб чи- карувчи корхоналар томонидан Уз иш якунлари буйи- ча нообъектив ахборотларнинг такдим килиниши мум- кинлиги;

2) корхонанинг кундалик хужалик юритиш жараё- нида вужудга келадиган муаммолар ечимининг йуна- лиши шу ахборотларга асосланиши;

3) курсатилган ахборот маълумотларининг аник,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ишончли эканлигини биладиган мутахассисларга булган талабнинг кескин ошиши;

4) к^п холатларда конунга ва бошца ХУКУКИЙ меъё- рий хужжатларга мувофик ахборотлар сифатини, шу- нингдек, улардан фойдаланиш имкониятининг чеклан- ганлигини хам таъкидлаш мумкин.

Ш ундай кдпиб аудиторлик фаолияти — бу тадбир- корликка асосланган мустакил эксперт мутахассислар хизмати хисобланади. У корхоналар фаолиятини яхши- лаш учун дастлабки зарурат булиб, корхоналар томо- нидан молиялаштирилиб, буюртма бериладиган хиз- мат фаолиятидир.

Бугунги кунда аудиторлик фаолияти дунёдаги купги- на мамлакатларда юкори савияга кутарилган. Маълумот- ларга кура хозирда 4,2 минг аудиторлик фирмалари дунёнинг 147 мамлакатида фаолият курсатиб келмокда. Аудиторлик фирмаларининг купчилиги Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кошидаги миллий трансатция кУмита фикрига кура бир неча давлатларда фаолият курсатиб келмокда. Жумладан, аудиторлик фирмаси «Экс- зид» 179 та мамлакатда, «Прайс-Уатерхауз» — 110, «Артур-Андерсен* 100 дан ортик, мамлакатда фаолият курсатмокда.

Собиц Иггифок, республикалари ичида Узбекистонда биринчилар каторида аудиторлик фаолияти тугрисида- ги норматив актлар мажмуи вужудга келтирилди:

1. «Аудиторлик фаолияти хацида»ги донун 1992 йил 9 декабрда кабул килинди. Мазкур конун 5 булим ва 16 моддадан иборат.м 2. «Аудиторлик фаолиятини кучга киритиш хакида» Узбекистон Республикаси Олий Кенгаши 1992 йил де­кабрда. карор кабул килди.

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси 1993 йил 3 майда «Корхоналарда молиявий назорат ва уни хужаликлар хаётига жорий килишда аудиторлик молия назоратининг шакллари* хакдда 198-сонли карор кабул килди. Мазкур карор 5 та банддан иборат булиб аудиторликнинг конунга мувофик ташкил килиниши, аудиторлик фаолиятини шартнома асосида пуллик шакл- да вужудга келтириш ва бошка масалаларни камраб олади. Унда барча корхоналар аудиторлик фаолияти билан камраб олиниши, шунингдек, аудиторлик хакида вакгинчалик Низомнинг тасдикданиши курсатилган.

4. Аудиторлик фирмаси ва Аудиторлик хакида вак- тинчалик Низом ишлаб чикилган. У .VIII булим ва 22

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

та банддан иборат холла тасдикданган (№ 198, 3 май, 1993 йил).

5. Аудиторларга \а к тУлаш т$^рисидаги Низом 1993 йил 3 майда тасдикланган. У VII кием ва 34 банддан иборат.

6. Аудиторлар ва аудиторлик фирмаларини давлат к,айдномасидан утказиш хак.идаги к,арор 3 банддан ибо­рат булиб, Вазирлар Махкамасининг 283-сонли каро- ри билан 1993 йил 17 майда тасдикланган.

7. «Аудиторлик ва аудиторлик фирмаларини давлат цайдномасидан утказиш т\трисида>»ги Низом тасдик,- ланган. У 7 банддан иборат булиб, Вазирлар Махкама- сининг 1993 йил 17 майдаги 293-сонли кэрори билан тасдикланган.

8. Узбекистан Республикаси Молия вазирлиги то- монидан тасдикланган (41-сон, 10 июнь 1993 йил) «Узбекистон худудида аудиторлик фаолияти билан шу- гулланувчи юридик шахсларга махсус лицензия бериш тартиби хакидаги Низом* 10 та банддан иборат булиб унга махсус лицензия намунаси хам илова килинган.

9. «Текширишларни тартибга солиш ва назорат килувчи органлар фаолиятини мувофиклаштиришни такомиллаштириш тУгрисида» фармон («Халк сузи» га- зетаси, 1996 йил 9 август).

10. Банк тизимида аудитолик фаолиятини ташкил килиш амалиётини хам мисол келтириш мумкин.

Юцорида курсатиб утилган норматив актларнинг айримлари тутрисида алохида тухталиб утишни лозим курамиз.

«Аудиторлик фаолияти хакдда»ги конуннинг бирин- чи булими «Умумий ахвол» деб аталиб, 1-модцасида «Аудит» тушунчасининг мохияти очиб берилган. Шу- нингдек, аудиторлик фаолиятининг турлари хам ёри- тилади. 2-моддасида аудиторлик фаолиятига лицензия бериш, Вазирлар Махкамаси томонидан тасдикланиш тартиби курсатилган. 6-моддасида эса аудиторлик хуло- саси, унда бухгалтерия принципларига риоя килиш ва тасдикдаш коидаси, 7-моддада унинг республика ХУДУ- дида кдндай тартибга солиниши курсатилган.

II кием 5 та моддадан иборат булиб, 8-моддада аудитор ва аудитор фирмасининг хУКУКДОри белгилаб берилган. Шунингдек, хужалик субъекти сифатида шарт- номалар тузишни текшириш услуби ва шаклларини мустакил танлаш, текшириш даврида тегишли киши- лардан тушунтириш олиш ХУКУ Клари курсатилган. Бун-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дан ташкдри корхона лицензиясини бекор килиш \акдда суд органларига ш икоят килиш тартиби хам изох^анган. 9-моддада аудиторнинг мажбуриятлари, рахбарларга конун ва норматив актларнинг тузилиши хакида ахбо- рот бериш корхона сиринн сакгсаш уз фаолиятини са- бабсиз тухтатмаслик, йигилиш чакиришни талаб килиш каби харакат коидалари курсатилган. 10-моддада эса аудитни тайинлаш ва чак,ириб олиш тартиби тутрисида ran юритилган. 11-моддада аудиторга зарур иш шарт- шароитлари яратилиши курсатилган. 12-моддада эса унинг жавобгарлик масаласи аник белгилаб берилган.

III булимнинг 2-моддасида аудиторларга хак тулаш тартиби, 13-моддада аудиторлик ташкилотларининг их- тиёрийлик асосида ташкил кдлиниши, уларга хдк, ауди­торлик текшируви утказилаётган мижоз томонидан ке- лишилган бахоларда т^ланиши кайд этилган.

IV булимнинг 2-модда 15 бандида молиявий хисо- бот маълумотларини матбуотда эълон килиш, 16-мод- дада эса уни эълон килиш тартиби курсатилган.

V б^лим махсус холатлар, деб аталиб унинг 17- модааси аудиторлик фаолиятини такикнашга ва 18- моддаси низолар ечимини хал этишга каратилган.

Аудиторлик фирмалари ва аудиторларнинг функ­ционал фаолиятлари юцорида курсатилган конун ва норматив актларда аник белгилаб берилганлигини куриб Утдик. Шундай булса-да, уларнинг фаолият турларига тухталиш лозим деб хисоблаймиз.

Аудиторлик фаолияти хацидаги хУКУКНй-меъёрий хужхатларга шархлар

Мустакил Хамдустлик мамлакатлари ичида бирин- чи булиб бизнинг республикамизда аудиторлик фаоли- ятига тегишли хУКУКИй-меъёрий базалар яратилди.

Республикамизда «Аудиторлик фаолияти т^рриси- да»ги илк К,онун 1992 йил 9 декабрда кабул килинган эди. Аммо бугунги кунга келиб бу конун шиддат билан тез узгарувчан бозор иктисодиёти талабларига тулик жавоб бераолмай колди. Шу сабабли Узбекистан Рес- публикаси Олий Мажлиси утган давр ичида тупланган тажрибаларни ва аудиторлик фаолиятини тартибга со- лувчи хУКУКИй-меъёрий хужжатлардаги камчиликлар- ни эътиборга олиб, 2000 йил 26 майда «Аудиторлик фаолияти тугрисида»ги К,онунни янги тахрирда кабул килди. Янги кабул килинган Крнун 29 моддадан ибо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

рат булиб, аудиторлик фаолиятига куплаб янгиликлар- ни олиб кирди. Жумладан, мазкур К,онунда биринчи марта аудитор ёрдамчиси, аудитор малака сертифика- ти, мажбурий аудиторлик текшируви, ташаббус тар- зидаги аудиторлик текшируви каби янги тушунчаларга ^О Кукдай тавсиф берилган. Бундан ташкдри янги та \- рирдаги К,онунда аудиторлик \исоботи, аудиторлик ху- лосаси \ам давр талабига мое равишда етарли даража- да кенг ёритиб берилган.

Крнунда аудиторлик фаолияти тушунчасига ауди- горлик ташкилотларининг аудиторлик текширувлари- ни утказиш ва бошк^а шу билан бомик; касбий хиз- матлар к^рсатиш борасидаги тадбиркорлик фаолияти деб таъриф берилган. Аудиторлик ташкилоти эса Кр- нуннинг 5-моддасига мувофик, аудиторлик фаолияти- ни амалга ошириш адцуеднй берувчи лицензияга эга б^лган мустакдп юридик шахе булиб, аудиторлик ташкилоти Устав капиталининг камида 51 фоизи бир ёки бир неча аудиторга тегишли булиши лозим, яъни республикамиздаги аудиторлик ташкилотлари хусусий мулк шаклидаги ташкилот сифатида фаолият курса- тиши биринчи марта к,онунда муста\камлаб берилди. Узбекистан Республикаси Вазирлар Маэусамасининг 2000 йил 22 сентябрдаги 365-сонли «Аудиторлик ф а- олиятини такомиллаштириш ва аудиторлик текшириш- ларининг а\амиятини ошириш тугрисида»ги кдрори билан аудиторлик ташкилотларининг устав капитали­нинг энг кам микдори энг кам ойлик иш ^ацининг 1200 баравари микдорида булиши лозимлиги белги- лаб куйилди.

Маълумки, хужалик юритувчи субъектларнинг ус­тав капитали таъсисчи ёки таъсисчилардан тушган маб- лаг ^исобига ташкил кдлинади ва шу устав капитали асосида субъекгнинг мол-мулки шакллантирилади. Ауди­торлик ташкилотларининг устав капитал микдорининг республика хукумати томонидан бундай катта микдор- да белгиланишининг боиси аудиторлик ташкилотлари­нинг хужалик юритувчи субъектлар \исоботларининг х^акконийлигини тасдик/габ хулосалар беришида маъ- сулиятини ошириш ва аудиторлик ташкилотлари бер- ган нотугри хулосалардан фойдаланувчиларга етказил- ган зарарларнинг аудиторлик ташкилоти мол-мулки \исобидан к,опланишини таъминлашдир.

Республикадаги вазирликлар, давлат кумиталари ва идоралари, шунингдек, бошкд давлат ва )фжалик бош -

\

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

к,арув органлари томонидан аудиторлик ташкилотлари тузилиши мумкин эмас.

Бундан ташкари, мазкур цонун билан аудиторлик ташкилотларининг фаолиятига аралашишга йул ку- йилмаслиги, мустакдл аудиторлик текширувини амал- га оширишга гуск^нлик килиш мак;садида аудиторлик ташкилотига ёки аудиторларга исталган шаклларда таъ- сир утказиш к,онун хужжатларига мувофик, жавобгар- ликка сабаб булиши хам ХУКУКИЙ жихатдан мустахкам- лаб куйилган.

Янги тахрирдаги конунда аудиторлик ташкилоти- нинг штат бирлиги икки аудитордан кам булмаслиги, аудиторлик таш килотининг рахбари фацат аудитор булиши, ташкилотнинг крнуний хужжатларида назар- да тутилган устав капитали булиши, аудиторлик таш­килотлари Узбекистан Республикаси Адлия вазирли- гида давлат руйхатидан утказилиши, Республика Мо- лия вазирлиги томонидан берилган лицензияси були­ши, узининг фуцаролик жавобгарлити хусусидаги су- рурта полиси мавжуд булиши тугрисидаги шартлар хам Куйилган булиб, бу шартлар аудиторлик ташкилоти­нинг юридик шахе сифатида фаолият курсатишни бош- лашининг асослари хисобланади.

Аудиторлик ташкилоти аудиторлик текширувини утказиш тугрисида кааРкабул к,илиш учун хужалик юритувчи субъектнинг таъсис хужжатлари хамда бух­галтерия хисоби ва молиявий хисобот хужжатлари би­лан олдиндан танишиб чик,иш текширув угказаётганда хужалик юритувчи субъект амалга ошираётган молия- хужалик фаолияти билан бом ик хужжатларни тулик олиш ушбу хужжатларда хисобга олинган мол-мулк- нинг амалда мавжудлигини ва мажбуриятларнинг амал- даги холатини текшириш, текширув давомида юзага келган масалалар буйича моддий жавобгар шахслардан огзаки ва ёзма тушунтиришлар, текширув учун зарур булган кУшимча маълумотлар олиш, хужалик юритув­чи субъектдан учинчи шахслар томонидан ёзма ра- вишда тасдикданган ахборотларни олиш, ишончли аудиторлик хулосаси тузиш учун зарур булган барча ахборот хужалик юритувчи субъект томонидан тавдим этилмаган такдирда аудиторлик утказишда иштирок этишга аудиторлар ва бошк,а мутахассисларни белги- ланган тартибларда жалб этиш хукукдарига эгадир.

Шу билан бирга аудиторлик ташкилоти фак,ат ауди­торлик фаолияти билан шугулланиш, бу фаолиятни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

амалга ошираётганида конун хужжатлари талабларига риоя цилиш, буюртмачининг талабига биноан лицензия- сини аудиторнинг текширувини амалга ошириш жараё- нида олинган ахборотларнинг махфийлигига риоя килиш, аудиторлик хисоботида молиявий-х^жалик ишларининг конунийлиги бузилиши фактларини хайда уларни бар- тараф этиш юзасидан таклифларини акс эттириш маж- буриятларига хам эга. Агар хужалик юритувчи субъект- нинг мансабдор шахслари ва бошк,а ходимлари субъектга зарар етказганлиги фактлари аникланса, аудитор бу хакда хужалик юритувчи субъектнинг ра\бариятига ёки мулкдорига маълум килиши \амда бу тугрисида аудитор­лик хисоботига тегишли кайдни киритиши, зарур лол­ларда аудиторлик текшируви натижаларини маълум Килиш учун конун хужжатларида белгиланган тартиб- ларда катнашчиларнинг ёки акциядорларнинг умумий йигилиши чакирилишини талаб килиши шарт.

Аудитор сифатида фаолият курсатишни бошлаш учун хам аник шартлар куйилган. Жумладан, факат аудитор малака сертификатига эга булган жисмоний шахсгина аудитор була олади. Бундан ташкари аудитор аудиторлик текшируви утказишга жалб килиниши учун бирон-бир аудиторлик ташкилотининг штатида турган булиши ёки аудиторлик ташкилоти билан фукаролик- Х У К У ^и й тусдаги шартнома тузган булиши лозим. Ауди­тор аудиторлик текширувини сифатсиз Етказганлиги, тижорат сирини ошкор этганлиги ёки бошкд хатги- харакатлари билан аудиторлик ташкилотига зарар ет­казганлиги учун конун хужжатларига мувофик ауди­торлик ташкилоти олдида жавобгар булади.

Аудитор малака сертификатига эга булмаган жис­моний шахе янги конунга мувофик аудитор ёрдамчи- си хисобланади ва у аудиторлик хисоботига, аудитор­лик хулосасига, аудиторнинг эксперт хулосасига, ауди­торлик текшируви угказиш билан боглик булган бош- ка расмий хужжатларга имзо чекиш хУКУКИга эга булмайди. У аудиторнинг топширигига биноан ауди­торлик текширувида иштирок этиб, аудиторга ёрдам килади. Текширувни амалга оширишда олинган маълу- мотларни ошкор этмаслик мажбурияти аудиторнинг ёрдамчисига нисбатан *ам тадбик килинади. Аудитор­нинг ёрдамчиси зарур маълумотларни ва таклифлари­ни уз имзоси билан аудиторга таедим килади.

Янги тахрирдаги Крнун асосида Узбекистон Респуб- ликаси Аплия вазирлиги томонидан 2000 йил 13 октябр-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

да 977-ракам билан руйхатга олинган «Аудитор малака сертификатини бериш тартиби т$трисида»ги Низомга мувофик, аудитор малака сертификата жисмоний шахс- га, башарти у аудиторлик ташкилоти штатида булса ёки у билан аудиторлик ташкилоти фукаролик-^укуций тус- даги шартнома тузган булса, аудиторлик текширувини амалга ошириш хукукини бериши курсатилган булиб, мазкур Низомда аудитор малака сертификатини бериш, сертификатнинг амал кднишини т$Ьсгатиш ва бекор килиш тартиблари белгиланган. Аудитор малака серти­фиката олиш учун даъвогар аудиторларнинг республика жамоатташкилоти билан келишилган *олда кабул кдлин- ган махсус укув дастури асосида укиган булиши, белги­ланган тартибларда Республика Молия вазирлигига Низомда курсатилган ^ужжатларни илова килган долда сертификат олиш учун имтидонлар топшириш учун ариза билан мурожаат килиши лозим. Аудитор малака сертификата 5 йил муддатга берилади.

Крнунда биринчи марта аудиторлик текширувининг мо>деяти курсатиб берилди, яъни аудиторлик текширу- ви, молиявий \исобот ва бош^а молиявий ахборотлар- нинг т>трилиги ва крнун хужжатларига мослигини аник,- лаш максадида хужалик юритувчи субъектнинг молия­вий ^исоботини \ам аа у билан б о т и к молиявий ахбо- ротни аудиторлик ташкилотлари томонидан текшириш конуний эканлиги ало\ида таъкидлаб куйилди.

Аудиторлик текширувлари мажбурий ва ташаббус тарзидаги шаклларда Утказилади. Крнунда \ар йили бир марта мажбурий аудиторлик текширувидан $ггиши ло­зим булган хужалик юритувчи субъектлар \ам аник курсатилган булиб, булар жумласига акциядорлик жа- миятлари, банклар ва бошка кредит ташкилотлари, сугурта ташкилотлари, инвестиция фондлари ^амда юридик ва жисмоний шахсларнинг маблагларини жам- лаб турувчи бош ка фондлар х,амда уларнинг бошкдрув компаниялари манбалари юридик ва жисмоний шахс­ларнинг бадаллари булмиш хайрия фондлари ва бошка ижтимоий фондлар, маблагларининг х^осил булиш ман­балари крнун хужжатларида курсатилган юридик ва жисмоний шахслар томонидан килинадиган мажбурий ажратмалар булмиш бюджетдан ташкари фондлар, ус­тав фондида давлатга теги шли улуш булган хужалик юритувчи субъектлар киради.

Мажбурий аудиторлик текширувининг буюртмачи- си хужалик юритувчи субъект булади ва у аудиторлик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ташкилотини танлашда мустакил мулк эгаси ёки кат- нашчилар, акциядорлар умумий й и р и л и ш и билан ке- лишиб иш куради.

Мажбурий аудиторлик текширувини утказишдан бош тортувчи хужалик юритувчи субъектларга нисба- тан республиканинг ушбу сохадаги амалиётида бирин- чи марта конуний тарзда жарималар белгиланди, конун- нинг 10-моддасига мувофик, мажбурий аудиторлик тек­ширувини утказишдан бош тортиш хужалик юритувчи субъектдан энг кам ойлик иш хакининг юз баравари- дан беш юз бараваригача микдорда жарима ундиришга ва унинг рахбарини конун хужжатларида белгиланган жавобгарликка тортишга сабаб булади. Ушбу конун асо- сида Узбеки стон Республикаси Вазирлар Махкамаси 2000 йил 22 сентябрда кабул килган «Аудиторлик фа- ♦ олиятини такомиллаштириш ва аудиторлик текшириш- ларнинг ахамиятини ошириш туррисидаги»ги 365-сон- ли царори билан «Мажбурий аудиторлик текшируви утказилишида буйин товлаганлиги учун хужалик юри­тувчи субъектлардан жарима ундириш тартиби турри- сида»ги Низомни хам тасдикдади. Ушбу Низомга кура Хисобот йилидан кейинги йилнинг 1 майигача йиллик молиявий хисобот аудиторлик текширувидан утказил- маслиги ва аудиторлик хулосаси мавжуд эмаслиги хужа­лик юритувчи субъектнинг мажбурий аудиторлик тек­шируви утказилишидан буйин товлаши деб эътироф этилади. Хужалик юритувчи субъект аудиторлик тек­шируви тамом булгандан кейин 15 кун мобайнида те- гишли солик, органига аудиторлик хулосасининг бел­гиланган тартибда тасдикданган нусхасини такдим кила- ди. Низомда ундириладиган жариманинг табакдпашти- рилган тартиби хам белгиланган, жумладан, энг кам ойлик иш хакининг 500 бараваригача бир йиллик ялпи тушумга эга булган субъектга энг кам ойлик иш хакининг 100 баравари миедорида, энг кам ойлик иш хакининг 500 бараваридан 15 минг бараваригача булган бир йиллик ялпи тушумга эга булган субъектга энг кам ойлик иш хакининг 300 баравари миедорида, энг кам ойлик «ш хакининг 15 минг бараваридан юкори бир йиллик ялпи тушумга эга булган субъектга энг кам ойлик иш хакининг 500 баравари микдорида жа­рима солинади.

Аудиторлик хисоботлари ва хулосаларининг хак- Коний ва бирламчи хужжатларга мувофик булиши хужа­лик юритувчи субъектларнинг хисоботларидан фойда-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ланувчилар учун, шунингдек давлат бошкарув ва назо- рат органлари учун алохдца ахамият касб этади.

Ш унинг учун хам касддан сохта аудиторлик хисобо- ти ва аудиторлик хулосаси тузилганлиги аудиторлик фаолияти билан шурулланиши хукук^ни берувчи лицен- зиянинг амал кдлишни тугатишга ва айбдор шахслар- нинг конунда назарда тутилган жавобгарликка тортили- шига олиб келиши хам конунда катьий белгиланган.

Бундан ташкари аудиторлик текширувининг хак- коний утказилишини таъминлаш мак,садида конунда текширилаётган хужалик юритувчи субъектнинг рах- барлари билан, бошка мансабдор шахслари билан якин кариндош булган, текширилаётган хужалик юритувчи субъектда мулкий ёки шахсий номулкий манфаатлари булган шахсларга айнан шу хужалик юритувчи субъектда аудиторлик текшируви утказиш таъкикланиши, шу­нингдек давлат хокимияти ва бошкаруви органла- рининг, шунингдек, хужалик бошкарув органларининг мансабдор шахсларига, текширилаётган хужалик юри­тувчи субъектнинг ходимига хам аудиторлик текширу­ви утказиш такикланиши, бир-бирига нисбатан мулк- дор, катнаш чи, акциядор, кредитор, сугурталовчи булган холларда аудиторлик ташкилоти ёки аудитор­лик шу хужалик юритувчи субъектларда аудиторлик текшируви утказиши, аудиторлик текшируви уз ичига олган даврда профессионал хизматлар курсатиб келган хужалик субъектида хам айнан шу аудиторлик ташки­лоти ва аудитор аудиторлик текшируви утказиши ман кдлиниши алохида таъкидланган.

Аудиторлик фаолияти билан шугулланиш хУКУ^ини берувчи лицензия факат аудиторлик ташкилотларига берилади. Республика Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 22 сентябрдаги 365-сонли Карори билан тасдик- ланган «Аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун аудиторлик ташкилотларига лицензия бериш тартиби туррисида»ги Низомига мувофик лицензиялар Респуб­лика Молия вазирлиги томонидан берилади ва лицен­зия олиш учун даъвогар мазкур вазирликка таъсис ^ужжатларнинг нотариал тасдикпанган нусхаларини, Узбекистан Республикаси Адлия вазирлигида давлат руйхатидан утказилганлиги туррисидаги гувохномани, камида икки аудиторнинг малака сертификатларининг тасдикланган нусхаларини, солик туловчи с и фат ид а аудиторлик ташкилотига идентификация раками бе- рилганлиги туррисидаги солик органининг маълумот-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

номасини, аризани куриб чи^иш учун йигим тулан- ганлигини тасдикловчи банкнинг тулов \ужжатини ило- ва цилган \олда аризани таедим килиш лозим. Ариза 15 кун муддатда куриб чикилади.

Аудиторлик фаолиятини амалга ошириш учун л и ­цензия берилган санасидан бошлаб 5 йил муддатга бе- рилади.

Юкорида курсатилиб утилган янги тадоирдаги конун ва Вазирлар Ма\камасининг карори, шу к,арор билан тасдикданган Низомларда лицензиянинг амал кдли- шини тугатиш, лицензияни бекор килиш, аудитор ма- лака сертификатининг амал килишини тугатиш, мала- ка сертификатини бекор кдлиш асослари х,ам батаф- сил санаб утилган.

Хар бир цабул килинган конун ва ^уКУКий-меъёрий жужжат маълум бир со^аниг ривожланиши ва тараккиё- ти учун хизмат килиш \амда со,\ани мумкин кддар тулик тартибга солиши шарт. Ана шу нуктаи-назардан Караганда аудиторлик фаолияти бора с ид а кабул килин­ган янги та^рирдаги К,онун, Вазирлар Ма^камасининг карори ва шу карор билан тасдикланган Низомлар рес­публика икгисодиётининг асоси булган халк хужалиги- нинг тармокпари ва уларнинг бошлангач звеноси х,исоб- ланган хужалик юритувчи субъектларнниг бозор икти- содиёти, ракобатлар кураши шароитида баркарор ри- вожланишига хизмат килиши шуб\асиз.

Фикримизча, бу конун ва конуности ^ужжатлари- ни *аётга тадбик килишда купгина тадбирларни амал­га ошириш лозим булади. Жумладан:

1. Юридик ва жисмоний шахсларнинг фаолиятига ба*о беришда мол-мулкнинг сакланишида табиий ка- майиш меъёрларини ишлаб чикиш.

2. Ма^сулотларни кайта ишлаш, ишлаб чикаришда илмий ва амалий асосланган меъёрларни тавсия килиш.

3. Хом ашёлардан тайёр мах1сулотлар ишлаб чика- риш меъёрларини яратиш.

4. Кишлок хужалигида киймат конуни талабларидан келиб чиккан \олда асосий, ёндош ва кушимча ма\су- лотлар таннархини ^исоблаш услубларини ишлаб чи- киш.

5. Меъёрий ва жамият, иктисодиёт тан олган икрги- содий самарадорлик курсаткичларини ишлаб чикиш ва аудиторларга тавсия килиш кабилар.

Биз санаб утган бу масалалар \аётда ва иктисодиёт- да уз ечимини кутаётганлигига карамай, юкорида зикр

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

эти б утилган хукукий-меъерий )^ужжатлар бугунги кун талаби билан яратилган, кенг жорий килиниши лозим булган коидалар, тартиблар, ^УКУК ва мажбуриятлар мажмуидир.

Бу меъёрий ?^ужжатлар республикамизда аудит фа- нини ривожлантиришга, жа\он аудит фани принцип- ларига интеграциялашуви жараёнига кУшилган \исса булиб хизмат килади.

Жэдои аудиторлик фаолиятлари буйича стандартларга шар^лар

• Аудиторлик фаолиятида меъёрий \ужжатлар сифа- тида аудитнинг жа^он стандартлари (андозаларини) ишлаш борасида \ам маълум даражада уринишлар булганлигини кайд килиш лозим булади.

1948 йилда Америка касамиётчи бухгалтерлар инс- титути томонидан «Умумлаштирилган аудит стандарт­лари* ишлаб чикилди. Шу каби мамлакатда тафтишчи- лар институти томонидан «Ички тафтишчиларнинг маж- буриятлари» эълон кдлинаи.

1976 йилларда маълумотга электрон ишлов бериш аудитлар ассоциацияси ташкил килиниб, 1987 йилда «Ахборот тизими буйича умумий кабул цилинган аудит стандартлари» ишлаб чикилди.

Дунёнинг кУпчилик давлатларида миллий узатув аудитор-консултант фирма ваколотхоналари мавжуд булиб, уларнинг барчаси халцаро аудиторлик меъёрла- ри (МНА—улар 29 та) ва уларга мос келадиган ишлар меъёрлари (М НАСР—туртга)дан кенг фойдаланадилар. Бутун дунёда аудиторлар фаолиятида умумий стандарт­лари ишланишга Америка кдсамётчи бухгалтерлар инс­титути (А1СРА) катга таъсир ва ташаббус курсатиб келади. Маскур стандартлар 3 га булинади: умумий, аудит объектлари иш стандартлари ва хулоса стандарт­лари. Шу буйича аудиторнинг 3 та стандартлари уму­мий коида сифатида кулланилиб келинади, жумладан: аудиторлик текширувнинг амалга оширувчи кишилар мал акал и ва техник услубий тайёр булиши шарт; ауди­тор текширув жараёнида албатга мустакил ва объектив булиши; аудит текширувида ва хулоса ёзишда аудитор малака аник^игини узида мужассамлаштирилган були­ши зарур. Аудиторнинг «умумий этика» кодекслари мав­жуд булиб, улар маълум коида ва тушунтиришлар, меъёр сифатида модда-модда кдпиб меъёрлаштирил-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ган: № 101 «Мустакдл булиш» № 202 Аудит стандарт- лари, № 203 Банк белгиланган лимитдан ошмаслиги лозим услубий стандартлар, № 301 Мижоз хасида кон- фидинциал ахборотлар, № 302 Тулов ва рагбатланти- ришлар, № 501 Дискредиторлик харакатлари, № 502 Реклама ва бошкр шаклдаги хдракатлар, № 503 Ко- миссион йигинлар, № 504 Ноурин харакатлар ва ни- Хоят № 505 Харакат шакллари ва фаолият турларининг номлари.

Аудитнинг ривожлантирилиши Узбекистан Респуб- ликасининг мустакиллик йилларида булиб, бугунги кун- да 10 та аудит стандартлари ишлаб чицилди, уларнинг Хам меъёрий хужжатлар жумласига киритилиши мак- сад га мувофик булади.

Аудит стандартлари: № 3 Узбекистан республика- сининг миллий аудит стандарти «Аудитни режалашти- риш», № 4 «Мижозларнинг фаолията (бизнес) билан танишиш», № 5 «Аудитор ишларининг сифатини на- зорат», № 6 «Аудитни хужжатлаштириш», № 9 «Ауди- торлик таваккалчилиги ва мухимлик», № 10 «Молия- вий хисоботдаги курсаткичларга мазмун ахборотлари», № 13 «Аудиторнинг аналитик жараёнлари», N° 14 «Аудитор танловлари», № 16 «Аудитор томонида экс- пертларнинг ишларидан фойдаланиш» кабилардир. Бу стандартларнинг тартиб раками билан тушмаслигига сабаб республикамизда халцаро аудит стандартларининг тажрибалар асосида бошк,а шарт-шароитлар хисобга олиниб, ракамлари тушмаган стандартлар ишлаб чи- килиши кузда тутилади.

АУДИТ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА МЕТОДЛАРИ

Аудит фанининг объект ва унинг бозор ик.гисодиётн шароитида вужудга келиш заруриятлари.

Аудит фанининг предметини урганишда юридик шахс- лар доирасидаги текшириш объектларининг хусусият- лари.

Аудит фанининг предмети.Аудит фанининг урганиш методлари.

Республикамиз ахолини ижтимоий химоялаш хамда икгисодиётни боскичма-боскич эркинлаиггириш асо­сида бозор икгисодиётига утмокда. Бугунги ик^исодий Кийинчиликларни енгиб утиш баркдрор ривожлани- шини таъминлаш учун бунга ботик, барча омилларни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

турри бадолаш, икгисодий назоратнинг янги шаклла- рини чукур та\лилий услубларини жорий этиш зару- риятини келтириб чикармокда.

Бундай шароитда аудиторлик фаолиятини халкаро назарий хукук^й ва амалий талаблар даражасига кута- риш му>дм *исобланади. Бу, албатта, жуда мураккаб масала. У цуйидаги муаммо ва масалаларни уз ичига олади: аудит назарияси ва фаолиятини ташкил кдпиш; унинг услубий томонлари, уни ташкил цилиш билан боглик муаммолар.

Маълумки, бозор икгисодиёти шароитида корхона- лар уз-узини молиялашга, Уз харажатларини уз даро- мадлари билан к,оплашга асосланади. Аудит фани пред- мети хдкдда яхширок. тасаввурга эга булиш учун унинг урганиш объектларининг икки жирата га эътибор кдпиш даркор: 1) хал к, хужалигининг бошлангич бугини \исоб- ланган корхоналар; 2) аудит текширувини утказиш жа- раёнига кдраб хужалик жараёнлари, маблаглар ва улар- нинг манбалари текширувдан утказилади. Бундан таш- Кари корхоналарнинг юридик кучга эга булган норма­тив ^ужжатлари, технологик ишлари, хужаликни юри- тиш ишлари, шартнома муносабатлари, режа тузили- ши, шунингдек унинг таркибий кисмлари \ам аудит объектларини ташкил кдлади.

Ш у муносабат билан тадбиркорлик фаолияти асо- сидаги товар ишлаб чикарувчилар ракобат курашида маклубиятга учрамай, баркарор фаолият курсатиб мулк- дор булади.

Аудит фанннинг муаммолари

Мамлакатимизда мустакдллик йилларида кадрлар тайёрлаш миллий Дастурига мос равишда олий укув юртларида «Аудит» фани укитилмокда. Аммо бу биз- нинг тизимимизда янги фан ^исобланади, шу муно­сабат билан уни ургатиш, аудиторларни тайёрлашда ^аёт томонидан янги-янги уз ечимини кутаётган куплаб муаммолар пайдо булмокда, жумладан, фан- нинг урганиш объектлари ва предметлари, методла- ри кабилардир.

Бозор иктисодиётига амал кдлаётган мамлакатда аудит фани Урганилади. Бунинг учун урганилиши ло- зим булган аудит фани кдмраб олган объектлар турри- сида маълум фикрга эга булиши зарур. Шу нукги на- зардан объектларни жамият ижтимоий тузилиши ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ик^исодий ривожланишини *исобга олиб, куйидаги жараёнларни объект деб \исоблаш мумкин:

1. Тайёрлов жараёни, яъни табиий ресурслардан ин- сонлар уз э\гиёжларига мослаштириб олишлари. Бунда кейинги объект ишлаб чик;ариш жараёнини барпо этиш учун шароит яратиб олинади.

2. Ишлаб чикариш жараёни. Бу жараённи ишчи кучи билан ишлаб чицариш воситалари: ме\нат воситалари ва предмеларининг кушилуви, \аракатга кириш ж а­раёни тушунилади. Бунинг натижасида \аёт э\гиёжини к,ондирадиган бирон-бир ма^сулот (озик;-овцат, кийим- кечак ва \оказо) ишлаб чицарилади.

3. Так;симот жараёни. Бунда ишлаб чик,арилган мах- сулотлар маълум бир коидаларга мувофик та^симлана- ди. Масалан, пахта-галла, шолига давлат буюртмаси булади. Буни албатга етказиб бериш керак. Чунки \озир- ги утиш шароитида айник^са, пахта му\им стратегик а^амиятга эга.

4. Айирбошлаш жараёни. Бунда товарлар, товарлар- га ёки унинг кийматига тенглаштирилган эквивалент* ларга алмаштирилади. Чунки бирон-бир ма\сулотни иш ­лаб чикррувчининг хрёт фаолияти учун фак#т етиш - тирган ма^сулотнинг узигина кифоя кдолмайди.

5. Сотиш жараёни.6. Истеъмол жараёнлари тугрисида \ам шуларни да-

вом эттириш мумкин.Агарда мулкка эгалик килиш нуктаи-назардан кдрай-

диган булсак, аудит текширувининг объектлари сифа- тида куйидагиларни келтириш мумкин:

1. Юридик шахслар.2. Жисмоний шахслар.Хужаликнинг субъектлари доирасида аудитнинг

объектлари куйидагилар \исобланади:1. Хужалик маблагларида уларнинг таркибий кдсм -

лари.2. Таъсис кунидан бошлаб хужалик мабларларининг

вужудга келиши ва уларнинг жойланиши б^йича мул- кий муносабатлардир.

3. Хужалик жараёнлари ва технология интизомига риоя кдпишнинг а\воли.

4. Молиявий натижалар ва \исоб-китобларнинга*во-ли.

5. Корхоналарнинг ик^исодий молиявий курсаткич- ларининг та^лили ва уларнинг оптималлигини куриб чициш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

6. Халкдро ва айрим олинган бир мамлакатга ёки корхона доирасида хужалик курилиши, хужалик юри- тиш туррисидаги меъёрий \ужжатларнинг \аётий урни- ни белгилаш ва уларнинг сузсиз бажарилишини таъ- минлаш адволи.

Ушбу келтирилганлардан хулоса кдладиган булсак, аудит текшируви шу санаб утилган объектларни к;ам- раб олиб утказилади. Давр тарак^ий этиши билан бу объектлар киск^риши ёки уларнинг сафига янгилари кушилиши мумкин. Албатта, бу ишлаб чицариш жа- раёни, хужалик юритиш шакллари ва \оказоларга бог- лик, б^лади.

Аудит фани предмета \ак,ида яхширок, тасаввурга эга булиши учун унинг урганиш объектларининг икки мух,им жих,атига ало\ида эътибор берши керак:

1. Хал к, х^жалигининг бош бугани ^исобланган тур- ли мулк шаклларига асосланган корхоналар. Бу дегани турли мулк шаклларидаги корхоналарни бир хил усул, бир хил йуналиш, текширув билан аудит текшируви- ни амалга ошириб булмайди.

2. Аудит текширувини утказиш жараёнига к,араб хужалик жараёнлари, мабламар ва уларнинг манбала- ри. Бундам ташк,ари корхоналарнинг юридик кучга эга булган норматив актлари, технологик ишлари, хужа­лик юритиш ишлари, шартнома муносабатлари, режа тузилиши, шунингдек, унинг таркибий цисмлари х,ам аудитнинг объектини ташкил килади.

Аудит фанининг предмети халкдро бозор муноса- батларидаги объектив ривожланиши конунларига ай­рим олинган бир мамлакатда ёки тармоцдарда ёки тар- мокдар доирасидаги корхоналарда ёки корхоналар до­ирасида ишлаб чикэриш булинмаларида хужалик кури- лиш, хужалик юритиш тутрисидаги конунларнинг ба­жарилишини текш ириш , улар юзасидан маълум хуло­са ва таклифларни беришдан иборатдир. Ана шу ишлар амалга ошган такдирда корхоналарнинг ижтимоий- ик^гисодий ривожланишига ва самара олишига кенг имкониятлар тугилади.

Тор маънода аудитнинг предмети юридик ва жисмо- ний шахсларнинг хужалик ик^исодий ишлаб чи^ариш ва самара олиш юзасидан юридик шахслар ва жисмоний шахсларнинг фаолиятига ба\о беришдан иборатдир.

Аудиторлик фаолияти, бир томондан (мижозлар манфаати юзасидан), адцудлар тармокдар ва тармок- лар доирасидаги авансланган капиталнинг кенгайган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

такрор ишлаб чикдриш жараёнида айланишининг икти- содий тахлилига самарадорлигини оширишга царатил- ган булса, бошкд томондан эса товар ишлаб чикдрув- чиларнинг молиявий \олати тУ1=рисида ишончли объек­тив маълумотларни урганишга хулоса чикариб тавсия- лар беришга каратилган.

Аудит фанининг предмета мак,сад ва вазифалари- дан келиб чикади, жумладан, мавжуд ресурслардан унумли фойдаланиш \амда корхона тармок фаолият- ларининг самарадорлигини ошириш асосида ракобат- бардошликни таъминлашдир.

Аудит фанининг предмета товар-пул муносабатла- ри хукмрон булган бозор ик,тисодиёти шароитида амал килинадиган хужалик юритиш механизми буйича нор­матив актларга амал кдаиниш жи\атидан хулоса бе- ришдан иборат. Яъни, шу норматив актлар бозор икти- содиёти шароитини тулик хисобга олган \олда тузила- ди ва юритилиши назарда тутилади. Ана шуларни юри- таётган мутахассислар ишни тугри амал га ошираяпти- ми ёки шу жараёнда кдндай камчиликларга йул куймоц- далар? Фан предметининг мохияти ана шу жи\атлар билан \ам богликдир. Аудиторлар аввало Уз фаолиятла- рини аудитнинг объектив хужалик субъектлари доира- сида амал га оширади. Хужалик субъектлари тур л и мулк шаклига асосланган ижара акционерлик жамиятлари, кушма корхоналар ?^иссадорлик корхоналаридан ибо­рат. (Хозирги шароитда ана шулар самара бермокда.)

Бир сУз билан айтилганда, фаннинг предмети фан- нинг та\лилини ва улар юзасидан корхонанинг ик^и- содий самарадорлигини оширишга каратилган ёзма ху­лоса демакдир.

Аудиторлик фанининг предметини урганишда унинг методологияси мавжуд. Ушбу методология аввало таби- ат ва жамият тарак,Кйётининг ривожланишини урга- нувчи фан сифатида диалектик материализм тамойил- ларига асосланади. Бу дегани мавжуд моддий бойлик- лар ва моддий бойликларни бошцарувчи шахсларнинг конкретлигини инобатга олади. Яъни моддий бойлик- ларга бир неча киши жавоб бермайди, унга масъул киш ил ар аник тайинланган булади.

Аудиторлик иктисодий назария ф анининг абстрак­ция методидан фойдаланиш асосида урганилади. Абст­ракция — фикр-муло.\азани мавхумлаштириш деган маънони англатади.

Булардан ташкрри аудит фанининг узига хос урга-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ниш услублари мавжудяир. Жумладан. та\лил, нисбий курсаткичларни \исоблаш, текширувчининг \ацик^й ва кужжатли текширувидан фойдаланиш. лаборатория та\лилларидан фойдаланиш, иктисодий курсаткичлар­ни гурухлаш асосида тахдил жадвалларидан фойдала­ниш, \исоблаш услуби ва аудит текширувчи жараёни- да \исоблаш машиналаридан фойдаланиш. Аудит тек- ширувчида фак,ат \ужжатли текширувдан ташкари, \акик>1 й (инвентаризация) текширишдан ,\ам фойда­ланиш керак. Аудит фанининг назарий жи\атларини эътиборга оладиган б^лсак, фаннинг предметини урга- нишда аудит методологияси ва аудиторлик мезонлари- ни билиш мухимдир. Бунда аудитнинг максади \амда аудиторлик мезонларнинг асосий тамойилларини би­лиш зарур.

Бухгалтерия \исоб-китоби ва молиявий хисоботларга оид маълумотларнинг аниклик даражасини Урганиш, унинг *аёт вокеаларига цанчалик мос келишини так- кослаш лозим. Аудит угказишни инвентаризация ва нор­матив актларнинг хужалик операцияларига мос кели­шини текширишдан бошлаш, тахлил фанларнинг ус- лубларидан фойдаланиш мумкин.

Бугунги кунда республикамизнинг агросаноат маж- муида республика «Агротахлил* компанияси ва 14 ви- лоятда унинг филиаллари фаолият к^рсатиб келмокда. Уларда 450 дан ортик аудиторлар муваффакият билан соха хусусиятларини \исобга олиб ишламокдалар. Улар бозор иктисодиётининг ракобатлар курашида, фикри- мизча, маълум даражада иктисодий самара олиш им- кониятларини яратмокдалар. Бу даврда агросаноат маж- муи корхоналарига 402,3 минг с^млик самара олиш имкониятини яратдилар.

Албатга, бу билан боглик айрим муаммолар келиб чикмокда, жумладан, мулклардан самарасиз фойдала­ниш, айрим холларда учраб турадиган угарлик, кУшиб ёзиш, кар хил тартибда йукотувларни аникдаш, улар- нинг келиб чикиш сабабларини юридик, жисмоний шахслар масъуллиги нукгаи назаридан бахолаш. Бун- дай нохуш колатларнинг олдини олиш максадида за­рур омиллар юзасидан аудиторлик фирмаларнинг ста­тистик та\лил маълумотларини хисобот шаклида таш- кил кил и ш максадга мувофик б^лади. Унда корхона номи, \исобот даври маблавдари ва манбалари тур- кумланиши асосида киймат бирликларда ташкил кили- ниши тутри булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Бу эса, биринчидан, аудиторлик фаолиятини тако- миллаштириш, истик,болли методологик ишланмалар- ни ишлаш учун зарур булади. Бу эса Уз навбатида ауди­торлик фаолиятларига ба\о бериш имкониятини яра- тади. Аудит фанининг объектини иккита гуру^га булиб улар хакдда суз юритиш лозим.

1) Аввало хал к, хужалиги тизимидаги объектларини белгилаб олиш му\им а\амиятга эга. Чунки аудитор дунёкдраши кенг булиши, бозор ик,тисодиётининг бизга боглик; булмаган к,онун ва категорияларини билиши, Ватан олдидаги бурчини аник, ва тугри англамори ло­зим. Шу жи^атдан аудитор куйидагиларни билиши ке- рак деб \исоблаймиз: а) тармоцнинг ва унинг корхо- наларининг салмоги (бозор ва ишлаб чикдришдаги урни); б) давлат бюджети билан тармок^ар, корхона- лар уртасидаги ицтисодий, узаро муносабатлари. М аса- лан, «Солик кодекси» ва бошк,а норматив хужжатлар- ни эътиборга олиш; в) товар ишлаб чикариш ва хиз- мат курсатишнинг давлат ва халцаро стандартларга мос келишини урганиш; г) ишлаб чик,аришда ил гор техно- логияларни жорий этиш (масалан, агросаноат интег­рац и ям жараёнида); д) тармонутараро ик^исодий му- носабатларни урганиш; е) хал к, хужалигида товарлар таксимоти, алмашуви, реализацияси хамда истеъмол жараёнларини урганиш уларнинг сотилиши асосида эканлигини \ис килиш (ишлаб чик,ариш истеъмоли, шахсий истеъмол).

2) Юридик субъектлар доирасида аудит объектла­рини билиш ^ам му^им вазифа ^исобланади. Чунки, корхоналар халц хужалигининг бошлангич таркибий к,исми хиосбланади. Уларнинг молиявий натижалари- дан мамлакат ик^исодиетининг барк,арорлиги муста*- камланади. Аудиторлик иш ининг асосий кисми ^ам шундай бошланади \амда тупланади.

Ю ридик субъектларда куйидаги аудит фани объект­ларини санаб утиш турри булади:

а) бозор ик,тисодиёти жараёнида таъсис норматив хужжатлари;

б) корхонада мавжуд булган ресурслар ва улардан камхаржли фойдаланиш;

в) корхоналардаги хужалик жараёнлари;г) молиявий натижа ва молиявий а^вол;д) корхоналарнинг горизонтал ва вертикал ик,ти-

содий муносабатлари ва \оказолар.Демак, корхоналар (турларидан катьи назар) субъ-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ект .\исобланса, унинг доирасида бухгалтерия \исоби- ни юритиш, аудитнинг субъект доирасидаги объектла- ри саналади.

Аудит фани \ам бевосита бир кднча фанлар билан боглик,. Улар куйидагилар: бухгалтерия хдсоби, тар- мокдар ик^исоди, тармок^ар молияси, ик^исод наза- рияси ва статистика.

1. Субъект сифатида корхоналар фаолиятларини аудиторлик текширувидан Утказиш.

2. Аудиторлик фирмалар ходимларини услубий кургазмалар, норматив \ужжатлар билан таъминлаш, малакаларини ошириш ва крйта тайёрлаш, хужалик субъектларига м асла\ат хизмати курсатиш.

Фирмаларни ташкил этиш ихтиёрий булиб, тегиш- ли хукук, органларидан, Узбекистон Молия вазирлиги- нинг бошкармалари томонидан лицензия олиш фао­лиятларини бошкариш.

2000 йилнинг 22 сентябридаги 365-сонли к^рорга мувофик* бу вазифани бошцариш Узбекистон Респуб- ликаси Молия вазирлиги зиммасига юклатилган. Руйхат- дан утказиш эса Узбекистон Республикаси Адлия ва­зирлиги томонидан амалга оширилади.

Республика мицёсида нодавлат ташкилот сифатида республика аудитор палатаси ташкил кдлинганлигини к^йд килиш лозим. Аммо унинг фукнционал вазифа ва таклифлари э^укуций ва меъёрий хужжатлар асосида аник^анган эмас.

Аудиторлик фирмалари, якка тартибдаги аудитор но- мидаги узларини устави асосида мустакдл холда хужалик субъектлари билан тугридан-т>три тузилган шартнома асо­сида ташкил килади ва юридик шахе \исобланади.

Албатга, аудит ф ани бошца фанлар, жумладан, бух­галтерия )^исоби, молия, технология ва юридик фан­лар билан чамбарчас бокпикпигини к^зда тутиш лозим булади.

АУДИТНИНГ МОХИЯТИ ВА МАЗМУНИ. АУДИТ ВА АУДИТОРЛАРНИНГ ТУРЛАРИ, ТИПЛАРИ

Аудитнинг мохияти ва мазмунн.Аудитнинг турлари ва типлари.Аудиторлар тугрисида тавсифнома, уларнинг турла­

ри ва типлари.«Аудит» сузи лотин тилидан олинган булиб, узбек

тилига таржима к,илинадиган булса, «Эшитамай» деган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

маънони билдиради. Юкррида аудиторлик фаолияти, ауди­тор, аудиторлик текшируви, умуман, унинг тарихий зару- рият сифаткаа келиб чикиши тугрисида билиб олдик. Шуни алохида кдйд кдпиш лозимки, ижтимоий \аётда «аудит» фалсафий, ик^исодий тушунча (категория) шак- лида булиб, у бугунги куша алохида олинган фан даража- сига кутарилганлигини эътироф этиш лозим булади.

Аудит — алохида тушунча, ёки фан сифатида крбул кдлиниб, унинг мохияти ва мазмуни бор. Аудитнинг мохияти — бозор ик^исодиёти шароитида унинг объек­тив икд'исодий тарак,к,иёт крнунлари, категориялари, халцаро \амжамиятда тан олинган хамда айрим олин­ган бир конкрет мамлакатда амал килаётган меъёрий Хужжатларнинг талабларига мос текширув объектида унинг барча фаолиятлари ракдмлар ёрдамида ифода- ланган, махсус тизим асосида кднчалик амал кдяини- шини текшириш асосида хулоса ва таклифлар бериш- дан иборатдир. Аудит тушунчасини умумий деб, сиё- сий демократик ва ик^исодий ривожланиш, ёки тар- мокдар, хужалик субъектларининг а\воли, ривожла- ниши тугрисида хам фикрлаш асосида фойдаланиш мумкин.

Аудитор—жисмоний шахе. У бухгалтерия ва унга боглик, фанлар тармок, технология сохасидаги малака- ли мутахасис булиб, мустакдл фикрлаш, текширув юза- сидан объектив хулоса \амда бозор икл'исодиёти шаро­итида баркдрор ривожланишга таклифлар бера олади- ган, уз манфаатини жамият манфаатидан юкрри куй- майдиган ходим тушунилиши максадга мувофи^дир. Профессор Ю. М. Иткин аудиторларни «корхоналар вра­чи» деб бахолайди. Ушбу фикрда жон бор, чунки бозор икгисодиёти шароитида корхоналар рак;обатлар кура- шида «касалланади, инкэдюзга учрайди». Ана шу вакт- да уларнинг баркдрор ривожланиши учун аудит хизма- тига эхтиёж сезилади.

Аудиторлик фаолияти — аудитор касб к,онуний ста- тусга эга булган жисмоний ёки юридик шахенинг ауди­торлик текшируви утказилиши хамда консальтанг мас- лахат беришга крратилган тадбиркорлик хэракатидир. Аудиторлик фаолиятида аудит текширув ёки аудит кон­сальтанг тушунчалари хам фойда булади. Булар хэкдда дарслик иловаларида курсатилади. Аммо, шуни алохи- да крйд кдпиш лозимки, консальтанг хизмати аудитор иштирокисиз ёки аудитор иштирокида булиши лозим.

Аудиторлик фаолияти иштирок этувчилар муноса-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

батлари жихатидан урганиладиган булса: 1. Иккала юридик шахе, яъни аудиторлик текшируви ёки кон- сальтанг хизматига буюртмачи, бошка томондан эса уни шартнома асосида маълум хизмат хаки \исобига бажарувчи корхоналар уртасидаги; 2. Аудитор билан аудиторлик фирмаси уртасидаги узаро ицтисодий му- носабатлардан ташкил топади. Бунда аудитор текши­руви ва консальтанг хизмат курсатишда юридик шахе аудиторлик фирма вакили сифатида текширилаётган объектда иш тутади. Агарда аудиторлик фаолиятида иштирок этаётган юридик ва жисмоний шахслар нук,- таи назардан царалган б^лса, унда аудит текширув объекта ва субъекта тушунчаларини фарклаш лозим.

Аудитор текширув объектида тармок, ёки хужалик операциялари олиниши мумкин. Аудиторлик текши- рувнинг субъектлари деганда шу объект доирасида ман- сабдор ёки хисобдор мутассади ходимлар ёки айрим ходим хам булиши мумкин.

Аудит ф анига тегишли адабиётларга мурожаат килинганда фанни урганувчилар куйидаги тушунчалар- га: аудитнинг турлари, аудитнинг типлари кабиларга дуч келадилар.

Албатга, савол тугалади: кдйси бир тушунча мазмун жихатдан катга: аудитнинг турлари тушунчасими ёки аудит тип тушунчасими? Тип тушунчаси тур тушунчаси доирасида тушунилса бизнингча т^три булади.

Аудит турларини аудит текширишлар уларнинг кулланилаётган услублари, аудит текширувининг та- рихий ривожланиш белгиларига караб туркумлаш мум- кинлигини курсатиб утмокчимиз. Аудит текширувини амалга оширувчилар нук^аи-назаридан ички ва тащки аудитга б^линади. Корхона штат бирлигида руйхатида турувчи ходим томонидан аудит текшируви утказилишга ички аудит деб аталади. Ташки аудит эса, корхона хати ва шартнома асосида бошка юридик шахе, яъни ауди­торлик фирмаси ходими аудитор, ёки аудиторлар гу- рухи томонидан утказилади.

Аудит текширувлари тарихий босиб утган йулига караб учга, яъни: 1) тасдикловчи аудит; 2) система тизимига солинган аудит; 3) таваккалчилик, истик- болга ундовчи аудитларга булинади.

Бугун бозор иктисодиётига утишнинг хозирги бос- кичда республикамизда тасдикдовчи аудит кенг кулла- нилмокда. Бунда мухим масала хужалик субъектлари- нинг Республикамиз Молия вазирлиги тасдиклаган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

\исобот-ахборот маълумотларни тасдик^аш билан иш - латилиб турипти.

Система тизимига солинган аудит эса, жа\он ауди- торлар тажрибаси, аудит аъзолари (стандартлари) асо- сида маълум тартиб, технологияга риоя цилиб текш и- риш утказишдир.

Таваккалчиликка асосланган, истик,болли аудит эса аудитор томонидан барча турдаги та\лиллар асосида Утказилиб корхонанинг бозор икгиосдиёти шароитида баркарор ривожланишига тегишли куп варианти хдётга тадбик кдпинганида 90% самара олишга ишонч б^лган таклифлар ва тавсиялар килиб утказиладиган аудитдир.

Аудит Утказиш манбалардан фойдаланишга караб хдкикий ва \ужжатли аудит текширувига булиниши мумкин. Махсус адабиётларда аудитнинг типлари \акдд а \ам катор фикрлар мавжуд. Жумладан: 1) операцион аудит; 2) мос келиш ёки мос келмаслик аудити; 3) молиявий аудит. Операцион аудит хужалик субъектида амалга оширилаётган хужалик операцияларнинг м е \- нат унумдорлиги ва ишлаб чикаришнинг самарадорли- ги жихдтидан текшириш ва хулоса беришдир.

Мос келиш аудити — бу бухгалтерия \исоби, иш юритиш, технология, ахборотларда амал килаётган конун* коида, стандарт, технологияларга таккослаган- да мос келиши жи\атидан урганиб чикишдир. Бу асо- сан аудитнинг текширув максадидан келиб ч и кади. Мос келмаса хулоса ёзилмайди. Молиявий аудит — бу м о­лиявий \исоботларнинг ахборот маълумотлари \ак,ида хулоса ва таклифлар беришдан иборат. Бу асосан ми- жоз, \окимиятлар, мулкдорларга кафолат бериши нук;- таи назаридан му\им кисобланади.

Аудитор т$трисидаги тушунча \акдда олдинги мав- зулардан маълум булганлиги сабабли аудиторларнинг турлари ва типлар х,ак,ила ф икр юритишимиз мумкин. Аудитнинг турлари *ам ташкой ва ички аудитор були- ши мумкин.

Аудитор малака касбига кдраб бухгалтер-аудитор, соликчи аудитор (солик; инспектори), молиячи, тех- нологик-мутахассис аудиторлар ва бошкд назорат орган- ларидаги хужалик субъектларининг турли со^аларини текширувчи мутахассислар булиши мумкин. Янги т а \- рирдаги конунга мувофик, бухгалтер-аудиторлар р а \- барлик килган аудиторлик текширув хулосасига, бош - ка касбдаги мутахассис аудитор, текширувнинг м ак- садига караб, ёрдамчи аудитор булиши курсатиб ку-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

йилган. Аудиторларнинг типлари деган тушуича хакида тухтайдиган булсак унда куйидагиларни тип деб ата- шимизга турри келади:

1 Бош аудиторлик хизматининг ходимлари, учёт ходимлари.

2. Солик ва соликсиз туловлар буйича инспекторла-ри.

Корхоналарда аудит утказиш жараёнлари

Та\пилий жараёнлар аудитнинг мухим бир услубла- ридан булиб, кетма-кет молиявий цадам ташлашни такозо килади. Бунда асосий иш молиявий ва молия­вий булмаган муносбаатларни урганишдан бошланади. Та\лилий жараён куйидаги тартибда иш олиб бориш- ни такозо килади:

а) аудит текширувига тайёргарлик, эксперт курсат- кичлар та\яили;

б) максадни белгилаш;в) текстни режалаштириш;г) текстни утказиш;д) натижаларни та\лил этиш ва хулоса.Максадни белгилашда асосий вазифа корхонадаги

бизнес-режаларнинг мавжудлиги ва улар билан тани- шишни амалга ошириш билан боглик- Бизнес-режа- лашнинг реаллигини белгилашда асосий эътибор кор- хонанинг фаолият курсатиш цобилиятини белгилаш- дан бошланади. Корхонанинг фаолият курсатиш коби- лиятини белгилашда аввало унинг молиявий тулов Кобилияти \исобга олинади. Шунингдек, корхонанинг узок муддатли капитали билан уз капиталининг нисба- ти кайси \олатда эканлиги урганилади. Шундан сУнг корхонанинг фойда нормаси та^лил килинади. Та\пи- лий жараёнларда молиявий \исоботларнинг тахминий э\тимол хатосини топишга катга эътибор берилади. Э^тимоллик хатосини топишда «одатдан ташкари теб- раниш» терминидан кенг фойдаланилади. Аудиторлар тест элементларнинг сонини камайтириш \ам катта а^амиятга эга.

Та\лилий жараёнларда аудитор учун вакдни танлаш \ам му>;имдир. Максадни аниклашда аввало умумий режа, кейин эса аник, режа белгиланади. Аник, режани белгилашда асосий эътибор тестларни режапашга кэра- тилади. У куйидаги учта вазифани уз ичига олади:

1. Мос келадиган аудит танлаш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

2. Вакг танлаш.3. «Одатдан ташкдри тебраниш».Бозор ик^исодиёти шароитида корхоналар фаолия-

тининг функционал равишда мавжуд булишини та^- лил кдлиш аудиторлар учун жуда кагга а\амиятга эга. Чунки, корхонанинг жорий мажбуриятларни уз вацти- да амалга оширишни молиявий жи^атдан таъминлаши унинг радобатбардошлигини курсатувчи асосий омил- дир. Корхонанинг жорий давр мобайнидаги молиявий муста^камлигини билиш учун мавжуд хУжалик опера- циялар маблагларини, маблаглар манбаини курсатувчи умумий молиявий коэффициентларни \исоблаш асо­сий вазифалардан биридир. Куйидагилар миллий умум- лаштирувчи коэффициентлар х,исобланади: а) молия­вий сарфларни доплат; б) к^ск^ муддатли кдозларни тугатиш коэффициента; в) абсолют микдорда маблаг- ларни к;оплаш. Бу коэффициентлар жуда катта и^тисо- дий мазмунга эга булиб, корхонанинг балансидаги маъ- лумотлар олиб курсатилади:

1) КОПЛЭШ жорий активлар коэфф. — жорий мажбуриятлар

Жорий активлар баланснинг 2-к^сми булиб, жо­рий даврдаги хужалик мавжуд маблагларининг униши лозим булган дебитор к,арзларни уз ичига олади. Жо­рий мажбуриятлар баланснинг пассив кисми \исобла- нади ва у жорий туланиши лозим булган кредиторлик кдрзларни уз ичига олади

Пул маблаглари+ бозор к,ийматига эга К^мматба^о цогс>злар+

2) К.иска м у д д атл и реал дебиторларкдрзларни тугатиш -----------------------------------коэффициента Жорий мажбуриятлар

3) Абсолют тугатиш Пул маблаглари+ цимматба^окоэффициента _ цогозлар

Жорий мажбуриятлар

Шундай килиб, корхоналарнинг бозор ик^исодиё- ти шароитидаги яшаш к,обилиятини урганиш ва те­ги шли хулоса бериши учун, унинг молиявий а^волини та\пил кдлиб бериш учун корхона фаолиятининг ауди­торлар томонидан чукур урганилиши \аетий зарурият-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

га айланиб долди. Чунки бозорнинг объектив иктисо- дий крнунлари \аракат талабига кура вужудга келади. Демак, рак,обат доимо корхона эгасининг аудиторлар хизматига му\гожлигини оширади.

К,иск,а муддатли туловларнинг коэффициентини ^исоблаш \ам му\им а^амиятга эга. Дебиторлик кэрз- ларни тугатишда корхонадаги мавжуд пуллар ва маб- лагларнинг айланма тезлигидан, кимматба^о цогозлар- дан фойдаланиш мумкин. К^ск«а муддатли кдрзларни ту гати Ш коэффициенти куйидагича:

а) Дебитор ЦДрЗЛарнинг ма\сулот сотиш \ажмиУртача айланма = ---------------------------- '<коэффициенти ^ ча дебит°Рб) Ма*сулот (хизмат, иш)- уртача бирларни сотишдан келадиган кунлик дебнторлар (сум) х360Уртача тулов ______________________________кунлари сони сотилган ма\сулот миццори

(сум)а) мазкур коэффициент корхоналар наед активла-

рининг туланиш имкониятини курсатади;б) коэффициент иш билан бирга корхонадаги ай­

ланма товарлар микдорининг накд шаклда айланиши- ни курсатади;

в) МОДДИЙ товар бой- сотилган ма\сулот к^йматиЛИКЛ ЭрН И Н Г уртача айла- — моддий товар к,ийматининг ниш коэффициенти уртача *ажми.

К оэффициент моддий товар к,ийматини \исобга олиш тартиби мухим аздмиятга эга ва уларнинг узга- риш тартибини ифодалашга куйидаги методлардан фой- даланилади.

Ф И Ф О — хужаликдаги моддий-товар цийматлик- ларнинг \исобот даврида арифметик уртача ба^олар билан харажатга чикдрилишини курсатади.

Л И Ф О — хужаликдаги моддий-товар цийматлик- ларнинг хронологик тартибда ба*о белгиланиб хара­жатга чикарилишини курсатади.

. ^ моддий товар бойликлар за\и-г) Уртача ЮК жунатиш расининг Уртача киймати х 360

кунлар сони = ------------------------ -----------сотилган мздсулот »^иймати

Д) Уртача товар зах,И- Уртача тулаш кунлар сони+ раларининг навд пулга =айланиш кунлар СОНИ уртача кж жунатиш кунлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Корхоналарнинг молиявий жи^атдан кудрати ёки инкирозга юз тутаётганлигини олдиндан билиш учун узок; муддатли карорлар ва дивидентларнинг вакгида тупланишини \исобга олиб бориш аудитор учун \ам , корхона учун *ам хулоса чикаришда му*им омил *исоб- ланади. Бу *ол куйидаги курсаткичларни аник^айди:

1. Акционер \иссасининг карзларга нисбати

2 Мавжуд материал ак- тивларнинг акционер- лар \иссасига нисба­ти

3. Оддий акционерлик коэффициента

4. Оддий ва имтиёзли ак- цияларга т^лов коэф­фициента

Барча мажбуриятлар

Акция капитали

Акция капитали—номоддий актив

Акция капитали

Хужалик операцияларидан олинган даромад

Оддий дивиденд суммаси

Хржалик операциясидаи олинган даромад

Оддий акцияларга имтиёзли дивиденд + акция

1-солицставкаси

Корхона молиявий жи\атдан етарли фаолият курса- тиши учун унинг куйидаги самарадорлик к^рсаткичла- рини \исоблаш зарурияти тугалади:

1) Самарадорлик _ коэффициента

2) Моддий активларнинг _ рентабеллик даражаси

3) Умумий мулкнинг рентабеллик даражаси

4) Барча акция капиталининг даромадлилик даражаси

сотилган ма^сулот \ажми

айланма моддий активлархужалик операцияларидан олинган даромад

айланма моддий активлар

дивиденд туланганга кддар барча даромадлар суммасидан — олинган солик^ар

барча мулклар суммаси

солик; имтиёзли ак-о л и н г у н ч а _ циялар учун даромад дивиденд сум­

маси соли к ставкаси

умумий акция капитали

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

5) Акциянинг уртача учётК.ИЙМЭТИ

умумий акция киймати

умумий акция сони

Аудиторлар хулосаси

Янги та*рирда аудиторлик фаолияти \акидаги конунга мувофик аудиторлик текширишнинг \исоботи ва хулосалар т>трисида аник фикрлар ва таркибий Узга- ришлар кучрсатилган.

Бозор иктисодиёти шароитида угказиладиган ауди­торлик текширишлари корхона келажаги учун фойдали.

Корхона \исоботларидан фойдаланувчилар учун — энг му\им ахборот воситаси — бу аудиторнинг хулоса- сидир. Аудиторнинг хулосаси корхонанинг маълум бир даврдаги ишлаб чи^ариш, социал-ик^гисодий ривожла- ниши, молиявий а\воли \ак,идаги та\лил ва шу та лил натижасидан иборат.

Юцорида аудитор мезони ва аудиторлик, улар объектларидаги мезонлар куриб чикдлди. Хусусан:

а) аудитор хулосасининг корхонада тузилган молия \исоботлари ва олиб борилаётган бухгалтерия ^исоби хдмда тамойилларга к,ай тартибда риоя цилиниши;

б) корхонадаги олдинги давр \исоботи асосий жо- рий *исоботнинг мазмун жи\атидан кетма-кетлик та- мойилларига риоя килиниши;

в) аудиторнинг хулосасида молия \исоботида талаб кдпинмайдиган айрим фикр-муло^азаларнинг мавжуд- лиги;

г) умумий \исобот баён кдпинади.Шундай кдлиб, аудиторлик текширув давомида

аудиторларнинг икки хил турдаги хулосаси булиши мумкин:

1. Аудиторнинг тушунтиришисиз чикдрилган хуло­салар.

2. Махсус и зо \ талаб килинадиган хулоса.Аудиторнинг хулосаси корхона учун \ам , аудитор-

ли текширишни утказган аудитор учун \ам му^им жуж­жат булиб, унга крнуний жавобгарлик киритилган.

Ривожланган мамлакатларда аудитор томонидан икки турдаги хулосалар ёзилиб борилди. Жумладан, биринчи холатда хулосалар изо\сиз ёзилган булиб, кор­хона \исоботидан фойдаланувчилар учун энг ишончли ахборот воситасидир. Бундай хулосалар умумий ауди­торлик хулосасининг 90 фоизини ташкил кдлади, кол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ган 10 фоизи эса тушунтиришлар билан ёзилган хуло- салар ёки булмаса аудитор томонидан изо\ланмаган булиши мумкин.

Хар бир аудиторнинг хулосасида куйидаги 5 та та- мойилга амал цилиниши лозим:

а) корхона ^исоботларида барча зарур хужжатлар тулдирилган булиши шарт. Улар куйидагиларни уз ичига олади: Баланс, фойда ва зарарлар \исоботи, жамгарма фойда, пул мабларларининг \аракати \акддаги *исо- ботлар;

б) аудитор уз хулосасида куйидаги уч тамойилга риоя килиши шарт: 1. Мутахассислик. 2. Мустакдллик.3. Малакали касб текширув ма^орати;

в) аудитор хулосалари объектив равишда куйидаги уч мезонни узида акс эттириши лозим:

1. Аудитнинг режали булиши, ички хужалик ауди- тининг а^воли ва ахборотларнинг етарли булиши.

2. Корхонадаги молиявий \исобот, уларнинг норма­тив актларга мос келиши;

3. Шароитлардан келиб чиккрн \олда, молиявий ва бошца ^исоботларда тушунтириш талаб кдпинмайди- ган масалаларни ошкор кдпиш кузда тутилмаслиги ло­зим. Бунда корхонанинг тижорат сирларини сакуташ назарда тутилади. Аудиторлик хулосалари узининг мах- сус матн таркибига эга. Бу матн таркиби куйидагича:

а) \исобот номи;б) корхонанинг ва аудиторлик фирмасининг ман-

зили;в) кириш абзаци;г) со\а абзаци;д) фикрлар абзаци;е) бухгалтерия фирмаси;ж) хулоса санаси.Аудиторлар хулосасини ёзишда юк,оридагилардан

келиб чик;кан \олда куйидагилар \ам курсатилади:а) Мустацил аудитор фирмаси; б) кимга ёзилганлиги;в) кириш цисми; г) аудиторлик жараёнидаги иш онч- лилик даражаси; д) ишончлилик даражасига кафолат;е) фирма стандартларига мос келиши; ж) хулоса ёзил­ган вакг.

Аудиторлик текшириш даврида айрим камчиликлар буйича аудитор хулосаларида маълум бир четланиш- ларга йул кУйилиши мумкин. Яъни, хулоса кдлиш да шу камчиликларни тушунтиришлар билан баён этиш, ёки фикр-муло\азаларни бошцачарок, ёзиш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Узгартирилган тушунча ва хулосалар куйидагича акс этиши мумкин булади:

а) кисоботларда унча катга булмаган ноаникушк- ларнинг мавжудлиги;

б) бухгалтерия учётидаги кетма-кетлик ва логикада маълум бузилишлар булмаслиги;

в) корхонада бухгалтерия учёти буйича асосий та- мойиллардан четланиш;

г) аудиторлик фаолияти давомида ало^ида му^ит- нинг юзага келиши олдин текшириш утказган ауди- торлар хулосасига боглик даражасини урганиш.

Корхоналар фаолиятини текшириш пайтида куйи- даги чекланишлар булиши мумкин:

1) Аудиторлик текшириш объектлари со\асининг чекланганлиги.

2) Молиявий *исобот умумий кабул кдпинган бух­галтерия тамойилларига мос келмаган долда тузилган булиши мумкин.

3) Аудитор мустакдплиги чекланган булиши мум­кин.

Ушбу уч \олатни эътиборга олган \олда аудиторлар етти кисмдан иборат аудиторлик хулосасини ёзадилар.

Аудитор куриб утилган учта шарт учун изо* талаб килинмайдиган хулосаларга келиш мумкин.

И зо* талаб килинмайдиган хулосалар кафолатли ишончга эга булиб, корхона учун ва корхонанинг х,исо- ботидан фойдаланувчилар учун му\им ахборот восита- си *исобланади. Бундай аудиторлик хулосаларида кор­хонанинг ракобатлар кураши даврида фаолият курса- тиши кафолатланган булади. Аммо, тушунтиришлар та­лаб кдпадиган аудиторлик хулосалари \ам ёзилиши мум­кин. Бундай хулосаларни мазмун ва услубга кура турт хил га булиш мумкин:

а) салбий хулоса ёзилган булиши мумкин;б) \исоботларни та^лил кдлган \олда аудитор Уз

фикрларини ёзмаслиги мумкин;в) ос бот маълумотларини чукур т а ^ и л кил ган

\олда аудитор Уз хулосасининг айрим бандларида маъ­лум тушунтиришлар баён этиши мумкин;

г) аудитор корхона фаолиятини аудит текшируви- дан утказишни рад килиш мумкин.

Молиявий аудит буйича аудитор хулосаси турли хил шаклларда баён этилиши мумкин.

Тортишувсиз, шартсиз хулоса, текширилаётган кор­хонанинг молиявий хужжатлари *исоб ва назорат прин-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

циплари асосида тугри юритилаётганлигига, мазмунан конунчиликка зид келмаслигига аудитор томондан тулик, ишонч \осил килингандагина берилади. Баъзи \олларда маълум чекланишлар сабабли аудитор торти- шувсиз хулоса бера олмаслиги мумкин. Бунга уч хил вазият сабаб булади: 1) Ишончсизлик; 2) Норозилик;3) Хулоса бермаслик.

Аудиторнинг дособотларн

Аудит текшируви аудитор томонидан х,исобот тайёр- лаш билан тугалланади. Бу ^исоботлар бир неча хил номланиши мумкин:

1. Мижоз корхона бошкррувига ва аудиторлик фир­ма бошкарувига хат.

2. Аудит текширув натижаси хати, камчиликлар тугрисида хат.

Мазкур ^соботларнинг а с оси й максади учёт ёзув- ларидаги, учёт ва назорат тизимидаги мавжуд булган ва катга хатоликларга олиб келиши мумкин булган камчиликларни курсатиб утиш (изо \ бериш), консуль- татив масла.\атлар бериш, келгуси аудит текширувла- рида нималарга купрок эътибор бериш лозимлигини баён этиш.

Хисоботда кдйд этилган барча муаммолар тушунар- ли булиши учун киска, аник баён этилиши зарур. Но- аницликларга йул кУймаслиги учун \исоботни мута- хассислар иштирокида му^окама килиш тавсия этила- ди. Аудитор фаолияти текширилган субъект ходимла- рига ^исоботдаги камчиликлар туррисида тушунтириш бериш лозим. Корхона маъмурияти \исоботда кутарил- ган муаммолар буйича белгиланган тадбирларни баён этган \олда жавоб тайёрлаши зарур.

Текширув давомида аниеданиб \исоботга кушила- диган далиллар назорат, ^укукий ва хужалик туркумла- нишига эга булиш мумкин. Назорат туркумланиш мо- лия-хужалик фаолиятида моддий-товар бойликлар ва пул маблагларининг мавжудлигини, улар \аракатини ба\олайди. Аудитор моддий бойликларнинг сакланиши- ни кУриб чикэди. Уларнинг туликдаромадга олинмасли- ги \ак,нда. \исоб ва \исоботнинг белгиланган коидалар асосида юритилмаслиги тугрисида хукм чикаришга \ак/1и. Лекин у аникданган камчиликлар сабабини ёки бу да- лилларнинг кандай максадларга содир этилганлиги тугри­сида уз фикрини билдириши шарт эмас.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Хукукий туркумларини тергов органлари томони- дан аникланган далилларни хуКУКИЙ жи\атдан бадо* лаш, хужалик йуналиши текширилаётган корхона му- тахассислари ёки ходимлари фаолиятига ба\о бериш карорлар цабул кдлиш ^укукига эга булган шахслар томонидан амалга оширилади. Аудит \исоботини рас- мийлаштиришга бир кртор талаблар кУйилади. Хисо- ботда текширилаётган молиявий х^собот манзилго^и аудит стандартлар тугрисида маълумотлар хдмда ауди­тор хулосаси булиши зарур.

Янги конунга мувофик, хисоботлар кенг булиб, ун- дан сунг хулоса ёзилиши ва хисобот \ам аудит текши- руви утказилган мижозга берилиши мумкин.

Аудиторлик хисоботининг намунаси

компания учун аудит йиллик *исоботМен (биз) 1995-молиявий йил учун компаниянинг йил­

лик хисоботини, бухгалтерия счётларини ва компания маълумоти фаолиятини текширдим. Текширув умум^а- бул цилинган аудиторлик стандартлари асосида утка- зилди.

Йиллик %исобот компаниялар тугрисида цонун асоси­да тузилди (ссудалар, активлар тугрисида цонунчмгикда белгиланганидек алохцда х,исоботлар тацдим этилди).

Мен (биз) хужалик фаолияти натижшари тугриси­да %исоботни ва баланс х,исоботини тасди^ашни, Ди- ректорлар кенгаши аъзоларини 1995 (молиявий) йил учун жавобгарликдан сокит %илишни тавсия циламан.

Сана.Аудиторнинг исми-

шарифи, имзо

Аудит максаднни белгилаш

Аудитни шартли равишда уч турга булиш мумкин.1. Операциявий аудит. Бу аудитда барча хужалик опе-

рациялари ва жараёнлари тулик урганилиб уларнинг иш самарадорлигига ва унумдорлигига булган таъсири урганилади. Жумладан, кучмас мулк ёки янги ташкил этилган мулк текширувдан Утказил ганда унинг хужа­лик фаолиятига таъсири Урганилади. Мана шундай тар- тибда унумдорлик ва самарадорлик курсаткичлари, ким- матбахо когозлар \амда молиявий тизимга риоя кдлиш-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

нинг бухгалтерия принципларига мое келиши нуктаи назаридан *ам куриб чщилади.

2. Мое келиш ёки келмаслик аудит. Бу хилдаги тек- ширишда аудитнинг мамлакат мик,ёсидаги крнунлар- га, шунингдек, барча норматив актларга мос келиши ёки келмаслик сабаблари урганилади. Масалан, корхо- на фаолиятини аудит текширишдан утказишда унинг корхона Низомига ёки мавжуд йурик,номаларга мос булишини текширувдан утказиш.

3. Молиявий \исоботларни аудит кдлиш. Бундай тек- ширув молия ва бухгалтерия ходимлари томонидан угка- зилиб, асосан корхонанинг тулов кобилияти, молия­вий натижаларнинг, реализация жараёнларининг \исо- ботларда канчалик даражада акс эггирилганлиги тек- ширилади.

Аудитни утказувчи ходимлар, яъни аудиторлар *ам маълум турларга булинади. Улар куйидагича булиши мумкин:

1. Аудитни халк;аро бухгалтерия учёти тамойиллари асосида утказиб корхона самарадорлигини аник курса- тиб берувчи аудитор — бухгалтерлар.

2. Давлат бюджети билан корхона уртасидаги молия­вий \исоб-китобларни текширувчи солик; инспектор- лари *ам аудитор булиши мумкин.

3. \ а р бир хужаликда ёки корхонада аудиторлик фаолиятини кенг ташкил кдпувчи ва амалга оширувчи ички аудиторлар.

4. Аудит текшируви вацтида ута мураккаб масалалар буйича масла\ат берувчи бухгалтерлар.

Мажбуриятларни яхши урганган аудитор ён мажбу- риятни ёкдовчи шахе билан \ам масла^атлашиши мум­кин. Худди шундай, молиявий ^исоботларни ёкловчи шахе билан \ам масла^атлашиш фойдадан холи эмас.

Аудит тури Оддий тури Мисол

1. Операцион аудит

2. Мос келиш ёки келмаслик аудити

3. Молиявий \исоботлар аудити

Ички х-к аудитлари

Ички х-к аудити ёки фирма аудитори

Аудиторлик фирмаси

Хисоб маркази бул- ганлиги, унинг сама- радорлиги ва амалда к^ндайлиги Максимал жорий та- лабларга жавоб бери- ши1 йиллик молиявий \исоботларни аудит текширувидан утка­зиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудит текширувини утъазншда халкаро аудиторлик мезонлари

Утказилаётган аудит текширувлари самарали беля­ши учун маълум бир мезонлар мавжуд. Буни куйидаги жадвалда куриш мумкин:

Аудитнинг умумий тартнбда кабул кнлинган стандартлари

Аудиторнинг умумий малакаси, хулки ва Узини тута билиши

Объектда аудит тек­ширувини бажариш

Натижалар \ак;ида маълумотлар

1. Етарли тайёргарлик ва тажриба

1. Назоратни тугри ре­жалаштириш

1. Хисоботларнинг бухгал. принциплари- га мос келиши ва тасдикланиши

2. Мустакил йуна- лишга эга булиш

2. Ички аудит наэора- тини туши ниш дара- жаси

2. Барта кисоботдаги масалаларнинг аник- лиги

3. Зарур мутахассис- лик малакасига эъти­бор

3. Узида ^'кукий ва- колатнинг мавжудли- ги

3. Ахборотларнинг етарли даражада ечи- лиши

4. Молиявий ^исо- ботлар \акдда тула хулоса

Аудитнинг турри ташкил этилиши, режалаштириш ва бошк,а курсаткичларнинг бухгалтерия принципла- рига мос келиши максадни тутри белгилаб олишни такозо кдпади. Аудитнинг умумий максадини белги- лашда куйидаги боскичларга эътибор бериш лозим:

1. Молиявий \исобот.2. Молиявий \исоботларнинг элементлари.3. Бошкдрув органлари томонидан таксимланган эле-

ментлар.4. Аудит асосий максади, элементлари.5. Аудитнинг аник; максади, элементлари.Аудитнинг умумий мацсадини белгилашда аудитор-

нинг жавобгарлигини, этикасини ва мижознинг жа- вобгарлигини эътиборга олиш керак булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

АУДИТ УТКАЗИШНИНГ МЕТОДОЛОГИК МУАММОЛАРИ

Аудит текширувининг мо^ияти ва мазмуни.Аудит текширувининг мацсад ва вазифалари.Аудит текширув утказишнинг боскртчлари \амда тур-

лари.Аудит андозаларининг асосий тамойиллари ва мак-

садлари. Халвдю аудит андозалари.Ички хужалик аудитнинг андозалари.Аудит ва тафтишнинг асосий фарвдари.

Аудит текширувининг мох,ияти олимлар томонидан турлича талк,ин цилинади. Жумладан, Э. Л. Аренс, Ж. Лаббек аудитнинг мо^ияти туф исида суз юритиб, уни куйидагича таърифлайдилар: «Аудит — мураккаб жараён булиб, маълум ваколатга, мустацил аудиторлик касб малакасига эга булган киши томонидан амалга ош ири- лади ва хужалик тизимидаги рак,амлар ифодасига туша- диган ахборот й и гад и, ба\о беради, мамлакатдаги .тар- тиб кридаларига асосланиб, Уз хулосасини ёзиб беради».

Шу билан бирга, муаллифлар рак,амлар ёдамида ифодаланадиган мезон курсаткичларини хдм курсатиб утади. Жумладан, хужалик тизими ва текшириш даври- ни, маълумотларни туплаш ва бадолаш, аудиторлар- нинг мустациллиги, аудит текширувининг натижала- рини маълум килиш. Булар аудитнинг мацсад ва вази- фаларидан келиб чицади.

Россиялик олимлар А Д. Шеремет ва Суеилар аудит­нинг мо^иятини Россия Федерациясининг аудиторлик крнунларидан келиб чик,иб тахдил кдпадилар. Унда аудит ишбилармонлик фаолият курсатилган булиб, бух­галтерия учётини ташкил килиш, юргизиш андозалар- га мос эканлиги, шунингдек аудит — бу субъектлар молиявий а^волини, баланснинг актив ва пассив то- монларини текшириб, хулоса ёзиб бериш ва ба^олаш каби ишлар эканлигини кайд этади. Бизнингча, Э. Л. Аренс ва Ж. Лоббекларнинг фикри ^акицатга яц<н кури- нади. Купчилик олимлар таъкидлаганидек, аудит — бу корхоналарнинг фаолиятидаги «касалликлар»га ташхис куйиш ва уни тугатиш юзасидан «рецепт» (таклиф) беришдан иборат булиши керак. Аудиторлик хулосаси ва ундаги таклифлар аввало корхона эгаларига, унинг тугрисидаги ахборотлардан фойдаланувчиларга \ам д а бошк,а органларга керак булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудиторлик фаолиятини амалга оширишнинг маъ- лум к;оида ва тартиби мавжуд. Жумладан, хужалик субъектлари томонидан аудиторлар эркин танланиши, аудитор билан мижоз уртасидаги муносабатлар шарт- номага асосланиши, аудиторнинг мижозга хулоса ёзиш- га рози б^лмаслиги, аудиторлик текширувини амалга оширувчи аудитор билан текширилаётган корхона рах,- барлари шахсий муносабат асосида иш юритмаслиги лозим.

Аудиторлик текширувида объектив ва ишончли ах- борот воситалардан фойдаланувчиларни молиявий х^со- ботлар билан таъминлаш му^им шарт ^исобланади. Бо- зор ик^исодиёти даврида корхоналар мустакдп товар ишлаб чикарувчилар саналади. Шу боис бухгалтерия учётида акс эггириладиган маълумотлар, молиявий на- тижалар, т^лов к;обилияти купчилик юридик шахслар ва ходимларни кизик^ириши табиий. Бундай маълу­мотлар айникса, шерикчилик асосида ишлайдиган кор* хоналар учун купрок, зарур булади. Бу хил к^рсаткич тавсифномалар куйида кенг ифода этилган.

Бизга маълумки, бу тавсифнома маълумотлари би- ринчи навбатда корхона ра^барлари, мутахассисларга фойдаланиш учун берилади. Бозор ик,тисодиёти даври­да улар узаро шерикчилик асосида ишлайдиган ауди­тор ва аудиторлик фирмалари, молиявий масла^ат ма- салалари билан биржалар, диллерлар, юридик ташки- лотлар, хужалик фаолиятини тартибга солиб турувчи органлар, ахборот-матбуот агентликлари, савдо-ишлаб чикдрувчи агентликлар, касаба уюшмалари, илмий- тадкркрт ташкилотлари ва жамоатчилик учун х^м за­рур дир. Курсатиб утилган муносабат аудиторлик мето- дологияси жи^атидан аудитнинг умумий ма^сад ва ва- зифаларини ало^ида белгилаб олинишини такрзо кдлади. Бундан келиб чикддиган хулоса шундан иборатки, аудит технологияси буйича \а р бир аудит текшируви, масла- *атчи иши учун ало*ида-ало*ида максад ва вазифалар белгиланиши лозим. Бу мавзуда биз юкррида курсатил- гандек мацсад ва вазифаларни белгилаб оламиз ва ту- шунчалар берамиз.

Аудиторлик фаолиятининг самарали булиши, би- ринчи навбатда аудитор ва аудиторлик фирмалари учун, крлаверса, ракобатчилик шароитида мижозлар учун \амда жамият ва давлат бошкдрув органлари учун ри- вожланиш гаровидир.

Аудитнинг макради — мамлакатдаги конунчилик,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Шерикчнлик асосида ншлайдиган корхоналар фойдаланишн учун ах борот маълумотларн тавсифномаси

?заро шерикчи- тик гурухдари

К о р х о н ан и н г бирлаш тирган хужалик субъек- ти фаолиятига \иссаси

Кдйтим талаб Та\пил к,илиш предметлари

1. Маъмурият

2. Хиэмат кур- сатувчи ходим- лар

3. Мол етказиб берувчилар

4. Харидор ва мижозлар

5. Мулкдорлар

6. К арз берув­чилар

7. Давлат ор- ганлари ва б ю д ж е т д а н ташцари жам- гармалар

Бошцарув иши- ни билиши

Ме^нат так,си- моти асосида бажариладиган ишлар

Моддий бойлик ресурсларни ет- казиш

М а\сулот ва хизмат

Корхонанинг Уз капитали

Карзга олинган капитал

Жамият ривожи учун зарур маб- ламар

М е\натга \а к тулаш ва бошка рарб атлан ти - ришлар

Ме\нат )оди ва ижтимоий ша- роит

Шартнома ба- \олари

Шартнома ба- ^олари

Дивидентлар

Фоизлар

Соликлар ва бошхд бадаллар

Барча ахборот маълумотларн бош к,арувчи- ларга бериладн

Молиявий на- тижалар

М о л и я в и йа^вол

М о л и я в и йа*ьол

Молиявий на- тижа ва молия­вий а\вол

Тугатиш б а ­ланс курсат- кичлари

Молиявий на- тижа ва улар- нинг ЙИРИНДИ-си

аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи норматив хуж- жатлар асосида \амда шартномалар доирасида маълум бир икгисодий, хуЬкалик муаммоларини ечишга кара- тилган. Албатта, аудит билан аудиторлик фаолияти- нинг максади бир хил эмаслигини пайкаб олиш ки- йин эмас.

Аудиторлик фаолиятининг максади тушунчаси бош- кдча б^либ, у х^жалик субъектларининг бухгалтерия учёта, ^исоботнинг ишончли булишини, амалга оши- рилаётган хужалик, молия операцияларининг норма­тив хужжатларга мос келишини текширишдан иборат.

Молия хисоботлари куйидаги максадларда текши- рилади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

— молия ^исоботдаги маълумот курсаткичларини тасдикдаш ва ундаги мавжуд камчиликларни очиб таш- лаш;

— бухгалтерия учёти ва \исоботлари давридаги ха- ражат, даромад ва молиявий натижаларнинг аник,, объектив акс этгирилишини курсатиб бериш;

— хужалик субъектида бухгалтерия учётининг мав­жуд к,онун ва норматив хужжатларга мос равишда юри- тилиши, \исоботлар тузилишини назорат кдлиш, кор- хонага тегишли капитал активларига, тулов мажбури- ятларига методологик бах;о бериш;

— карзга олинган маблаклардан самарали фойдала- ниш, ишга солинмаётган захираларни а н и м а т .

Курсатиб утилган мак,садларни амалга оширишда аудиторлар вазифаларини белгилаб олиш хам катга ахамиятга эга. Жумладан, хужалик субъекти хисоботи- да барча актив ва пассивларнинг тула акс этгирилиши масаласи уз аксини топиши лозим:

— хисобот тузишда барча хужжатлардан фойдала- ниш (к^ш лок хужалик корхоналарида таннарх ^исоб- лаш услублари асосида к,илинганлиги);

— корхонанинг х,исоб рацамидаги мулкларни ба*о- лаш услубларининг кончал и к тугрилигини текшириш..

Бунда аудитор солик, ва солик,сиз туловлар учун корхона фойдасининг солик;к,а тортиладиган базаси т^рри аникданганини ало^ида текшириши, шунинг- дек, к^йидаги масалаларни аникдаштириши лозим:

— хужалик субъектида устав капиталини тулдириш буйича карорларнинг тула бажарилишини;

— синтетик ва аналитик учёт балансидаги актив хамда пассивлар бирлигини;

— дебитор ва кредитор кррзларнинг тула акс этги­рилишини.

Аудиторлар дебиторлик ва кредиторлик к;арзларини муддатли ва муддати утган царзлар ва мамлакат ичида- ги ва ташкрридаги дебиторлик хдмда кредиторлик карз- лари нуцтаи назаридан куриши лозим.

Аудитор уз хулосасини ёзишга тайёргарлик пайтида Куйидаги ‘масалаларга ало^ида эътибор килади:

— хужалик операцияларининг корхонада учёт сиё- сатига мувофик акс этгирилиши, мулкларни бахдпаш- нинг тугри ташкил кдлинганлигини;

— \исоботда даромад ва харажатлар цамраб олин- ганлиги;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

— жорий йил харажатларининг даврлар ва иктисо- дий мазмундан келиб чекланганлиги;

— аналитик учёт айланма кайдномалари х,ар ой- нинг биринчи санасида тузилганлиги.

Аудитор хулоса ёзишда алохдда эътибор бериш ло- зим булган масалалар:

— ^исоботнинг фойлаланишга ярок^илиги (моддий- товар умумий кийматининг корхона э^гиёжидан келиб чициши);

— \исоботнинг асосли эканлиги (моддий-товар кий- матининг кисобот ва балансда т£ла акс эттирилиши);

— ^исоботнинг тугалланганлиги (моддий товар кий- мати за^ираларининг т$три ^исобланганлиги балансда курсатилганлиги, балансга Узгартиришлар киритилган- лиги);

— ^исоботни ба^олаш, моддий-товар киймати кол- диганинг сумма ва микдор жихдтидан балансга мос келиши;

— \исоботда хужалик маблакларининг т^ф и тур- кум ланганлиги (м оддий-товар ки м атл и кл арн и н г счётларда туф и акс эттирилиши);

— ^исоботда таксимот ишларининг туф и бажарил- ганлиги (моддий-товар кийматининг сотиб олиниши ёки сотилиши даврлар б^йича х^соботда трри таксим- лаб курсатилганлиги);

— \исобот тузишда белгиланган тартиб ва коидага риоя килинганлиги (моддий-товар кийматлари йигсш- дисининг бош дафтардаги суммага мос келиши);

— ^исоботда барча масалаларнинг т^лик берилган- лиги (моддий-товар кийматининг методик жщатдан туфи ба\оланиши ва х^соботларда акс эттирилиши).

Аудиторлар аудит текшируви жараёнида хужалик субъектларига назарий ва амалий масалаларни ечиш б^йича куйидагича ёрдам курсатиши зарур:

— хужалик операцияларининг конунийлигини, бух­галтерия х^соботларининг т^ф и юритилганлигини тек- шириш;

— бухгалтерия учётини ташкил килишга;— бозор иктисодиёти шароитида бухгалтерия учё-

тининг т^ф и тузилишига;— солик ва соЛиксиз -фю вларнинг режалаштири-

лиши ва кисобланишига амалий ёрдам бериш;— учёт ва назорат молиялаштиришнинг долзарб ма-

салалари буйича масла^ат хизмати курсатади;— хужалик фаолиятини та\лил этиш ва бадолаш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

— таъсис хужжатларнинг мал акали асосда тузили- шига кумаклашиш;

— келажакда хужалик юритишда ишончли шерик- ларни топиш;

— ахборот маълумотларини мижозларга Уз ваксила етказиш ва \оказо.

Аудит текширувини утказишда уни амалга ошириш боскичларини билиш катта а^амиятга эга.

Аввало, аудит текшируви буйича иш \ажмини, яъни куламини белгилаб олиш зарур. Бунда аудитор фаолия- ти \ак,идаги цонунлар ва бошкд норматив \ужжатлар, мижозлар билан тузилган шаргнома шартлари эъти- борга олинаЛк Мазкур иш бухгалтерия учёти, ички хужалик назорати, корхонанинг хужалик ишлаб чик£- риш ва молия фаолиятини уз ичига олади ва текши- риш объектлари \ак,ида етарлича маълумотлар олиб Урганиш, хулоса ёзиш муддатини белгилаш билан ре- жалаштирилади.

Иккинчи боск,ич аудит ишлари режасини тузиш хисобланади. Яъни тахминий та\лиллар асосида кдли- надиган ишларни ба\олаш, бу ишга жалб к,илинадиган мутахассислар руйхатини тузиш, текширувни бажариш муддатини аниедаш зарур. Аммо шуни ало\ида к,айд кдииш лозимки, ишга мутахассис жалб килинса *ам аудиторнинг масъулияти тула сацданиб колинади.

Учинчи боск;ич корхонадаги бухгалтерия учёти ти- зими ва ички хужалик назоратини ба\олашдан иборат. Асосий эътибор хатоларнинг булмаслигига, молия ^исо- ботларидаги маълумотларнинг ишончлилигига карати- лади.

Туртинчи бос^ич барча маълумотларни туплаш, аудиторлик текширув якунларини тасдиедашдан ибо­рат. Бешинчи боск^чда тасдикданган маълумотларни тегишли ^ужжатлар билан расмийлаштириш лозим. Ни\оят охирги босцич, бу аудиторлик текшируви яку- ни буйича хулоса ёзиш ва \исобот тузишдан иборат. Бунда аудитор хулосасининг амалдаги к;онунчилик ва тартибга солувчи норматив хужжатларга мослиги баён этил ад и, ёки хулоса ёзмасликка ^онуний асос курса- тилади.

Аудит текширувини утказишда бажариладиган иш- лар хажмини белгилаб олиш масаласи мухим х,исоб- ланди. Масалан, агарда молиявий хисоботни аудит тек- ширувидан Утказиш мацсад кдлиб олинган бупса, мо­лия \исоботидаги барча маблаглар, уларнинг манбала-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ри, дебитор, кредитор одэзлар, молиявий натижалар, даромад ва айланма маблаЕларни (энг камида 5 ф оизи, иктисодий нисбий курсаткичларнинг камида 3—5 йил- лик маълумотлари) текшириш ишлари белгилаб оли- нади. Бунда корхонанинг авансланган капитали, ким- матба^о кргозларнинг дивиденд суммалари буйича барча зарур маълумотларни íihfmuj, та\пил кдтиш назарда тутилади.

Аудиторлик фаолиятини амалга оширишда аудит текширувининг турларини фаркдай билиш зарур. Аудит турларига куйидагиларни санаб утиш лозим:

а) ички аудит текшируви;б) таш^и аудит текшируви.Ички хужалик аудит функционал амалга ош ирили-

шига караб бошк,арув ёки ишлаб чикрриш аудитига булинади. Бундан ташкдри, хужалик фаолияти аудити, норматив хужжатлар талабига мос келувчи аудит, м о­лиявий ва махсус аудит, мажбурий аудит ва ташаббус билан амалга ошириладиган аудитларни санаб утиш мумкин.

Мажбурий аудит давлат бошкдрув органлари буй- руги билан амалга оширилади. Шунингдек, дастлабки ва келишилган аудитлар мавжуд. Дастлабки аудит ми- жоз билан келишилган долда утказилади, кдйта утка- зиладиган аудитлар хам булади.

Аудитнинг ривожланиш боскичларининг куйидаги хиллари мавжуд:

а) тасдикдовчи аудит;б) тизимли-мулжалланган аудит, яъни ички назо-

ратнинг самарадорлигини аникдашга каратилган тек- ширув;

в) таваккалчиликка асосланган аудит, яъни аудит текшируви.

Таваккалчиликка асосланган аудит текшируви куйи- дагича:

1) Бухгалтерия хисоб-китоб хизмати аудиторлари (асосан энг катга бошкарув назоратчилари).

2) Солик инспекторлари, давлат бюджета буйича текширувни амалга оширувчи малакали мутахассислар.

3) Ички хужалик аудиторлари.4) Кдсамёд кдлган бухгалтерлар (улар аудиторлик

фирмалари томонидан молия хисоботларини текш и- риб, аудит кил ад и.

Аудит мазмунан куйидаги йуналишларга эга:банк аудити;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ижтимоий сутурта аудити;биржа аудити;бюджетдан ташкдри жамгармалар аудити;инвестиция муаммолари аудити.Аудиторлик андозалари аудит талабларига мувофиц

ташкил топган сифат курсаткичларга жавоб беради.Фикримизча, ташки ва ички аудитлар фаркини

кенглигича ёзиш маъкулдир (55-бетдаги жадвалга кдрал- син).

Аудит андозаларининг асосий тамойиллари куйида- гича:

— аудиторлик текширувининг сифатли булишини таъминлаш;

— аудиторлик фаолиятига илмий-тадкик;отчилик натижаларини жорий килиш;

— аудиторлик маълумотларидан фойдаланувчилар- га аудиторлик текширув жараёнларини тушунтириш;

— аудиторлик касбини оммалаштириш;— мижозлар билан малака асосида музокаралар олиб

бориш;— аудиторлик текширув жараёнларида элементар

алокасини таъминлаш ва \оказо.Халкрро аудиторлик андозалари куйидагиларни уз

ичига олади:— молиявий ^исобот текшириш хджми ва мак,сад-

ларини белгилаш;— аудит Утказиш буйича розилик хатларини олиш.Аудит утказишнинг асосий тамойилларида ишга

масъулият билан к а р а т , объектив, мустакил билиш, ваколатлилик, корхона сирини ошкор кдлмаслик, за- рур малакага эга булиш, аудиторлар текширув натижа- ларидан фойдаланиш, уларни режалаштириш, хужжат- лаштириш, аудитор учун маълумотлар олишнинг учёт тизимини, ички хужалик назоратини текшириш ва ху- лоса ёзиш;

— аудитни режалаштириш;— бошкэ аудиторлар иш натижаларидан фойдала­

ниш;— корхонапаги бухгалтерия ^исоби тизимлари ва

ички хужалик назоратини бадолаш;— аудит сифатини назорат килиш;— аудит текширув маълумотларини оЛиш;— хужжатлаштириш;— ички хужалик аудиторлар текширув ишларидан

фойдаланиш ва уни ба\олаш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Омиллар Ички хужалик аудити

Ташки аудит

Куйилган вази- фалар

Т е к ш и р у в н и н г хджми, мак,сади кор- хона бошцаруви то- монидан куйилади

М иж оз билан аудитор уртасидаги шартномага му­вофик белгиланади

Аудит текши- рув объектлари

Айрим функционал вазифаларни ечиш, улар юзасидан текши- рув ва тадбирларнинг ахборот тизимини белгилаб олиш

Асосан учёт ва ^исобот ти- зимлари кай тарзда экаи- лигини куриш

Максад Корхона ра\бари то- монидан белгиланади

Аудит х,акидаги конун ва бош ка норматив-техник \ужжатлар талабига муво­фик белгиланади

Ф ойдаланиш к у р о л л а р и (манбалари)

Аудитор томонидан танлаб олинади

Умумий кабул килинган аудиторлик андозалари би­лан белгиланади

Фаолият турла- ри

Бажариш фаолияти Ишбилармонлик фаолияти

Ишнинг уюш- тирилиши

Корхона ра^бари то­монидан цуйилган топширик бажарилади

Кабул килинган андоза ва Кридалар асосида аудитор то­монидан белгилаб олинади

Муносабатлар Р а\б ар томонидан уюштирилади

Тенг шериклик асосида мустакил белгиланади

Субъект Корхонада ишлайди- ган моддий, мансаб- дор шахе

Махсус малака га эга бул- ган ваколатли ишбилармон

Малака Корхона рах,бари то­монидан унинг кдра- шига мувофик аник,- ланади

Давлат органлари томони­дан тартибга солинади

\а к т^лаш Штат жадвали буйича Шартнома буйичаЖавобгарлик Ра^бар олдида Уз ман-

саб мажбуриятларини бажариш

К,онун ва норматив луж- жатларга мувофик; мижоз олдидаги мажбурияти

Услублар Аудит утказиш техно- логияси асосида була- ди, факдг аницдик даражаси буйича фаркланади

Бошка юридик шахслар билан боглаб текшириш

Хисоботлар Ра\барга \исобот бе- ради

Ахборот агентликларида эълон килиш, мижозга уз хулосасини етказиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

— хатоларни ва к^шиб ёзишни аникдаш;— та^лилий текширув;— аудиторлик хулоса ва \исоботларни тузиш ва

хрказо. Уларнинг умумий сони 29 та.Ички хужалик аудиторлик стандартлари:— розилик буйича аудит максадини белгилаш;— бизнес-режа ва ишларга ш ар\ бериш;— корхонадаги бизнес таваккалчиликни бахдлаш;— ички аудитни ба^олаш, унинг стратегик йуна-

лишларини белгилаш;— аудиторлик текширув стратегиясини белгилаш;— ички хужалик аудиторлик хизматининг самара-

дорлигини белгилаш.Аудит ва тафтиш уртасидаги фарцлар

Му^им белгилар Аупиг Тафтиш

Ма^садлар Хужалик юритишда аник^анган камчи- ликларни суруртали бздолашни ва маъ- лум даражада шунга б о ти к хужалик опе- рациялари якунла- рини урганиш

Корхонада аник_ланган, Узаро боти к камчилик- ларни бартараф этиш

ХУКУКчилик Фук,аро;тр хукукдш хужалик шартнома- лари асосида билиш

Маъмурият \укуки к.о- нунлар, йурицномалар асосида юкори ташкилот- ларнинг буйруклари ва давлат органларининг фармойишларига муво- фик, амалга ошириш

Илмий билиш им конияти ва манбалари, во- сита таъминоти

Мижознинг молия- вий хисоботларидаги маълумотларнинг ишончли эканлиги- ни текшириш

Амалга оширилган хужа­лик операцияларининг конунийлигини ани^паш ва ходимлар томонидан урирлик ёки узлаштириш- ларга йул куйилмаётган- лигининг йУклигкни аник^аш

Объективлик Мижознинг тулов к,обилиятига богпа- ган \олда, молиявий а\волнинг ёмонла- шуви сабабларини билиш

Корхонада учёт сиёсати- нинг бузилишини Урга­ниш

Бошкэрув функ- цияси

Маъмурият билан Алоцалар вертикал

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ихтиёрийлик ва го- ризо нтал алокдлар

булиб, корхона маъмури- ятини тайинланиш и ва огщлантирилиши

Х и зм атга \ак, тулаш принци- пи

Аудиторлик хизма- тига э>^гиёж сезиб, уни ча^ирган мижоз *ац тулайди

Давлат ёки бошцэ орган- лар мулки булса, ю крри органлар тулайди

Амалий топши- рикдар

М ижоз янги пул жалб хдпувчи пас- сивларни (инвестор креди тор) т о п и б тулов крбилиятини оширади, чора-тад- бирлар кУради

Хужалик тизими буйича мулклар Уз активлари сак,- ланишини таъминлайди, Угирлик ва талон-торож- нинг олдини олиш чора- ларини куради.

Харажат ва на- т и ж а л а р н и н г етарли булиши

Е тарли д араж ада молиявий натижага эришиш учун ак,ч- идрок билан маб- лагларни сарфлаш ва сарфлар нисбати- ни кУриш

Етказилган зарарлар саба- бини аникдаш, *ар бир айбдор буйича зар ар н и белгилаш

Натижалар Аудиторлик хулоса- си ва мижозга бе- риладиган таклиф- лар

Тафтиш далолатном аси , ташкилий хулосалар, за- рарларнинг ундирилиши- ни назорат кдлиш

1) Умумий коидалар; 2) Асосий тушунча ва улар- нинг белгилари; 3) Стандарт мо^ияти; 4) Амалий ило- валар.

Аудиторлик фаолияти ^акддаги конунда аудит идо- раларда мавжуд булган тафтиш урнини босмайди деб курсатилган.

Тафтиш давлат ик^исодий \аётидаги асосий бошкд- рув функиияси \исобланади. Аммо барча дарслик ва кулланмаларда аудит текшириш тафтиш урнини бос- маслиги ало^ида таъкидланди. Шунинг билан бирга- ликда аудит тафтишнинг умумий томонлари \амда улар Уртасидаги фаркдар тула курсатиб берилган.

АУДИТНИНГ УМУМИЙ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Аудит текширувинянг бошланпп боск^ичи.Аудит текширувинивг страте гияси.Аудит текшириш технологияси.^албакилик ва хатолар.Аудит текширувининг тугалланиши.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудиторлик фаолиятида таваккалчиликни камайти- риш учун маълум бир мижозни танлаш лозим. Акс хрлда аудиторнинг обруйи тушади, корхонада маъна- вий ва моддий ^ийинчиликлар юзага келиши мумкин.

Мижоз танлашда куйидагиларга эътибор бериш ло­зим:

— тармок, тавсифномасига;— аудиторлик текширув натижаларидан цанчалик

фойдаланиши;— ра^барларнинг малакаси;— аудиторлар иш калами мураккаблиги, аудитор­

лик таваккалчилиги;— аудиторлар алмаштирилган булса, унинг сабаб-

лари;— олдинги аудиторнинг хулосалари;— солик, инспекцияси билан мижозлар муносабати;— турли ташкилотлардан олинган тавсиялар;— бухгалтерия учётининг а^воли;— ички хужалик аудиторлик фаолияти.Аудитор ва мижоз билан муносабатлар расмий ва

норасмий булади. Мижоз ва аудитор уртасидаги узаро шартнома мазмунининг тартиби хамда йуналиши:

а) шартнома шартларини белгилаш;б) хукук, ва мажбуриятлар;в) шартномани бекор кдлиш тартиби;г) ишни топшириш;д) шартнома буйича ^исоб-китоблар;е) к^шимча белгиларни аниклаш;ё) банк реквизитлари ва манзилгох,;ж) томонларнинг манзилго^и.Аудиторлик хизматини ба^олаш тартиби: 1) аккорд-

мукофот; 2) вактбай; 3) ишбай; 4) натижа буйича тулов; 5) комбинациялашган тулов.

Аудитор билан мижоз Уртасидаги ёзма мажбуриятлар шакли

т/р Бажариладиган вазифалар Ким бажаради Качон

1. Аудит объектлари2. Аудиторнинг жавобгарлиги3. Мижоз томонидан зарур

маълумотларнинг берилиши4. Норматив хужжатларни урганиш5. Аудит хулоса6. Хатоларни аниклаш7. Таваккалчилик8. Аудиторнинг сир са^угаши

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

9. Ёзма ахборотлар бериш10. Ёзма мажбуриятларнинг мижоз

томонидан тасдицланиши11. Бошцэ к?шимча ишлар

Бу аудитор билан мижоз жавобгарлигини ифода- ловчи хужжатлардир. Аммо шуни кайд цилиш керакки, агар мижоз билан аудитор уртасида тушунмовчилик, ноаник^иклар пайдо булса, Узаро келишиб к^йта тузи- лиши лозим.

Умумий аудитор текширувларини режалаштириш, аудиторлар молия \исоботлари учун 2 \афта муддат берилади.

Режалаштиришда асосан куйидагиларга эьтибор царатилади:

а) мижоз фаолияти туррисида маълумот йигаш;б) ички аудитнинг ба\оланиши ва таваккалчилиги;в) аудиторлик текширувининг мо^иятини чу^ур

очиб бериш, молиявий ишлаб чикдриш.Аудиторнинг икки хил ёзма режаси булиши лозим:а) тахминий иш хажмини;б) тахминий иш режаси.Ахборотларни йигишда эътибор килинадиган омил-

лар:а) ахборотлар маълумотлари;б) бино ва асосий участкаларни куриш;в) ташци ва ички \исоботларнинг матбуотда эълон

Килиниши.Айникса, ички ва ташки аудит буйича умумий са-

воллар, мулкчилик, акция фаолиятининг асосий стра­те гияси, директор кенгаши ва бошцарув, хужалик опе- рациялари, молия, маркетинг масалаларига кенг урин берилади.

Корхона фаолиятининг шарти куйидагиларни уз ичига олади:

1. Корхона фаолиятини чукур тушуниш, бошкдрув ходимларининг ёлгон ахборот беришдаги таваккалчи- лигини урганиш.

2. Корхона фаолиятига та\пилий тарзда нарх бе­риш, жорий молиявий *олат та\пили.

3. Корхона \исоб сиёсатини тушунтириш.4. Моддий-товар бойлик, ик^исодий \одисанинг мо-

\иятини ба\олаш (аудит айрим ижтимоий \одисалар- нинг четланиш даражаси ва молия курсаткичларининг тавсифини бериши мумкин).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Ташк,и ва ички аудитга таъсир цилувчи омиллар. Ташки омиллар: а) макроик^исодиёт омиллари: асо- сий фаолият (Усиш, пасайиш); халкрро савдо, тариф ва тусикдар; солик^а тортишнинг узгариши; таш^и на- зорат тизими; давлат сиёсатининг Узгариши; баркдрор- лик, компаниянинг фоиз ставкалари; истеъмолчи ха- ридорнинг тугатилиши, кимматбадо кргозларнинг таъ- сири; б) тармок, омиллари: тартибга солиш со\аси (ку- тилган к,онун, экология ва бошкдлар): и^гисодий шарт- шароитлар (тармок, к^ск^риши, рак;обат, бозорнинг то- варга тулиши); в) мехмат омили: ме\нат шароитлари, ишсизлик даражаси, малака.

Ички омиллар: уларнинг умумий томонлари (кор- хона тарихи, бизнес таркиби, ишлаб чицариш фаоли­ят турлари, бизнеснинг тез ривожланиши, турли хил келишмовчиликлар, ра\барнинг корхона \а^идаги, ри- вожланиш тенденцияси борасидаги фикрлари, рах,бар- нинг гамхурлиги, аудитдан кутилган натижалар); мулк- чилик (Уз капитали, акциялар ва уларнинг курси); кор- хонанинг асосий фаолият стратегияси (сотиб олиш ре- жаси, ишлаб чицаришдаги узгариш, капитал сарфлар, режалаштириладиган бозор, соли к).

Бош кару в кенгашларида: мустакдллик даражаси, кенгаш фаолияти, ходимларни узи бажара олмайдиган ишларга мажбурлаш каби масалалар куриб чикдлади.

Хужалик операциялари (асосий ма^сулотлардан фой- даланувчи мижозлар) ма\сулот ишлаб чицариш бос- кичи ва услублари, ишлаб чикариш цувватининг жой- ланиши, назорат даражаси, таннарх омиллари, мол етказиб берувчилардан кредит олиш, ишлаб чикдриш куввати, ишлаб чикдриш даврини уз ичига олади ва ало^ида урганилади.

Шунингдек:— молия (пул келиш манбалари, инвестиция, фой-

да, банк операциялари лизингидан фойдаланиш, тулов- лар кафолати);

— маркетинг (асосий харидор ва бозор, сотувчи, харидор, молиявий а^вол, мижоз рак,обатчилари, бо­зор барцарорлиги, реклама, таваккалчилик);

— ходимлар (танлаш, иш хэци, кунимсизлик, ол- динга силжиши) масалалари \ам куриб чикдлади.

Аудитнинг моддий мо\иятини ба^олаш:1. Индектив ёндашув, \ар бир курсаткич ва кейин-

чалик умумийликка бориш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

2. Дедуктив ёндашув, аввало умумий хатолар аник,- ланиб, кейинчалик хусусусийликка утиш.

Аудиторлик таваккалчиликнинг икки услуби мав- жуд: а) ба\олаш; б) микдорлардан фойдаланиш;

Ар=ЧрхКрхПр,Ар — аудитор таваккалчилиги;Чр — аник, таваккал, ички учёт, назорат;Кр — ички аудитор назоратининг самарасизлиги;Пр — тестлаштиришнинг самарасизлиги.Ички назорат тизимини ба\олаш цуйидагилар асо-

сида булади: учёт тизимининг самарадорлиги, \ак,ик,ий ва хужжатли назорат.

Шартномалар узининг таркибий кисми жи\атидан одатда етти кдосмдан иборат б^лади: а) шартноманинг предмети; б) томонларнниг ^укук ва мажбуриятлари;в) шартноманинг бекор цилинишида томонларнинг жавобгарлиги; г) ишнинг топширилиши; д) шартнома буйича \исоб-китобларнинг амалга оширилиш тарти- би; е) кушимча шартлар, ж) шартнома тузувчилар- нинг манзилго^и ва тасдиги. (шартнома илова кдлина- ди).

Аудиторнинг мижоз олдидаги ёзма мажбуриятлари

Шартнома кушимча жужжат булйб, аудиторнинг му- рожаат к,илган корхона маъмуриятига текшириш утка- зиш юзасидан ёзма розилик хатидир. Бу хужжат ауди­тор томонидан мижозга юборилади ва мижоз томони- дан тасдикданади.

Хатда корхонадаги бухгалтерия учётининг амалдаги норматив актларга мослиги, объективлиги, антуш ги ва ишончлигининг мазмун жи\атидан назорати тест саволларига жавоб бериш курсатилади:

а) аудит щамраб оладиган объектлар ва унинг \аж м- лари (бухгалтерия, молиявий ^исоботлари, мазмуни, бажариш муддати);

б) мижоз томонидан бериладиган маълумотлар учун жавобгарлик;

в) аудит текширувининг чегаралари (к>онун ва бошка норматив — хужжатлар асосида);

г) аудитор хулосасининг \амда \исоботининг тур- лари, умумлаиггириш тартиби;

д) ички назоратдаги хатолар, камчиликларнинг та- ваккалчилик й^ллари билан аникданмай крлиши;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

е) аудитни утказишда бухгалтерия учёти ва бошкд жи^атлардан маълумотлар олишга имконият берили- ши;

ж) аудиторнинг корхона тижорат сирини саклаш мажбуриятлари ва бошкалар (режа, ёзма ахборот, аудит утказиш муддатини тасдиклаш).

Аудит текширув стратегиясида маълумотларни элек­трон машиналарда ишлашга катта эътибор берилади.

Шунингдек, ишчи экспертлардан фойдаланиш \ам кузда тутилади (масалан, асосий воситаларни ба\о- лаш).

Аудиторлик дастурлаш аудитини Утказишда катга рол уйнайди.

1. Дастурлаш куйидаги омилларни уз ичига олади:а) аудиторларнинг иш графиги;

Ичкн назорат тизимининг асосий воситаларм

Со*алар Назорат ричагларининг асосий саволлари

Сотиш, карздорлар ва пулнинг келиши

Харидкредиторлари ва тУлов

Иш \а^и ва пул маблагларининг кирими

Товарларни жунатиш э^гимоли;Счёт-фактурасиз жунатишПул туламаса \ам жунатишСчёт-фактурасидаги хато ва камчиликларСчётларда крйд кдлмасдан сотишНотурри ёзувлар (мижоз ёки кредит кррздор-лар билан)Банкка топширмасдан пул олиш Умумий сотиш хджмининг купайиши Санкцияланмаган тартибга сотиш НотУфи цисоблашРегистрларда ёзувларсиз пайдо булган дебетор КЭрзларКдозсиз \ам булиши мумкинми?Туловлар (бажариш мумкинми?)Бухгалтерия проводкаларининг нотугрилиги Асосий воситаларни сотиш ва олиш э^гимоли Накд пулни узлаштирши мумкинмй? Бажарилмаган ишларга \ак, тулашнинг мум- кинлигиМукофот ва рагбатлантиришнинг конунсизли- гиСолиедарнинг нотурри туланиши Нотурри ижтимоий сурурта

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Ишлаб чицариш захиралари ва ту- галланмаган иш ­лаб чицариш

Бошк,арув ва \исоб-китоблар

Туловларни. нот^три амалга оширув доллары Тулов ведомостлари ёки ведомостлар туловлари Бош*# хатоларМоддий товар цийматликларининг йуколиши У трл и к ва йУкотувларни нотугри )^ужжатлаш- тиришТугалланмаган ишларни кУрсатиш Ишлаб чикариш сарфлари устидан етарли на- зорат булмаслиги Журналлардаги нотугри ёзувлар Ёрдамчи китоб, дафтарлардаги нотугри ёзув­ларБухгалтерия регистрларидаги хатолар Бошкдрувчилар назорати

б) аудитни амалга оширишда амалга оширилади- ган ишларнинг аник; белгиланиши (бажариладиган *ар бир иш ёзилади);

в) аудит буйича ишнинг назорати (шерик, ассис­тент, ёрдамчи, менежер, кагга ва кичик ходим назо- рат кдлинади);

г) текширув операциялари тести;д) аналитик жараён тартибидаги ишлар.II. Аудитор танлови:а) олдинги тажрибага асосланиб бадолаш;б) статистик методлар асосида э^тимоллик услуб-

ларидан фойдаланиш.III. Аудитор иш сифати устидан урнатиладиган на-

зоратнинг икки йуналиши:а) аудитор текшируви устидан назорат;б) умумий сифат назоратлари.IV. Аудиторлик ахборотлари ва уларнинг тасдикда-

ниши:V. Аудитни ^ужжатлаштиришда аудиторнинг иш пап-

каси булиши лозим. Уни купинча «досье» дейилади ва жорий хдмда махсус булади.

VI. Аудит текширувининг услублари: \ак,икдой назо­рат, тасдиклаш, ^ужжатли текширув, суров, юзлашти- риш, тергов кабилар.

VII. Аналитик ишлар, коэффициент таккословлар, баланслаш методи, регрессия тадил.

VIII. Корхона \аракатини ба^олаш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудитни режалаштириш.Аудитни тахминий режалаштириш.У мумий ахборот маълумотларни йипнп.Мижознннг юридик мажбуриятлари хакнда маълу­

мотларни олиш тартиби.Аудитни режалаштириш халкдро стандарт буйича

амалга оширилади. Агарда аудит учун ассистент були- ши зарур эканлигини хисобга олсак, назорат учун хам ишнинг режали булиши талаб цилинади. Режалашти­риш куйидаги учта сабабга кура амалга оширилади:

а) маълумки, сифатли аудит учун аудитор етарли маълумотларга, аудит мацсадга эришиши ХУКУКИЙ маж- буриятларни максимум кдлиши, яхши малакага эга булиши керак;

б) аудит бундай текширишларни утказиш учун маъ- лум вак г сарфланишини аникдаб, рацобатда банкрот б^л мае лиги, яхши тасаввурга эга булиши зарур;

в) мижозлар билан белгиланган тартибда алокдаа булишини таъминлаш, интизом ёки шартномалар бу- зилиши юзасидан даъво билдириши учун хам режа­лаштириш лозим.

Тажрибалар режалаштириш беш хил булишини курсатиб келмокда:

1) Тахминий режалаштириш.2) Умумий зарур ахборотларни йигиш.3) М ижознинг юридик мажбуриятлари кулами

хакдда ахборот йигиш.4) Мизождаги ички аудит тизими ва унинг тавак-

калчилигига бахо бериш.5) Мижоз бизнеси ва ички аудит сохасидаги тавак-

калчилигини бахолаш.Бу масаланинг бошланиш нук^аси хисобланади. Тах­

миний режа куйидагиларни уз ичига олади: аудитни бошлаш ёки уни мижозга доимий етказишни тавсия кдлиш, мижознинг аудит учун буюртма беришни асос- лаш (сабабини аниедаш), уни бажарувчи ходимларни белгилаш, аудитор мажбуриятларини аникдаш ва ёзма мажбуриятларни белгилаш:

а) мижоздан аудитни бошлаш учун розилик олиши ёки булмаса, хисоботни аудит давом этгириш. Бу соха- да ракрбатда булиши, мижозлар билан алокаси, юри­дик ва малака жавобгарлиги, гонорар, аудиторнинг тавсифи ва бошкдлар (купрок бухгалтер касби). Бунга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

янги мижозни урганиш олдинги уринга кучади, авва- ло фирма хакдда маълумотларга эга булиши, унинг кулланилиши >*акдда таклиф бера олиш ва хоказо:

б) сир сак^аш. Корхоналардаги технология ва ти- жорат махфий сирларини махфий тутиш.

Эски мижозлар \ар йили ёки доимий \олда \исобот- ларни аудит кдпишни давом этгиришнинг зарурлиги:

а) мижознинг (аудиторнинг) узини тута билиши \акддаги талабларнинг асосланиши, бунда икки омил катга а^амиятга эгадир: 1) молиявий \исоботдан фой- даланувчилар э^тимоли; 2) ундан фойдаланишнинг а^волига нисбатан муносабати;

б) аудит учун ходим танлаш. Аудитнинг самарали булиши ва зарур стандартларига жавоб бериши ходим танлашга бопшкдир. У тегишли малакага эга булиши керак;

в) аудитор томонидан ёзма мажбурият тузилиши лозим. Бу — мижоз билан тузиладиган шартнома санала- ри. Унинг шартлари ёзма маълум кдлинади. Мазкур масала мижоз билан аудитор уртасидаги битам демак- дир.

Мижознинг фаолият тармоги, бизнеси \акдца маъ­лумотларга эга булиш лозим, жумладан, умумий маъ- лумотларни олишда куйидагиларга эътибор бериши за- рур:а) мижознинг крйси тармок^а мансублиги ва биз- нес-режаси, интерперивати, адабиётлар хусусиятлари, жамгармалари, маркетинг масалалари ва хоказо;

б) мижоз жойлашган биноларни куриш (саволлар топиш, жавоб олиш);

в) компаниянинг сиёсатини куриб чи^иш (кредит, молия, ички аудит тизимларга эга булиши \акдца);

г) идентификация: узаро боглик, томонлар (корхо- на, орган ва ташкилотлар алокдси);

д) ходимларга талаб ва унинг ^ондирилиши.

Аудиторлнк ахборотлари ва уларни тасдик^аш

Аудитор томонидан корхона фаолияти хасида, хато- лар, унинг ра^бари, ходимлари тугрисида ахборот йи- ™ш аудиторлик текшируви бошлангунга кддар амалга оширилади. Шу ахборотларнинг катга кисми хужжатлар булиб, бу улардан олинган нусхалардир. Шу боис \ам улар аудитор учун тасдицдаш воситаси булиб хизмат цила- ди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудиторлик тасдикдаш — бу йигалган ахборотлар аудитор текширувини якунлашнинг к,онуний асоси \исобланади.

Аудиторлик тасдиклаш икки хил булиши мумкин:а) релевант ва етарли даражада тасдикдаш;б) релевант тасдицлаш — бу бирон-бир му^им му-

аммонинг ечимидаги ута к^мматли ахборот ^исобла- нади. Етарли даражада тасдицлаш эса *ар бир конкрет долатда вок;еаларни ба\олаш учун асос булиши мум­кин. Бундан ташк.ари аудиторнинг ахборотлар олиш жи^атидан тасдиги мавжуд б^либ, у ички, ташк,и ва аралаш булиши мумкин.

Аудитор ахборотларни йигиш даврида куйидаги тад- бирлардан фойдаланса б^лади:

а) мижознинг ^исоб-китобларини арифметик тек- шириш;

б) кузатиш ёки чуцур инвентаризацияда кртнашиш;в) х$Ькалик операцияларининг счётларда акс эгги-

рилишининг реаллиги, уларнинг учинчи томондан тас- диеданиши;

г) огзаки сураш, натижа б^йича ёзма такдимнома олиши;

д) дажатларни текшириш;е) та\пилий ишларни амалга ошириш тадбирлари,

яъни барча и^тисодий к^рсаткичларнинг бом ани т да- ражасини урганиш (масалан, \исоботдаги курсаткич- лари, баланс, моддаларнинг богланиб тасдикданиши).

Аудиторлик текшириш услублари

Аудиторлик текширувини утказишнинг асосий ус- лубларига куйидагиларни киритиш мумкин: а) х,ак^к,ий текшириш; б) текшириш якунларини дасжатлар би- лан тасдикдаш; в) кузатиш; г) суров; д) механик жи- Хатдан аникдигини текшириш; е) та\пилий тестларни белгилаш ва бажариш; ж) ахборотларни узлуксиз эле- ментар б^йича караб чикиш); з) изланиш; к) махсус текшириш (маълум мутахассисларнинг ииггирокида тек­шириш); л) юзлаштириб текшириш.

Аудиторлик текширувини утказишда ташкилий жи- х,атдан \ам услублар булиши мумкин: а) аралаш тек­шириш, б) танлаб текшириш; в) аналитик текши­риш; г) комбинациялашган текшириш. Аналитик тек- ширув тутрисида шуни ало^ида кайд к,илиш лозимки, бу тушунча ^алкдро аудиторлик андозаларида ишла-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

тилса-да, у ик^исодий та\пилни баён 1 илиш ва ри- вожланиш тенденциясини белгилашдан иборат.

Аналитик тадбирда куйидаги услублардан фойдала- нилади: а) фоизли такдослаш; б) коэффициентли та\- лил; в) балансли услуб; г) регрессивли та\лил.

Айрим х,олларда аудиторлик текширув даври даво- мида корхона банкрот булиб к,олиш холлари хам були- ши мумкин. Шунинг учун ^ам аудитор корхонанинг яшаш крбилиятини алохида Урганиши лозим. Бунда корхонадаги ишлаб чикррилаётган ма\сулотлар микдо- ри, сифати, сотилиши, фойдаланишлик даражаси, мех- нат унумдорлиги, тугатилиш баланси, хуллас олган- да— харажат — фойда — \ажм динамик тахдил кили- ниши лозим. Бунда банкротлик сабабларини Урганиш ало\ида урин тутади.

Бахолашда куйидаги саволларга жавоб топиш за-РУР:

а) корхонанинг молия а\воли кэй холатда?б) банкротлик холати аницми?в) банкротлик \олати юз берса, ундан чмдии им-

конияти борми?г) бу масалаларни аудиторлик хулосасида кдндай

акс эггириш мумкин?Бундай шароитда актив ва пассив аудиторлик тек-

ширувлари булиши мумкин.Аудитор молия ва бошкд хисоботларни текширган-

да, уларда акс эттирилган курсаткичлар хэкикдтга тугри келмаслиги мумкин. Бу масалада масъулият тула ауди- торга юклатилади. Аудиторлар уни аникдагач эса, масъ- ул ходим ва корхона рахбари жавобгар хисобланади. Бу тушунчаларнинг мохиятини тушуниш хам катта ахам и- ятга эга.

Кдлбакилик — бу хисоб ва хисоботлардаги маълу- мотлар корхонанинг масъул кишилари, рахбари томо- нидан атайлаб узгартириб курсатилиши, бухгалтерия учётини юритиш крнун-коидаларига риоя этилмай амалга оширилиши, хужапик операциялари уз вактди- да акс этгирилмаслиги, учёт регистрларидаги улар- нинг узгартирилиши ёки балансдаги активларнинг но- тугри бахоланиши демакдир.

ХУжалик операцияларини билмасдан хужжатларда, счётларда, бухгалтерия регистрларида арифметик, тех­ник гуру\паш жихатидан нотУфи курсатилса, бу хато саналади. Бундай холат молия ва бошк;а хисоботларда Хам булиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

К,албакиликни куйидагича туркумлаш мумкин: а) амалдаги к,онунчиликдан четланиш; б) учётни ташкил кдпищда, методологиясида норматив хужжатлардан чет­ланиш; ва) корхона мулкини ба\олашда, корхона учёт сиёсатида нотУфи иш юритиш; г) харажат ва даро- мадларни нотУфи акс эттириш; д) ишлаб чикариш \аражатларини, фойда ёки зарарларни жавобгарлик жи^атидан жой-жойига олиб бормаслик, бошк;а ман- балар билан к,оплаш; г) синтетик ва аналитик счёт маълумотлари ^аци^ий колдик^арининг реал булмас- лиги ва \оказо.

Бунда учёт манипулицияси деган тушунча мавжуд. Унга кура учёт маълумотларини корректировка килиш ёки уларни нотУфи акс эттириш демакдир. (Бухгалте­рия операцияларини йу*;отиш («стороно» килиш) йули билан хужалик операция ва суммаларни йукотиш).

Бухгалтерия хужжатлари ва ёзувларни калбакилаш- тириш — бу бухгалтерия хужжатларини нотуфи тузиб, нотурри маълумотлар бериш демакдир.

Учётда бир хил булмаган ёзувларга йуп к^йиш — молиявий ва бошк# \исоботларда, учёт тизимидаги, ахборотлардаги курсаткичларда ижтимоий \одиса, курсаткичларни тУла курсатмаслик, дегани.

Одатдан ташцари хужалик операцияси — маълум даражада бир марталик ёки \исоб-китоблардаги хужа- лик операциялари орти^ча ёки жуда ошириб курсати- лишидир. Бунда аудитор калбакилик ва хатоларни аник,- лагач, корхона ра\бари ва масъул ходимлардан улар- нинг сабабларини аник; олиши лозим. Сунфа эса улар- нинг фараз нуктаи-назаридан ёки \исоб-китоб йули билан молия хисоботларга таъсирини аниклаши, хуло- са окибатини акс эттириши керак. Кдпбакилик аник;- ланса, бу тУфида аудитор корхона ра\барига ва ауди- торлик ташкилотига маълум к,илиши лозим.

Кдлбакиликка олиб келувчи \одиса ёки шарт-шарт- номаларни куйидагича туркумлаш мумкин: а) бошкр- рув аппаратининг тупа б^лмаслиги ваколатга (касбга) эга эмаслиги (ходим етишмаслиги, назорат булмасли- ги); б) корхона фаолияти доирасида одатдан ташкдри \олат юз бериши (кризис, банкрот), \исобот тузишда бухгалтерияда тигизлик вужудга келиши; в) одатдан ташцари операциялар (одатдан ташк^ри шартномалар билан богли!^ хужалик операцияларининг хужжатда курсатилган хизмат ва ишларга мос келмаслиги);г) зарур аудиторлик исботловчи муаммоларини олиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

нуктаи назардан (бир хил ёзувларда иш юритмаслик, одатдан ташкари регистрларда тузатишлар, хужалик операцияларининг тасдицловчи хужжатларнинг булмас- лиги ва хоказо).

Калбакиликни аниклаш учун аудитор куйидаги иш- ларни бажариши лозим: а) калбакилик мацсадини;б) рахбар ва ходимларнинг маънавий жи^атдан прин- ципларини; в) ра^барнинг калбакичиликка муносаба- ти; г) калбакичиликнинг айрим белгиларини аник,- лаш; д) танлаб ёки тулик текшириш.

Хатолар *ам туркумланади: а) кисоб-китобни юри- тишдаги туловлар: 1) учётнинг булмаслиги; 2) бил- масдан хатога йул куйиш; б) такрорланувчи хатолар:1) бухгалтерия учётини билмасдан амалга ошириш;2) солик туловларини тушунмай тулаш.

АУДИТНИ УТКАЗИШ ЖАРАЁНИДА ЖИДДИЙЛИК ВА АУДИТДА ТАВАККАЛЧИЛИК

Корхонада аудит Утказишда та\лилий жараёнлар.Аудитнинг жиддийлигн ^акдаа тушунча.Жиддийлик х,акида тахмнннй мулодазани тузиш.Жиддийлик хакида сегментлар буйича тахминий му-

ло^азанииг угказилншн (йул куйилиши мумкин булган хатолар).

Умуман таваккалчилик ва аудитда кулланнладиган таваккалчилик.

Ички хужалик фаолиятида аудиторлик таваккалчи- лиги.

Назорат ва аудит давомида аникланмаган таваккал- чиликлар.

Сегментларга нисбатан аудиторлик таваккалчилиги моделиии кУллаш.

Корхонада аудит утказишда та\пилий жараёнлар ку- йидагиларни уз ичига олади: а) максадни кУйиш; б) тестни режалаштириш; в) тест утказиш; г) натижалар та\лили ва хулоса чикдриш.

Максаднинг ичида бизнес-режа билан танйшиш.Корхонанинг яшовчанлик кобилиятига ба\о бериш,

узок муддатли капитал билан уз капитали нисбати- нинг пайдо булиш нормаси.

Молиявий х,исоботдаги тахминан э>?гимоллик хато- сини топиш; «одатдан ташкари тебраниш».

Аудитор тест деталлари (элементлари сонининг ка-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

майиши, счётдаги коида вактни танлиш; вактни му- *им танлаш, сугурта тулови, олдинги тур).

Максаани аникдаш: умумий ва аник режа. Тестни режалаштириш: 1) одатдан ташкари тебранишни аник- лаш; 2) вацтини танлаш; 3) мос келадиган аудитни танлаш. Мижоз ва тармок маълумотларини таккослаш.

Масалан Мижоз Тармок;

Товар айланмаси 19.Х... 19Х.. 19.Х... - 19Л...Корхона ялпи салмога фоиз 3,4 3,5 3,9 3,4

263 26,4 27,3 26,2

Мижоз маълумотларини жорий ва утган даврга так- кослаш: 1) балансни таккослаш. 2) Утган ва жорий баланс моддаларини таккослаш. 3) Нисбий курсаткич хисобини урганиш.

Мижознинг молиявий натижаларини таккослаш.

Ауднтнинг умумий мацсади

Аудитнинг умумий максади деганда энг аввало мо­лиявий хисоботнинг объективлиги, молиявий а^вол- нинг тулик акс этиши, корхона фаолиятида ба\о, пул мабламари харакатининг принципларига амал кили- ниши нуктаи назаридан урганилиши тушунилади.

Аудитор уз текширишларини куйидагича амалга ошириши лозим, унинг боскичлари:

Молиявий хисобот.Молиявий \исоботнинг элементлари.Бошкарувнинг тасдикланган элементлари.Аудит асосий максадининг элементлари.Аудит аник максадининг элементлари.Молиявий \исоботнинг ахамияти. Аудитор унинг

тугри булиши учун жавобгар \исобланади, ^исоботдан фойдаланувчиларни хабардор кдлиши лозим. Бунда энг му\ими — маъмурият жавобгарлиги ало^ида уринни эгаллайди. Кейинги йилларда бозор икгисодиетида иш- лаётган фирманинг аудитор фирмалар билан алокаси (1-абцаз), унинг жавобгарлиги курсатилади, курсат- кичлар олинади. Амалий машгулотларда фирма маъму- риятининг жавобгарлиги алохдда курсатилиши лозим.

Аудиторнинг жавобгарлиги. Хисоботларда икки хил- даги ноаниклик бор: а) хато; б) меъёрдан, андозадан фарки, молиявий хисобдан фарки; активларнинг но-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

туфи сакланиши ва бошцалар (масалан, н а м пулни даромад кдлмаслик).

М улкнинг Узлаштирилиши: конунсиз харакатлар. К,онунсиз харакатга олиб келувчи маълумотларни йи- fhiu, сабабларини аниьугаш. Агар к;онунсиз \ар ак ат ке- либ чик;са: 1) маъмурият билан маслахатлашиш;2) хУКУКшунос билан маслахатлашиш; 3) к^ш им ча ма- териаллар йигиш зарур.

Аудиторлар учун икки тушунча: а) жиддийлик; б) та- ваккалчилик мухим. Улар аудит утказиш давомида икки бос^ичли булиб, режалаштиришда катга ахамиятга эга. Уларнинг аудит фикр-хулосасини тушунтириш, бунда жумлалар андоза булмаган холда куйидагича хал эти- лади.

Тахминнй режалаштириш

Умумий маълумот йи тш . Мижознинг ХУКУКИЙ маж- буриятлари хакдда ахборот йигиш. Аудитда жиддий­лик, таваккалчилик, бизнес таваккалчилиги ва назо- рат таваккалчилигига бахо бериш. Ички хужалик назо- рат тизими билан танишиш ва назорат таваккалчили- гага бахо бериш.

Аудитнинг умумий режасини ишлаш ва аудит дас- тури.

Юкррида курсатилган молия хисоботларини жиддий­лик нуктаи назаридан туфи деб курайлик. Аммо бу хисо- ботлардан фойдаланувчиларга кафолат бермайди, бунинг учун эса таваккалчилик зарур хисобланади. Бошкд жи- хатдан, молиявий хисобот ундан фойдаланувчилар учун жиддий молиявий ахборотдир. Аммо, бигга аудиторнинг бу хакдаги хулосасини мутлок,туфи деб булмайди.

Жиддийлик малакали аудиторнинг хулосасида тулик, акс этмаганда тахминлар тугилади. Айникса, ran унда- ги жиддий хатолар хасида борганда. Аудитор бу хато ва тузатишни мижозга курсатиши лозим. Шу сабабли ауди­тор жиддийлик мезонидан кенг фойдаланищни били- ши лозим. Жиддийлик- мезонидан фойдаланишда ку- йидаги кетма-кетликка риоя к,илиш лозим.

1-кдцам. Жиддийлик хакдда тахминий мулохаза. Тест- ларни режалашфиш.

2-цадам. Жиддийликнинг сегментлари хаки да тах­миний мулохазанинг кулланилиши.

3-цадам. Сегментлардаги хатоларга умумий бахо бе­риш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

4-к.адам. Хатоларнинг йиш а ба\оси.5-кддам. Йиганди ба\о билан жиддийликдаги тах-

миний бадони таккослаш.Назорат ва амалиётда жиддийликни кудлат малака

жи\атидан катга кийинчиликларга учрайди. Айни^са, \исоботдан фойдаланувчиларнинг бу юзасидан бир кдрорга келиши кийин иш \иосбланади.

Аудит жараёнининг бошланишида аудитор хисобо- тидаги жиддийликни куриш зарурлигини белгилаб олади. Бунда сон жщатидан белгилаб олиш катта а^амиятга эга, у аудиторнинг тахминий муло^азаси деб белгила- нади.

Жиддийлик \ак,идаги тахминий муло^азани тузиш.Сегментга нисбатан жиддийлик тахминий муло^а-

засининг мухокамаси. Сегментдаги умумий хатоларни ба\олаш; йигинди хатолар ба\оси.

Йигинди ба*о билан жиддийликнинг тахминий ба- Хосини такдослаш; жиддийликка таъсир кднувчи омил- лар: а) жиддийлик — мутлок, эмас, балки нисбий ми*- дордир; бунда хатолар микдори фирманинг йирик ёки кичиклигига крралади; б) жиддийликни бздолаш учун базис — режанинг зарурлиги; солик, олгунча соф фой- да ечими учун зарур воситадир. Айланма маблаглар, мулкка нисбатан кдоца муддатли тулов мажбуриятла- ри; мулк эгаларининг \иссаси.

Жиддийликка таъсир килувчи сифат омиллари: а) маъ- мурият ва бошца ходимларнинг ишончли ва тартибли б^лиши; б) бозор ик^исодиёти шароитида шартнома мажбуриятларининг бажарилиши; в) хатонинг фойда Усиши ёки пасайиши тенденцияси кундалик курсаткичи 3 фоиз, 1 фоиз булса, жиддий хисобланади.

Жиддийлик мезонларига мисоллар:1) молиявий \исо6отдаги камчиликлар — 5—10

фоиз;2) аникданган база га нисбатан — 5—10 фоиз; бун­

да: а) фойда \исоботида — 5—10 фоиз (соли* олин- гунча); б) баланс айланма маблаг, киска муддатли мажбуриятлар ва умумий мулк киймати — 3—6 фоиз.

Меъёр мезонлари:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Курсаткичлар Жиддийлик хдкдда тахминий мулохдза

минимум максимум

фоиз сумларда фоиз сумларда

1 2 3 4 5

Солик, олгунчабулган фойла 5 19000 10 37000

Айланма маблаглар 5 128000 10 255000Барча активлар 3 92000 6 184000Жорий мажбуриятлар 5 44000 10 88000

Аудитнинг сегментланиши (бугинлари).Аудитор балансининг \ар бир б^лим ва моддалари

ало\ида режалаштириб урганилади. Сегмент урнига циклли ёндашиш му^им \исобланади. Дебитор царзлар ва бошкаларни мисол цилиб келтириш мумкин.

Молия журнали га молиявий дооботлар жхборотннннг кучнрнлншн

Хужалик операцияси Журналлар Бухгалтерия регистрлари аникпаш баланси ва молиявий \исобот

СотишПул олиш )^ужжатла- риТовар ва хизматлар- ни олишПул туловлари буйи- ча мажбуриятлар Иш хдки бериш )(уж- жатиКонтировка ва бух. провожаем

Сотиш журнали Пул тушиш журнали Даромад журнали со- тиб олишПул тулаш журнали Иш тулаш Айланма ведомости

Бош дафтар ва ёр- дамчи китоблар Бош дафтардаги си- нов баланси

Молиявий )(исобот

Давр (цикл). Бош дафтар ва журналлар (ало.\ида олинган). Масалан:

1) Накд пул кирими.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

2) Даромад ва молиявий инвестиция даврий товар ва хизматлар тушуми.

3) Товар-моддий бойликлар операцияларидан ту- шумлар.

Бу даврларнинг Узаро борлик^ик даражаси опера- цияларнинг богли^лигини тахлил кдлишни тацозо кдпади.

Аудиторлар сегментлар буйича хам жиддийликни тахминий мулохаза кдладилар. Бунда фойдага нисба- тан ва зарурий айланма маблагларга нисбатан олини- ши мумкин; баланс модиаларини текшириш осонла- шади.

Танловни тузишда таваккалчилик. Таваккалчилик. Молиявий хисоботларни аудит кдпиш билан икки нарса (икки таваккалчилик): а) аудитор таваккалчилиги; б) бизнес учун таваккалчилик мавжудцир.

Аудитор таваккалчилигида молиявий хисобот турри деб крбул килинади; бизнес таваккалчилигида — хужа- лик самарадорлиги курсаткичларини англаш лозимбулади.

Аудитор таваккалчилигининг (моделлари) шаклла-ри.

Услублардан куйидаги хал^аро аудит учун танлов билан борликдир. Унинг формуласи:

ОстИЯхСЯхОЯ,бунда: — ишлатиладиган аудитор таваккалчи­

лиги;1Я — ички хужалик аудит таваккалчилиги;СЯ — назорат таваккалчилиги;ЭЯ — аникланмаган таваккалчилик.

Тушунчаларнинг аник^аниши. Кулланиладиган ауди­тор таваккалчилигида аудитор томонидан молиявий хисобот маълум хатоларга эга булган такдирда ауди- торлик хулосаси (тушунтиришсиз) берилади. Ички хужа­лик аудитор таваккалчилигида аудитор томонидан ку- тилган хатолар сегментларда, хатолар мумкин булган меъёрдан кагга булган такдирда назорат таваккалчили­ги — ички хужалик аудитида аникланмаган сегмент- лардаги хатоларни топишга каратилади. Аницданмаган таваккалчилик — сегментлар аудиторлик маълумотла- ри ортик булиши кутилган холдаги тадбирдир.

Услубни куллаш ва намойиш кдлиш.Мисол: ички хужалик аудит таваккал 80 фоиз, на-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

зорат таваккал 50 фоиз, аникданмаган таваккал 10 фоиз. Мазкур рацамлар асосида натижалар аникдана- ди: 4 фоиз (0,8x0,5x0,1)

э а яDR=iRxCR—5—10 фоиз х 0,05 х 0,8 х 0,5=0,125К у л л а н и л а д и г а н тавакалчиликнинг даражаси субъек-

тив ^исобланади:0(111=0,05 0> 100 фоиз1Я=0,75с я = о 30ЭК=0’22 (0,05:0,75x0,30)К^лланиладиган аудитор таваккалчилиги даражаси.Хисобот даврида ташк^ фонда.Мижоз; бизнес майдони (кенглиги) ; мулк такри-

моти; мажбурият суммаси; х^ракатни тугатишнинг ах,во- ли; фойда; молиялаштириш; х^Ькалик операцияси ка- билар.

Аудитнинг макеадини белгилаб олиш

Сегментлаш ва цикллар буйича та\пиллар аудит­нинг макеадини аникдаб олиш имкониятини беради. Маъмурият бухгалтерия ёзувлари ва молиявий *исобо- ти 5 туркумни Уз ичига олади: 1) мавжудлик ва пайдо кдлиш; 2) тамомланиши; 3) ^укук, ва вазифалари; 4) жойланиши ва унинг ба.\оланиши; 5) к^рсатиш ва очиб ташлаш.

Баланс даврда активларнинг мавжудлиги, даромад, харажат, фойда. Тамомланишнинг тасдикданиши ва туликлигининг тасдикданиши.

Баланс пассивнинг акгивни тулик характерлаши. Ба.\олаш ва так,симот актив, пассив, корхона капита­ли даромади, харажатлари ва бошкдпар.

Маълумотларни акс эттиришни тасдикдаш: баланс- да фойда так,симоти ва молиявий \исобот олиб бори- лиши узок муддатли кредитлар, к.иск.а муддатли кре- дитлар, уларнинг к,айтарилиши.

Фойда, унинг та^симланиши.Аудитнинг умумий ва конкрет мак,сади.Мижоз буюртмаларига караб, аудитор молиявий

х,исоботни маъмурият тугри тасдикдаганини белгилай- ди. Аудиторнинг мак,сади юк,оридагиларни чукур урга-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ниш учун цандай материалларни олиш зарурлигини хал этиши лозим. Асосий мак,сад баланс моддалари- нинг та^лили асосида хулоса ёзиш булса, хар бир ба­ланс счётларига бахо бериш лозим.

Умумлаштириш даражасига катта эътибор бериш зарур. Балансдаги суммаларнинг киритилиши. Ишлаб чикдриш тугалланган хужалик операцияларининг сум- малари киритилишини кузда тутади. Киритилган сум­маларнинг хак«ли киритилиши.

Бахолаш суммаларини киритишнинг туррилиги. Кор­респонденция ва суммаларнинг тУфи тузилиши. Хужа- лик операцияларининг чегараланиши, балансга мос- лашиш. Арифметик жихатдан туфи тузилиши. Тулик, счёт маълумотларининг киритилиши ва балансда курса- тилиши.

К.иск.ача: маъмурият тасдига макрадда кузда тутил- ганидан куп.

Аудиторнинг максадга эришиши.Бу борада аудитор фаолияти 4 фазани Уз ичига ола-

ди. Жумладан:1-фаза. Аудиторнинг ёндашув йуналишлари.2-фаза. Хужалик операцияларининг назорат, тест

килинишини текшириш..3-фаза. Баланс моддаларининг текширилиши.4-фаза. Аудитнинг тугалланиши ва хулоса ёзиш.1-фазада зарур булган маълумотларни йигиш; ми-

жознинг бизнес ахбороти. Ички хужалик назорати, уни бахолаш, таваккалчилик; 2-фазада хужалик операция- ларини текширишда тестдан фойдаланиш, асосан, хужлик операцияларини текшириш; 3-фаза тажрибали бухгалтерлар учун тушунарли; 4-фазада аудитнинг уму- мий хулосага келиши, энг мухими, молия хисоботи- нинг объективлиги, малакали хулосага келиши мум- кинлиги ёритилади.

АУДИТОРЛИК ХУЛОСАСИ ВА ТАРКИБИЙ КИСМЛАРИ

Аудитор хулосаси ц щ а умумий тушунча.Аудитор хулосасининг мезонлари (стандартлари).Аудитор хулосасининг абзац тушунчалари ёки узгар-

тирилган жумлаларнинг тузилиши.Аудитор хулосасидагя айрим четланишлар.

' Аудитор хулосасидаги айрим фарклар (тушунтириш ва умумий хулосалар).

Аудиторлик текширувининг якунлари, маълумки,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

аудитор текшириш якуни буйича тузилган хулосалар билан тамомланади. Аудитор хулосаси аудит текширу- ви утказилаётган корхона молия \исоботининг объек- тивлиги ва ишончлилигидан гуво\лик берувчи хужжат- дир.

Аудиторлик текшируви утказилгач, аудитор куйи- дагича хулосаларни ёзиши мумкин: 1. К,оник£рли хуло- са. 2. Шартли коникарли хулоса. 3. Крникарсиз хулоса. 4. Аудитор хулоса беришдан бош тортиши мумкин.

К,оницарли аудитор хулосаси куйидаги муаммолар- ни уз ичига олиши мумкин. Аудитор бундай хулосаси- да молия \исоботларидаги ахборотлар талабга жавоб бериши, унда курсатилган фойда ва зарарлар, пул маб- лагларининг \аракати амалдаги бухгалтерия учёта буйи- ча к,онун ва норматив хужжатлардаги талабларга жавоб бериши курсатилади: 1) молиявий хисобот \алол, по- киза ва бухгалтерия хисобининг ишончли объектив маъ- лумотларига асосланади; 2) корхонадаги \исоб сиёса- ти тутри танланган, бухгалтерия хисоби унга кУйилган талабларга мосдир; 3) солик, буйича мажбуриятлар уз ва катила, тулик, \исобланган; 4) молиявий \исоботга ёзилган тушунтиришлар тУфи; 5) ички назорат хужа- лик операциялари ва улар самарадорлигининг ишонч- лилиги тасдикланган; 6) молиявий хисоботдаги маъ- лумотлар корхона хакддаги аудиторнинг маълумотла- рига зид эмас, деб курсатилиши лозим.

Маълумки, аудиторлик андозаси ва аудит хулоса андозалари мавжуд. Албатта, хулоса андозаларини яна бир бор такрорлаш мак,садга мувофикдир:

а) хулоса корхонада тугалланган молия х,исоботла- ри хулосасида бухгалтерия принципларига риоя кдлин- ган \олда ёритилганми?

б) х,исобот даврида олдинги \исоботда курил га нда- ги кетма-кетликка риоя килинганми?

в) хулосада молия ^исоботида талаб к,илинмайди- ган фикр ва муло\азалар мавжудми?

г) Умуман, хисобот тУфисида фикр баён к,илинади. Шундай кйлиб, аудиторнинг хулосаси тушунтиришсиз хулоса ёки тушунтириш хати булган хулосаларга були- нади.

Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курса- тадики, хулосаларнинг 90 фоизи тушунтириш ёзилма- ган аудитор хулосаларига тУфи келади. Албатга, бун­дай хулосаларда куйидаги беш принципга амал кдпиш лозим: а) барча зарур хисобот формалар баланс, фой-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

да ва зарарлар )^исоботини ичига олиши лозим. Жамга- ришга кУйилган фойда ва, ни\оят, пул маблаглари- нинг *аракат ^исоботлари молиявий \исоботга кири- тилган б^лиши шарт: б) аудитор уз хулосасини ёзиш- да уч умумий принцип: мутахассислик, мустакдллик, касб текширувига риоя кдлиши зарур; в) аудитор ху- лосасида объект ^акида уч андоза (режали б^лиши, ички хужалик аудита, етарли ахборотга эгалик) були- ши керак; г) молиявий \исобот умуман молиявий \исо- бот принципларига мос келиши лозим; д) барча шарт- номалар тижорат сирини очиб ташламаслиги лозим (тушунтириш хатлари талаб кдладиган фикрлар к^зда тутилади).

Аудитор хулосасининг матнида куйидагилар б^ли- ши лозим:

а) ^соботнинг номи;б) адреси—манзилго\и;в) кириш абзаци;г) со\а абзаци (сарфи, жумласи);д) фикр абзаци;е) бухгалтерия формаси;ж) хул оса санаси.Аудитор хулосаси куйидагиларни ичига олади:а) «Мустакдп аудиторнинг хулосаси» деб ёзилиши

лозим;б) кимга берилаётгани келтарилади;в) кириш цисмида: 1) бухгалтерия формаси аудит

Утказгани; 2) аудит крмраб олган \исоботлар; 3) ауди­торнинг фикри берилади;

г) аудитор топшириш жараёнида кдпинган ишлар- нинг ишончлилик даражаси курсатилади, катга кам- чиликлар йУкотилади;

д) аудиторнинг хулосалари ёзилади. Ишончли ка- фолат;

е) фирманинг стандарт (мезон)га мос келиши;ж) муддати курсатилиши шарт.Баъзи долларда молиявий \исоботларда айрим кам-

чиликлар мавжуд булса, узгартирилган к^оиимча фикр­лар билан \ам хулоса кдпиниши мумкин. Улар куйида- гилардир:

а) унчалик катга булмаган ноаникдар мавжудлиги;в) кириш кисмида: 1) бухгалтерия формаси аудит

Утказгани; 2) аудит к,амраб олган ^исоботлар; 3) ауди­торнинг фикри берилади;

г) аудитор топишириш жараёнида кдлинган иш-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ларнинг ишончлилик даражаси курсатилади, катга кам- чиликлар йук,отилади;

д) аудиторнинг хулосалари ёзилади. Ишончли ка- фолат;

е) фирманинг стандарт (мезон)га мос келиши;ж) муддати курсатилиши шарт.Баъзи холларда молиявий хисоботларда айрим кам-

чиликлар мавжуд булса, узгартирилган кУшимча фикр- лар билан хам хулоса килиниши мумкин. Улар куйида- гилардир:

а) унчалик катга булмаган ноаникдар мавжудлиги;б) учётдаги кетма-кетлик ва мантик, бузилганлиги;в) умумий бухгалтерия принципларидан узокдашиш;г) алохида вазиятлар;д) аудитор хулосасининг бошка аудитор хулосасига

тегишли булиши кабилар.Аудитор куйидаги уч холатда Уз хулосасини курса-

тиб утиш лозим:а) аудиторнинг текшириш объектларини кдмраб

олиш сохасининг чекланганлиги;б) молиявий хисобот умумий кабул килинган бух­

галтерия принципларига мос келмаган \олда тузилган булиши мумкин;

в) аудитор мустакдп булмаган булса.Юцоридаги уч шартнинг булиши аудитор учун ту-

шунтириш талаб кдлмайдиган хулосадан тушунтириш талаб киладиган хулосага келишини такозо килади:

а) салбий хулоса чикдриш;б) Уз фикр ва муло\азаларини баён килолмаслик;в) хулоса тушунтиришлари билан булиши мумкин;г) аудит — текшириш Утказилмаган аудит ва, ни-

хоят, тушунтириш муло\азаларисиз хулоса булиши мум­кин.

БУХГАЛТЕРИЯ ХИСОБОТЛАРИНИ АУДИТ ТЕКШИРУВИДАН УТКАЗИШДАГИ УСЛУБЛАР

Бухгалтерия хисоботларинн аудит текширувидан утка* зиш босцичлари.

Бухгалтерия хисоботларига умумий шархи.Бухгалтерия хисоботларини аудит текширувидан

Утказишда маълум тартиб-коидаларга риоя цилинади. Одатда бундай холатларда умумийликдан хусусийлик- ка караб текширишни к$ллаш максадга мувофикдир. Биз буни куйидаги чизмада баён киламиз:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Бундай текширувнинг кетма-кетлиги, жараёни чизма шаклида *ам берилиши мумкин, у куйидагича булади:

Ишбилармонлик фаолиятининг стратегияси

Ишбилармонлик фаолиятдаги ташци шарт-шароитлар

Марке­тинг

изла-ниш

харид

ишлабчицариш

такси-мот

Бухгалтерия \исоби жараёни

Хукук буйича мажбуриятларнинг тУлик, аник,, ба*оли, мавжудлиги, чекланмаганлиги ва

маълумотларнинг ахборотта берилиши

активлар пассивлар даромаллар харажатлар

Корхона Молвиявий натижаларбаланси х^соботи

Тасдиклаш

Бунда аудиторлар ушбу чизмаларни Уз билим ва мажбуриятларига кура танлаб, таваккал килади.

Аудиторлик текшируви курсатилган сока Уз бос- Кичларига эгадир:

а) аудиторнинг корхона билан танишув боск,ичи, бунда корхонанинг иктисодчи ходимлари, кисоботлар,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

таъсис хужжатлари, бухгалтерия \исобининг а\воли ва корхона фаолиятининг йуналишлари урганилади;

б) аудиторлик текширувини угказиш учун шартно- ма тузиш (мажбурият-розилик хати \ам киради);

в) аудиторлик текшируви режаси ва дастурни ту­зиш;

г) таъсис хужжатларини урганиш, яъни к;айд куилин- ган ба\о, мулк формаси, таъсисчилар, устав капита­ли, бошкррув аппарати ва фаолиятининг тугатилиши;

д) бошца хужжатларни урганиш, баённома, ички тартиб ва иш юритиш кабилар;

е) корхонада х,исоботларнинг а.\волини урганиш;ж) \исоботлар курсаткичларининг аудит текширу­

ви, режа ва дастурларга узгартиришлар киритиш.Бухгалтерия ^исобини аудит текширувидан утказиш,

яъни: харажатларни тугри объектларга олиб бориш, даромадларни келиш со^алари буйича курсатиш, иш *акд, нафакаларни тугри хисоблаш, фойда ва зарар- ларни курсатиш, соликдарни уз вак^ида тулаш ва бош- крлар. Айникса, бюджет органлари, бошца дебитор ва кредиторлар билан \исоб-китобларнинг а^волини Урга­ниш кабилар. Аудитор уз хулосасида бухгалтерия \исо- бининг барча со\аларига эътиборни кучайтириш ло- зим, айницса, уларни молия хисобот курсаткичларга боЕлик^игига эътибор беради.

Аудиторлик тешируви, умуман олганда, барча \исо- бот формалари урганишдан бошланади. Бунда, аввало, манзилго\ номи ёзилишига караш зарур, сунгра кор­хона фаолиятининг низомда курсатилган фаолиятга мослигига ало\ида эътибор берилади.

Шундан сУнг, \исоботларнинг ту Бри тулдирилиши- га диктат кдпинади. Аудитор счётларда курсатилган иктисодий, \исоб курсаткичларининг бухгалтерия \исо- бида аник, акс этиши ва \исоботдаги форма курсат- кичларига мос келиши урганилади.

ОПЕРАЦИЯВИЙ АУДИТ

Операциявий аудит дакдда тушунча ва хужалик фа- олиятида операциявий аудитнинг а^амияти.

Операциявий аудитнинг молнявнй дособотлар ауди- тндан фарки.

Бозор иктисодиёти шароитида корхона унумдорлигн ва нктисодий самарадорлигн — операциявий аудитнинг мадеади эканлигн.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Операциявий аудит билан нчки х^жалик аудитининг уйгунлашуви ва боми^чиги.

Операциявий аудиторларнинг малакаси ва муста^ил- лиги.

Операциявий аудитнинг босцичлари.Операциявий аудитда корхона фаолиятини ба\олаш

мезоилари.

Сизларга маълумки, аудитнинг куйидаги учта тури: операциявий аудит, талабга мос аудит ва молиявий *исоботлар аудити мавжуд.

Операциявий аудит корхонадаги мавжуд \ар бир маблаглар *аракати ва функционал х^жалик тизими- нинг самарадорлиги \амда фаолиятини текширади, ба- \олайди. Мазкур аудитнинг тугалланишида менежерлар ва операциявий аудит тугрисида тавсиянома ёзилади. Сизларга маълумки, операциявий самарадорлик х^жа- лик юритишнинг купчилик со\аларини характерлаб бе- ради. Шу сабабли бир хил турдаги операциявий аудит- ни утказиш *ам ва тавсиянома ёзиш \ам м ум кин эмас. Операциявий аудитни ташкил килишда аудитор кор­хона ра\бари томонидан хужалик масалалари буйича чицарган кррорлари, янги сотиб олинган корхона мул- ки, ^ужжатлар айланмаси хдмда иктисодий ахборот- ларнинг самарадорлигини ба^олаши лозим. Энг му^и- ми, аудитор операциявий аудитда фак^тгина бухгалте­рия \ужжат ва регистрлари билангина чекланиб крл- майди. Бундай шароитда аудиторлар корхонанинг таш- килий таркиби, хужалик операцияларини \исобга олиш- да, та\пил килишда персонал компьютерлардан фой- даланиш, ишлаб чикдоиш услублари, маркетинг иш- ларини малакали урганиш лозим.

Операциявий аудит якунлари \акдда аудиторнинг хулосасини ёзиш ва фойдаланувчиларга етказиш бош- кд турдаги аудит \акддаги хулосаларга нисбатан кес- кин фарманади. Корхоналарда юз бераётган хужалик операцияларининг самарадорлигини аник^аш куп ме\- нат, ва^г талаб кдпгани \олда, уларнинг самарадор­лик даражасини бадолаш \ам бироз мураккаб \исобла- нади, к^п холларда умумий тартибда цабул кдлинган бухгалтерия ва аудит хулосаларини ёзиш тамойиллари- га мос келмайди. Масалан, республикамизда галла мус- тациллиги учун кураш кетаётган бир пайтда техноло­гик жараёнга риоя килиш ёки пахтани кдйта ишлаёт- ган пахта заводларига технологик жараёнларни мисол

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

кдпиб келтириш мумкин. Операциявий аудитни хдр бир корхонада индивидуал тартибда олиб борилиши яхши натижа бериши аникданган. Операциявий аудит купрок; аудиторликнинг маслахат бериш фаолиятига ухшаб ке- тади. Бозор муносабатлари шароитида операциявий аудитнинг ахамияти янада ю^ори талаб даражасига кута- рилиши зарур. Шундай к,илиб, операциявий аудит кор- хона умумий унумдорлик, мехнат унумдорлиги ва икги- содий самарадорликнинг тахлили \амда бахолаш хусу- сияти билан белгиланади.

Операциявий аудит тушунчаси тугрисида купгина аудиторлар турли таъсир кдпувчи омиллар \ак,ида ба\с- лар олиб бормокдалар, жумладан, хужалик фаолияти- ни илмий асосда тахлил кдлиш асосида уни «бошкд- рув аудита», «хужалик фаолияти аудит и» кабиларга тенглаштирадилар.

Фикримизча, операциявий аудит кенг маънога эга булиб, унинг вазифаси хужалик тизимининг ички хужа­лик аудйтини уз ичига олган хрлда унумдорлик ва икгисодий самарадорликни текшириш, аник,панган хамда фойдаланилмаётган резервлар х,ак,ида тавсиялар бериш- дан иборатдир. Шунингучун хам корхона ичидаги аудит операциявий аудитнинг бир элемента хисобланади. Бун­да корхонадаги аудитнинг мак,сади, унинг говори унум­дорлик ва ик^исодий самарадорликка эришишни таъ- минлашга асосий эътибор берилиши лозим.

Албатта, ик^исодий самарадорлик билан умумий самарадорлик т^ррисидаги фикрлар хам операциявий аудит эътиборидан четда к,олмаслиги лозим. Айникса, ходимлар малакаси даражасининг корхонада тайёрла- наётган махсулот сифатига таъсири масаласи мухим- дир. Демак, операциявий аудитнинг ахамияти хасида ran юритар эканмиз, бозор муносабатлари шароитида, образли к,илиб айтганда, уни «корхонанинг касалига» ташхис к^йиш ва уни даволашнинг й^лини к^рсатиши мумкин. Бозор ик^исодиётининг объектив ик^исодий к;онунларининг талабига мувофик;, ракрбатбардош кор­хона булиш учун ундан ахамиятлирок, нарса йук,.

Операциявий аудитнинг молиявий аудитдан фарк,- ларини яхши билиш лозим. Бугунги кунгача аудитлар тугрисида фикрларга кура, молиявий хисоботнинг ауди- ти билан операциявий аудит уртасида куйидаги учта фарк, борлиги белгиланган:

а) аудитнинг тайинланиши, молиявий аудитда бух­галтерия хисоби хужалик операцияларини т^лик, акс

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

этгирилишини текширса, операциявий аудит хужалик операцияларининг унумдорлиги ва самарадорлик му- аммоларига кдратилган. Молиявий аудит утган даврга нисбатан булса, операциявий аудит амалга оширила- ётганда истик,болга \ам тавсиялар беради;

б) хулосалар такдим килиш борасидаги фарк; шун- дан иборатки, молиявий х,исоботлар купрок, \исобот- дан фойдаланувчиларга, банк, акционерларга мулжал- ланган булса, операциявий аудитдаги хулосалар аввало корхона маъмурияти учун зарур хисобланади. Мазкур аудит жараёнидаги унумдорлик ва самарадорлик буйи- ча та\лил олдинги хулосаларни, анчагина фикрларни узгартириб юборади; %

в) операциявий аудит номолиявий со^алардан кенг фойдаланилиши билан *ам фарманади. Бу аудит шак- ли хужалик со\асининг жуда куп кдрраларини цамраб о л ад и. Масалан, реклама, ходимлар малакасини оши- риш ва бошкалар; кишлок, хужалигида эса агротехник, зооветеринария тадбирларини мисол килиб олиш мум- кин. Молиявий аудит куп со\аларда чекланган.

Бозор икгисодиёти шароитида унумдорлик ва са­марадорлик.

Унумдорлик тушунчаси асосан корхонанинг уз ол- дига куйган мацсадига эришишни кузда тутади. Сама­радорлик эса юкрридаги к^йилган мацсадга эришишда фойдаланиладиган рееурслардан унумли фойдаланиш- ни к^зда тутади.

Бундан ташкари, унумдорликка ишлаб чикррилаёт- ган маадлотларнинг нук,сонли булишига йул куймас- ликка, самарадорликда эса ишлаб чицарилаётган мах,- сулотга кетадиган моддий ресурслар (кувватларнинг) сарфланиш даражасининг минимал булишини таъмин- лашга эътибор каратилади.

Операциявий аудитда унумдорлик мезонларини аниедаб олиш лозим. Бунда операциявий унумдорлик тушунчасини билиб олиш мух,имдир.

Операциявий аудитда унумдорлик тушунчаси кор­хона эришган унумдорликдан ташкдри, мамлакат мик,ё- сида унумдорликни истеъмол этиш нук,таи-назаридан э\тиёжларнинг кондирилишини кдмраб олади. М аса­лан, вилоят буйича к,айта ишлаш корхоналари асбоб- ускуналаридан узлуксиз о^илона фойдаланиш, бахтсиз *одисаларнинг руй бермаганлиги, э\гиёт едем ва бошк£ ресурслардан фойдаланишнинг а^воли урганилади. Киш- лок хужалик со\асида эса трактор ва машиналар, транс-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

порт воситаларидан фойдаланиш а^волининг даража- сини курсатиб утиш мумкин.

Операциявий аудит жараёнида унумдорликнинг па- сайишига йул куйилмаган \олда ма\сулот ишлаб чик,а- риш харажатларини камайитиришга эришиш лозим булади. Аник бир ма^сулотни ишлаб чикаришда ресурс- лардан фойдаланиш а^воли урганилади, уларга вари- антли материал сарфи \исоблаб чикдлиб, тавсия кили- нади. Масалан, Самарканд кишлок хужалик институти олимлари «Надежда» беда урутини синовдан утказди, бир гектар ердан 15—20 центнергача беда уруга олин- ди. Айни пайтда «Амир Темур» ном л и арпадан 110 центнер, «Истикдол* номли бугдрйдан эса 80—90 цент­нер ^осилдорликка эришилди. Умуман олганда, опера­циявий аудитда унумдорлик мезонларини белгилаб олиш жуда мураккаб жараёндир.

Операциявий аудит ва ички хужалик аудитининг уйгунлашуви ва бокликлиги.

Операциявий аудит ^азддаги масалани олдинги маъ- руза мавзуларида куриб чиккан эдик. Шу боис бу ^акда т^хталмаймиз.

Ички хужалик аудитнинг максади \ам унумдорлик ва самарадорлик булганлиги сизларга маълум. Мазкур аудит куйидаги 5 та муаммони Уз ичига олади:

а) корхона ра\бар ва мутахассисларини ишончли ахборот, маълумотлар билан таъминлаш;

б) корхонадаги активлар (яъни маблаглар)нинг тула сакланиши ва хужжатлаштирилиши;

в) корхона хужалик фаолиятининг самарадорлиги- ни таъминлаш;

г) корхонада учёт принципларининг тула сакпани- шини таъминлаш;

д) чет эл коррупциясига карши норматив хужжат- ларнинг бажарилишини таъминлаш.

Курсатиб утилган масалалар операциявий аудитнинг элементи \исобланади, чунки ички хужалик аудити­нинг максади унумдорлик ва самарадорликдир. (Яхши- рок тушунарли булиши учун ташки ва ички аудит хакида гап юритиши лозим).

Операциявий аудитнинг молиявий \исобот ва ички хужалик аудитларидан куйидаги икки фарки борлиги маълум: а) ички хужалик назоратининг тестлаштири- лиши ва уни бадолаш; б) аудитнинг ^ажми жи^атидан катта булиши нуктаи-назаридан мисол келтириш мум­кин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Маълумки, аудитор фирмалар молиявий \исобот- ларни аудит црлишда \амда хулосаларни ёзишда опе- рациявий аудит \ак,ида куп \олларда орзаки тавсиялар айтилади. Бу эса унда шу хусусда маълум масъулият- сизликни билдиради. Айникса, бизнес-режанинг бажа- рилишини аудитор текширишини мисол келтирса була- ди. Бунда мижозларнинг операциявий аудитда методик кУргазмалар билан таъминланишини мисол келтириш мумкин.

Операциявий аудитни бажаришда сифати жи\ати- дан мустакдплик ва компетентлилигини курсатиб утиш лозим. (Бу масала аудитнинг мо\ияти мавзусида ёри- тилган). Аудиторнинг барча мустакдл хукукдарини ка- фолатлаш лозим, чунки бундай шароитда объектив тав­сиялар бериш мумкин. Шундай килиб, ички хужалик аудиторлари ва хукумат аудиторлари мустакдплиги таъ- минланиши зарур. Бунда ички аудит хакнда низом- га мувофик, куйидагиларни ало\ида курсатиб утиш ло­зим: а) ички хужалик аудитор узининг аудиторлик фаолиятини бажаришда мустакдплик зарур; б) ички хужалик аудитини ташкил килиш маком и буйича са- марадорликни аник^аш ва тавсия бериши лозим; в) ички хужалик аудитида уларнинг узи утказган аудит натижасига ишониш лозимлиги бу Уринда ало*ида а\амият касб этади.

Операциявий аудитининг махсус мезонини танлаш кийин масаладир. Айницса, корхона унумдорлиги ва самарадорлиги мезонини.

Мазкур танлашни амалга ошириш корхонанинг бир фаолиятини аудит натижасидаги тавсиялар буйича юкрри унумдорлиги ва самарадорлигини юзага келтириш оми- ли \исобланади. Масалан, к;айта ишлаш корхоналари- даги асбоб-ускуналар сердаромад кишлок хужалик кор- хоналарида экин майдонидан \ар бир гектар хисобига купрок фойда олинади. Бунда му^андис ва мутахассис- лар билан мазкур тадбирларнинг синчиклаб Урганили- ши, эксперт текшируви кабилар лозим булади.

Мезонни анимашда мезонлар манбаи асосий омил Хисобланади, яъни кдйси манбалар \исобига ютук,ка эришилиши. Уларга куйидагиларни киритиш мумкин: Аудитни амалга ошириш жараёнида корхонада мужас- самланган характеристика. Текшириладиган даврдаги «яхшилик» ёки «ёмонлик» олдинги, такдосланиши ло­зим булган курсаткичларга асосланади. Так&ословчи унумдорликнинг хар бир хужалик операциясида кури-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ниши; Му^андис ва мутахассислар стандартларига мос келиши. Мухокама цилиниши ва келишилиши.

Мазкур аудитни Утказишнинг бошка барча аудит текширишларни утказиш каби 3 бос кич и мавжудцир:

а) операциявий аудитнинг режалаштирилиши.Мазкур аудит текширишни утказишда у куп корра­

ли булиши билан молия аудитидан кескин фаркданади. Бунга тармокдарнинг ихтисосланишини мисол келти- риш мумкин. Сунфа, тузилган шартномага мувофик аудит текширишини утказадиган ходимларни белги- лаш му\им хисобланади.

Шунингдек, операциявий аудитда барча бошка аудит текширишларга нисбатан купрок вак,т сарфланади;

б) маълумотларни йижш ва бздолаш.Бунда бошка аудит текширишларидаги сингари гу-

во\номалар етти турини санаб утиш уринлидир:1) \акикий назорат (сизга маълумки, материал, ак-

тивлар урганилади);2) тасдикдаш; бу масала \акдда ёзма жавоб олиш;3) хужжатлаштириш; бунда ахборотнинг реаллиги

\акида мижозни ишонтира билиш, ички ва ташки хуж- жатлаиггиришни *ам эътиборга олиш (шартномалар, уларнинг турлари);

4) кузатиш, корхона ишлаб чикариш булимлари фаолиятини кузатиш;

5) мижозни сураш, аудитор берган саволларга ёзма ёки огзаки жавоб бериш;

6) арифметик аникпик; танланган аудит текшириш жараёнида арифметик аниклик зарур;

7) аналитик тадбирлар; масалан: соф даромад, ялпи даромад ва уларнинг нисбий курсаткичлари.

в) операциявий аудиторнинг хулосаси ва унинг ре­ализация килиниши.

Молиявий \исобот аудитнинг хулосасини ёзиш ва реализация кдлиш буйича икки асосий фарк мавжуд.

— операциявий аудитда хулоса фак,ат корхона маъ- муриятига юборилади, нусхаси аудит текшириш гуру- \ида кол ад и;

— операциявий аудит куп коррали булиб, хулоса ёзишда аудит текшириш Утказилган со^алар аникдаган омиллар ва тавсиялар кенг ёритилади.

АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИНГ ТАМОМЛАНИШИ

Корхованинг аник булмаган холатларига шар*.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Натнжаларни бахолаш.Баланс тузилган кундан кейинги жараёнларга шарх.

Аудит текшируви даврида текширилаётган корхо- нанинг келажакдаги куввати, утган давр фаолиятлари- дан келиб чиккан тулов мажбуриятлари, кредиторлик туловларини билиб олиши лозим. Бу сохада юристлар ^ам бахо бериши зарур.

Аудиторлик текшируви жараёнида куйидаги ноаник,- ликлар буйича ба\сли масалалар юз бериши мумкин: а) тугалланмаган суд жараёнидаги хужалик маблаглари буйи­ча; б) солик органлари билан солик тулови буйича; в) махсулотларнинг сифати кафолати буйича; г) фойдала- нилмаган аккредитив суммалар буйича; д) муддати тулма- ган векселлар хисоби буйича; е) учинчи томон билан кафолатланган тулов мажбуриятлари буйича.

Бу масалаларни тест саволларига киритиш учун ку- йидаги тадбирларни аудиторлар амалга оширишлари лозим:

а) корхона рахбаридан суров олиш, нима сабабдан улар \исоботларга киритилмаганлиги, уларнинг очи- лиши;

б) солиц органларининг \исоботлар шархи, бунда солик туловчининг тУловга эътирозининг вужудга ке- лиши;

в) юристлар хизматига хак тулаш;г) бошкд ишчи хужжатлар шар\и, тулов кувватлари

ва учинчи юридик шахслар томонидан тасдикпаниши;д) акредитивлар, балансда фойдаланилганлар турри-

сида ахборот олиш.Аудиторлик текшируви натижаларини бахолаш ма-

саласи \ам мураккаб хисобланади. Бунда аудитор бажа- риладиган ишлар дастурларига жавоб бериши, аник- ланган хато ва камчиликлар дастур доирасида булиши лозим.

Бу боскичда аудитор томонидан (корхона ра\бари номидан кУйилган саволларга жавоб) хатонинг тайёр- ланиши хам зарур. Бундай хато мижоз томонидан тас- дикданиши лозим.

Аникланган камчилик ва хатолар киймат билан ба- Холаниши лозим. Шундан сУнг хисоботларда умумий хатоларни белгилаб олиш керак. Аудит текширувининг охирида аудиторлик ишчи хужжатларни куриб чик,иш лозим, килинган ишларни аудиторлик андозаларига мос келишини хам билиб олиш керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Шундан сунг, аудит текширувида барча \исобот- ларни текшириб, куйидагиларни бажариш лозим:

1. Аудиторнинг билими буйича молиявий \исобот- лар, молиявий а^вол, молиявий натижалар бир-бири билан уйгунлашишини куриб чикдци.

2. Молиявий хисоботдаги ахборотларнинг туррилиги ва туркумланишини ало\ида урганади.

3. Тузилган молиявий \исоботлар амалдаги норматив актларнинг талабларига жавоб беришни куриб чикдди.

4. Аудитор бошкд аудиторларнинг молиявий \исо- ботга ёки бошкд масалаларга мослаб ёзган аудиторлик хулосаларидан хулоса ч и кара оладими ёки йу»уии тек­шириб куради.•

Маълумки, аудиторлик текшируви утказилаётган корхонада тузилган балансдаги асосий курсаткичлар- нинг, жумладан дебиторлик, кредиторлик карзлар, асо­сий воситалар, товар-моддий бойликларнинг узгари- шини, динамикасини урганиш керак. Шу маънода ауди­тор текшируви жараёни куйидагиларни уз ичига ола- ди: 1) баланс тузилишида учёт регистрларининг маъ- лумотлари текширилади, уларнинг бир-бирига мос ке- лиши чукур урганилади; 2) текшириш даврида аник,- ланган далилларни корхона ра^бари билан му\окама килиш; 3) корхона ра^бари ва бош бухгалтеридан ба­ланс тузилгандан сунг тушунтириш хати олиш.

Аудитор томонидан текширилган баланс ва \исо- ботлар шу кунгача корхонанинг барча фаолият нати- жаларини тулик акс этгирган булиши шарт.

Бу хакда аудитор маълумотномаси ёки шу кштин- ган ишларга шарх ёзиши лозим, у эса корхона маъму- рияти билан му^окама кдлинади, мазкур масала буйи­ча аудитор баённома сураши мумкин.

Аудитор юк;орида айтилган бир неча турдаги жараён- ларга ба\о бериши лозим.

Аудитор барча кушимча ишлардан сунг баланс-мод- даларига ба\о беради (банкротликни эълон килиш, туланмаган счётлар, суд жараёнида туланган сумма- лар; асосий ва айланма маблагларнинг бадоланиши, жорий бадолар ва боцщалар).

Инвестициялар (жалб кдпинган маблаглар) \озир- ги бадодан паст бадода сотилиши мумкин.

Иккинчи турдаги жараёнларга: бозорда корхона ким- матбадо когозлари бахрсинингтушиши ва^гинчалик ин­вестициялар кайта солиниши, облигация ва акция чика- рилиши, сурурта кдпинмаган моддий материалларнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

сарфланиши, ёнгин натижасидаги сарфларни \исобга олади. Шундан сунг аудитор \исоботёзишга киришади.

Аудитор бу масалалар буйича куйидагиларга масъ- улдир: 1) баланс тузилгандан сунг молиявий \исобот- ларда т$три акс этгирилиши учун; 2) баланс тузил­гандан сунгги хужалик жараёнларига назорат учун; 3) аудиторлик хулосаларини узгартириш тушунчаларига мос эканлигининг тадбирлари учун.

Умуман олганда, аудитор, собик, Иттифок даврида назоратни маъмурий бошцарувчи тафтишчилардан фаркли уларок, дунёк,араши, ватанга садокати, ий- монли булиши, касбга дог туширмаслиги каби хислат- лари жи\атидан Уз вазифасини бир погона юкрри са- вияда бажарувчи касб эгаси булиши лозим.

Аудитор хисоботининг таркиби ва шакли

Аудитор утказган аудиторлик текшйрувининг якун- лари буйича аудитор *исоботдан келиб чик,иб хулоса тузади. У аудиторлик фаолиятида (аудитор текшируви- дан бошк,а \олатларда) аудиторлик *исоботини тузади.

Аудиторлик \исоботи куйидаги уч к^смдан иборат булиши мумкин: а) кириш; б) аналитик та\лил; в) хулосалар.

Кириш ^исм: аудиторлик фирмаси учун ало^ида ёки аудиторнинг узига алохдда тузилади. Унда ауди- торнинг барча реквизитлари (номи ёки фамилияси, лицензия, унинг мудцати, ким томонидан берилгани ва бошкалар), охирида аудиторлик \исоботини олувчи курсатилади.

Аналитик га\лил к,исмида куйидаги элементлар аник килиб курсатилади: а) аудит текширувидан утказилган молия ахбороти. Бунда \исобот берилган давр, унинг турлари, агарда аудит текширувини утказиш жараёни- да чеклашлар булса, уларда аудитор билан мижознинг масъулликлари алохдда курсатилади; б) аудитни баён цилиш. Бунда норматив ^ужжатларга риоя килиниши, бухгалтерия учётида хужалик операцияларининг мос келиши, учётнинг экспертизаси, к,онун ва норматив актлардаги йурикдарнинг бузилиши, улар юзасидан за- рарлар курсатилади. Агарда бошкд аудиторнинг хулоса- сидан фойдаланилган булса, у *ам курсатилади; в) хулоса килиш. Бу- к«исмда молиявий \исоботларнинг ишончлигига ало\ида эътибор берилади. Унинг \ар бир бети аудитор ёки аудитор фирманинг мухри билан тас-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дикданган булиши лозим. У аник, мантилий, киска ёзилиши зарур. Унинг натижалари матбуотда эълон килиниши лозим. Аудитор молиявий хисоботлардаги маълумотларга т^ла ишонмаса, камчиликлар борлиги- ни билса, аудиторнинг корхонани текшириш якунла- ри буйича шартли аудиторлик хулосаси берилади.

Бундай хулоса аудиторда молиявий хисоботлар за­рур даражада булмаса, бухгалтерия хисоби маълумот- лари тулик б^лмаган такдирда берилди.

Бундай холатда куйидагилар аудитор норозилигига с а баб булиши мумкин:

а) корхона рахбарининг аудитор билан \исоботда- ги баъзи далиллар буйича айрича фикрлар хосил були- шида;

б) бухгалтерия учёти маълумотларининг объектла- рини бадолашда (масалан: амортизация хисобланмала- ри);

в) хужалик операцияларига нисбатан нотутри, бух­галтерия проводкаси, яъни счётларда йуналтирилиши тузилган доллар булиши;

г) конун ва норматив хужжатлардаги низолар;д) молия ахборотларининг ишончсизлигига олиб

келувчи корхона хисоб сиёсати булганда.Мазкур масалалар буйича аудиторлик хулосасида

«шу сабабли» деган сузлар фикрга кушилмаганлигини к^рсатади ёки «текширувдан ташкари» деган суз билан молиявий хисоботга хулоса берилади.

Аудитор молиявий хисоботлардаги маълумотлар ишончсиз, ноаник булганда, бухгалтерия \исоби конун ва норматив хужжатларга мос келмаганда, ундан фой- даланувчиларни чалкашликларга олиб келишини кузда тутиб, коникарсиз аудиторлик хулосасини ёзади.

Аудитор кай холатда хулоса ёзишдан бош тортади?Агарда корхона молиявий хисоботида махсулот

хажми, молиявий ахволга 1ф 1 микдорда зарар етказса, аудитор хулоса ёзишдан бош тортганлигини ёзма баён Килади. Мазкур холатда хато ва камчиликлар тузатил- са, шартли коникарли хулоса берилиши мумкин.

Аудитор аудит текшируви утказилаётган корхона рах,- барига хулоса ва ахборот хам ёзиб беради. Унда: а) бухгалтерия хисобида, корхона хисоб сиёсати назорат системасидаги камчиликлар курсатилади; б) бу кам- чиликларнинг очилиш холлари ёритилади; в) аник- ланган камчиликларни тугатиш тавсиялари ёзилади.

Шу боис, бу тавсияларни амалга оширишда ауди-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

торлик фирмасининг хизмати булиши хам ёзиб к#йи- лади. Мазкур хат аудитор хисоботи булиб, уни аудит текшируви боск,ичларида хам ёзилиши мумкин. Унга корхона рахбари жавоб бериши лозим.

Аудиторлик андозаларига караб, аудиторлар баланс ва \исобот тузганидан сунг айрим тушунча ва аник- ликларни ёзишлари мумкин. Улар жумласига куйида- гиларни киритиш мумкин: а) аудиторлик \исоботини тузиш вакти, яъни аудиторлик текшируви даврнда барча ахборотларни йигиш, текшириш тугагандан сунг хисоб- ланади; б) хисоботга имзо чекиш вакти, яъни мижоз билан сухбат килиб ёзилгандан сунг; в) молиявий хисо- ботнинг чикиши, яъни барча хисобот формалари тулди- рилгач, унинг курсаткичлари бир-бири билан богла- ниб б^лгач; г) хисоботларнинг тузилишига таъсир килувчи омиллар, яъни хужалик операцияларининг Узгариши хакддаги хужжатларнинг узгариши ва бош- калар; д) катта камчиликлар, яъни ил гари тузил ган хисоботларни узгартириш юзасвдан маълум карорлар- ни кабул килиш зарурати тугилганда.

Аудит текширувининг натижалари б^йича аудитор махсус хулоса ёзиши мумкин, бундай молиявий маъ- лумотлар махсус максадлар учун тайёрланади, жумла- дан: а) молиявий хисоботнинг алохида таркибий кис- ми учун хулоса; б) алохида максадлар учун хисоб маъ- лумотларига асосланиб молиявий хисоботлар хакидаги хулоса; в) фойдадан солик тулаш хакида хисобот хакидаги хулоса; г) дебитор ва кредитор карзлар, улар- нинг реаллиги тутрисидаги хисобот хакидаги хулоса;д) йигма хисоботлар хакидаги хулоса.

Албатта, аудитор бундай хулосаларни ёзганда, улар- нинг хар бирини тасдикловчи манбаларни к^рсатиши ва уларга асосланганлигини алохида ёзиб куйиши ло­зим булади.

Аудиторнинг касбий этика асослари

Жамоатчилик ишончини козониш, $з хизматлари даражасини юкори савияда тутиб туришга хар кандай касб учун этика кодекси зарур. Аудиторларнинг ми- жозлари, шунингдек молиявий хисобдан фойдаланув- чи учинчи юридик шахсларнинг аудит текшируви си- фатига ишониши мухим ахамиятга эга.

Узбекистан Республикасида бозор икгисодиётига утишнинг узига хос хусусиятлари, мамлакатимизда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

амалга оширилаётган туб икгисодий ислохотлар зами- нида, миллий Fypyp, миллий ифтихор, МИЛЛИЙ FOfl Хамда узлигимизни англаш, билиш нукгаи-назаридан аудиторларнинг этик принципларига хам уз таъсирини курсатиши натижасида, аудитор деган касб эгасида \ис- туйгулар бошкача булиши мукаррар. Шу сабабли як,ин- да цабул килинган аудиторлик фаолияти тугрисидаги конуннинг иккинчи моддасида аниклик киритилган- дир.

Узлигимизни англаш нуктаи-назаридан каралса, аудиторда касб малакасини чукур билиши, иймонли, инсофли, сабрли билиши, буюрилган ва бажарган ишга масъуллик каби кддриятларимизни утишини хаётнинг узи такозо кдлмокаа. Шу билан биргаликда жахон ми- Кёсида аудиторлик этикасининг вужудга келиши ва ри- вожлантиришига AICPA (Америка касамёд кдлувчибух- галтерлар института, GAAS (Дунёда амал килаётган аудиторлар стандарти) ва SEC (кимматбахо когоз ва биржа операцияларининг бахо комитети)лари катга таъ- сир курсатиб келади.

А1СРАнинг «Касбий этика асослари» аудиторлар­нинг иш фаолиятларига катта таъсир курсатади. Маз- кур кодекс турт кисмдан иборат: концепция, Узини тутиш коидалари, тушунтиришлар ва этик меъёрлар (нормалар).

Касбий этика концепцияси аудиторда мужассамла- шуви лозим булган бир неча хусусиятлар (сифатлар), яъни этик принциплар тахлилидан иборат. Улар куйи- дагилар:

I. Мустакдллик, халоллик ва объектавлик. Муста- киллик принципига кура, аудитор Уз фаолиятида ми- жоз, у ёки бу банк эгаси, ёки бошка шахе манфаатла- рига кдраб иш тутмаслиги лозим. Мустакиллик (яъни аудит фаолиятида бошка бирор шахсга боглик, булмас- лик) аудиторнинг энг мухим хусусиятларидан бири- дир. Аудитор факатгина уз хизмат вазифасини бажари- ши давомида аудит предметига нисбатан мустакдлл ик­ни саклашигина эмас, балки молиявий хисобдан фой- даланувчилар хам аудиторнинг мустакдллигига ишо- нишлари мухимдир. Ушбу икки максад хакикий ва таш­ки мустакиллик деб аталади.

Халоллик ва объективлик принципига кура, ауди­тор далил (маълумот)ларни каеддан бузиб курсатмас- лиги, бошкалар фикрини узининг фикрига буйсун- дирмаслиги лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

2. Аудит сохасида чукур *укукий ва иктисодий би- лим малакасига ва юцори техник ма^оратига эта булиш. Бу принципга кура, аудитор уз фаолияти давомида куйидаги стандартларга мувофик иш юритиши зарур:а) касбий чукур малакалилик (комптентлилик). Ауди­тор буюртмаларни касбий компетентлик билан бажа- ришига ишонган такдирдагина кабул килиши лозим;б) топширикни бажариш давомида аудитор зарур кас­бий синчковликни намоён килиши лозим; в) аудитор топширикнинг бажарилишини зарурий тарзда режа- лаштириш ва назорат килиши зарур; г) аудитор бажа- раётган топширик буйича хулоса ва тавсияларни кону- ний ва илмий асослаш учун етарлича маълумотлар (да- лиллар) туплаши керак.

3. Мижозлар одцидаги мажбурият. Аудитор узининг мижозлари билан софдил ва очик булиши х,амда улар- га мумкин кадар яхширок хизмат курсатиши зарур.

4. Касбдошлари одцидаги мажбурият. Аудитор уюш- ма касб вакиллари билан хушмуомала, ме)фибон були- ши, .\амкорлик учун шароит яратиши лозим.

5. Бошка мажбуриятлар. Аудитор уз касби устивор- лигини (престиж) юкори кутариши ва бу касб эгалари кобилиятларини жамият манфаатлари учун хизмат килишга имкон берадиган даражада тутиши зарур.

Узини тутиш коидалари. АТСРАнинг «Касбий эти­ка кодекси»даги мазкур кисмга *ар бир аудитор бажа- риши албатта зарур булган, аник, белгилаб берилган коидалар киритилган. Жумладан, улар куйидагилар: мус- такиллик, далоллик ва объективлик; умумий стандарт- лар; аудит стандартлари; бухгалтерия учёти принцип- лари; бошка техник стандартлар (андозалар); мижоз- ларнинг конференция маълумотлари: иш учун муко- фотлаш; реклама ва таъсир этишнинг бошка усуллари; биргаликда олиб бориб булмайдиган маипупотлар.

Этик меъёрлар — у ёки бу конкрет *олат буйича тушунтиришлар (Аренс, Лоббек китоби буйича иж- роия комитет тушунтиришлари, бу ерда А1СРА назар- да тутилади).

Ауднторнинг умумий хукукий жавобгарлигн

Мамлакатимизнинг бозор иктсодиётига утиши, тур- ли *алкаро норматив ^ужжатларнинг кириб келиши демократик жараённинг хусусиятларидан биридир.

Жамият икгисодиёти учун аудитнинг *ам узига хос

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

урни бор. Молиявий холатнинг пухта булиши учун ауди- торларнинг жамият олдидаги мажбуриятлари, айник,са уларнинг ХУКУКИЙ жавобгарлиги алохида ахамиятга эга. Аудиторнинг нот$три хулосага келиши, хулосаларининг хакикий вазиятни акс эттиролмаслиги унинг хуку кий жавобгарлигини юзага келтиради. Чунки аудитор бош- кд шахслар сингари корхона фаолиятининг нормал холати учун жавобгардир.

\а р бир хУжалик субъекти, яъни корхона Уз молия­вий ахволининг нормал кечиши учун аудитор ёллаши ёки бу вазифа малакали бухгалтерга юкланиши мум- кин. Шу сабабли фаолият юритаётган аудитор муайян мажбуриятларга хам эга буладики, бу мажбуриятлар унинг хукукий жавобгарлигини юзага келтиради.

Давлатнинг жорий конунларига зид иш юритган, белгиланган коидаларга мувофик фаолият юритмаган аудитор ёки аудиторлик фирмаси моддий, маъмурий жиноий жавобгарликка тортилади. Бу жавобгарлик ман- фаатлар тарафлар талаби билан турли органлар томо- нидан кулланилади.

Дунё амалиётида аудиторнинг судгача ва суд оркд- ли жавобгарлиги купрок учрайди. Бизнинг даалатимиз- да хам бу тур ва х о л а т д а г и жавобгарлик мавжуд булиб, у амалдаги конунчиликдан келиб чикади.

Аудиторнинг судгача булган жавобгарлиги мехнат ва маъмурий ХУКУК нормаларидан келиб чикдди. Бунга аудит билан мижоз'Уртасида тузилган мехнат шартномасини бекор кдлиш ёки аудит томонидан терговчи, суд, про­курор талаби билан текшириш утказилаётганда, конун- бузарлик фактлари яширилганда унга маъмурий чора куриш (жарима солиш) холатларини мисол келтириш мумкин. Бу хакда 1996 йил 1 апрелдан амалда булган Узбекистан Республикаси Мехнат кодексининг о100- моддаси ва 1995 йил 1 апрелдан куч га киритилган Узбе­кистон Республикаси Маъмурий хукукбузарлик кодек­сининг 179-моддасида айтиб утилади. Айни пайтда, мех­нат ва маъмурий жавобгарлик тарафларнинг судга му- рожаат килиш хукукидан махрум этмайди.

Энди судга мурожаат килиш масаласига келсак, хозирги бозор икгисодиётига утиш даврида бирор та- раф, купинча мижоз манфаатдорлик нуктаи назаридан бу хукукдан фойдаланиши мумкин.

Аудиторнинг ХУКУКИЙ жавобгарлигини унинг тад- биркор таваккалчилиги окибатида курилган зарар би­лан аралаштирмаслик лозим. Тадбиркор таваккалчили-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ги оцибатида корхонанинг курган зарари учун аудитор жавобгар булмайди. Аммо мижозлар, баъзида келиб чик- кан, корхона зарарини аудиторлик фаолияти окибати, деб нот5три уйлайдилар. Бундай окдбат зарар учун тад- биркорнинг Узи купрок айбдор.

Шу билан бирга дунё амалиётидаги купгина конун- лар, жумладан, Узбекистан Республикасининг «Ауди­торлик фаолияти тугрисидаги» «К,онун»ида аудиторга ва аудиторлик фирмасига аудиторлик текширувлари- ни сифатли Утказиш, Узи текшираётган хужалик субъекти ра\бариятига текширув чогада аникутнган бухгалтерия \исоб-кито6ини юритиш \амда молиявий \исобот *ужжатларини гайёрлашга дойр хукУКий бу- зилишлар ёзиб кУйилган. Шу билан бирга аудитор конфиденциаллик, яъни сир саклаш к,оидаларига ,\ам риоя этиши лозим. У мижозга етказадиган бундай маълумотларни факат суднинг талаби билангина ош- кор этиши мумкин.

Аудиторлар э\тимол тутилган жавобгарликнинг ол- дини олиш учун куйидаги \олатлардан келиб чик,иб, фаолият юритишлари мумкин. Аввало улар *алол ми­жозлар билан иш олиб боришлари, касбий талабларга амал кдпишлари, мустакил булишлари, ?от<укий мас- лахдт хизматидан уринли фойдаланишлари лозим. Ауди­тор уз фаолиятида му^им масалалар чикиб колса, ал- батга тажрибали адвокатга мурожаат килиши лозим. Чунки баъзида э\тиётсизлик туфайли жиноятга шерик булиб колиш \олатлари \ам учраб туради.

Крнунларда аудиторнинг жиноий жавобгарлигн \ам курсатилган. Бордию аудитор кдсддан ёлгон молиявий \исобот бериб, бошка шахсни алдаса, жиноий жавоб- гарликка тортилади. Бунда конкрет аудитор фаолияти- га цараб, унинг иштироки даражаси ёки Узганинг мул- кини талон-торож килиш \олатига караб жиноий конун-коидалар кУлланилади.

Америкалик Э. А. Аренс ва Ж. Лоббекнинг «Аудит» деган дарслигида (Москва, 1995 йил) аудиторнинг ЧУКУКИй жавобгарлигн кенг очиб берилган. Унда му^им бир хулосага келинган, яъни муаллифлар аудитории

кандай молиявий кисоботдаги хатоликлари учун жавобгар килмаслиги керак. У молиявий мутлак аник маълумот кафолатини бера олмайди. Бордию аудитор мутлок кафолат берганда эди, жамиятнинг унга (ауди- тор)га кетган харажати у келтирган фойдани коплай олмас эди, дейишади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Куйида уларнинг айрим жихатларини ёритишга хара- кат кдпамиз.

Аудитор жавобгарлигига таъсир этувчи ХУКУ кий принциплар

Аудитда жавобгарлик турлари куйидагиларга б^ли- нади: 1) мижозларга нисбатан жавобгарлик; 2) учин- чи шахе олдидаги фукаролик жавобгарлиги; 3) жино- ий жавобгарлик. Бу турларга нисбатан бир неча ХУКУКИЙ принциплар кУлланилади: принцип — акл билан иш килиш, бошка (бегона) кишилар кдгсмиши учун жа­вобгарлик принципи; зарур имтиёзли ахборот (приви­легированная информация) й^кпиги принципи.

Принцип — акл билан иш килиш. Аудитор амал кдлиши лозим б^лган синчковлик мезони к^пинча принцип — акл билан иш килиш деб аталади.

Бошка кишилар килмиши учун жавобгарлик принципи

Аудиторлик фирмаси шериклари (партнёр) хар кан- дай ишда бир шерикка кэрши фукаролик хукми буйи- ча биргаликда жавобгарликни оладилар. Шериклар, шу- нингдек, агентлик муносабатлари до и рас ид а хизматла- ридан фойдаланган учинчи шахе учун хам жавобгар б^лишлари мумкин. Булар: аудиторлик фирмаси хиз- матчилари, бошка аудиторлик фирмалари, бошка му- тахассислар б^лиши мумкин.

Зарур ахборот йуклиги принципи (принцип отсут­ствия привилегированной информации). У мумий коида- ларга мувофик, аудитор судга у ёки бу ахборотни бе- рищдан бош тортиши мумкин эмас. Мижоз билан ауди­тор уртасидаги мустахкам алокалар хам судцан яшири- лиши мумкин эмас.

Мижозлар олдидаги жавобгарлик

Куп холларда аудиторларни мижозлар олдидаги ^з вазифаларини етарли синчковлик билан бажармаган- ликлари учун жавобгарликка тортадилар. Бу суд ишла- ри купинча аудитор топа олмаган иероф килинган маб- ларга (растратларга) теги шли булади. Мижоз буни ауди­тор ишга етарлича ахамият бермаганлиги учун содир булган деб таъкидлацци.

Аудиторлик фирмаси аудитни химоя килишда (ми­жоз билан аудитлашувида) аудитни химоя килишнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Куйидаги уч усулидан бирортасини ёки комбинация- лашган усулдан фойдаланади. Бу усуллар куйидагилар: 1) мижозга бундай хизмат курсатиш мажбуриятининг йУкдиги; 2) хизмат курсатиш давомида эътиборсизлик килинмагани; 3) икки томонлама эътиборсизлик ки- линмагани.

У мумий хукукларга мувофиц учинчи шахе олдидаги жавобгарлик

Учинчи шахе адаштирадиган (^ацикий булмаган) молиявий хисоботга ишониб иш куриши натижасида зарар курган \олларда аудиторлик фирмаси учинчи шахе олдида жавобгар булиши мумкин. Бундай шахс- лар \иссадорлар, банк эгалари, бошца кредиторлар булиши мумкин. Мазкур судлашувнинг типик бир кури- ниши: банк тулов крбилиятига эга булмаган корхона- дан унга берилган кредитни кдйтариб ололмайди. Банк кредит беришда уни хато фикрга олиб келган молия­вий аудит *исоботида ишонганлигини таъкидлайди.

Аудитнинг ><укукий жавобгарлиги янги та^рирдаги аудиторнинг фаолияти т>трисидаги крнуннинг иккин- чи моддасида аник кУрсатилгандир. Бунда аудиторлар \имоя цилишнинг икки тури мавжуд: ишни бажариш давомида э\гиётсизлик кдпинмаганлигини исботлаш ва контракт муносабатлари йуклигини исботлаш.

Жиноий жавобгарлик

Аудитории АК.Ш да федерал конунлар буйича \ам, штатлар конунлари буйича \ам жиноятчиликка айблаш мумкин. Бу конунларга мувофик, жиноят белгиси — би- либ туриб нообъектив молиявий \исобот ёрдамида бош- ца шахени алдаш булиб \исобланади. Лекин мазкур маса- лада аудиторлик судлов ишлари жуда кам учрайди.

Аудиторлар томонидан индивидуал тарзда цУлланнладнган хдракатлар

Аудиторлар мумкин булган жавобгарлик холатлари- ни камайтириш учун у ёки бу \аракатни кдпиши мум­кин. Мазкур \аракатларнинг баъзиларини куй ид а кел- тирамиз.

1. Фацат софдил мижозлар билан ишлаш. Мижоз- нинг уз харидорлари, буюртмачилари, хизматчилари, давлат корхоналари билан муносабатида етарлича \алол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лик булмаса, судлашув э^гимоли куп булади. Аудитор- лик фирмаси уз мижозлари софдиллиги услубларини ишлаб чикдши ва софдил булмаган мижозлар билан ишлашдан бош тортиши лозим.

2. Аудиторлик текширувини тажрибасиз ёш муга- хассислар утказаётганда уларнинг ишини тажрибали аудиторлар кузатиб бориши зарур.

3. Касбий стандартларга (андозаларга) к,атъий риоя кдпиш лозим.

4. Мустакдолиц сацданиши зарур.5. Мижознинг бизнесини тушуниш керак.6. Аудитнинг юцрри сифатини ушлаб туриш лозим.7. Ишни тутри чужжатлаштириш зарур.8. Контракт ва вакиллик хатини олиш керак.9. Мижоз билан конфиденциал (махфий) муноса-

батларни саклаб туриш лозим.10. Адекват (мос) сутурта \имоясини таъминлаш

зарур.И. Малакали чукукдй консультациялардан фойда-

ланиш керак.Шу жи\атлардан чуцуррок кдраладиган булса, ауди­

тор самарадорлик байроги остида катга тарбиячи, маъ- навият эгаси булиши лозим.

Бугунги кунда аудит назоратини таркибий кисми эканлигини тан олган чолда унга маълум даражада тухташ зарур.

И^ГИСОДИЙ НАЗОРАТНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА МЕТОДИ. НАЗОРАТНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА

ОБЪЕКТЛАРИ

Давлатнинг хужалик масалалари буйича кабул кдп- ган *ар бир царори ишлаб чицариш, таксимот, товарлар алмашуви ва ижтимоий истеъмолни уз ичига олади.

Назоратни ижтимоий ишлаб чикрриш фондлари- нинг айланишидан кузатиш мак,садга мувофикдир. Бунда ишлаб чикдоиш чал килувчи жараён чисобланади. Иш­лаб чицариш жараёнида назоратнинг предметини ме\- нат, ме^нат куроллари, мечнат предметлари ташкил килади. Назоратда бу ресурслардан унумли фойдала- ниш нук^гаи назаридан урганилади. Бунда чозирги кун­да кенг таркдлган нормативли режалаштириш принци- пи т е к ш и р и л д и . Текширишда асосий эътибор техноло­гик жараёнга, яъни к^ишлок, хужалик ишларининг бел- гиланган чажмда ва муддатларда бажарилиши, норма-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

тивларнинг тутри кулланилиши. ойлик маош микдо- рининг турри белгиланиши, хом ашё ва тайёр ма\су- лотларнинг сак^аниши, ма^сулот сифатининг юк,ори б^лиши, ме^натни ба^олашнинг т5три к^лланилишига кдратилади.

Так,симот боск^чида эса ишлаб чикдрилган ма\су- лотлардан фойдаланиш, авВало давлат буюртмасининг бажарилиши, корхоналар уртасидаги шартномаларга риоя кдпиш кабилар, янгидан яратилган к^йматниг тацсимланиши, ишлаб чикдриш истеъмоли, ижтимо- ий таъминот ва ижтимоий сурурта хамда бошкд маса- лалар чукур урганилади.

Назоратнинг алмашув жараёнида муомала жараёни Урганилди, товар-пул муносабатларининг амалга оши- рилиши, корхоналарнинг т^лов интизомига риоя кили- ши, мах,сулотларни сотиш ва олишда ба\оларнинг т$три булиши, корхона, ташкилотлар шартномалар юзаси- дан келиб чикдциган пул, \исоб-китобларининг к,ону- ний амалга оширилиши кабилар текширилади. Ва ни- \оят истеъмол бос^чида ижтимоий ишлаб чикдриш ва шахсий истеъмол урганилади. Бунда ишлаб чикр- риш фондларининг янгиланиши, корхона ва унда иш- лайдиган ходимларнинг истеъмолга б^лган эхд'иёжла- рининг к,ондирилиши, даражаси урганилади.

Шундай кдлиб, жамиятда назоратнинг предметини хукуматимизнинг х$Ькалик масалалари буйича кабул кдпган кдрорлари асосида кенгайган такрор ишлаб чи- цариш жараёнида мулкдан мак,садга мувофик, ва кону- ний фойдаланишни аникуташ ташкил цилади. Назорат­нинг объекти сифатида мулкдан фойдаланиш билан боглик, булган юридик ва жисмоний шахслар тушуни- лади. Унинг кенг маънодаги объектларига корхоналар­нинг маблаглари, хужалик жараёнлари хужалик-молия фаолияти, ишлаб чикдриш б^линмалари, яъни корхо- налардан тортиб то халц х^Ькалигининг хамма б^и н ла- ри киради.

Назоратнинг методлари

Назоратнинг урганиш методи бошк;а фанлар синга- ри диалектик материализм методи хисобланади. Чунки Урганиладиган мулк доимо узлуксиз \аракатда, назо- рат эса, ундан мак,садга мувофик, ва цонуний равишда фойдаланишни урганади. Шу билан бирга назорат Уз предметини Урганишнинг хусусийлигидан келиб чикд-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

диган хусусий метод ва усуллардан фойдаланди. Юкрри- да назоратнинг текшириш манбаларидан фойдаланиш буйича хужжатли ва ^ак^^ий назоратга булинишини айтдик. Хужжатли назоратда текшириш манбаи сифа- тида хужжатлардан фойдаланилади. Хакикий назоратда объект натура долида кузатилади, яъни манба булиб хужалик мабларлари, ишлаб чик,ариш муомала жараён- лари \исобланади. Шу билан бирга ^ак^кий назоратни утказишда инвентаризация, лаборатория анализи, экс­перт комиссиясининг бздолаши ва юзлаштириб сураш каби усуллардан кенг фойдаланиш мумкин.

Инвентаризация — бу хужалик маблагларини ёки назорат кдпиниши лозим булган объектларни жойига бориб бирма-бир куриищир. Бунда мулкнинг сацдани- ши Урганилиб крлмасдан, унинг ишга яро^лилик даати \ам Урганилди. Бунга ёш чорва молларни *ар ойда са- наб, торозида Улчашни якдол мисол кдлиш мумкин.

Инвентаризация натижалари далолатнома ёки руйхатлар билан расмийлаштирилди.

Лаборатория анализи назорат к;амраб олган объектларнинг сифат курсатчикларини текширишга крратилгандир. Бунда текшириладиган объектларнинг физик ва кимёвий хусусиятлари урганилади. Бунга тай- ёрлов ташкилотларига топширилаётган сутнинг сифа- тини аник^аш як^ол мисол була олади ёки булмаса пахтанинг намлиги ва ифлослиги, толанинг пишик,ли- ги лабораторияларда аник«ланади. Бу назоратнинг яку- ни маълумотномалар билан расмийлаштирилади.

Эксперт комиссиясининг бадолаши — назоратнинг му^им сохдси булиб, айрим лолларда назорат-тафтиш ишларида малакали турли касб мутахассислари хулоса- си зарур б^либ к,олади. Бундай долатда эксперт комис­сиясининг хулосасидан фойдаланилади. Масалан, пар- рандачилик фабрикасида паррандалар юкумли касал- ликлар билан улганда экспертга юборилади. Ёки айрим лойщ а хужжатлари бино ва иншоотлар курилишидан олдин эксперт текширишига берилади. Бу эса назорат­да амалга оширилган хужалик операциясининг реал характерини аник^ат имкониятини беради. Бундай на­зоратнинг якуни эксперт комиссиясининг ёзма хуло- саси билан расмийлаштирилади.

Юзлашув-сураш назоратнинг мухим урганиш усули булиб, бунда назоратчилар айрим хужалик операцияла- рини амалга ошираётган вактда баъзи ^исобдор ёки мансабдор шахсларнинг угирлик, узлаштириш фактла-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

рини аникутш учун уларни юзлаштириб сурайди. Бундай назорат якуни тушунтириш хати билан расмийлашти- рилди. Бунга хазинада камомад аникданганда пулнинг цандай жойларга сарфланганлигини сураш кабилар якдол мисол була олади. Назоратнинг бу усули суд-тергов органлари томонидан кенг фойдаланилиб келинмокда.

Хужжатли назоратда чужжатларни диктат билан ук,иш, сунгра унда курсатилган хджм курсаткичлари- нинг реаллигига, конунийлигига максадга мувофикуш- гига эътибор бериш керак. Хужжатларни мантик, жи^ат- дан текширилганда амалга ошмаган хужалик операция- ларини курсатувчи чужжатлар \ам учраши мумкин. Ма- салан, бажарилган ишларни чисобга олишда бир киши бир тонна пахта терди, деб курсатилиши мумкин, ва\о- ланки, имконият жи^атидан бундай булмайди.

Бундан ташк^ри, учраган чужжатларда амалга оши- рилган хужалик операцияси конунга мое ёки мос эмас- лигини текшириш лозим. Хужжатларни арифметик то- мондан текшириш, бу эса маълум хужалик операция- сининг содир булганлиги аввало дастлабки чужжатда Уз аксини топади. Хужжатларда хужалик операцияси сон жи\атидан акс этгирилади. Шунинг учун бу опера- циялар урганилганда арифметик текширилиши лозим. Бунда таксировка ва жамлашишга эътибор берилади. Масалан, хазинадаги чужжатлар текширилганда иш \аки таркатилган кайдномалари жамлаб текширилиши лозим.

Хужжатларни бир-бирига таккослаб утказиладиган назоратда хужалик операциясида курсатилган объек­тив \ажми, шу операцияга боглик, бошка бир жужжат- да акс эттирилса, иккала чужжатдаги микдорлар так- косланади. Масалан, йигиб олинган бурдой \осилнинг микпори комбайнчининг реестирида курсатилса, шу ^ажмдаги бурдой ташилганлиги туррисида транспорт воситаларининг йул варакаларида \ам курсатилади. К,Улда терилган урурлик пахта, ме^натга х,ак, тулаш ва пахтани даромадга олиш .\ужжатларида курсатилиб, улар бир-бирига такдосланиб текширилиши лозим. Ёки ки- римга олинган ма^сулотларнинг кужжатлари, чиким э^ужжатлар билан таккосланиши натижасида колдири аникланиши мумкин.

Суроц хатининг *ам назорат Утказишда катга а\а- мияти бор. Назорат утказаётганда, маълум текшири- лаётган корхонанинг ишлаб чик,ариш ва муомала жа- раёнида бошца ташкилот ва корхоналар билан иктисо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дий алокдларда булишини текширишга турри келади. Масалан, корхона, савдо ташкилотларидан моддий кдей- матликлар олган булса, алокд булган ташкилотда унинг бошлангич ва дастлабки хужжатларида кдндай акс эт- ганлигига, ким томонидан олинганлигига ишонч \осил кдлиш учун сурок хати ёзиш йули билан аник^аб, маълум хулосага келиш мумкин.

Ик^исодий анализ — бу назоратни амалга оши- ришнинг мухим усулларидан булиб, ундан кенг фой- даланиш лозим. Бунда икгисодий анализ маълумотлари асосида тузилган жадвал ва графиклар асосида назорат утказилаётган хужаликда ишлаб чикдриш самарадор- лигининг кдй ахволда эканлигини ёки ишлаб чикдриш жараёнида амалга оширилаётган технологик ишлари- нинг якуни кдндай молиявий натижаларга олиб кели- наётганлигини билиш, фовдаланилмаётган резервлар- ни ишга солиш имкониятини берди. Масалан, пахта- чиликда амалга оширилаётган операцияларнинг бажа- рилишини агротехник муддатларга такдослаб, пахта хосилдорлигига кдндай таъсир курсатганлигини билиш мумкин.

Агар руза Уз вак^ида, яъни белгиланган агротехни­ка муддатларида ягана адшшса, муддатида утказилма- ган майдонларга нисбатан юкрри х,осил берди. Худди шундай тартибда сугориш, ози^лантириш хамда бош- ца экинларнинг технологик жараёнларини хам текши- риш мумкин.

Шундай кдлиб, назоратнинг юкрридаги усуллари- ни к^ллаш билан хал к; х^жалигининг ишлаб чикдриш сохасида эришиладиган ютук^арга сам а рал и \исса кушиш мумкин.

Назорат утказишда бошща фанлардан фойдаланиш

Хозирги кунда назорат алохдца фан сифатида «Кор­хона ва хужаликларнинг хужалик-молия фаолиятини тафтиш ва назорат килиш» курсида урганилиб келин- мокда. Бу фан хисоб-китоб ихтисоси фанлари жумла- сига кириб, ишлаб чикдриш муносабатларини ургана- ди. Шунинг учун у ик^исодий назария, бухгалтерия асослари фанлари билан узвий боглангандир. Назорат­нинг предметини урганиш куп жи\атдан ик^исод, ре- жалаштириш, ишлаб чикдришни ташкил кдяиш ва бошкдриш, кдшлок, хужалик ишлаб чикдриш техноло- гияси каби фанларни билишни талаб килади. Чунки бу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

фанларни билмасдан малакали, келгусида яхши Сама­ра берадиган назорат иш ларини утказиш к,ийин.

Бу \исоб ва хисобот фанлари ихтисосига кирганли- ги сабабли, назоратчилар бухгалтерия учёти, корхона- лар фаолиятини анализ кдпиш ва статистика фанлари- ни мукаммал билиши лозим. Акс \олда назорат сифат- сиз булади. Чунки назорат килинадиган масалалар бу фанлар билан узвий боглангандир.

Назорат Утказишда фан-техника ютуцдаридан кенг фойдаланиш керак, жумладан, электрон \исоблаш ма­шина-дари ва ик^исодий-математик усуллардан фойда- ланишни билиш, бажариладиган ишларнинг кийинчи- ликсиз ва янглишмай билиши ни таъминлайди.

Назорат мулкдан црнуний ва мак,садга мувофик, фой- даланишни текшириб тургани учун юридик фанлардан мехнат хукук,и, ердан фойдаланиш хукуки, молия Хукукдари фанларини хам билиш зарур. Чунки назо­ратчилар тафтиш ва назорат утказиш натижасида кор- хонанинг бутун хужалик ишлаб чик^риш ва молия фа- олиятига бахо берадилар, шу билан бирга мансабдор ва моддий жавобгар шахсларнинг корхонага келтирил- ган моддий зарар нукгаи назаридан крнун олдида жа- вобгарлигини белгилайдилар. Шундай килиб, назорат- да бошкд алокддор фан ютукпаридан фойдаланиш унинг иктисодий самарадорлигини оширади.

Тафтиш — вдгвсодяй назоратнинг таркибнй цнсми

«Назорат» ва «тафтиш» сузлари, биринчидан, уму- мий хамда абстракт тушунча булса, иккинчидан, хусу- сий ва конкрет тушунчалар хисобланади. Назорат ижти- моий муносабатларни тартибга солиш билан богланган, тафтиш эса маълум доирада ва даврда тартибга солиш- нинг конкрет формаси сифатида кузга ташланади.

Тафтиш сузи рус тилига, лотинчадан — reviso — пересмотр, узбек тилида эса «цайта куриш», «тафтиш* сузлари эса бу фанда тафтиш утказиш маъносини бил- диради. Назорат утказишда тафтиш корхона, ташкилот ва муассасаларда ишлаб чикариш, таъминот ва муамо- ла жараёнини к#йта куришни билдирса, о^ибат нати- жада, бу хужалик операцияларининг амалдаги крнун- ларга мос холда цонунийлигига риоя кддиниши хамда ик^исодий самарадорлигини таъминлаш нук^аи наза­ридан текшириш маъносини билдиради.

Тафтиш халк хужалигининг дастлабки бугани хисоб-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ланган корхона, ташкилот ва муассасаларда ёки хужа- ликни бошкариш органларида ил гари содир булган хужалик операцияларининг к;онунийлигини, максадга мувофикдигини жойида назорат аппарати томонидан кулланиладиган чамма метод ва усулларини ишлатиб Утказилади. Утказиладиган бу тафтишлар ёрдамида дав- латнинг назорат функцияси систематик равишда анча тулик, амалга оширилади.

Узлуксиз утказиладиган тафтиш ёрдамида мулкнинг сакданиши ва ундан унумли фойдаланиш, унинг купай- тирилиши таъминланиб, халкдинг оддий чамда мада- ний турмуш даражасининг кутарилишига чисса к^ти- лади. Тафтиш чар бир фойдали ташаббусларни уйгун- лаштиради, назоратчилик ишларига кенг мечнаткаш- лар оммасини жалб кдлиш имкониятини беради. Бу масалада жамоа хужаликлари, корхоналарда фаолият к^рсатаётган тафтиш-назорат аппаратининг тажри- басида кенг исботланмокда. Утказилган тафтиш нати- жалари текширилган корхона жамоасига ошкора ра­вишда эълон ва мухокама кдлиниши зарур. Корхона, ташкилот ва муассасаларда утказиладиган тафтиш амал- даги крнунларга к^ра умумий чамда даврийлик харак- терига эга булиб, белгиланган муддатларда, хал к, х^жа- лигининг чамма б$тинларида кдгьий ва узлуксиз тар- тибда утказилиб турилади.

Хал к, хужалигининг чамма б>тинларида бундай таф- тишнинг конуний асосда доимий утказилиб турилиши барча жойда назоратнниг таъсирчанлигини оширади. Тафтиш угказишда фан-техника ютукдаридан кенг фой- даланилади, бу эса давлатнинг назорат функцияси- нинг илмий даражасини ошириш имконини беради.

Тафтиш назоратнинг бошца усулларидан фарцди Уларо^ чукукдй чолатга эга булиб, унинг натижалари чуку^й норматив чужжат чисобланган далолатнома- лар билан расмийлаштирилади. Шунинг учун суд-тер- гов органлари факдт тафтиш материалларини, дало- латномаларини процессуал жараёнда тасдикдовчи яго- на восита сифатида кдбул кдпадилар ва ундаги омил- ларга мувофик, жиноят таркибини англайдилар.

Амалдаги конунларга мувофик, халк; хужалигининг хужалик чисобидаги чамма б^инларида йилига бир марта (уларнинг идора кдрамогадан кдтъий назар) ва бюджет корхона, ташкилотларида икки йилда бир марта тафтиш ^тказилади. Тафтиш давомида, уларнинг чамма: ишлаб чик,ариш, хужалик молия фаолиятлари чар то-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

монлама чукур урганилади. ни\оят ишлаб чикариш б^линмалари, корхона, \исобдор \амда мансабдор шахслар ишига бздо берилади. Шунинг учун \ам таф- тиш махсус тафтиш-назорат органлари томонидан ма- лакали мутахассислар иштирокида утказилади.

Тафтиш утказиш турлари

Тафтиш назорат системасида ?з умумий ва хусусий белгиларига эга, шунга мувофик; тафтиш $^тказишнинг бир неча турлари мавжуддир.

Тафтиш куйидаги белгиларга: тафтиш утказувчи органларига, утказиш муддатларига, назорат цилищда фойдаланиладиган манбаларига, режалилиги, кдмраб оладиган масалалари ва объектларига, уларга катна- шадиган мутахассислар иштирокига, ни\оят, уни утка- зиш характерига кдраб ушбу турларга булинади.

Тафтишни утказиш органларига к,араб, хужаликлар * буйсунадиган идоралар томонидан угказиладиган (идора

тафтиши) ва хужаликлар молиявий жи^атидан буйсун- майдиган давлат муассасалари томонидан утказилади- ган тафтишларга (ташки тафтиш) булиш мумкин.

Идора тафтишига корхона, ташкилот ва бирлаш- маган молиявий-хуЬкалик фаолияти жи^атидан буйсу­надиган муассасаларнинг тафтиш назорат ходимлари томонидан ^тказиладиган тафтишлар киради. Агроса- ноат тафтиш аудиторлик фирмалари б^лимларининг ходимлари томонидан корхоналар хужалик-молия фао­лияти юзасидан йилига бир марта тафтиш утказиб ту- рилади. Шунингдек, бундай тафтишларга хужалик- нинг уз назорат ходими томонидан ишлаб чицариш. хужалик молия фаолияти устидан утказадиган текши- ришлари >,ам киради.

Кдрамогига кирмайдиган давлат муассасалари томо­нидан кдпинадиган тафтишлар давлат органларининг тафтиш-назорат ходимлари корхона, ташкилот ва бир- лашмаларнинг кайси тармок вазирлигига ёки комите- тига карашидан катьи назар тафтиш утказадилар. Маса- лан, Республика Ички ишлар вазирлигининг жойларда- ги органлари ме\наткашларнинг мулкини талон тарож килиш т$трисида хабарига мувофик; корхонанинг иш­лаб чикариш, молия фаолиятларини тафтиш кдпишла- ри мумкин.

Тафтишлар хужалик операциялари содир булиш вацтларида утказилишига к;араб, олдиндан ^тказила-

/

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

диган, жорий ва кейинги тафтишларга булинади. Ушбу тафтиш (назорат) турларига юдоридаги «назоратни амалга оширувчи органлар, унинг турлари ва форма- лари» темасида тушунтириш берилган. Шунингдек, ушбу темада хужжатли ва \ак^к^й тафтиш (назорат) фор- маларига \ам характеристика бериб утилган. Таф­тиш режали ёки режасиз Утказилишига кдраб, режали ва режасиз тафтишларга булинади.

Режали тафтиш корхона, ташкилот ва бирлишма- ларда уларнинг ишлаб чикрриш, хужалик, молия фао- лиятини, улар буйсунадиган юдори ра\барлик кдлувчи органлари томонидан режалаштирилиб уп^азилади. Ма- салан, \ар бир корхонанинг ишлаб чикдриш, хужа- лик, молия фаолиятини йилига тафтиш кдлиш ауди- торлик фирмалари томонидан шартномалар асосида ре- жалаштирилади. Бундай тафтишлар куп долларда юдори ташкилот тафтиш-назорат ходимлари томонидан утка- зил ади.

Режасиз утказиладиган тафтиш, бу купгина дол- * ларда юкрри ташкилот буйруги ва топширигага муво- фик,, ёки ме\наткашларнинг ахборотларига асосан, ёхуд бахтсиз додисалар юз берганда утказиладиган тафтиш­лар ^исобланади. Масалан, омборда ёки фермада ёнгин- дан сунг утказиладиган тафтиш ва бошк,алар.

Тафтишлар текшириладиган объектларини цамраб олинишига караб ёппасига ёки танлаб Утказиладиган тафтишларга булинади.

Ёппасига Утказиладиган тафтишда текширилаётган объектларнинг .\аракатини курсатувчи хужжатлар ва мулклар бир бошидан то охиригача бирма-бир текши- ришдан утказилади. Бунга хазина операцияларининг тафтиши якдол мисол булаолади. Бундай тафтишлар корхона мулкининг сак^анишини таъминлашда жуда катта а\амиятга эгадир.

Танлаб Утказиладиган тафтишларда молия-хужалик фаолияти текшириладиган корхонанинг айрим объект- лари танлаб тафтиш кдпинади. Бунга корхоналарда ме\- нат ^ак^нинг берилишини текшириш, маълум бир кием ишчилар ёки корхона хизматчиларининг иш х,ак,и ол- ган ёки олмаганлиги’ни сураш йули билан тафтиш утка- зиш якдол мисол булаолади.

Утказиладиган тафтиш, килинаётган корхона фао­лияти масалаларини к^мраб олишига кдраб, туда, кдас- ман ва тематик тафтишларга булинади.

Тула тафтиш Утказилаётган корхонанинг бутун мо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лия-хужалик фаолияти тУла текширилиб, унинг иши х.ак.ида умумий х,олатни очиб берса, иккинчи томондан, корхона мулкининг са^аниш и ва ундан унумли фойда- ланиш каби масалаларнитулик,текшириб, хулоса беради. Бундай тафтишлар режали ва режасиз *ам булиши мум- кин. Бу тафтиш жуда кагга мех,нат талаб кдлади. Бунга корхоналарнинг х,амма тармокдари, ишлаб чик^риш булимларини тафтиш кдгсадиган тафтишлар мисол була олади. Клеман тафтиш текширилаётган корхона хужалик фаолиятининг айрим томонларини текшириш билан чекланадиган тафтишларни уз ичига олади. Бунга корхо­на мулкининг талон-торож кдпиниши ахборотигд муво- фик корамолчилик фермасининг бир йиллик фаолияти буйича тафтиш утказиш мисол була олади.

Тематик тафтишларда айрим бир масала олиниб шу масала юзасидан бир-бири билан тула боглик *амма корхоналар фаолияти бир вацтда текширилади. Маса- лан, минерал угитдан фойдаланиш буйича тематик таф­тиш утказиладиган булса, корхоналар ва «Химия-бир- лашма» корхоналарининг фаолияти бир вактда текши- рилиши мумкин. Бундай тафтишлар хал к хужалиги мицесида катга самара бериши мумкин.

Тафтишлар уни утказишда зарур мутахассисларнинг иштирок этишига к;араб комплекс равишда утказила­диган ва комплекс булмаган тафтишларга булинади.

Комплекс утказиладиган назоратлар турли ихтисос- даги мутахассисларнинг иштирокида утказилади. Агар- да корхонанинг ишлаб чикариш, хужалик, молия фао­лияти юзасидан тафтиш утказилаётган булса, чорвачи- лик тармогини текширишда зоотехник, ветеринария врачи, усимликчилик тармокдарини урганишда агро­ном, курилишда курилиш инженери, архитектор, бу- лардан ташцари, ицтисодчи, молия ва ^исоб-китоб хо- димлари катнашиши мумкин. Бундай текшириш комп­лекс тафтиш булиб, хужалик тармок, ва бутун ишлаб чицариш, хужалик, молия фаолияти юзасидан объек­тив характеристика беради, назоратнинг самарадорли- гини юкори савияга кутаради.

Комплекс булмаган тафтишлар асосан \исоб-китоб ва молия ихтисосига эга булган шахслар томонидан утказилади. Бундай тафтишлар асосан текшириладиган корхоналарнинг молиявий натижа ва ^олатини урга- нишга крратилган булиб, ундан купрок, давлат бюд­жета ^исобига яшайдиган муассасалар фаолиятини тек­ширишда фойдаланилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Тафтишлар утказилиш характерига караб, аралаш (сквозь) ва комбинирлашган тафтишларга булинади.

Аралаш тафтиш текшириладиган корхоналарда ма\- сулот ишлаб чикрришдан тортиб, дастлабки юкрри таш- килотнинг фаолиятини кУшиб текшириш билан харак- терланади. Бундай тафтишлар асосан республика, ви- лоят, туман микёсидаги тармок, бирлашмалари фаоли­ятини урганишга к«аратилган булиб, моддий фонд, ре- сурслардан самарали фойдаланишни, улардаги фойда- ланилмаётган резервларни ишлаб чик^ариш жараёнига сабзавотчилик учун \озирги кунда плёнка ишлаб чикд- рувчи корхоналар ва уларнинг юкрри ташкилотлари фаолиятини урганиш яедол мисол була олади.

Комбинирлашган тафтишларга назорат-тафтиш хо- димлари томонидан текширув утказишнинг \амма тур- ларидан фойдаланиб, угказиладиган тафтишлар клра- ди. Хужалик фаолияти тафтиш кдлинаётган булса, унда агросаноат назорат-тафтиш ходимлари (идора тафти- ши), турли касбдаги мугахассислар (комплекс таф­тиш) датнашиши мумкин.

Комплекс тафтиш утказиш ролини ошириш йуллари

Хозирги даврда х^мма турдаги утказиладиган таф­тишлар ичида назоратнинг талаблари комплекс утка­зиладиган тафтишда уз ифодасини топмокда. Шунинг учун «Корхона (бирлашма) хдкида»ги конунда таф- тишларни комплекс утказиш масаласи цуйилгани бе- жиз эмас. Чунки барча мутахассслар иштирокида утка- зилаётган тафтишлар ишлаб чикдриш, таъминот ва ре­ализация жараёнлари кенг равишда анализ кдпинади хамда корхонанинг ишлаб чикдриш, хужалик, молия фаолияти \акдда объектив маълумотлар олинади.

Комплекс тафтиш технолог-мутахассислар кдгна- шишини, кдшлок хужалигида технологик интизом ва агрозоотехник кридалари к^ндай амалга оширилаёт- ганлигини, алмашлаб экишнинг жорий ¡^илинишини, ердан унумли фойдаланишнинг а\волини объектив ва тула кУрсатади. Механик-инженерларнинг иштирок эти- ши эса, актив ишлаб чикдриш воситалари хисоблан- ган трактор ва к^шлок, хужалик машиналарининг сак,- ланишини, улардан унумли фойдаланишнинг холати- ни тула очиб беради.

Молиячи ва юрист ихтисосига эга булган ходим-' ларнинг текширувида иштирок этиши эса содир булган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

хужалик операцияларнинг конунийлиги ва иктисодий мак;садга мувофивдиги "фрисида объектив маълумот- ларни беради, бундан ташкари, текшириш жараёнида аник^анган камчиликларни тузатиш т5трисида таклиф- . ларнинг келиб чициши, уларнинг турмушга кенг тат- бик, килиниши имкониятини яратади.

Шундай кдпиб, комплекс тафтишларнинг уткази- лиши текширилаётган х^жаликда сифат курсаткичлари буйича ишлаб чицариш кучларининг ривожланишига ижобий таъсир курсатади. Бу эса Уз навбатида ижтимо- ий ишлаб чицариш самарадорлигини янада ю^ори са- вияга кутариш йули билан назоратда яхши натижалар- га эришишга олиб келади. Бундай назорат \озир мам- лакатимизда янги хужалик \исоби методи амалга оши- рилаётган, кенг куламда ислодотлар олиб борилаётган пайтда халвдинг моддий ва маданий турмуш даража- сининг яхшиланишига ёрдам беради.

ИНВЕНТАРИЗАЦИЯ - ИКТИСОДИЙ НАЗОРАТНИНГ АЖРАЛМАС К.ИСМИ.

Инвевтаризация хакдоа тушунчаИнвентаризация термини «инвентарь» (лотинча —

туепЮгит) сузидан келиб чикдан булиб, буюмларни руйхатга олиш деган маънони англатади. Инвентариза­ция, бу урганилаётган объектларни \ак^кий \олида куриб санаш ва улчаб урганиш усули булиб, назорат- нинг му^им бир к^смидир. Инвентаризациянинг мо*ия- ти шундан иборатки, бунда тафтиш килинаётган \ар бир конкрет объект куриб чикиш, санаш, улчаш, тор- тиш, х^соблаш йуллари билан урганилади.

Инвентаризация кенг маънода назорат ва тафтиш- нинг амалда кулланишининг техник-методологик жа- раёнлари мо^иятини очиб бериб, назорат ва тафтиш тушунчаларини конкретлаштиради.

Инвентаризация тушунчаси тор маънода, яъни на­зорат кдлинаётган объектларни х,ак,ик^й \олида куриб чик^ш маъносида кУлланиладики, бундан инвентари­зациянинг текширилаётган объектларнинг мавжуд \ола- тини урганиш, уларга сон ва сифат жихдгдан характе­ристика бериш вазифаси келиб чикдди.

Инвентаризация назорат усуллари орасида марказий Урин тутади. У кенгайтирилган такрор ишлаб чик,ариш- нинг \амма боскичларида мулкнинг сацланиб к,олиш \олатини аникдашга имкон беради. Инвентаризация усу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ли содда усул булганлиги туфайли, бу усулдан махсус назоратчилар билан бир каторда хал к, назоратчилари х,ам назоратнинг хдмма турларида, жумладан, олдин- дан, жорий, кейинги, \ак,ик,ий ва хужжатлар асосида утказиладиган назоратларда кенг фойдаланилади.

Инвентаризация амалда назоратнинг бош^а усулла- ри билан узвий боклик \олда олиб бориладики, бу унинг таъсирчанлигини янада оширади. Масалан, ин­вентаризация натижасида текширилаётган объектнинг хакикдй ва хисобот курсаткичлари уртасида фарк, чик,- са, дар^ол хужжатларни текшириш йули билан бундай фаркдинг келиб чикиш сабаблари аникданади.

Инвентаризация утказишнинг техникавий элемент- лари бутун халц хужалиги ёки унинг айрим тармоьут- ри микёсида бир хил норматив коида сифатида к;онун билан тасдикданган ва бу масала бухгалтерия хдсобот- лари ва баланслари т^трисидаги Низомда тУла Уз акси- ни топган. Инвентаризация фа^ат маъмурият томони- дан >^бул килинган кдрор ёки буйрук; асосида тузил- ган махсус комиссия томонидан утказилиши мумкин. Бундай комиссия таркибида иш фаолияти албагга тек­ширилаётган моддий жавобгар ёки масъул шахе иш- тирок этиши албагга шарт. Инвентаризация тусатдан ва \ар бир объектни куз билан куриб, санаб утказила- дики, бу унинг натижаларининг объективлигини таъ- минлайди. Инвентаризация албагга такрорлаш тарти- бида, яъни текшириш объектлари \ам комиссия томо­нидан, \ам жавобгар шахе томонидан тулик, куриб, улчаниб, санаб ёки тортилиб утказилиши лозим.

Объектларни бирма-бир кУздан утказиб чик^шда, улар ха^икий ^олида Урганилиб, мавжудлиги, техник полати, ривожланиши даражаси ва уларни умумий ра- вишда характерловчи бошца хдмма томонлари аник^а- нади. Бу тартибда масалан, хужаликнинг ишлаб чик,а- риш булинмалари ва тармокларининг чегаралари буйича жойлашувини чорвачилик фермаларининг зооветери­нария холатини Урганиш мумкин.

Маълум огирликка эга булган \амда мивдор жи\а- тидан бирор-бир улчов бирлигида ифодаланадиган объектлар инвентаризациясида тортиш усулидан фой­даланилади. Узунлик, баландлик, майдон, \ажм бир- ликлари билан характерланувчи объектлар (экин май- донлари, бинолар дагал хашак гарамлари ва ширали озикдар) инвентаризациясида Улчаш усули кУлланила- ди. Бу усул махсус техник Улчаш асбоблари (рулетка,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Улчов ипи ва бошкрлар) воситасида амалга оширили- ши мумкии. Донабай текшириШ объектлари инвента- ризацияси эса уларни доналаб санаш йули билан утка- зилади (масалан, моллар бош сони, асосий воситалар ва бошцалар).

Инвентаризация натижалари махсус жужжат — ора- лик инвентаризация актида акс этгирилади. Бу далолат- нома \ар бир Инвентаризация натижаларига жавобгар шахслар буйича тузилиши шарт. Инвентаризация нати- жасида олинган хдкик^й маълумотлар бухгалтерия \исоби маълумотлари билан солиштирилиб, натижа — объект- ларнинг кам ёки ортикча микдори аникданади. Бунда \аки 1 ий ва хужжатли назоратнинг бухгалтерия хисобига узвий боглик,лиги яна бир бор намоён булади.

Инвентаризация турлари

Инвентаризация утказилиши тартибига кура, режа- ли ва режасиз булиши мумкин.

Назорат органининг назорат-тафтиш ишлари режа- сига асосан утказиладиган инвентаризация режали ин­вентаризация деб аталади. Инвентаризациянинг бу тури корхоналар ва хужаликлараро ташкилотлар тафтиш ко- миссиялари иш фаолиятида кенг таркдлган булиб, куп лолларда махсус (штатдаги) назоратчиларнинг текши- риш утказиш режаларига \ам киритилади-. Режали ин­вентаризация бухгалтерия учёти системасида му\им урин тутади. Махсус карорга кура, *ар бир хужалик маблагпа- ри ва моддий бойликлари тури буйича маълум бир вак,т ичида инвентаризация утказиб турилиши керак.

Хусусан, к^шлоц хужалиги корхоналарида режали инвентаризациялар Утказиш буйича хутсумат к^рори би­лан куйидаги муддатли: асосий воситалар (чорва мол- ларидан ташкрри) — йилда камида бир марта; бино ва иншоотлар — икки-уч йилда бир марта; капитал кУйил- малар, келгуси давр харажатлари ва тугалланмаган иш- лаб чицариш буйича — йилда бир марта; чорва молла- ри — \ар кварталда; ем-хашак, уругли ва угитлар, э^гиёт цисмлари, ремонт материаллари — йилда ка­мида икки марта; тайёр ма\сулот ва кам ба^оли буюм- лар — йилда бир марта; нефть ма\сулотлари, пул маб- лаглари ва к^мматба^о когозлар — \ар ойда; молия- кредит органлари билан х,исоб-китоблар — \ар квар­талда ва бошца, х^соб-китоблар буйича йилда бир марта Утказилиши белгилаб кУйилгандир.

из

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Назорат органларининг режаларида курсатилмаган, инвентаризация утказишга зарурат тугилганда уткази- ладиган инвентаризация режасиз инвентаризациялар дейилади. Инвентаризациянинг бу тури махсус (штат- даги) ва хал к, назоратчилари томонидан тез-тез, конун- чиликнинг бузилиши содир булган долларда, ме^нат- кашлар хабарларига кура ёки шуб^али хужалик опера- циялари аникданган пайтларда утказилиб турилади.

Текширилаётган объектни к,амраб олишига кура, инвентаризация тулик ва танланма инвентаризациялар- га булиниши мумкин. Текширилаётган обьектнинг хдмма булинмалари к,амраб олинса, бу тулик инвентаризация *исобланади. Тупик, инвентаризацияга хазинани тафтиш кдпиш (пул маблакпари инвентаризацияси), хужалик- даги моддий бойликларнинг режали инвентаризацияси якдол мисол була олади. Текширилаётган объект булин- маларининг факдт бир кисмини куриб чи^иш (санаш, улчаш, тортиш) билан чекланувчи инвентаризация тан­ланма инвентаризация деб аталди. Амалиётда инвента­ризациянинг бу туридан бажарилган бирор-бир ишнинг реал х;ажмини аникдашда, чорва молларининг ёши, жинс гуру\пари ва бош сонини билишда ёки баъзи товар-моддий бойликларнинг сакданишини аникдашда фойдаланилади. Танланма инвентаризация утказиш на­зорат ходимларидан нисбатан кам вак г ва ме^нат талаб этади, \амда унинг натижаларидан текширилаётган хужа- ликда мулкнинг сакданиши ва ундан рационал фойда- ланиш тугрисила умумий, етарлича гул и к, маълумотга эга булиш мумкин. Лекин у назорат натижасининг тула объективлигини таъминлай олмайди, моддий зарар- нинг (агар моддий зарар етказилган булса) тупик мик- дорини аниклаш \ам кийин. Бундай х,олда тулик инвен­таризация утказиш керак булади.

Инвентаризация мазмунига кура, ресурслар ва жа- раёнлар инвентаризацияларига булинади.

Ресурслар инвентаризацияси деганда, хужалик по­тенциал ресурс объектларни натур ал, яъни физик жи- \атдан санаш, улчаш ва тортиш йули билан куриб чикиш тушунилади. Бу ресурслар корхонанинг ишлаб чикиш, хужалик, молия фаолияти фойдаланадиган, такрор ишлаб чикариладиган ёки такрор ишлаб чика- рилмайдиган ресурслардир. Такрор ишлаб чикарипади- ган ресурсларга инсон ме\натининг мах,сули булган, бино ва иншоотлардан тортиб, пул маблагларигача

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

булган моддий бойликлар, чорва моллари \амда усим- ликлар киради.

Бунда ер, ер ости бойликлари, сув, урмонлар эса такрор ишлаб чицарилмайдиган ресурслар \исоблана- ди. Шу ресурсларнинг турлари инвентаризация кдлиш- га кдраб, табиий ресурслар, усимликлар ва тирик орга- низмлар, моддий бойликлар чамда кдмматба^о к,огоз- лар инвентаризацияларига булинади.

Жараёнлар ннвентаризацияси деганда, корхона маб- лагларининг айланма оборотининг ало\ида-алох,ида бос- кдчларини тодикдй \олида куриб чикдш тушунилади. Жараёнлар ишлаб чик^риш ва молиявий жараёнларга булинади. Ишлаб чикдриш жараёнларига бевосита мод­дий ишлаб чикдриш со^асидаги бажарилган ишлар ва харажатлар, молиявий жараёнга эса хдсоб-китоб ва молия операциялари киради. Ишлаб чикдриш жараён- лари инвентаризациясида бажарилган ишларнинг мик- дори ва сифати (асосий ва капитал кУйилмалар фао- лияти буйича) текширилади. К^ишлок, хужалик ма\су- лотлари ишлаб чицариш инвентаризацияси (хосилнинг контрол йишми, назорат суг сопш и, назорат жун кирк,иш) бунга мисол була олади.

Хисоб-китоб ва молиявий операциялар инвентари- зациясига эса корхонанинг бошк,а хужалик ва ташки- лотлар билан хисоб-китоб операцияларини, корхона­нинг банкдаги счётларидаги пул маблагларини, деби­тор ва кредит кррзларнинг реаллигини текшириш, ба­ланс *айъати кдрорини ва баланснинг реформацияси- ни инвентаризация кдпиш операциялари киради.

Хужалик ишларида инвентаризациянинг у ёки бу турини к^ллаш назоратнинг олдида турган конкрет ва- зифаларига кура аницданади.

Инвентаризация утказиш тартнби

Назорат тафтишнинг ма^садига кура, инвентариза­циянинг у ёки бу турини танлаш назоратчилар савия- сига ботивдир. Тафтиш килинаётган хужалик маъму- рияти инвентаризация утказиш учун назоратчиларга барча шароитни яратиб бериши лозим. Назоратчилар хужалик ра^бари ёрдамида хдйъат таркибини тузади- лар ва инвентаризация Утказиш учун керакли киши- ларни жалб кил ад ил ар.

Инвентаризация тайинланиб, назоратчилар ва хужа­лик масъул ходимларидан иборат хдйъат тузилгач, мод-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дий жавобгар шахснинг бевосита иштирокида инвен­таризация утказиш бошланади. Агарда у ёки бу сабаб- ларга кура (сафар, касаллик ва бошкдлар) моддий жа­вобгар шахе иштирок этмаса, у \олда сафар таркибига ма^аллий органларнинг вакилини киритиш лозим.

Ресурслар, моддий бойликлар инвентаризациясини бошлашдан олдин назоратчилар моддий жавобгар шахс- га инвентаризациягача булган \амма кирим ва чицим бошлангич э^ужжатларини учёт регистрларига утказди- риши, кейин колдимар асосида ^исобот туздириб, хужалик бухгалтериясига топширишни таъминлашлари \амда моддий жавобгар шахедан хдмма хужжатлар ва кирим ёки чикдм кдлинмаган моддий бойликлар жойи- да эканлиги тугрисида тилхат олишлари шарт. Тилхат- ни бевосита ^исоботига ёки ало^ида варакка ёзиши мумкин. Кейин моддий жавобгар шахе томонидан олин- ган бошлангич ^ужжатлар форма ва мазмунига кура, диктат билан текшириб чицилади. Бунда белгиланган тартибда тулдирилмаган .\ужжатлар ва бошкд киши- лардан олинган тилхатлар эътиборга олинмайди.

Моддий жавобгар шахе \исобидаги моддий бой­ликлар колдикдари бухгалтерия учёта маълумотлари билан так^осланиб кур ил ад и. Агарда бу маълумотлар орасида фарк, булса, хужалик бош бухгалтери ор^али унинг сабаблари аник^анади ва моддий бойликлар- нинг инвентаризация бошланиш вацтигача булган к,ол- диги аник, хдеоблаб чикдпади. Бу маълумотлар инвен­таризация натижалари билан солиштириб куриш учун фойдаланилади.

Ресурслар инвентаризациясини утказишни ташкил кдлишда хазина, омбор биноси ва текшириш лозим булган объектлар жойлашган бошк^ биноларни олдин- дан тайёрлаш, столлар, стеллажларни тартиб билан жойлаштириш, текширилган ресурслар учун жой очиш, зарур лолларда биноларни ёритиш ва иситишни яхши- лаш му^им а^амиятга эга. Инвентаризацияда кдтнашувчи ишчилар ва комиссия аъзолари инвентаризация утка­зиш тартиб-кридалари билан таништирилган, уларга керакли инструктажлар берилган булиши керак. Ин­вентаризация пайтида текширилаётган объектда мод­дий бойликларни цабул цилиб олиш ва чик^риш опе- рацияларини тухтатиш лозим ёки инвентаризация на- тижаларининг объективлигини \амда ишлаб чик;ариш жараёнининг узлуксизлигини таъминловчи ало^ида ре- жимни куллаш зарур. Ана шу ташкилий ишлар амалга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

оширилгач, бевосита моддий бойликлар инвентариза- циясини бошлашга киришиш мумкин.

Инвентаризациянинг тулик^игини ва объективлиги- ни таъминлаш учун моддий жавобгар шахе комиссияга жавобгарлигидаги мавжуд \амма моддий бойликларни курсатиши лозим. Бунда моддий жавобгар шахенинг Узига, бошца бирор шахсга ёки бошк,а х^жаликка тегиш- ли, лекин тасдикловчи хужжатлари булмаган моддий бойликлар текширилаётган х^жаликники деб ^исобла- нади ва х^жалик ^исобига кирим килинади.

Инвентаризация натижаларига кура, хайъат ва мод­дий жавобгар шахе уртасида келишмовчилик булмасли- ги учун инвентаризация тугаганда ёки \ар куннинг охирида ёзув натижалари узаро текшириб борилади.

Санаш нули билан утказиладиган инвентаризация- да (пул маблаглари, чорва моллари, асосий восита- лар, кам бадоли ва тез тузийдиган буюмлар, э^тиёт кисмлар) санашни одатда инвентаризация хайъатининг диктат билан кузатиши остида моддий жавобгар шахе амалга оширади. Санаб утказилган буюмлар бир жой- дан бошка жойга утказиб куйилади ва инвентаризация тугагунча хужалик ишлаб чикэриш оборотига жалб этил- майди.

Тарозида тортиш йули билан утказиладиган ресурс- лар, моддий бойликлар (урурлик, ем, тайёр ма^сулот, минерал урит, катти к, ёкилги ва бошкалар) инвента- ризациясида ортиш-тушириш ишларини бажариш учун ишчилар жалб килинади. Х,ар бир тортиш натижалари хайъат аъзолари хдмда моддий жавобгар шахе томони- дан^параллел равишда ёзиб борилади.

Улчаш усули билан утказиладиган моддий бойлик­лар (дагал хашак, органик угат, нефть мах,сулотлари, К У р и л и ш материаллари ва бошкалар) инвентаризация- сида жавобгарлик шахе х,айъати билан биргаликда бу ресурсларнинг буйини, энини улчаб, уларнинг \ажми- ни топади.

Жараёнлар инвентаризациясида (бажарилган ишлар, Кисоб-китоб ва бошкалар) \ам инвентаризациягача учёт маълумотларида акс этгирилган бажарилган иш ва хиз- матлар хажми, дебитор ва кредитор карзлар суммаси аникланади. Агарда инвентаризация утказиладиган пайтда бухгалтерия учётида акс этгирилмаган бажарилган иш ёки \исоб~китоблар булса, бу операциялар бошлангич хужжатлар асосида учёт регистрларига утказилади. Сунгра охирги колдик чикарилади ва шундан кейин тегишли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

мутахассислар (агроном, инженер-курувчи, инженер- механик, бухгалтер ва бошк,алар)дан иборат хдйъат бу ишларнинг хдкик^й бажарилишини аникутайди.

Инвентаризация натижаларини хужжатлаштириш

Амалдаги крнунларга кура, инвентаризация нати- жалари орцали далолатномалар билан расмийлашти- рилади ва тафтиш умумий далолатномасига ёки тек- шириш маълумотномаларига илова кдлинади.

Биринчидан, инвентаризация натижалари буйича зарурий хисоб-китоблар ^гказилгач, комиссия ва мод- дий жавобгар шахе хисоб-китоби чикдрилади. Агарда бунда хайъат ва жавобгар шахе хисоблари буйича фарк, чик,са. кушимча — бетараф шахслар иштирокида ин­вентаризация объекти цайтадан текширилади.

Инвентаризация маълумотлари солиштириб чикдл- гач, текширилаётган ресурсларнинг хак^ций вдлдига ва учёт номенклатураси т^три келмаганлигидан чикдан инвентаризация фарк^ари ёзиб тартибга солинади. Бунда ресурсларнинг камомади ва ортикчалигини бир-бири Хисобига коплаш, факдт бир хил номдаги \амда битта моддий жавобгар шахе жавобгарлигидан ресурслар буйича утказилиши мумкин.

Бу операциялар утказилгандан кейин \ар бир ре­сурс турлари буйича камомад ёки ортицча микдорлари аницданади. Хамма аниеданган ресурслар камомадла- рига теги шли органлар томонидан ишлаб чикдлган мах- сулотлар ва моддий бойликларни сакдашдаги табиий камайиш нормаларига асосан хисоблар тузилади. Бу Хисоб-китоб натижаларини эътиборга олган *олда аниц- ланган камомадлар моддий жавобгар шахе зиммасига ю клан ад и, ортик,ча чиккан ресурслар эса корхона, бух­галтерия, учётининг тегишли счётлари буйича хужа- ликка кирим кдпинади.

Инвентаризация натижалари акс этгириладиган ора- лик, актла комиссия таркиби, моддий жавобгар шахс- нинг фамилияси ва исми, инвентаризация тури ва унинг \исо6отлари курсатилади. Далолатномага х,айъат аъзолари ва моддий жавобгар шахе имзо чекиб тас- дик^айдилар, сунг жавобгар шахе текширилган мод­дий бойликларни уз жавобгарлигига кдбул цилинган- лиги тугрисида ёзма равишда тушунтириш хати ёзади. Куйида накд пул маблаглари инвентаризациясининг намунавий далолатномасини келтирамиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Окдарё туман 1 ш лок ва сув хужалик бошкдрмаси- га к,арашли «Да^бед» кооператив ширкат хужалиги ха- зинасидан накд пул маблаЕларининг тулик, инвентари- зациясининг

ДАЛОЛАТНОМАСИ

«Да^бед» цурюни 2001 йил 2 апрел

Бизлар куйида имзо чекувчилар, Окдарё катта бух- галтер-ревизори Хужаев К. X., хужалик развари Эд­монов Т., хужалик бош бухгалтери Каримов А. К , хужалик хазинабони Зокиров О. 3. иштирокида хужа­лик хазинасининг 2001 йил 1 апрелгача булган полати- га кура тафтиш утказдик. Тафтиш натижасида цу- йидагилар аницланди: Кассир томонидан, касса дафта- рида цайд цилинмаган, охиргиси 2001 йил 1 апрелда тузилган 190-номерли кирим ордери булган жами сум- маси 230 (икки юз уттиз сум)га тенг кирим хуж- жатлари ва 200-номерли 2001 йил 1 апрелга цадар тузилган чщим ордери х<ам киритилган жами суммаси 300 сум 35 тийин (уч юз сум уттиз беш тийин) булган касса никоим хужжатлари топширилди. Юцорида курса- тилган суммалар ва 2000 йил 21 мартдаги охирги касса %исоботдаги 370 (уч юз етмиш) сумни %исобга олган касса дафтари буйича 2001 йил 1 апрелда булган охирги цолдиц 269 сум 65 тийин (икки юз олтмиш тущиз сум олтмиш беш щийин) ташкил этади. Бу сумма бух­галтерия учётидан 2001 йил 1 апрелгача булган маъ- лумотлар билан мос келади.

Хазинадаги 2001 йил 1 апрелгача булган %ацщий ц,ол- дщ, 271 (икки юз етмиш бир) сум. Бундан ташк,ари кассада 3 сум 15 тийинлик (уч сум ун беш тийинлик) маркали почта откриткалари бор.

Хазинада ортщча пул мабларлари 1 сум 80 тийин (бир сум саксон тийин), бу ортицча сумма 2000 йил 1 сентябрда 191-номерли кирим ордери билан кирим кили- ниб, касса дафтарида %айд этилди.

Пул мабларлари ва бланкалар сейфда сакланади. Бу сейфнинг битта калити кассирда, иккинчиси эса кассир томонидан печатланган конвертда хужалик рщбарининг сейфида са/дганади.

Хазина биноси хужалик идорасининг бошца бинолари- дан ало^ида жойлашган, темир панжара билан тусилган битта деразаси бор. Хазина штатдаги цоровул томони-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дан цурицланади. Хазинада тегишли булмаган нацд пул- лар ва боища бойликлар сацланмайди.

Хазиначининг шахсий делосида унинг 1999 йил 10 март- да моддий жавобгарлиги туррисида мажбуриятномаси бор. Бу мажбуриятнома ёзилган муддат унинг хазиначи- лик вазифасига цабул цилинганлиги туррисида буйрук, са- наси билан мос келди.

Далолатнома икки нусхада тузилади.Оцдарё туман боищармасинингкатта бухгалтер-тафтишчиси: Хужаев К X.Рахбари Элмонов Т.Бош бухгалтер: Каримов А. КХазиначи Зокиров О. 3.274 сум 35 тийинлик (икки юз етмиш турт сум

уттиз беш тийин) нацд пул цолдитни уз жавобгарли- гимда кабул цилдим.

2 апрел 2001 йилХазиначи Зокиров О. 3.Далолтноманинг бир нусхасини олдим2 сентябрь 2001 йилБош бухгалтер Каримов А. К.Моддий бойликлар инвентаризацияси натижалари

буйича тузил адиган далолатномалар одатда жадвал шак- лида моддий бойлик турлари, Улчов бирлиги, бойликлар микдори (учёт ва ^ацикий маълумотлар) *амда натижа- лар (камомад ёки ортицча) курсатилади. Куйида моддий бойликлар инвентаризацияси натижаларига кура тузил- ган оралик, далолатнома намунасини келтирамиз.

Оцдарё туман агросаноат комитети «Деэфед» ж/х марказий омборидаги товар-моддий бойликларнинг 1999 йил 1 сентябргача булган )(олати буйича тулщ инвента­ризация утказиш.

ДАЛОЛАТНОМА

«Дафед» курюни 2001 йил 2 апрел

Бизлар Оцдарё туман бошцармаси катта агрономи Комилов Б. К , бошлщ Элмонов Т., бош бухгалтери Ка­римов А., агроном Бобоев М. Я. ва бухгалтер Му родов Б. Тлар булиб тузамизки, омбор мудири Тураев Б. Т., иш- тирокида омборда сакланаётган товар-моддий бойлик-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ларнинг 1999 йил сенбяргача булган холатига кура инвен­таризация утказилди.

Инвентариция натижасида цуйидагилар аницланди:

Модций бойликлар турлари б^йича к^рсатилмовда

№N?

Моддийвдймат-ликлар-

нингномлари

Улчовбирли-

ги

Бадосисум

МикдориНатижа

Учётмаълу-мотла-ригакура

\а * и -кдгда

Камомаа Ортик

Мик-дьр

Сум­ма

Мик-дор

Сум­ма

1 дсп М2 3-00 2330 2300 30 90-00 - -

2 ШиферВс-40

Дона 2-40 1600 1640 - - 40 96

3 Рубероид Рулон 3-50 439 435 4 14-00 - -

4 Буёк Кг 1-20 1640 4600 40 48-00 - 48-00

5 Буёк Кг 1-20 200 2040 - - 40 -

6 Тахта М2 60-00 15 15 - - - -

7 Угольник Тон 650-00 4 4 - - - -

8 Азбесструба150мм

пм 2-50 110 110 - "

Далолатнома ун нусхада тузилди.Инвентаризация комиссиям аьзолари имзолари: Комилов Б.Элмонов Т.Каримов А. К.Моддий жавобгар шахе имзоси: Т. ТураевИнвентаризациядан сунг ушбу далолатномада курса-

тилган моддий бойликларни уз жавобгарлигимга кабул цилдим, омбор мудири Тураев Б. Т. 2001 йил 1 апрел.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Корхона омборларидаги моддий кдйматликларнинг турлари куп ёки озлигига \амда корхонадагн дастлабки ва бухгалтерия учётининг ^олатига кдраб, инвентариза­ция актлари маълум муддатга кщдикдари буйича, факдт ^олдиклари курсатилган х;олда алохдда оралик, далолат- номасида курсатилса, бухгалтерия учёта маълумотлари билан такдослаш учун \ар бир моддий жавобгар шахе буйича ало\ида-ало\ида солиштирма к;айднома тузили- ши мумкин, у куйидагича: Окдарё туманига царашли «Дахбед» жамоа хужалиги омбор мудири Б.Тураевнинг 1.01.2000 йилдан 1.04.2001 йилгача моддий жавобгарли- гидаги товар бойликларнинг солиштирма кдйдномаси:СчЁт№2

Моа-дийкий-мат-ларно-ми

&т-човбир-ли-ги

БАXоСИ

1.01

199.йилга

фЛ-дик;

1.01.дан 1.09.гача оборот

1.09йилбух.уч.

дол­ями

Амалндагинор­ма*

ларгамуво-фик

табийка-

майи-ши

х,исоб-лана-

ДИ

Учётбуйи­

чатаби-

ийка-

май-иш-дансунгКол-Д ик;

Ха-К?№ЭТ-

даин-вен-

тари-за-циямав-жуд

Натижа Хи-соб-дориахсим-юси

КамОшик

аX5*

35Xу

а

2

а21о

ао

&82

Я&3

1

Ревизор-бухгалтер Хужаев К. X.Рахбар Элмонов Т. Э.Бош бухгалтер Муродов Б. Т.Омбор мудири Тураев Б. Т.

Шундан сунг х,ар бир моддий жавобгар шахе буйича инвентаризация якунига кура, натижа далолатномаси ёзилади. Мазкур мисол буйича жамоа хужалиги омбор мудири Б. Т. Тураев, жавобгарлигидан кам чикк,ан мод­дий кийматликлар буйича унинг зиммасига ёзиб унди-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

рилишга, табиий кам келган моддий бойликлар буйича эса корхона харажатига чикарилади, ошик, чик^ан мод­дий кдйматликлар эса кайтадан даромадга олинади.

Чорва моллари инвентаризацияси оралик, далолат- номаларда юк,орида куриб чицилган курсаткичлар би- лан бир кэторда моллар тирик вазн \амда уларнинг индивидуал белгилари (тамга, исирга, мол кулокугари- даги ра^ам, лакаби ва бошцалар) курсатилиши зарур.

Жараёнлар инвентаризациялари (бажарилган ишлар, тугалланмаган ишлаб чик,ариш ва бошкалар) натижа- ларига *ам худди шунга ухшаш орал и к. далолатнома- лар ту зил ад и. Бунда факат моддий бойликлар инвента­ризацияси далолатномасида моддий бойликлар микдо- ри курсатилган жойда текширилаётган жараёнлар кажми (мос Улчов бирликларида) суммаси Урнида эса бу жа- раёнларни амалга ошириш харажатлари курсатилади.

Оралик, далолатномада уч нусхада тузилиб, бир нус- хаси текшириш утказаётган назорат органида колди, иккинчиси текширилаётган хужаликда, учинчиси эса моддий жавобгар шахсга берилади. Баъзи лолларда, ин­вентаризация натижаларига кура, ишни суд-тергов органларига топшириб зарур булганда, далолатнома турт нусхада тузилиб, биринчи нусхаси албагга, шу орган- ларга жунатилади.

Зарур холларда инвентаризация оралик, далолатно- маларига моддий жавобгар шахсларнинг тилхат ва ту- шунтириш хатлари, моддий бойликларнинг табиий ка- майиши ^исоблари, назоратчиларнинг инвентаризация натижалари буйича тегишли хулосалари ёзма равишда илова кдлиб келтирилади. Бу маълумотлар асосида хужа- лик маъмурияти ёки юкори ташкилотлар томонидан керакли к^рорлар к,абул кдлинади (моддий бойликлар сакланиши ва улардан фойдаланишни яхшилаш, ка- момадлари моддий жавобгар шахслардан ундириб олиш ёки уларни жавобгарликка тортиш ва бошкдлар).

АУДИТ ВА ТАФТИШ ИШЛАРИНИ РЕЖАЛАШТИРИШ ВА ТАШКИЛ КИЛИШ

Ишни режалаштириш ва ташкнл цилиш шакллариМаълумки, назорат-тафтиш ишлари уларни режа-

лаштиришдан бошланади. Унингрежалаштирилиши кел- гуси даврда амалга ошириладиган ишларнинг руйхати ва назорат-тафтиш органлари томонидан уни Утказиш учун зарур шарт-шароитларнинг яратилишини кузда тутади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Назорат-тафтиш ишларини режалаштириш перспекти ва жорий режалар асосида амалга оширилади.

Перспектив режалар тугрисида ran кетганда, назо- рат-тафтиш органлари томонвдан беш йил ва ундан ортик, муддатга мулжаллаб кдлинадиган ишлар тушу- нилади. Бун га назоратчилар ме^натидан самарали фой- даланиш ишини ташкил цилиш, уларнинг малакасини ошириш ва мулкнинг х,ар кдндай й^котув, талон-та- рож б^лишига таалук^и хдмма й^лларни батамом бар- тараф кдпиш туррисидаги тадбирлар кирди. Бу режа- ларда амалдаги норматив далолатномаларни янада та- комиллаштириш: назоратнинг янги форма ва методла- рини, фан-техника, ютукдарини кенг жорий килиш кабилар ^ам к^рсатилади.

Жорий режалар бир йилга (квартал ва ой) тузил- ган б?либ, у перспектив режаларнинг конкретлашти- риб, самарали амалга ошишини таъминлайди. Унда таф- тиш утказиш муддатлари, \исобот тузиш ишлари к^рса- тилади. Куйида бош^арма назорат-тафтиш булимининг кдрамогадаги х^жаликларни тафтиш кдлиш режаси кел- тирилади:

«Тасдицлайман* Самарканд вилояти сув ва кишлок,

хужалик бошцармасининг бошлиги

Самарканд вилоят сув ва цншлок хужалик бош^армасига карашли хужалнкларда хужжатли тафтиш Утказиш режаси

Туман ва хужалик- лар номи

Олдин к^йсн даврга

кдоар таф­тиш Утка-

зил ган

КайсидаврдагафтишУткази-

лади

Таф­тиштури

вафор-маси

ТафтишУтказилади

\arn-цатдатамом-ланади

ТафтишниКИМУгказади вазифаси ва фамилия- си

Бош-лана-

ли

Та-мом-лана-

ди1

2

ОедарётуманибуйичаДа^бедж /хР-Хамра- ев ном- ли ж/х ва хоказо

I.XO

I.IXD

I.XID

1X3

Комп­лекс I.IX

IX .I.XDI.X1.

Каттабухгалтер-тафтишчиХужаев К.Бухгалтер-тафтишчиА^медовС.

Назорат-тафтиш булими бошлиги Файзиев Искандар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Жорий режалар назорат-тафтиш б^лим ва бошкдр- малари томонидан тузилиб, бу булим ёки бошкдома таркибида булган ташкилот ра^бари томонидан тас- дикданади. Агарда квартал ёки ойда бу режаларга узга- риш киритилса, улар худди йиллик режа сингари тас- дшуганади. Бу жорий режаларга мувофик, \ар бир назо- рат-тафтиш ходими узининг индивидуал режасини ту- зади. Бу индивидуал режалар булими бошлита томони­дан тасдикутанади.

Шундай кдлиб, перспектив ва жорий режалар таф- тиш-назорат ишларининг бошланиши б^либ, уткази- лаётган контрол ишларининг самарадорлигини оши- риш имкониятини беради. Назорат ишларининг сама- радорлигининг ошишида, уни ташкил к,илиш форма- лари \ам катта адамиятга эгадир. Хозирги кунда бун- дай назорат-тафтиш ишларини ташкил кдлишнинг Куйидаги, яъни марказлаштирилган, марказлаштирил- маган, коллектив ва индивидуал, аралаш \амда ара- лаш булмаган формалари мавжуд.

Марказлашган ёки марказлашмаган тафтиш фор­малари ишларнинг халк, хужалик бутинлари микёсида бир жойга тупланишига к,араб ажратилади. Тафтиш- назорат аппаратининг вилоят кишлок, х>Ькалиги бош- к,армаси вилоятда т^планиши марказлаштирилган на- зорат-тафтиш формасидир. Бунда бу ишлар иккинчи бугандан бошлаб марказлашади. Бундай форма назорат ишларида объективликни таъминлайди, аммо салбий томони — ма^аллий ташкилотлар ташаббусини буради. Бу эса маълум даражада ишнинг самарадорлигини па- сайтиради.

Марказлашмаган формаси асосан туман ва хужалик мицёсида ташкил цилинади. Бу камчиликларни очиш имкониятини оширади. Салбий томони эса субъектив о мил купрок, таъсир курсатади.

Назорат-тафтишнинг коллектив формасида текши- риш ишлари назоратчилар бригадаси ёки гуру\и томо­нидан олиб борилади. Бундай назорат унинг сифати ва оператив б^лишини таъминлайди. Назорат-тафтишнинг индивидуал формасида ишлар айрим малакали назо­ратчилар томонидан утказилади. Бундай текширишлар сифат ва оператив жихдтидан назоратнинг коллектив формасига нисбатан кам самара беради. Шунинг учун бундай тафтишлар кичик корхоналарда утказиб кели- нади.

Назорат-тафтиш ишларининг аралаш формасида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

текширилаётган объектда давлат контроли, молия-кре- дит ва \исоб-китоб ходимлари биргаликда тафтиш утка- заверадилар. Аралаш булмаган назорат-тафтиш ишла- рига эса, корхоналардаги назорат булимлари томони- дан утказиладиган тафтишларни мисол килиш мумкин. Назорат-тафтиш ишларини ташкил килишда назорат- чилар объектда вужудга келган шароитга цараб назо- ратнинг энг самарали формаларини танлашлари мум­кин, бу Утказиладиган тафтишнинг самарали булиши- ни таъминлашга хизмат кдлсин.

Назорат ходимларининг ме^натини илмий асосда ташкил вдлнш

Тажриба шуни курсатмовдаки, агарда назорат-таф­тиш ходимларининг ме^нати кднча илмий асосда таш­кил кдлинса, у шунча катга самара беради. Тафтиш­нинг илмий асосланган \олда уюштирилиши биринчи- дан, ме*нат унумдорлигини оширса, иккинчидан эса текширув ишларининг самарадорлигини оширади.

Назорат (тафтиш) ишларининг илмий асосда таш­кил килинишининг цуйидаги йуналишлари мавжуд- дир; ме.\натнинг таксимланишини ва кооперациялар- ни ташкил цилиш; назорат ходимларини тайёрлаш, кадрларни жой-жойига кУйиш; тафтиш ишларида энг профессив форма ва методларни жорий цилиш, ме\- натни тугри нормалаш.

Тафтишни тайинлаш тартиби ва уни утказиш дастурини тузиш

Хозирги кунда назоратнинг тафтиш ва текшириш элементига катга эътибор бериб келинмокда. Шунинг учун тафтиш ва текшириш ишларини тайинлаш, уни Утказиш, натижаларини расмийлаштириш му\им а\а- миятга эга. Тафтишлар тусатдан Утказилиши лозим, шунинг учун уни Утказиш муддатларини ошкора кдпиш ман кдлинади. Тафтиш ёки текшириш утказиш, шу орган ра^бари томонидан чикдриладиган буйрук, ёки фармойишга мувофик; тайинланади. Буйрук ёки фар- мойишда тафтиш Утказиладиган хужаликнинг номи, у к,амраб оладиган давр, тафтишнинг к,андай усул \амда кимлар томонидан утказилиши ва бошкдлар курсати- лиши шарт. Тафтиш утказиш учун юборилдиган шахс- ларнинг хдр бирига командировка гуво^номаси ва бош-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

к,а махсус топширикдар \ам берилади. Буйрук^шнг фор- маси куйидагича булиши мумкин:

БУЙРЩ № 31

Самарканд вилоят сув ва кишлок хужалиги боищар- маси

Самарканд ша^ри 2001 йил 28 апрел

«Да^бед» ж/хнинг ишлаб чщариш, хужалик ва молия фаолияти юзасидан хужжатли тафтиш утказиш %акида.

1. 2001 йил назорат-тафтиш утказиш режасига му- вофщ Оцдарё туманидаги «Да^бед» ж/хнинг 2001 йил 1 апрелдан 2001 йил 1 сентябргача булган ишлаб чщариш, хужалик, молиявий фаолияти устидан комплекс ууж- жатли тафтиш утказшсин.

2. Комплекс хужжатли тафтиш утказиш учун куйи- даги таркибида %айъат майинлансин:

Катта бухгалтер тафтишчиси Хужаев К. X.Катта агроном Жабборов A. X.,Катта зоотехник Каримов С. К.Тафтиш утказиш учун бу шахслар «Дазфед» ж/хига

сафар хизматига жунатилсин.3. Оцдарё туман бошцармасига зарур %олатларда таф­

тиш утказиш хдйъатининг талабига мувофик кушимча мутахассислар ажратиш юклатилсин.

4. Тафтиш утказиш муддати 1 сентябрдан 1 апрел- гача белгилансин.

Самарканд вилоят сув ва кишлок хужалигибошкармасининг раиси: 3. Журабеков

Тафтиш гуру^и хужаликка бориш олдидан теги шли тайёргарлик ишларини амалга ошириш зарур. Жумла- дан, мазкур хужаликнинг ишлаб чикрриш режаси, йил- лик ва жорий \исоботлари, хужаликнинг олдинги утка- зилган тафтиш далолатномалари, баъзи текшириш якунлари \аклда маълумотнома ва билдиргилар билан я^индан танишиши зарур. Бунинг учун \ар бир группа аъзоси шахсий иш дафтарига эга булиши лозим. Гурух бошли™ тафтиш утказиш дастурини ту зад и.

Дастурда текшириш даврида кдлинадиган асосий ишларнинг руйхати, унинг кандай усулда утказилиши курсатилади. Дастурда ишлар хронологик тартибда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

кУрсатилади, у тафтиш Утказувчи орган ра\бари томо- нидан тасдикданади. Бу иш режаси тахминан куйдаги- ча булиши мумкин:

«т а с д и к л а й м а н *Назорат-тафтиш булими бошлига___

Назорат-тафтиш ходимннннг тахминнй иш режаси

№№ Бажариладиган ишлар маэмуни

Бажа- рувчи шахс- нинг

фами­лия* си ва

вазифа- си

Гекши-риш

усули

Бажаришмуддати

режаэущи-да

I. ХУжалик билан танишиш ХужаевК.Х.

(бухгал-тер-таф-

тишчи)

2. Кассани тусатданинвентаризация килиш — »— тулик, 1/1Х

3. Касса операцияларидатафтиш утказиш —»— тупиц 1—7/1Х

4. Банкдаги счётларга дойроперацияларни тафтишК.ИЛИШ —*— тулик, 8 -1 1 /

5. Хисобдор шахслар билан олиб IXбориладиган *исоб-китобларга дойр операция­ларни текшириш — »— тулиц 12/1Х

6. Мол етказиб берувчиларгадойр операцияларнитафтиш килиш —»—

7. Тайёрлов ташкилотлари буюртма к^с- 13/1Хберувчиларга дойр ман 14 -1 6 /%исоб-китобларни текширнш —*— тулиц IX

8. Марказий ва ишлаб чикдришбулимларидаги омборларниинвентаризация цилиш ва \ока- \айъат тулиц 1/1Х -золар 10/1Х

Катта бухгалтер-тафтишчи К. X. Хужаев

Ж/х тафтиш комиссиясининг 2001 йил 29 декабр- даги йитлиш ида куриб чикилган. 12-Баённома.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Ж/х аъзоларининг 2001 йил 25 январь № 1 сонли кдрори билан тасдик^анган.

Назоратчи х^жаликка боришдан олдин шундай ре- жаларни тузиб, оралик, далолатномалар ва умумий да- лолатнома учун маълумотларни *ам тайёрлаб куйиши лозим. Бу ишларнинг олдиндан амалга оширилиши таф- тиш утказиш муддатини кдск,артириш ва самарасини ошириш имконини беради.

Хужаликлараро ва жамоа хужаликларида, *амда ко­оператив ташкилотларда хужаликларда ички назорат- тафтиш ишларини режалаштириш \ам катга а^амиятга эгадир. Бизнингча, ж/х тафтиш комиссиясининг ишла­рини ташкил кдпиш куйидагича булиши мумкин.

Самарканд внлоятн Нароай туманига *арашли «Зарафшон» жамоа х^жалнгв тафтиш комиссиясининг 2001 йил учун

тафтяш-назорат ишлармнныг режаси

№№

Текшириш ва тафтиш ишларининг турлари

Утказила- диган

текшириш ва тафтиш- ларининг

сони (кв.буй)

Йил­ликтек­ши­риш

ватаф­тиш*лар

сони

Текши-ришва

тафтишУтка­зиш,уни

талабцили-

надиганвакгкун

сони

М е\-нат

сарф -лана-

ди

I И Ш IV

1 2 3 4 5 6 7 8 91 Ж /х нинг ишлаб чикариш,

х^жалик ва молия фаолия- ти буйича ж /х бошкдруви- нинг бир йиллик ишини тафтиш килиш

1 — — — 1 45 350

2 Ж /х бошкарувининг ярим йиллик иши буйича ж/х ишлаб чикариш, х?жалик, молия фаолиятини тафтиш кдлиш (199...й).

- 1 — .1 40 295

3 Моддий бойликларни жа- вобгар шахслар буйича ин­в ен тар и зац и я килиш (объектлар сони)

4 2 4 4 14 80 510

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

4 Ж /х пул маблакларини, ем- хаш акдан ф о й д ал ан и ш ёнилт-м ойлаш материалла- рини текшириш ва тафтиш килиш (объектлар сони)

8 10 6 6 30 126 7,20

5 Сигирларда назорат сигам Утказиш, \исобдор шахслар- да пул м аблатари н и накд булишини текш ириш , циш- лок, х^жалик ма^сулоти со- тишини текшириш (объект­лар сони)

3 3 3 10 2,5 1,5

6 Ж /х участкаларида ишлаб чикдриш жараёнини текши­риш 1 _ 2 I 4 58 4

7 Ж /х машина-трактор парки- да уларнинг амалдаги коида ва инструкцияларга муво- фик, са^панишини текш и­риш

1 - 1 3 2,5 11

8 Нарпай туман сув ва киш- лок хужалик бирлаш маси томонидан Утказиладиган тафтишда катнашиш

- - - - - 4,0 4,90

9 Ишлаб чицариш ва моддий б ой л и к са ц л а н а д и га н объектларда т^сатдан инвен­таризация Утказиш

- - - - - 3,0 1,90

10 Ж /х умумий ЙИРИЛИШИ йил- лик ^исоботига тафтиш ко- миссиясининг хулосасини ёзиш ва уни колхозчилар умумий йипигишига такдим цилиш

2,0 9,0

11 Тафтиш к о м и сси яси н и н г иш юритиш буйича регистр- ларини узлуксиз крйд килиб бориш, киши-кунлар сони

4 4 4 4 — 1,6 14,5

Ж А М И: X X Х X X 44,5 33,75

Ж /х тафтиш хдйъатининг раиси А. Хакимов

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Тайёргарлик ишлари амалга оширилгандан сунг таф­тиш гуру\и аьзолари хужаликка борадилар ва у ерда бир нсча боскич ишларни амалга оширадилар. Жумладан, корхона ра\барлари ва ходимлари билан ало^а урнатиб, инвентаризация, назорат инвентаризация камда таф­тиш утказиш х,акдда келишиб оладилар, сунг хужаликда юз берган молиявий интизомларнинг бузилишини, ка- момад, утрлик, талон-тарожлик юз берган булса, ет- казилган зарарлар микдорини аниклаб, утказилган таф­тиш натижаларини расмийлаштирадилар.

Корхона билан алока урнатиш бошлангич боск,ич булиб бунда хдйъат бошлиги ва аъзолари корхона ра\- барига тафтиш утказиш хакддаги буйрукни ёки фар- мойишни курсатади. Айрим тафтиш-назорат ишларини Утказишда корхона ра^барига айтилади, бош мутахас- сислар, жамоат ташкилотларининг бошликлари билан танишилади, утказиладиган тафтиш ва унинг олдида турган максад-вазифалар т^грисида ахборот берилади.

Назорат объектлари билан умумий танишиш, бу тафтиш \айъати аъзолари томонидан назорат килина- диган жойларни куз билан куриш, корхонада иш юри- тилишини, моддий бойликлар сакланишини урганиш, ёрдамчи ва саноат корхоналари фаолиятини куриш каби ишлардир. Шу билан бирга корхона ра\барига кайта инвентаризация кдиинадиган объектларни хабар кила- ди. Бундай танишиш тафтиш гурда олдида турган иш дежмини аниклаш, уни тажрибалар асосида илмий таш- кил килиш имконини беради. Кбайта инвентаризация утказиш, бу жуда масъулиятли бос кич булиб, тафтиш Утказиш режасига кура, корхона рах,бари томонидан чикррилган буйрук асосида угказилади. Аммо касса маб- лагларини кайта назорат инвентаризацияси утказиш учун буй рук, чикарилмайди. Бу билан утказилаётган таф- тишнинг сифатли булиши таъминланади, кайта ин- вентаризацияга зарурият тугилса, утказилиши мумкин.

Тафтиш \айъати томонидан утказиладиган тафтиш ва текшириш асосий бос кич \исобланиб, унда мулк- дан фойдаланишнинг конунийлиги чукур Урганилади. Бу боскичда тафтиш гуру^и бошлики ва аъзолари на- зоратини амалга оширишда зарур булган \амма фор- маларидан кенг фойдаланишлари зарур. Айникса, хуж- жатли ва хакикий назорат кУшиб олиб борилади. Таф­тиш аъзолари фотоаппарат, ротопринтларда айрим *уж-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жатларни купайтириши хамда жужжат ва хужалик маб- лаглари сак^анишини хам суратга олиши мумкин. Кор- хона бухгалтериясида юритиладиган регистрларни, даст- лабки хужжатларнинг расмийлаштирилишини урганиб читали. Тафтиш аъзолари жой ва алок,а воситалари би- лан таъминланиши зарур. Бу боск.ичда етказилган за- рар кандай шарт-шароитда юз берганлиги хисобга оли- ниши лозим. Етказилган зарарларни аникдашда бозор бахосида хисобланади. Зарарларни коплашда пул маб- лагларй — номинал к^ймати буйича, моддий ^иймат- ликлар — баланс бахосида (маълум ва^гларда — дав- лат чакана бахоларида ёки зарур холлада _ коэффи- циентлар куллаб, 1,5 ёки 2 баравар) ишлаб чикдриш жараёнида эса килинган хацик^ш сарфлар микдорида ундирилиши мумкин.

Тафтиш ва текширишнинг охирги боск^ичи, бу на- тижаларни умумий далолатнома ва ишлаб чицариш булинма ёки хисобдор шахслар буйича оралик дало- латномалари асосида, текшириш якуни эса текширув- чининг маълумотномаси билан расмийлаштирилади.

Тафтиш ва текшириш якунларини расмийлаштириш

Тафтиш ишлари хужаликларнинг ишлаб чи^ариш, молия-х^жалик фаолиятини чукур урганиш, фойдала- нилмаётган резервларни аникдаш, мулкни тула сак^а- нишини таъминлаш ва ундан унумли фойдаланиш ка- биларни уз олдига макрад цилиб куйса, у хужаликнинг умумий фаолияти билан танишиш, айрим мансабдор ва моддий жавобгар шахсларнинг иш фаолияти турри- сида, баъзи хужалик операцияларининг мак;садга му- вофик, амалга оширилаётганлигини к^здан кечириш ма^садида утказилади. Текшириш якунлари маълумот- нома билан расмийлаштирилади. Маълумотномада тек- ширилган хужаликнинг номи, текширилган объект, аникланган резерв, камчиликлар ва уларнинг вужудга келишига нималар сабаб булганлиги, шу каби жавоб­гар шахе, шунингдек, камчиликларни тузатиш юзаси- дан таклифлар курсатилади. Бу маълумотномалар те- гишли жойларда мухокама кдлиниб, унинг устидан чоралар белгиланади.

Тафтиш далолатномалари текшириш утказилган объектларнинг хажмига ^араб, умумий ва оралик да- лолатномаларга булинади. Тафтиш далолатномаси амал- даги конунларга мувофик, х^жаликда юз берган опера-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

цияларни процессуал жараёнида исботлаш учун юри- дик кучга эга булган хужжатлар. Тафтиш кдлиш дало- латномасига куйидаги талаблар куйилади:

1. Далолатномада курсатилган далиллар факат \ак^к,атга мос келиши керак.

2. Далолатномада ёзилган хулосалар ва таклифлар чукур мазмунга эга булиши, аник,, х,амма учун тушу- нарли ёзилиши лозим.

3. Далолатномада далиллар бир тартибда ёзилиб, унинг сифатини пасайтириш ярамайди, бундай далил- ларнинг руйхати ёки маълумотномаси илова кдлиниб, уларга умумий характеристика ёзилиши керак.

4. Далолатномада тафтиш утказиш программасида, иш планида ёки дафтарида курсатилган масалалар тула Уз ифодасини топиши лозим. Тафтиш далолатномаси икки, яъни кириш (куп лолларда умумий кием) ва асосий кисмлардан иборат булади.

Умумий далолатноманинг кириш кисмида корхо- нага тааллукли маълумотлар, корхонанинг жойлани- ши, далолатноманинг тузилган вакти, тафтиш \айъа- тининг таркиби, тафтишнинг тури, утказилаётган давр, бу даврда молиявий жи^атдан биринчи ва иккинчи имзо )^укукига эга шахслар курсатилди. Далолатномани тузатиш кдтьий ман килинади. Агар айрим сабабларга кура тузатилса, дахлдор шахслар имзоси булиши шарт. Хуйида тафтиш далолатномасининг намунавий. фор- маси келтирилади.

Оцдарё туманидаги «Дсцбед» ж /х ишлаб чи^ариш, хужалик-молия фаолиятини тафтиш цилиш натижалари буйича

УМУМИЙ ДАЛОЛАТНОМА

«Дсцбед» курюни 2000 йил 10 апрел

Бизларким, имзо чекувчилар Самарканд вилоят сув ва цишлок хужалиги бошцармасининг бухгалтер-тафтишчи- си Хужаев К., жамоа хужалиги разборы Элмонов Т., ж/х бош бухгалтеры Бердиев X. Б., бош агроном Ахмедов С., бош ицтисодчи Убайдуллаев С., бош зоотехник Муминов У., бош ветеринария врачи Султонов С., ер тузувчи Соби- ров К.лар булиб тузамизки, ушбу далолатномани шул %а%даким, жамоа хужалигининг 1.IX. 199... йилгача булган ишлаб чщариш, хужалик-молия фаолияти вилоят бошца-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

рувининг М 31 сонли 199... йил 28 август буйругига асосан комплекс хужжатли тафтиш цилинди. Тафтиш 1.IX... йилда бошланиб, 10.Х... йилда тугалланди.

Олдинги тафтиш ж/х 1.1Х... йилдан 1.11... йилгача булган даврни уз ичига олиб, у Содщов А. бошлщ таф­тиш группаси томонидан утказилган. Тафтиш цамраб олган даврда ж /х paj(6apu вазифасида Элмонов Т., бош бухгалтер вазифасида Бердиев X. Б., бош ицтисодчи Жураев К.лар тули% ишлаган.

Ж /х пахтачилик йуналишига эга булиб, унга 2810 га цишлок хужалигига яроцли ер, 2350 га экинзор берки- тилган. Ж/х да бошцаришнинг цех системаси жорий %или- ниб, усимликчилик буйича 4-булим-цех, чорвачштк буйи- ча 2 ферма-цех, коммунал-хужалик ва ижтимоий обьект- лар буйича цех %амда цурилиш цехлари мавжуддир.

Ж/х маъмурияти Оцдарё сув ва цишлок хужалик бош- цармасига к,арайди. бирлашма 199... йил 20 январда тас- ди^ланган Уставга мувофиц иш юритиб келмоцда. Таф­тиш жараёнида ж /х ишлаб чи^ариш, молия-хужалик режаларнинг бажарилиши, ишх^цифондидан, ишлаб чица- риш жараёнида моддий ва ишчи ресурслардан унумли фойдаланиш, товар-моддий к,ийматликлар, пул маблагла- рининг сак^аниши, %исоб-китоб, кредит, молия натижа- лари фондлардан самарали фойдаланиш масалалари таф­тиш цилинди. Шунингдек, тафтиш даврида ж/х ички хужалик %исоби, молиявий сцволи чуцур урганилиб чщилди.

Пул мабларларини, хисоб-кредит операцияларини л а тафтиш к,илиш йули билан, бошкд масалалар ва

тафтиш Утказиш программасида курсатилганидек тан- ланма усул билан утказилади.

Утказилган тафтиш натижасида куйидагилар аник,- ланди:

I. Ж/х да ма^сулот ишлаб чицариш ва давлат буюрт- маларининг бажарилиши. •

II. Асосий воситаларнинг ишга туширилиши, капи­тал сарфлар режа ва шартномада курсатилгандек ба­жарилиши.

III. Иш хаки фондини (норматив режалаштириш нукгаи назаридан) фойдаланиш ва штатлар интизоми- га риоя кдлиниши.

IV. Асосий фондларнинг сакланиши ва улардан фой­даланиш.

V. Чорва молларидан фойдаланиш ва унинг сак,ла- ниши.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

VI. Товар моддий к^йматликларнинг сацланиши ва улардан унумли фойдаланиш.

VII. Хазина операцияларининг а^воли ва хазина ин- тизомига риоя кдлиш.

VIII. Хисоб-китоб кредит ишлари интизомига риоя кдлиш ва \исоб т^ловларининг а^воли.

IX. Ж/х молиявий а.\воли ва иктисодий рагбатлан- тириш, махсус фондлардан фойдаланиш.

X. Бухгалтерия ?у!соби ва ^исоботнинг а\воли.XI. Корхонада иш юритиш ва ижронинг а\воли.Бундан ташкари, корхонадаги тафтиш ишлари ва

унинг сифатига караб, актнинг айрим тематик булим- лари узгариши мумкин.

Шундан с^нг, тафтиш далолатномаси, айрим норо- зиликлар булишига карамасдан, 3 кун ичида имзолани- ши керак. Борди-ю, унда далолатномага нисбатан эъти- розлар булса, улар ёзма равишда такдим к,илинади, аммо унда корхона ра^бари ва бош бухгалтернинг белги- си булиши шарт. Бу эътирозларга биноан тафтиш гуру^и далолатномага $з хулосасини ёзади. Тафтишнинг уму- мий далолатномага, б^лимлар, моддий жавобгар шахс- ларнинг иш фаолияти юзасидан тузилган оралик дало- латномалари, улардан олинган тушунтириш хатлари илова кдпинади. Умумий далолатнома турт нусхада ту- зилди, шундан икки нусхаси тафтиш килинган корхо­нада крлади. Зарур лолларда агарда мулкнинг талон- тарож кдлинганлиги далиллари учраганда далолатнома- нинг бир нусхаси суд-тергов органларига берилади.

Суд-тергов органлари талабига мувофик, утказнладиган тафтишнинг асосий хусусиятлари

Юкррида айтилганидек, тафтиш далолатномалари суд-тергов фаолиятида.юридик исботлаш воситаси деб тан олганлиги учун х,ам бу органлар томонидан у ёки бу шахе, ёхуд корхона фаолияти устидан тафтиш тай- ёрланиши мумкин. Бунда тафтишларнинг тайинлани- ши, утказилиши республиканинг жиноят-процессуал кодексларида ва корхона (бирлашмаси крнунининг те- гишли моддасида аник курсатилади.

Суд-тергов органлари ме^наткашлардан тушган ах- борот ва сигналларга мувофик, \ам тафтиш тайинлаш- лари мумкин. Бунинг учун суд-тергов органлари таф­тиш утказиш \ак;ида кррор ва хатларни тафтиш утказа- диган ташкилотга юборади. Унда тафтиш кимнинг ёки

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

корхонанинг кдйси фаолияти устидан, кдйси давр учун, кандай масалаларни кдмраб олиши, кандай саволларга жавоб килиниши тула курсатилиши лозим. Шундан сунг, юк,ори ташкилот томонидан тафтиш тайинлана- ди. Тафтиш учун кдрор ёки хат дастур сифатида кабул кили наци. Бундай \олатда назоратчилар ни^оятда объек­тив иш тутиб, суд-тергов органлари билан мустаккам алокада булишлари лозим.

Тафтиш утказиш формалари, турлари унда кулла- ниладиган усулларни суд-тергов органлари билан мас- ла\атлашиб, аммо асосан тафтиш группаси танлаб Утказди. Текширувда суд-тергов органлари томонидан тафтиш олдига куйилган савол ва вазифаларнинг кам- масига аник жавоб булиши шарт. Далолатномада суд- тергов органларининг карори билан утказилган бош мутахассислар, ишлаб чикариш булинмаларининг ра\- барлари имзоси булади. Агар тафтиш даврида баъзи муаммолар чикиб к°лса, яна кдрор ёки хат ёзилиб кУшимча тафтиш утказиш \акида буйрук чикарилади. Агар хужалик операциялари буйича айрим \ужжатлар- ни олиш зарурати тугилса, унда бу иш «Бухгалтерия учётида ^ужжатлар ва ^ужжатлар обороти ^акида Ни- зом»га мувофик, амалга оширилди.

Х,ужжатли тафтиш натижаси буйича материаллар ташкилотнинг алокд хати билан берилади. Бу алока хатида етказилган зарарнинг микдори, келиб чикиш сабаблари ва бошка керакли кужжатлар кУшиб берила­ди. Агар тафтиш ишида камчилик аник^анса, суд-тер- гов органлари карор чикариб, кайта тафтиш тайинла- ши, уни шу гуруппага ёки бошкд гуруппага юклатиши мумкин.

Тафтиш ва текшириш якунлари буйича карор кабул килиш

Тафтиш якунлари буйича чора куриш у давом этаёт- ган пайтда кам, тула тамомлангандан кейин \ам амал­га оширилади. Утказилган тафтишлар якуни буйича куйидаги чора-тадбирлар, яъни аникданган камчилик- ларни йУкотиш ва тузатиш; тафтиш якунларини кол­лектив йигилишида ёки мажлисларда мухокама килиш; ни\оят, далолатномада аникланган угирлик ва ман- сабни суиистеъмол килиш кабилар буйича тупланган материалларни суд-тергов органларига утказиш ишла- ри бажарилди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Тафтиш якунлари буйича текшириш утказилган кор- хона буйсунадиган юк,ори ташкилот бир неча хил ва- риантдаги карорлар кабул килиши мумкин. Булар: таф­тиш якуни буйича хат ёзиш, фармойиш ёки буйрук, Кабул кдпиш; чикарилган якун асосида карор кабул кдпиш ва ищоят тафтиш натижаси буйича унинг ма- териалларини суд-тергов органларига утказиш.

Хат, агарда тафтиш натижасида айрим молия-хази- на интизомининг бузилиш фактлари аникпанса, баъзи \исобдор ёки мансабдор шахслар томонидан камчи- ликларга йул куйилган булса, юк,ори ташкилот томо­нидан фак,ат тафтиш утказилган корхона ра^барлари ва мутахассисларига аникланган камчиликларни туга- тиш учун юборилади. Хат тафтиш утказган назоратчи томонидан тайёрланади.

Фармойишнинг хатдан фарки шуки, унда курса- тилган чоралар албатта бажарилиши лозим. Фармойиш тафтиш утказилган корхона буйсунадиган ташкилот то­монидан кабул килинади. Фармойишлар узининг тар- кибий жи^атидан конструктив ва албатга бажарилади- ган буйрук кисмидан иборат. Конструктив к,исмида асо- сан тафтиш натижасида аникланган камчиликлар курса- тилса, иккинчи к^смида бажариш учун фармон кдли- надиган ишларнинг мазмуни ёритилади. Зарур лоллар­да фармойиш бошка ташкилотларга хдм юборилиши мумкин, бундан максад шуки, кУшни корхоналар шун- дай камчиликларга йул кУймасин.

Буйрук конструктив ва буйрук кисмлардан иборат- дир. Буйрукнинг молия-хужалик фаолияти юзасидан аникланган камчиликлар очик курсатилди, буйрук кис- мида эса шу камчиликлар юзасидан тегишли мансабдор ва х,исобдор шахсларга нисбатан куриладиган ташкилий масалалар юзасидан курилган чоралар баён килинади. Буйрук тафтиш Утказилган корхонага буйсунадиган х^мма ташкилотларга жунатилади. У корхона рах,бари ёки унинг муовини томонидан имзоланади. Буйрукда кимлар ва улар бу ишларни качон бажариши курсатилади.

Карор, бу коллегиал органлар томонидан кабул килиниб, назорат-тафтиш ишларини яхшилаб, кара- могидаги корхоналарда мулкнинг сакланиши каби ма- салаларни уз ичига олади. Кдрор тармок вазирликлари коллегиясида ёки жамоа-кооператив ташкилотларда кабул килинади. К^рорларда аникланган камчиликлар, уларни бажариш муддатлари курсатилади. Агарда мулк­нинг >тирланганлиги ёки суиистеъмол килинганлиги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

аникданганда, уни тиклаш мак,садида тафтиш материал- лари суд-тергов органларига юборилади.

Кдбул цилинган царорларнинг бажарилиши устидан назорат урнатиш

Текшириш натижалари буйича 1 абул кдгсинган кдрор- лар, яъни хат, фармойиш, буйрук,, кдрор ва суд-тергов органларига утказилган материаллар юзасвдан назорат утказиш — ишлар ижросини текшириш му^им ахдмият- га эгадир. Кабул кдлинган кдрорлар ижросини текши- ришни юцори ташкилотнинг тафтиш-назорат ишлари- ни олиб борувчи бошкдрмалари ва булимларига юкла- тиш лозим. Албатга, бунда к^линган ишларни ^исобга олиб бориш катга а^амиятга эгадир. Бунинг учун утка­зилган тафтиш, текшириш ва назоратларни ^исобга олиб бориш махсус журнали катта роль уйнайди.

Унда • юкори ташкилот к,арамоп1даги корхоналар к^чон, кайси давр учун тафтиш кдпингани. тафтиш якуни буйича к;андай тадбир-чоралар белгилангани, уларнинг ижроси нима билан тугагани аник, курсати- либ борилади.

Назорат-тафтиш ишларини ташкил цнлишда иш юритишни уюштириш

\а р к;андай ме^нат жараёнида хам зарур маълумот- ларнинг йигилиб бориши уларни уз вацтида анализ кдпишни талаб кдпади. Йигилган ахборот ва маълу- мотномаларни системага солиб ёки тегишли журнал- ларга доимий равишда, маълум бир тартиб асосида кайд кд/шб бориш иш юритиш дейилади.

Куй ид а назорат-тафтиш органларида иш юритиш- нинг системасини куриб чи^амиз.

Назорат-тафтиш ишлари буйича норматив далолат- номалар делосида тафтиш, назорат ва текшириш утка­зиш методикаси, тартиби, вазирликлар \амда юкрри ташкилотларнинг назорат-тафтиш ишлари юзасидан чик;арадиган инструктив хатлари, шунингдек, бу ишлар­ни ташкил кдпишга тааллук^ли хуяокатлар тартиб билан йигиб борилади. Унинг сацпаниш муддати доимийдир.

Назорат-тафтиш ишларининг режаси бу органнинг перспектив, йиллик, квартал ва ойлик режаларидан иборат. Унинг саеданиши \ам доимийдир.

Утказилган тафтиш ва текширишларнинг материал-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лари, бунда юк,ори ташкилот кдрамогидаги корхона- ларнинг молия-хужалик фаолияти устидан утказилган тафтиш, текшириш натижалари йигилиб борилади, тек- шириш якуни буйича маълумотномалар, керак *уж- жатларнинг нусхалари тупланади. Делонинг сакданиши доимийдир.

Тафтиш ва текширишларни \исобга олиб борувчи журналда эса утказилган текширишларнинг якуни кор- хоналар буйича ёзиб борилади. Журналда тафтиш утка­зилган корхонанинг номи, кдйси давр фаолияти таф­тиш килинганлиги, неча сум камомадлиги, ундан кдн- часини ^исобдор ёки мансабдор шахслар зиммасига ёзиш буйича суммалар аникданади, уларнинг тикла- ниши, тафтишни ким угказганлиги курсатилади. Сак,- ланиш муддати доимий. Шунингдек, журналда таф­тиш натижалари буйича курилган тадбирлар ? ам кдйд килиб борилади, бу маълумотлар тафтиш-назорат ишлари буйича \исобот тузиш учун \ам фойдалани- лади.

Назорат-тафтиш масалалари буйича ташкилот ва корхоналар ёзишмалар делосида мулкнинг са^аниш и, назоратчиларнинг малакасини ошириш, тафтиш якун- ларига кура хат, фармойиш, буйрук,, суд-тергов орган- лари билан ёзишма хатлар булиб, унинг савданиш муд­дати уч йил.

Назорат-тафтиш органлари протокол дафтарига на­зоратчиларнинг ишларини я нала такомиллаштириш юзасидан методик йигилишларнинг якунлари ёзиб бо­рилади. Унда мудокама кдлинган масалаларнинг к,ис- цача мазмуни, масала юзасидан сузга чикувчиларнинг фикрлари хдмда крбул кдлинган кдрорлар ёзилади. Про­токоллар дафтарнинг сакланиши доимийдир.

Булардан ташцари, корхоналар ва хужаликлараро ташкилотларнинг тафтиш комиссиялари кушимча ик- кита: ходимлардан тушган ариза ва шикоятлар; таф­тиш якунлари буйича келаётган ва кетаётган ёзишма- ларни кдйд кдлиш журнали тутадилар.

Биринчи журналда — делода корхонада ишлаётган- ларнинг ариза ва шикоятлари, уларни текшириш якун­лари ва курилган чоралар ёзиб борилади. Сак^аш муд­дати беш йил.

Иккинчи журналнинг сакданиш муддати 3 йил булиб, унда тафтишлар якуни буйича келган-кетган хатлар, уларнинг кискача мазмуни ёзиб борилади.

Иш юритиш ва назорат-тафтиш органларида давлат

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

хисоботи му^им урин эгаллайди. Хамма назорат орган- лари, кдндай ташкилотга буйсунишдан кдтьи назар, хисобот топширадилар. Бундан ташкдри цишлок хужа- лик корхоналарининг йиллик хисоботларига мулкнинг камомади ёки угарланиши хакдда ало^ида форма ки- ритилгандир.

Йиллик хисоботга тафтиш комиссиясининг хулоса- си илова кдлинади, бу хулоса умумий жамоа аъзолари (ёки вакиллар) йишлиши томонидан тасдик^анади.

Шундай кдчиб, юкррида к^рсатилган тартибда таф- тиш-назорат ишларининг режалаштирилиши, ташкил килиниши ва олиб борилиши хозирги кун талаби булиб, назоратнинг ик,тисодий самарадорлигини оширишни таъминлайди.

Янги та^рирдаги к,онун аудиторларга тармокдар, мулкчилик шаклларидан келиб чик^ан хдлда ишлаб чикариш технологияси, товар ва хизматлар халкрро стандартларини, аудитнинг халцаро ва республикамиз- даги стандартлар т^лик; билишини талаб килади.

Аудит текширувини утказшп услубиятнда персоналкомпьютерлар ва эксперт тизимидан фойдаланиш

9

Аудит текширувига тайёргарлик даврида, иш \аж- мини аникдаш индивидуал режа ва дастурларни ту- зишда персонал компьютердан фойдаланиш ва^тини тежашда катта а\амиятга эгадир. Бунда компьютер дас- турлар доирасидаги мижознинг файлларидан мазмун- ларига караб фойдаланиши зарур б^лади. Бунда дастур- лардаги зарур маълумотларни йигаш, хужалик опера- цияларини назоратдан ^тказиш, хужжатларнинг далил эканлигини \исобга олиш файлларда айрим олинган Кисмларини, балки барчасини кузатиш зарур.

Аудиторлик текширувида персонал электрон х^соб- лаш машиналарида (ЭХПМ) ишланган «Суперкалк», «Дракон», «Изикаяк» ва «Варитаб—86» типой дастур- лардан фойдаланиш мумкин. Бунда аудитор маълумот­ларни гуру^лаши, йигма килиши ва аналитик та^лил килиши, нисбий курсаткичларни хисоблаб хулоса чи- кариш мумкин.

Аудитор текширувида эксперт системасидан фой­даланиш кул келади. Бунда молиявий \исоботдаги маъ- лумотлардан компьютер ёрдамида фойдаланиши мум­кин булади.

Эксперт системада олинган молиявий, ик^исодий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

к^рсаткичлар аудитор текшируви мак,сад вазифалари- ни белгилашда му\им восита булиб хизмат кил ад и.

Эксперт системасида куйидаги категорнялардан фойдаланнш мум'кин б^лади

Категориялар Муаммони ечиш Мисоллар

И н терп рета­ция

Вазиятни ба\олашда, купгина кУрсаткичлардан му\имларини ажратиш

Асосий ИК.ТИСОДИЙ курсаткичлар

Дастурлаш Топширик, берилган вазиятда дастурлашининг нима окубат- ларга олиб келиши

Сотиш-олиш опера- циясида инвестиция- н и н г и ц ти со д и й , кайтими.

Вазиятниба^олаш

Кутилган тизимдаги \аракат четланишни ба\олаш

Аудитда кУлланилган таваккалчилик тизи- мини ба\олаш

Лойи^алаш Текширув объектларини режа, дастурлардаги максадга муво- фик, чеклаш

Текшириладиган со- \алар аудити

Режалаш-тириш

Барча аудит текширув лойи- \аларини тузиш

Ишлаб чицариш ре- сурсларини текш и - ришини режалашти- риш

Кузатиш Изланувда фойдаланиладиган маълумотларни лойи\аланган имкониятлар билан такхослаб, четланиш сабабларини мак,сад КИЛИШ.

Операцион аудит чет эл валюталар курси- ни четланиши

К а м ч и л и к - ларни аник- лаш ва улар- ни йуцотиш й^ллари

Интизом бузилишлари, аудит текширув хатоларни кузда ту- тилган меъерларга мос келиши

Аудит текш ирувида ёрдамчи воситалар- дан фойдаланнш

Резервлардан фойдаланиш- нинг а^воли

Режанинг мажбурий булиши улардан четланиш даражаси

Ш артн ом алар б у - йича б аж ар и л и ш кетма-кетлиги.

Й У рицнома- ларва таклиф­лар бериш

Анииутанган кам чиликларни тугатиш

К ом п ью терда ш у асосида тайёргарлик

Назорат Ривожланиш тизимидаги ди­намик усишни кузатиш

К ом м ун икац ия ва назорат

Эксперт системада аудит текширув мак,сади, стра- тегияси излаш, уни юзасидан бир кдрорга келиш им- кониятини беради, зарур таклифлар беришга вазият вужудга келиши мумкин. Ундан фойдаланишда бирга-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лик изланиш, купмартаяик изланишлардан фойдала- ниш имконияти вужудга келади.

Эксперт системада эвристик услубдан, яъни изла- нишни чеклаш услубидан фойдаланиш му^им роль Уйнайди. Бу система аудиторлар ишини енгиллашти- ришга ва вакгни тежашга катта ёрдам беради, айницса молиявий а\вол, тулов крбилиятини аник^атда му- *им восита б^либ хизмат кдлади.

Эксперт системада компьютерлардан фойдаланиш тестларини белгилаш мухимдир.

Услублар Мисоллар

Назорат кдлинадиган му- аммоларни кдйта компь- ютерда ишлаш.

Фойдаланиладиган маълумотларни, эксперт системаларни к?риш ва улардан зарурларини танлаб олиш

Компьютерда цайта иш - ланган маълумотларни яна бир такрор куриш

Эксперт системасида куриб, карор- га келинган ечимларини турри ху- лоса кдпинганлиги хулосага келиш

Параллел муам моларни тузиш

Олинган маълумотларни бошкэ экс­перт система асосида куриш ва ху­лосага келиш

Ёзувларни текшириш КУлланилган эксперт система -ана­литик та\лил ва хулосага келиш им- кониятини берадими

Шундай цилиб, республикамизда утиш даврининг мураккаб кетаётганлиги, бозор ик,тисодиёти жараёни- даги тез Узгарувчанлик, ицтисодиётни эркинлаштириш кабиларга кдраб эксперт система вазиятдан келиб чи- циб турлича б^лиши мумкин.

АГРОСАНОАТ КОРХОНАЛАРИ ВА БИРЛАШМАЛАРИНИНГ ИШЛАБ ЧИЦАРИШ,

ХУЖАЛИК ВА МОЛИЯ ФАОЛИЯТИНИ АУДИТ ВА ТАФТИШ КИЛИШ

ПУЛ МАБЛАКПАРИНИ ТАФТИШ ВА НАЗОРАТ КИЛ ИIII

Пул маблагларини тафтиш ва назорат килиш тартиби. Унн амалга оширищда назоратчилар олдндагн

вазифалар

Товар-пул муносабатлари мавжуд булган \амда к^й- мат крнуни амал кдпаётган бир пайтда пул умумий эквивалент булиб, хал к, х^жалигини режали пропорци-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

онал ривожлантиришнинг мухим воситаси хисоблана- ди. Шунинг учун пулнинг барщюрлигини ошириш дав- лат ахамиятига молик ищдир. Пул маблакпарининг сак- ланиши ва улардан рационал фойдаланишни назорат кдпиш бу борада мухим роль уйнайди.

Пул маблагларини тафтиш ва аудит кдпшццаги асо- сий вазифа уларнинг сак/ганишини хамда фойдаланиш- нинг икгисодий мак;садли булишини ва крнунийлиги- ни текширишдир. Бу вазифаларни амалга ошириш учун тафтиш ва назорат куйидаги тартибда олиб борилади. Биринчи навбатда инвентаризация утказиш йули би- лан хужалик хазинасига бор булган пул маблаглари ва бошца к,имматбахо к,огозлар суммаси аникданади. Ха- зина ишларини юритишда хазина операцияларини юри- тиш тугрисидаги Низомга канчалик даражада амал кдлинаётганлиги текширилади. Иккинчидан, банк му- ассасалари булимидаги хисоб-китоб счёти ва бошкд счётлар буйича амалга оширилган хужаликлар опера- циялари куриб чикдпади.

Тафтиш ва назорат хазинада хамда банк булимида- ги счётлар буйича пул маблагларидан фойдаланиш- нинг макрадга мувофикдигини текшириш билан тугал- ланади.

Хазинадаги пул маблагларини тафтиш ва назорат килиш

Хужалик субъектлари ижтимоий ташкилотлар хази- наларида пул маблаглари билан буладиган операция- ларни амалга ошириш Республика марказий банки- нинг буйруги билан тасдик^анган халк хужалигида ха­зина операцияларини юритиш коидаларига асосан олиб борилади. Бу кридага асосан хар бир хужалик хазина- сида хар ойда бир марта пул маблаглари юзасидан тафтиш утказилиб турилиши керак. Тафтиш утказишда биринчи навбатда хазинадаги накд пул ва к^мматбахо кргозлар инвентаризация килиниб, уларнинг суммаси аникланади ва инвентаризация натижаси буйича ора- лиц далолатнома тузилади. Агарда инвентаризация на- тижасида пул маблаглари ортик; чикса, ордер билан хазинага кирим кдпинади. Камомад суммаси аникдан- са, хужалик хазинасидан ундириб олинади, бу опера­ция хазина чикдш ордери билан расмийлаштирилади. Бундай холларда хазиначининг шу вазифада ишлаш ёки ишламаслиги тафтиш натижаларига, аудитор так-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лиф ва тавсияга караб маъмурият ёки мулк эгаси хал этади. Одатда, кичик суммадаги камомадлар учун хази- начи ишдан четлаштирилмасдан, бу иш хужалик маъ- муриятига топширилади. Кагга суммадаги камомад ва утирлик аникланганда, хазиначи дархол ишдан чет- лаштирилади ва зарур холларда тафтиш материаллари алок,а хати оркали мулкий даъво билдирилиб, суд-тер- гов органларига утказилади.

Хазина инвентаризациясидан кейин назоратчилар хужаликда хазина операцияларини юритиш тугрисида- ги Низом коидаларига а мал кдлинишини текширади- лар. Бу коидага асосан хазиначи буйрук (ж/х бошкзру- ви карори) билан кдбул килингач, хужалик рахбари учун хазина операцияларини юритиш хакидаги к^оида- лар билан таништириши лозим. Кейин хазиначи билан шартнома ту зил ад и. Агар хазиначининг шахсий хуж- жатлари орасида бу шартнома булмаса, маъмурият ор­кали дархол ёздириб олинади ва бу хакда тафтиш да- лолатномасида к,айд кдлиниб утилади.

Тафтиш даврида хазиначи томонидан уз ишларини бошка шахсга ишониб топшириш холлари учратилган­да далолатномада курсатилади, агарда бошка шахсга топшириш лозим булса, буйрук билан расмийлашти- рилиб, бу шахслардан моддий жавобгарлик тугрисида мажбуриятнома ёздирилиб олинганми, йУклиги тек- ширилади. Кейин эса хазинада наед пул маблаглари- нинг сакланиши холати, хазина дафтари ва хужжатла- рининг тугри юритилиши, хазина интизомига кай да- ражада риоя килиниши текширилиб курилади.

Хазинада накд пул маблагларининг сакланиш хола- тини текширишда куйидагиларга эътибор бериш ло­зим: хазина операцияларини юритиш коидаларига асо­сан хазина биноси бошка бинолардан алохдда ажра- тилган, накд пулларни саклаш учун эса хазина хона- сида сейф урнатилган булиши лозим.

Хазина операциялари амалга оширилаётганда хона эшиги доим ёпик туриши ва бу ишга алокаси булма- ган кишиларнинг кириши ман килинади. Касса муома- лаларини аудит килишда Узбекистон Республикаси Хукумати конун ва карорлари, Узбекистан Республи­каси Марказий банки бошкарувининг 1998 йил 24 ян- вардаги 376-сонли «Юридик шахслар томонидан касса операцияларини амалга ошириш коидалари»га ва Мо- лия вазирлиги йурикномалари, юкори ташкилотлар буй- РУК ва фармойишларига амал килиш лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Касса муомалаларини аудит кдлишни кассадаги накд пул ва цатьий хисобдаги бланкаларни, цимматба^о к,огозларни кУку^сдан инвентаризация килищдан бош- лаш лозим. Инвентаризация корхона бош бухгалтерия ва кассири иштирокида Утказилиши керак. Инвентари­зация олдидан аудитор узи иштирокида (кузи олдида) кассирдан инвентаризация Утказилаётган санага касса \исоботини тузишни ва касса китобида пул маблагла- ри К.ОЛДИРИНИ чик,аришни талаб этиши хдмда кассир­дан пул мабларлари кирим ва чик^ми буйича ^амма хужжатлар касса ^исоботига к^шилганлиги т^ррисида тилхат олишй шарт.

Шахсларнинг тилхатлари жужжат сифатида эъти- борга олинмайди ва кассир \исоботига кушилмайди. Бундай )^ужжатларнинг руйхати тузилиб кимнинг курсатмасига биноан кимга, нима учун, кднча пул, кдчон берилгани курсатилади.

Кассадаги векселлар, акциялар, \ар хил маркалар, санаторий ва дам олиш уйларининг пули туланган йулланмалари накд пул сифатида эмас, балки пул хуж- жатлари сифатида \исобга олинади.

Аудитор касса хисоботининг ва касса колдигининг туррилигини текшириши шарт. Пулнинг к,олдиге ой- нинг биринчи санасидан шу кунгача кирим ва чицим ^исобланиб текширилааи. Кирим ва чицим ордерларни к;айд этиш дафтари билан касса \исоботига илова к,илинган касса ордерлари солиштирилади. Агар кдн- дайдир фарк. чикса, албагга сабабини аницдаш зарур. Касса ^исоботини текшириш чивдандан сУнг аудитор- га ^исобот ва унга илова кдиинган касса кирим-чицим ордерларига келгусида касса \исоботида *еч кдндай тузатиш киритишга имкон бермаслик учун кдйд бел-

' гиси (виза) куйиш тавсия этил ад и. Текширилган ва кайд белгиси куйилган касса \исоботи «Касса* счётида колдик чикдриш учун бухгалтерияга берилади. Шундан сунг пул ва бошкд моддий к^йматликлар инвентари- зацияси бошланади. Агар корхонада бир неча касса булса, улар музфланиб, бош кассадан инвентаризация бошланади. Пулларни аудитор иштирокида кассир са- найди. Агар пул айтарли даражада куп булса, купюра- лари буйича руйхат кдпинади. Руйхатда купюра к,ийма- ти, сони ва умумий сумма курсатилади. Кассада ёпил- маган касса ^ужжатлари (тулов ведомостлари, почта пул утказмалари, ота-оналардан болалари мактабгача тарбия муассасасида тарбияланаётгани учун йигимлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ведомости) б^лса, кирим кдлинган ва берилган пулни санаб чикдш зарур. Охирги к;олдик,ни аникдашда ки­рим суммасини колдикда к#шиб, чикдм суммасини айириб куриш керак. Кассада кирим ордери билан рас- мийлаштирилмаган накд пул ортик^ча пул сифатида белгиланган тартибда кирим к^ишнади ва кирим орде­ри нусхаси далолатномага илова кдлинади. Белгилан­ган тартибда расмийлаштирилмаган хужжатдаги сумма камомад сифатида хисобга олинади.

Кассадаги накд пул ва бошка кдмматли к;огозлар касса инвентаризация далолатномаси тузилади. Дало- латнома охирида кассир ундаги пул маблаглари сум- маси, хужжатлар ва бошкд кийматликлар унинг жа- вобгарлигига утгани т^грисида ёзув ёзиб бериши керак. Агар инвентаризация вак^ида камомад ё ортик;ча пул аникланганда, кассада пул олингани х,ак,ида вактинча тилхатлар чикданда аудитор кассирдан тушунтириш хати олиши шарт. Камомад суммаси кассир х^собига ёзилиб, текшириш вак^ида ундирилиши лозим. Бунда куйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади.

Кассада ортик,ча чикдан пул шу за\отиёк, киримга олиниши шарт. Кассада ортик^а чикдан пул ва унди- рилган камомад суммаси киримга олинганда касса ки­рим ордерининг нусхаси далолатномага илова кдлина- ди. Касса инвентаризациясининг орали*; далолатнома­си 3 (уч) нусхада тузилиши шарт. Улардан бири ауди- торда к,олади, иккинчиси бухгалтерия га берилади, учин- чиси кассирда кщдирилади. Инвентаризация далолат- номасида албатта охирги кирим ва чикдом ордерлари номерлари к^рсатилиши шарт.

Текшириш ва^тида аудитор кассадаги пул ва бош- кд бойликларнинг сакданишини таъминлаш чоралари- га, яъни кассанинг к,ай даражада муста^камланишига, унинг деразаларига металл панжаралар урнатилгани, кассадан иш \акд берилаётган вактда кушимча хавф- сизлик чоралари к^рилиши, касса эшиги ичидан ёпи- лиши, пул ёнмайдиган сейф (шкаф)да с а к д а н и ш и , банкка пул топширишда ва у ердан пул келтиришда э\гиёт чоралари курилишига эътибор берилиши керак. Шунингдек, у касса калитнинг бошк,а нусхалари к;аер- да (улар мухрланган *олда корхона ра^барида сакдани- ши керак) сак^анишига, сигнализация урнатилгани- га, корхона ва кассир уртасида моддий-жавобгарлик тутрисида шартнома тузилганига ишонч \осил кдли- ши керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Касса муомалаларини аудит кдлишда Узбекистан Рес- публикаси Марказий банки тасди^лаган «Юридик шахе- лар томонидан касса операцияларини амалга ошириш цоидалари»га риоя кдлиниши да ража с и аник^анади.

Касса хужжатларининг турри расмийлаштирилиши- га, сиёх рангда тузатишларсиз ёзилганига, барча рекви- зитларнинг тулдирилганлиги кирим ва чик,им ордерла- рининг «Касса кирим ва чикдм ордерларини руйхатга олиш* дафтарида кдйд этилганига эътибор бериш керак.

Банкдан олинган пулнинг тупа ва уз вацтида ки- римга олинганини билиш учун йиртиб олинган чек варагининг чек дафтарида долган кисми (корешоги), банкдаги счётдан кучирма ва кирим ордерлари узаро солиштирилади. Агар текширилаётган хужжатларда шуб- ха турилса, банкдаги асл хужжатлар билан солишти- риш мумкин.

Касса кирим ва чицим ордерларида имзоларнинг мавжудлиги, суммаларнинг ракдм ва суз билан ёзил- ганлиги, олинган (берилган) санаси, тулов ведомост- ларида туловга ижозат (рухеат) берилгани хдкдда ва тулов муддати куреатилган ёзув борлигини текшириб имзоларнинг хакикийлигини билиш учун танланма усудца ишга кдбул кдлиш хакидаги аризадаги имзо билан чицим хужжатларидаги имзо солиштирилади.

Тулов ведомостлари буйича берилган пул ва чикдм ордерлари суммалари йигиндиси солиштирилади. Тек- ширишда ушбу корхонада ишламайдиган, вактинча ишларни бажарилганлиги учун ха к, оладиган кишилар- га касса чикдм ордери билан берилиши кераклигини эсда тутиш лозим. Унда пул олувчининг шахеини аник,- ловчи хужжат маълумотлари келтирилади.

Хамма касса ва кирим-чикдм хужжатлари ва кас­сир хисоботидаги суммаларни солиштиргандан еунг кас- сирнинг кирим ва чицимга ёзган суммаларини санаб (хисоблаб), йигинди сумма такдосланади ва кассадаги накл пул к д л д и р и н и н г турри хисоблангани аник^ана- ди.

Аудитор тулов ведомостларида пул тулаш турриси- да рухеат ва тулов муддати куреатилган ёзув булган такдирда пул туланадими ёки йук^игини, корхона бух- галтерияси хар ойда кассада инвентаризация утказили- ши-утказилмаслигини, ёкилри-мойлаш материаллари ва овкатланишга бериладиган талонлар хамда катъий хисобдаги бланкалар хисобини куриб чициши керак.

Касса муаммоларини юритиш тартибига риоя

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

к,илинишини текширишда кассир вазифасини иш \ак,и, пул ва банк муомалалари ^исобини олиб бо- рувчи, касса \ужжатларига имзо куйиш, тасдикдаш *укук,ига эга булган бухгалтерия ходимлари кушиб олиб бормаслигига; кассага кирим кдлинган тушум, банкдан олинган пул бошкд ма^садларга сарфланмаёт- гани; рузнома ва журналларга обуна харажатларининг асослигига ва корхона ^исобидан шахслар обуна ха- ражатлари туланаётгани масалаларига эътибор бериш керак.

Касса бирламчи хужжатлари ва кассир \исоботини текширишда касса муомалаларининг бухгалтерия ^исоби счётларида т^фи акс эттирилишини куриб чик^ш за- рур. Касса бирламчи хужжатларида ва кассир \исобо- тида «Касса» счёти билан бошца счётларнинг коррес- понденцияси курсатилиши шарт. Бухгалтерия счётла- рига туф и акс эттирилганига ишонч цосил кдпинга- нидан кейин аудитор ведомостлар, журнал-ордер ва Бош китоблар билан так^ослайди.

Банкдаги \исоб-китоб счёти, валюта счёти, махсус счётлар ва й^лдаги утказмаларни текширишда куйида- ги хужжатлар манба булиб хизмат кдпади: банкдаги \исоб-китоб, валюта счётлари ва махсус счётлардан кучирмалар, кассир \исоботлари; китоб ва тузум (ве- домость)лар, журнал-ордерлар, патталар, чек корешок- лари, тулов талабнома топширикдари, тулов топши- рикдари ва бошкдлар.

Текшириш давомида аудитор: чек дафтарини сак,- лаш ва ундан фойдаланиш тартибига риоя цилиниши- ни; бекор кдпинган ва фойдаланилмаган чек варакдла- рининг микдорини, хазина ва банк муомалалари >десо- бини олиб борувчи шахсларнинг бевосита банкдан пул олиш \оллари булган-булмаганлигини; цалбаки банк, молиявий хужжатларнинг тузилиши, банкдаги *ар хил счётлардан кучирмалардаги ракдмларнинг пул маблаг- ларини узлаштириш максадида кдлбаки туфилаш \ол- лари б^лмаганлигига ишонч \осил к,илиб банкдаги счётлардан кучирма билан бухгалтерия хисоби маълу- мотлари уртасидаги фарк^ар ёки ноаник, тузатишлари тафтишчи банк муассасасида текшириш лозим.

Пул муаммолари буйича банкдаги счётдан к^чир- мага илова цилинадиган ^ужжатларнинг тутри расмий- лиштирилишини, уларда банк муассасасининг мухри, сана ва банк ходимининг имзоси борлиги текширили- ши, бирламчи хужжатларда к^рсатилган муаммолар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

нинг конунийлигини анщдаш керак. Бунинг учун банк муомаласи мазмунининг кодини билиш керак.

Олинган модций бойликлар, бажарилган ишлар ва хизматлар учун счётларни тулаш буйича пул хужжатла- рини текширишда олинган моддий бойликларнинг уз ва^гида ва тула киримга олинганини \амда иш ва хиз- матларнинг далолатномаси билан ^абул кдлинганига ишонч хосил кдпиш керак. Пул маблаглари счётидан харажатларни хисобга олувчи счётларга, келгуси давр харажатлари счётига, зарарга утказилган суммаларни текширишда улардан баъзи бирларини ундириб олиш зарурияти йучушгини, масалан, обуна вак^ида корхона фаолиятига керак булмаган рузнома ва ойнома учун пул утказиш хрлларини аник,лаш лозим. Кредиторлик к,ар- зини тулаш учун утказилган пул муомалаларининг асосли ва уз вакгидалигини текшириш керак.

Банкдаги махсус счётларни текширишда (лимит- лаштирилган) чекланган ва (лимитлаштирилмаган) чекланмаган чек дафтарчалари билан амалга оширил- ган муомалаларни текширишда дафтарчадаги ^олдик,- нинг банкдан олинган кучирма ва бухгалтерия \исоби маълумотларидаги курсатилган суммага мос келишини аникдаш лозим. Агар фарк, чик,са, банк туламаган сум­ма ва сабаби аннкданади. Зарур холларда хисоблашув муомаласи Утказилган корхонадан муомаланинг х.ак^к.ийлигини билиш мумкин. Очилган аккредитив- нинг асослигини ва туловнинг Уз вакргидалигига ишонч \осил к^лиш керак.

Пул хужжатларини текширишда аудитор кассадаги почта маркалари, давлат пошлинаси маркалари, век- сел, санаторий ва дам олий уйларига йулланмалар, уз ва уз акцияларнинг микдорини куриб чикдди. Акция- дорлардан сотиб олинган уз акциялари билан боклик муомалаларни текширишда уларнинг к,онунийлигини ва бухгалтерия ёзувларининг туррилигини, молиявий крнун ва тартибларга риоя кдлинаётганлигини, ушбу сотиб олинган акциялардан фойда олинаяптими ёки фойда олинмаяптими, фойда олишда корхона уз адцдоши \имоя кдла олиши куриб чикдпади.

Иулдаги утказмаларни текширишда шу номдаги 57- счёт маълумотлари почта квитанциялари, касса ва банк хужжатлари билан солиштирилади. Корхонанинг обли- гациялари, депозитлари ва бошк,а киммат6а\о ц о р о з - лари микдори куриб чикдпади. Номинал ва сотиб олиш бахрси уртасидаги фарк ишончлилиги текширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Санаторий ва дам олиш уйларига берилган йуллан- малар билан боглик, (йулланмалар) муомалаларни тек- ширишда кдйси маблар ^исобидан сотиб олинган (мах- сус фондлар, ижтимоий сурурта) текшириш утказилаёт- ган корхонада ишламайдиган кишиларга берилиш хол: лари б^лмаганлигини, бу йулланмалар учун \а^ни кас- сага уз вак,тида туланишини ва бу йулланмалар касаба уюшмасининг розилиги борлигини аникдаш керак.

Чет эл валютаси буйича муомалаларини текширишда накд пул берилишининг ва бошца корхонага, хорижга утказилишининг асосли эканлигини аниздаш зарур. Рес­публика ичида хисоблашишлар Марказий банк к,оида- ларига т^гри келиш-келмаслигини текшириш лозим. Масалан, республика ичидаги ва хориждаги укдшлар учун утказилиб берилган чет эл валютаси ва миллий пулнинг корхонага ало^аси булмаган шахсларга ва ноу- рин ишларга утказиб бериш \оллари булмаганлигига ишонч \осил кдлиш зарур.

Валюта курсининг узгариши тутри курсатилганли- гини аншдши керак.

Корхона маблагларини бошца мак;садга ишлатиш холлари, ноцонуний пул утказишлар, аккредитивни нот^три куйиш доллары булмаганлигига ва товарсиз счётлари акцептлаш \амда «Йулдаги пул жунатмалар» счётида пул маблаглари камомади оширилмаётганига ишонч досил кдпиш зарур.

Тафтиш давомида хужалик хазинасида накд пул сак,- ланишида белгиланган лимитга амал кдлиниши (киш- лок хужалик корхоналари учун бу лимит корхона ра*- бари томонидан шу хуокаликка хизмат курсатувчи банк булими билан келишилган долда белгиланади), хазина хужжатларининг юритилиши текширилади. Хазина опе- рацияларини текширишнинг бир канча вариантлари мавжудлиги, уларни асосан иккига б^лиш мумкин. Би- ринчи вариантда олдин \амма хазина кирим хужжат- лари, кейин чикдм хужжатлари текширилади; иккин- чи вариантда кирим ва чикдм хужжатлари биргаликда текшириб чицдлади. Хазина операцияларини текши­риш хужжатлар билан танишишдан бошланади. Бунда хазинада кирим ва чикдм хужжатларини, кдйд кдпиш дафтари ва хазина дафтарининг юритилиши текшири­лади. Хазина дафтари номерланади, хужалик радбари ва бухгалтер имзоси билан тасдицпаниб, мухрланади.

Пул олиш учун чеклар хужалик бухгалтериясида тулдирилиши лозим. Бу кридаларнинг сакданиши ус-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

тидан бош бухгалтер системали равишда назорат олиб боради.

Хазина операциялари тафтишида назоратчилар банк- даги счётдан кучирма маълумотларидан куп фойдала- надилар. Шунинг учун хар бир назоратчи бу хужжатни укдй билиши керак. Куйида банкдаги счётдан кучир- мани Укдш тартиби келтирилади:

02 шифр дебети — хужалик счётидан тулов талаб- номалар асосида кесиб олинган маблагни билдиради.

Кредит — тулов талабномалари билан хужалик, счётига келиб тушган маблаЕлар.

03 шифр дебети — хужалик счётидан чек билан навд пул олинган.

Кредит — хазинадан ёки хужаликнинг бошк,а иш- лаб чикдриш булимлари счётига келиб тушган накд пул суммаси.

04 шифр дебети — хужаликнинг \исоб-китоби ли- митланган ёки лимитланмаган чеклари буйича тулан- ган пуллар.

Кредит — хужалик реестри, лимитланган ёки ли­митланмаган чек ва бошка хужжатларга асосан счётга келиб тушган суммалар.

Бошк,а каналлардан тушган накд пулларнинг ки- рим кдпиниши хам хазина кирими оркдпи булиб, кУрса- тилган тартибда текширилади. Масалан, ошхона, бу­фет, магазин, ларёкларда ма\сулот сотиш ёки хизмат курсатишдан тушган пуллар кирим ордерлари, хазина дафтари ва бу тармокдарнинг жавобгар шахслари то- монидан топширилган хисобот ёзувлари билан со- лиштирилиб текширилди. Зарур булганда, махсулот со- тилган кунларда, бозорда махсулотларнинг уртача со­тиш бахоси туфисида сураб маълумот олинади.

Хаммом, сартарошхона, ремонт-тикиш устахона- си, тегирмон ва бошца хужаликлар фаолиятидан туш­ган тушумлар суммаси хазина кирим ордери, дафтари, бу хужаликлар хисоботлари ва квитанцияларини со- лиштириб куриб текширилади. Бунда ахолига хакицат- дан хам курсатилган хизмат хажми, кулланилган таъ- риф ва бахоларнинг (расценкаларнинг) туфилиги, ту- шумнинг хазинага тулик хамда уз вацтида к,абул к;или- нишини текшириш лозим.

Коммунал хизматлар» квартира ва ётокдоналар хиз- мати учун тушган пулларнинг кирими, хазина хужжатла- ри ва квартираларда турувчилар к^айдномалари хамда бу хизматлар учун тулов квитанцияларини солиштириб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

текширилади. Бунда амалга оширилган операциялар- нинг т^грилигини билиш учун баъзи квартирада турув- чилардан тушунтириш хати олинади. Ота-оналардан улар- нинг болалари болалар муассасаларида тарбияланганли- ги учун тушадиган пул суммаларнинг туррилиги кирим Хужжатларини, болалар муассасалари бошлик^ари хисо- ботлари, болаларнинг катнашини хисобга олиш журна- ли, маълумотлари билан солиштирилиб аникданади.

Хазинадаги накд пуллар чикдмининг асосий йунали- ши бу пулларнинг иш \ак,ига таркатилишидир. Бу опера- цияларни текширишда хисоб-тулов кдйдномалари ва бунга тузилган хазина чикдам ордерларининг турри тузи- лиши, уларнинг \ак,ик^1Йлиги, уларда хужалик ра\бари- нинг \амда бош бухгалтернинг иш хакини таркатишга рухсат берганликлари тутрисида ёзувлари ва имзолар- нинг мавжудлигини куриш керак. Кдйдномадаги сумма- ларнингтарк,атилганларини, таркдтилмаган ва депонентга утказилганларини алохида жамлаб куриб, жами сумма- нинг тугрилигини текшириш керак. Бунда кдйднома буйича таркдтилмаган ва депонентга утказилган иш \ак,и суммаларига регистр тузилган булиши лозим.

Юцорида куриб утилган \амма лолларда хам касса чик,им ордерларида хужалик ра\бари ва бош бухгалтер имзолари булиши шарт. Хазина кирим ва чи^им ор- дерлари сиёх ёки шарикли ручкада, тузатишларсиз, учирилмасдан аник, кд/хиб ёзилиши керак. Хазинадаги хамма ордерларга хазиначи томонидан имзо чекилган, ёрдамчи хужжатларда эса «олинди* ёки «туланди» де- ган тегишли ёзувлар булиши шарт.

Хазина дафтари хам шу тартибда тузатишсиз опи- ровка когози билан икки нусхада ёзилиши, хаР куни жамланиб, крлдик сумма аник^ганиб, иккинчи нусха- си кирим ва чикртм хужжатлари билан бирга хазиначи томонидан бухгалтериям хйсобот тарикдсида топши- рилиши лозим.

Агарда операдиялар суммаси бир кунда 50 сумгача булса, 3—5 кунда бир марта, агарда ундан ошик; булса хазина буйича кунлик хисобот олиниши керак.

Хазинани тафтиш утказиш буйича хдр бир хазиначи фаолиятига алохида оралик, далолатномаси тузилади. Оралик далолатномаси бухгалтерия регистр маълумот­лари билан инвентаризация далолатномасида аникдан- ган накд пулни ва ^имматбахо кргозларни такдослаш асосида амалга оширилади. Бунда хазина буйича солиш- тирма кдйдномаси лозим. Солиштирма кдйдномадан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 153: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

оддин тузилган инвентаризация х,акдда куйидагиларга эътибор бериш лозим. Инвентаризация утказилиши учун маъмурият томонидан буйрук (ж/х бошкдруви царори)ч и кади. Унда инвентаризация утказиш хайъати таркиби, уни утказиш муддати курсатилади. Инвентаризация утка­зиш тартиби хайъат аъзоларига тушунтирилади. Хазина- даги маблаьлар, цимматбахо когозлар бирма-бир сана- лади. Уни санашдан олдин хазиначидан хайъатга инвен­таризация утказиш учун царшилиги йУкдиги х^кида тушунтириш хати олинади. Бундан ташцари, шу билан бир пайтда, хазинада кирим-чиким хужжатларининг расийлаштирилмай цолиш холлари йукдиги, хазинада бошца шахснинг пули йУклиги туррисида тилхат олина­ди. Сунгра инвентаризация жараёнида накд пуллар ва кимматбахо когозлар биринчи навбатда хазиначи, ке- йин инвентаризация хайъати аъзолари томонидан сана- лади, сунт инвентаризация далолатномаси тузилиб, са- налган накд пулни ва кимматбахо когозларни кабул килиб олганлиги хакида далолатнома ёзилади.

Шунингдек, хайъатга утказилган инвентаризация якунига эътирози йУклиги туррисида, мавжуд руйхатда курсатилган кирим чиким хужжатларини бир кун ичи- да хисобот билан кУшиб топшириш хакдца тушунти­риш хатини ёзиб беради. Шундан сунг инвентаризация якуни ва корхона бухгалтерия регистрлари маълумот- лари такдосланиб, солиштирма кайднома тузилади.

Шундан сунг хазиначига олинган накд пулларнинг мацсадга мувофик; ишлатилиши текширилади. Бунинг учун хзм алохида кайднома тузилиши мумкин.

О ^арё туманмдагн «Дадбед» ж/х хаэинасидан олинган нам пулларнинг мазсадга муюфи* сарфланиши

(1.IX.199... йилдан 1.Х.199... йилгача)

Накд пул олинган мацсадлар

Банкдагисчётдан

к^чирма-га

мувофик

Сарф-ланади

НатижаИм»

аник, кам

Ме^нат \ajQiraМол сотиб олишгаМайда х^жалик харажатларигаСафар сарфига ва \оказоларБухгалтер-тафтишчиКорхона ра^бариБош бухгалтерХазиначи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 154: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Агарда хазинада катга камомад аниеданса ёки суд- тергов органлари ^арорлари билан тафтищ утказилса, унда хар бир хужжат курсатилиб, алохдда кирим ва чиким кайдномаси тузилади.

Тафтиш охирида эса хазина оралик, далолатномаси туз ил ади. Унда хазинада йул куйилган молия ва хазина интизомининг бузилиш далиллари хам бирма-бир ёки операцияларнинг мазмунига ^араб умумлаштириб курсатилади.

Банкдаги пул мабламари счётлари буйича операцияларни тафтиш ва назорат цилиш

К.ИШЛОК, хужалик корхона ва бирлашмалари асосий хамда капитал куйилмалар фаолиятига мулжалланган пул маблаЕпарини уларга хизмат кдлувчи агросаноат банки булинмаларида са^лашлари лозим. Банкдаги счётларнинг очилиш тартиби ва накд пулсиз хисоб- китоб операцияларини утказиш Республика марказий банкининг махсус инструктив курсатмаларига асосан амалга оширилади.

Кишлок, хужалик корхоналарининг банкдаги счётла­ри буйича операцияларини тафтиш ва назорат кдлиш бу счётларни очиш учун белгиланган к;онун-к,оидалар- га асосан пул маблагларининг сакланиши ва бу счётлар- даги пул мабларларидан мувофиц равишда фойдала- нйшни текширишга крратилади. Бу функцияларни ба- жариш, аввало, хужалик рахбари ва бош бухгалтерга тегишлидир. Банкдаги счётларни очиш ва пул маблар- ларидан фойдаланишни ташкил этиш, уларнинг вази- фасидир. Шунинг учун бош бухгалтер хужаликнинг тулов ва молиявий интизоми устидан, пул мабларла- рининг хужаликка кирим цилиниши, сакутаниши ва уларнинг сарфланиши билан ботик, булган операция- лар устидан назорат олиб бориши, бунда амал кдли- надиган к,онун ва коидаларнинг бузилишига йул куймаслиги керак. Банк операциялари тафтиши \ар бир счёт буйича ало\ида утказилади. Бунда \исоб-китоб счёта операцияларини текширишга алохида эътибор бериш лозим, чунки хужаликнинг асосий фаолиятига тааллукли булган барча хисоб-китоблар шу счёт орца- ли амалга оширилади.

Биринчи навбатда счётдаги пул мабларларининг таф­тиш Утказилаётган ой бошигача булган цолдига банк счётидан кучирма ва бухгалтер учёти регистрларидаги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 155: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

(бош журнал, журнал-ордер) ёзуалар билан солишти- рилиб текширилади. Агарда фарк чикса, бунинг сабаб- лари аникланиб, хатолар тузатилади. Кейин хужжат- ларни Укиш усули асосида банк счётдан кучирма ва унга илова килиб келтирилган хужжатлар фак,ат дик­тат билан урганиб чицилади. Бунда хужжатларнинг хэкикийлиги, улардаги саналар, номерлар, корреспон- денцияланувчи счётларнинг кодлари, штамп, банк ходимлари имзолари текшириб курилади. Шундан сунг, банк счётидан кучирма ва илова хужжатлари арифме­тик текширишдан утказилади: таксировканинг ту гри­ли ги, оборот суммаларининг т5три жамланиши, бош- лангич ва охирги колдикларнинг турри чикарилганли- ги текшириб ч и кил ад и.

Банк счётидан кучирма ва илова хужжатларидаги суммаларни «Хисоб-китоб счёти* даги ёзувлар билан солиштириб, текшириб чикиш лозим. Бу текширишда счётлар корреспонденцияларининг туррилигига алохи- да эътибор бериш керак. Чунки бунда пул маблаглари буйича Угирлик \оллари яширинган булиши мумкин. Масалан, у ёки бу кредиторлик карзларини тулаш учун кучирилган пул суммалари бошка масъул шахслар би­лан тил бириктирилган \олда (бу суммаларни узлаш- тириш максадида) бошка хужалик ёки ташкилот хисо- бига олиб борилган булиши мумкин (нотурри коррес- пондеция гузиш). Учириб ёзилган, тузатилган бухгал­терия ёзувларини хам диккат билан текшириш керак- ки, бунда хам угирлик, узлаштириш фактлари мавжуд булиши мумкин.

Хисоб-китоб счётига келиб тушувчи пул маблагла- рининг тулик кирим килиниши ва бухгалерия учётида турри акс этгирилишини текширишда хам хужжатлар- ни солиштириб куриш усулидан фойдаланилади. Тайёр- лов ташкилотлари ва бош ка сотиб олувчилардан туш- ган ту шум суммалари «Реализация», «Жунатилган то- варлар, бажарилган иш ва хизматлар», «Харидорлар ва буюртмачилар билан хисоб-китоблар» счётларидаги ёзувлар билан солиштирилиб кур ил ад и.

Бошка дебитор кэрзларнинг туланиши тартибида юкори гашкилотлардан, молия-кредит органларидан тушган маблагларни хам банк счётидан кучирма ва илова хужжаглари солиштирилиб, лозим булганда эса бошка ташкилотлар хужжатлари билан таккослаб чи- килади.

Хужаликнинг капитал кУйилмалар фаолиятига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 156: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

мулжалланган пул мабларлари счётлари буйича амалга оширилган операцияларни тафтиш килишда бу маб- лашарнинг уз вак^ида крнун асосида тулдирилиб ту- рилиши, улардан фойдаланишнинг мак,садга мувофик- лиги текширилади. Бунинг учун хужалик молия-ишлаб чикариш режаси, лойща-смета фскжатлари маълумот- ларидан фойдаланилади.

Бу счётлардаги пул мабларларидан фойдаланишни текширишда банк счётидан кучирма ва унга илова кдлинган ^ужжатлар, бухгалтерия учётларидаги ёзув- лар солиштирилиб курилиб, операцияларнинг турри- лиги ва макрадга мувофикдиги аникданади. Текшириш натижалари махсус кдйдномада тулик фойдаланилма- ган маблаглар суммаларини умумлаштириб ёзиб чи- к,иш билан акс эттирилади.

Банкдаги бошка счётлар буйича Угказилган опера­цияларни тафтиш кдпиш, бу операцияларнинг крну- нийлиги ва пул маблакларидан фойдаланишнинг турри- лигини аникдашга к,аратилгандир. Бундай тафтиш «Банк булимидаги бошкд счётлар» бош счёти маълумотлари асосида х,ар бир аккредитив, лимитланган ва лимит- ланмаган чек дафтарига счётлари ва бошкд счётлар буйича утказилади.

Тафтиш давомида, аввало, бу счётларнинг очили- ши ва маблаг билан тулдирилиб борилишида урнатил- ган тартиб-кридаларга амал кдлиниши аникданади. Ке- йин банк счётидан кучирма ва илова хужжатлар асоси­да *ар бир операциянинг т>трилиги, унинг мацсадга мувофикдиги урганиб чицилади.

ХИСОБ-КИТОБ ВА КРЕДИТЛАР БУЙИЧА ХУЖАЛИКОПЕРАЦИЯЛАРИНИ АУДИТ ВА ТАФТИШ ЦИЛИШ

Дудит ва тафтиш цилнш тартиби, назоратчиларнинг олдига цуйнлган вазифалар

Бозор икгисодиёти шароитида корхоналарнинг хужа­лик фаолиятига давлат органларининг аралашуви ка- майиб боради. Бу дегани корхоналар мулкий ва ракр- батбардошлиги юзасидан масъулияти уларнинг узлари- га тушади. Бунда давлат билан корхоналар уртасидаги иктисодий муносабатлар соликдар ва соликриз тулов- лар, мажбуриятларни бажариш билан тартибга соли- нади. Шундай экан, аудиторларнинг биринчи галдаги вазифаси аудиторлик туррисидаги крнун ва меъёрий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 157: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ХУжжатларни, \укумат царорларини чукур Урганиши уларга риоя килиш масъуллигидир. Улар бу сохадаги янгиликлардан доимо хабардор булиши лозим.

Бу сохадаги конун ва карорларнинг республика- мизда баркррор, узок муддатга амал кдпмаётганлиги юз бериб турган булса-да, норматив к;онунлар базаси яратилиши бобида купгина ишлар амалга оширилмок,- да. 1997 йилда Узбекистан Республикаси Олий Мажли- сининг биринчи чакирик саккизинчи сессиясида «Со- лик кодекси» конуни кабул к,илинди. Эндиги вазифа уни такомиллаштиришдан иборат. Фикримизча, хал* хужалигида ишлаб топилган маълум бир кийматдан ишчига, дехконга, ходимга канча крлаётганлигини тах- лил кдпиш, солиедар микдори ва моддий манфаат- дорлик ахволи \исобга олингани лозим. Бунда ауди- торлар солик атамаларини чукур билишлари, солик, турларининг бугунги кунда республикамизда куп шакл- лигини эътиборга олиб, та^лил кд/шб, сонини камай- тириш йуллари юзасидан таклифлар киритиб бориши максадга мувофикдир.

Аудиторлар соликдар буйича аудит текширувида «Даврий харажатлар», «Сотиб олинган моддий бой- ликлар буйича к^шимча к,иймат соли га», «Махсулот- лар реализацияси», «Асосий воситаларнинг хужалик- дан чи^иши ва сотилиши», «Бошк;а активларнинг со- тилиши»дан кенг фойдаланишлари лозим.

Кишлок хужалик махсулотларини ишлаб чицариш хужалик субъектлари ягона ер солигига тортилади. Бу эса уз навбатида Ер кадастри, «Ер туррисида»ги крнун ва бошка меъёрий хужжатларни билишни такозо килади.

Кишлок хужалик корхоналари уз фаолиятлари даво- мида бир неча корхона, ташкилот ва муассасалар билан иктисодий ало капа буладилар. Корхонада хисоб-китоб ва кредит операциялари буйича тулов, хисоб-китоб ишла- ринниг яхши ташкил килиниши, аввало, хужалик мо- лиявий ахволнинг яхшиланишига, алокада булувчи бош- Ка корхона ва ташкилотларнинг бир меъёрда ишлашига, умуман олганда, мамлакатимизда товар-пул муомала жараёнининг яхши уюштирилишига олиб келади. Шу- нинг учун хам хисоб-китоб ва кредит буйича хужалик операцияларини тафтиш ва назорат килишда назорат- чилар олдига куйидаги вазифалар куйилади: иктисодий алокдда булаётган корхоналар билан иш юритишнинг Конунийлиги, иктисодий жихатдан максадга мувофик,- лиги текширилади: шу и^гисодий алокаларнинг реал

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 158: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

булиши, тулов хисоб-китоби интизомига риоя килини- ши, корхона узи ва узгалар маблагларидан рационал фойдаланиши масалалари текширилиб, аник^анган камчиликлар юзасидан хдмда уларни бартараф килишга дойр тадбирларни белгилаш лозим.

Маълумки, хисоб-китоб ва кредит операцияларини тафтиш кдпишда камчиликларни аник_лаш, уларни ту- гатиш юзасидан тадбирлар белгилаш пул маблаЕларидан фойдаланишни яхшилаш имкониятини беради. Корхо- нада хисоб-китоб ва кредит операциялари буйича иш- ларни Уз меъёрида, тулов интизомига тУла риоя цилган холда ташкил килиш хдмда узлуксиз равишда назорат кдлиб боришда рахбар ва мутахассислар асосий роль Уйнаши лозим. Бу операциялар юзасидан тафтиш утка- зишда назоратчилар махсус йул-йурик, ва ишлар навба- тига риоя кдпишлари керак. Бунда, аввало, хисобдор шахслар билан муомалалар, сунгра мол етказиб берувчи ва иш бажарувчи пудрат корхоналар билан хисоб-китоб- лар, тайёрлов ташкилотлари орасидаги, бюджет хдмда ижтимоий с>турта органлари билан буладиган хисоб- китоблар куриб чикилади. Тулов, кредит операциялари­ни тафтиш кдлишда турли дебитор ва кредиторлар билан буладиган ик^исодий текшириш мухим вазифа- лардан бири \исобланади. Тафтишнинг энг охирида банк ва кредит органлари билан буладиган \исоб-китоблар текширилади ва хулоса килинади.

Хар бир гурух, корхона, ташкил от ва шахслар би­лан буладиган хужалик операциялари текширилганда, биринчи навбатда, бухгалтерия учёти маълумотларини Узаро алокд далолатномалари билан такдослаш, содир булган операцияларнинг конунга мувофикдиги, икти- содий жихатдан максадпи булиши, унинг юзага келиш характери, хак,ик,ийлиги, кдрзларнниг уз вактида тула- нишига ахамият бериш керак. Бунда тафтиш утказиш учун бухгалтерия учётининг регистрлари, дастлабки хужжатлар, норматив далолатномалар ва ишлаб чикд- риш молия режалари, йиллик хисоботлар, баланслар асосий манбалар хисобланади.

Мол етказиб берувчи ва иш бажарувчи пудрат корхона- лари билан хисоб-китобларни аудит цилиш

К^шлок; хужалик корхоналарида кенгайган такрор ишлаб чикдришнинг узлуксиз давом этиши учун улар доимий равиша бошкд корхоналар билан мастахкам и^гисодий алокдда буладилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 159: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Бундай алокдлар корхоналар уртасида конун асоси- да тузиладиган шартномаларга мувофик; амалга оши- рилади. Шартномаларга томонларнинг мажбуриятлари, уларни бажариш муддатлари, *осил буладиган деби- торлик ва кредиторлик кдрзларни тулаш тартиб муд­датлари аник курсатилади. Шунингдек, етказиб бери- ладиган молларнинг сифати, микдорлари ва ба^олари *ам тула равишда курсатиб Утилади. Мол етказиб бе- рувчилар билан алокаларда кишлок хужалик корхона- ларини моддий-техника ресурслари билан таъминлаш, илм-фан, техника ютукдаридан кенг фойдаланиш му- \им урин тутади.

Мол етказиб берувчилар билан хужалик операция- ларини тафтиш килишда назоратчи \ар бир операция- нинг конунийлиги, шартномалар шартига мувофикди- ги, унинг режали характерга эга булиши, юридик, асосда эканлиги, капитал сарф ва режа, шартнома- ларда акс эттирилиши, лойи^а-смета хужжатларининг мавжудлиги, курилиш титул руйхатига киритилиши каби масалаларни обдон текшириб чикдди. Айницса, корхоналар томонидан хдр йилги ёкилш-мойлаш, кури- лиш материаллари, э\тиёт кисмларнинг олиниши ва сарфланиши жиддий текширилиши лозим. Пудрат таш- килотлар билан буладиган алокаларда бундай тафтиш- нинг х^калик операциялари содир булмасдан олдин амалга оширилиши катта самара беради.

Агар зарурият Туниса, олинган моддий-техника ре­сурслари инвентаризация килиниши, икки корхонада- ги бухгалтерия учёти маълумотлари узаро такдослани- ши мумкин. Бунда айрим \исобдор ва мансабдор шахс- лардан тушунтириш хати олинади, сифат масалалари буйича лаборатория эксперт хулосалари тафтиш дало- латномасига илова килинади. Бу операцияларни таф­тиш килишда корхоналар уз функцияси буйича уларни моддий-техника ресурслари билан таъминловчи кор- хоналардан олмасдан киммат булса-да, савдо ташки- лотларидан олишга хдракат киладилар. Бундай опера­ция корхоналар учун зарар келтиради. Текшириш охи- рида бухгалтерия регистрлари маълумоти билан йил- лик, квартал, ойлик \исобот маълумотлари такдослаб курилади.

Шартномадаги шартларнинг бажарилишини анали­тик назорат килиш куйидагича амалга ошиши мум­кин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 160: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Молетказибберувчикорхона-

нингноми

Етказила- диган

товар ва модций циймати

Шартнома буйича \акикртдаетказибберилди

Шартнома- дан четла-

ниш (с^млик)

вакти

мик,-дори,Улчовбир-лиги

сум-маси

вактимикдо-

ри,Улчовбир-лиги

кечик.етказ.

СЫЩИН.

етказ.

Ревизор-бухгалтер Корхона рэдбари Корхона бош бухгалтери

Пудрат ташкилотлар билан \исоб-китоб операцияла- рини текширищда асосий эътибор бажарилган ишлар- нинг \ажмини назорат улчовини утказишга, цурилиш- монтаж ишларига кдратилади. Бажарилган ишларни кдбул кдлиш далолатномаси «Ф-2* чукур урганилади. Назорат улчов маълумотлари билан «Ф-2»да курсатилган ишлар- нинг микдори бир-бирига такдосланиб курилади.

Ушбу далолатнома асосида ёзиладиган счётлар яхши урганилиб, лойи^а-смета хужжатлари эксперт комиссия- си назоратидан утказилади. Айрим хрлларда, бу *уж- жатларда иш хажмини ошириб курсатиш, ма^аллий шароитни хисобга олмасдан ба\оларни к#ллаш каби камчиликларга йул куйилади. Шунинг учун назорат ишларида хар бир ходимдан уз ишига жиддий муноса- батда булиш талаб кдлинади. Чунки йул куйилган кам- чиликларни аниклаш тафтиш ва назорат ходимининг биринчи галдаги вазифасидир. Агарда тафтиш давоми- да кушиб ёзиш, мулкни суиистеъмол к,илиш холлари аникуганса, оралик, далолатномалари тузилади, сунгра тегишли тадбирлар белгиланиб амалга оширилади.

Тайёрлов ташкилотлари ва харидорлар билан буладиган ^исоб-китоб операцняларини тафтиш х,амда назорат

КДЛ ИШ

Кдшлок, хужалик корхоналарида тайёр ма^сулотлар- ни сотиш ишлаб чикдришнинг охирги фазаси \исоб- ланади. Шунинг учун ишлаб чикдрилган ма^сулотлар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 161: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ни сотишни турри ташкил килиш бир томондан дав- лат буюртмаларининг бажарилишини таъминласа, ик- кинчи томондан эса корхонанинг хужалик ва молия- вий а^волини яхшилаш имкониятини беради.

Тайёрлов ташкилотлари билан \исоб-китобларни йулга кУйишда корхона билан тайёрлов ташкилотлари Уртасида тузилган шартномага амал килинишини тек- шириш катга а\амиятга эга. Бунда, биринчидан, шарт- номанинг уз вацтида расмийлаштирилишига эътибор берилса, иккинчидан, давлат буюртмасининг бажари- лиши чукур текширилади. Маълумки, давлат буюртма- си республика фондларига кишлок хужалик ма^сулот- ларини уз вацтида етказиб беришдир. Шартномада то- монлар келишувига мувофик, ма^сулотларнинг микдо- ри, етказиш муддатлари, норматив хужжатларга караб 6а,\олари курсатилади. Шартномалар тузилишида курса- тилган ишлаб чикдрилаётган мах,сулотларнинг де\к,он бозорида сотиш (Узаро келишилган ба\оларда) ишла- рига эътибор берилади.

Тайёрлов ташкилотлари билан кишлок хужалик кор- хоналари уртасидаги \исоб-китоблар текширилганда кишлок хужалик маадлотларининг \исобга утган ваз- нига айлантирилиши (физик огарликнинг ^исобга утган вазнига айлантирилиши), сотилган ма^сулотларнинг сифат курсаткичлари, пул даромадларнинг уз вакгида туланиши, бадолар системасига риоя кдпиниши каби масалалар чукур урганилади. Текшириш давомида жуна- тилган ма^сулотлар чукур урганилади. Текшириш даво­мида жунатилган ма^сулотлар билан кабул килинган ма^сулотлар микдори таккосланади, агарда кам булса, унинг сабаблари урганилади, борди-ю зарар шахе то- монидан етказилганлиги аник^анса, уни ундириш чо- ралари курилади. Бундай холатларда жорий текшириш му\им роль уйнайди. Масалан, товар-транспорт наклад- нойлари юк хатлари билан уларни к,абул кдлинганли- ги тугрисидаги тайёрлов ташкилотлари томонидан бе- рилган квитанциялар, ма\сулотларни ташиш йул >уж- жатлари бир-бирлари билан таккосланади. Шунингдек, Кабул килинган ма^сулотлар кийматини Уз вакгида ту- шишига ало^ида эътибор берилади., Шу каби тайёрлов ташкилотлари томонидан киш-

лок хужалик махсулотларини уз вакгида кдбул кил- маслик, кэйтариб юбориш далиллари ёки ортикча чи- Китга чикариш холлари \ам учраб туради, назоратчи- лар буларга ало^ида эътиборини кдратишлари керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 162: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Бошка харидорларга сотилган ма^сулотлар \ам тай- ёрлов ташкилотидан келган пул даромадларининг уз вацтида кирим кдлиниши кдттик, назорат остига оли- нади. Тафтиш утказишда журнал-ордер ва ведомост- ларда к;айд килинган маълумотлардан кенг фойдалани- лади. Бу \исоб-китобларни тафтиш утказиш буйича ало- \ида орал и к, далолатномалари тузилади.

Хужаликлараро кооперация корхоналари билан була- диган \исоб-китоб операцияларини текшириш. Кейин- ги йилларда кдшлок, хужалигида ижтимоий ишлаб чи- к,ариш самарасини оширишнинг бош йули \исоблан- ган ишлаб чикарилаётган ма^сулотлар буйича хдр хил йуцотувлар кдск.артириш учун курашда назорат му^им ахдмиятга эга булаётгани бежиз эмас. Назорат туфайли хужаликлараро корхоналарнинг хдсоб-китоб операция- лари уз вак^ида текширилиб турибдики, бу ишлаб чи- цариш унумдорлигини оширишда асосий омиллардан бири булаётир.' Маълумки, хужаликлараро кооперация корхонала­ри билан буладиган ^исоб-китобларда таъсисчилар буйича хдсоб-китоблар бош счётида олиб борилади. Бун­да корхоналар уз фаолиятини давлат корхонаси (бир- лашмаси) тугрисидаги к р н у н асосида юргизадилар. Кор­хоналар уртасидаги икгисодий алокдпар улар уртасида тузиладиган шартномалар асосида амалга оширилади. Тафтиш кдлиш пайтида куйидагиларга эътибор бери- лади: хужаликлараро корхоналарга тафтиш утказилаёт- ган корхонанинг ихтиёрийлик асосида пайчи булиши, бу масаланинг корхона ходимларининг умумий йиги- лишида куриб чикилганлиги чукур урганилади. Шун- дан сунг ицтисодий алокдлар сифатида пайбадаллар- нинг уз муддатида туланиши, шартномада курсатилган люддий ресурсларнинг вак^ида етказилиши, олиниши, ба\олар системасининг тугри кулланилиши \амда хужа­ликлараро корхона фойдасининг норматив далолатно- маларида курсатилганидек так;симланиши жиддий тек- ширилади ва оралик; далолатномалари тузилди.

Аудиторлик ишларини режалаштиришда ва унинг текширувини туталлашда молиявий умумлаштирувчи коэффициентларни \исоблаб чикдш энг му^им ишдир. Улар гуруэушнадиган булса, асосийларидан бир корхо­нанинг кдск,а муддатли мажбуриятларини цайтариш к,обилиятини белгиловчи коэффициентлардир:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 163: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Кисца мудцатли мажбу- жорий активларриятларни коплаш коэф- - жорий мажбуриятлар

фициенти

Албатга, бу ерда, бизнинг фикримизча, тайёр, со- тилиши буйича ракобагбардош товарлар ва мулклар хам хисобга олинса, мацсадга мувофик, булади. Аммо Буюк Британия олимлари Э. А. Аренс ва Ж. К. Лоббек- лар Уз дарсликларида бу масалани эътиборга олмаган- лар.

Ижтимоий сугурта буйича хисоб-китобларни текшириш

Амалдаги цонунларга мувофик, ижтимоий таъминот давлат бюджети ва жамоа хужалик аъзолари маблагла- ри \исобига ташкил килинади. Бу маблаглардан хо- димларга ва^гинча ме\нат к,обилиятини йУкотганда на- факд тайинлаш, карилик нафакэси тайинлаш, бокув- чисини йУкотганларга нафакэ бериш учун фойдалани- лади.

Янги тахрирдаги аудиторлик фаолияти туфисидаги Конун ва бошкд меъёрий хужжатларга мувофик, бу ма- салалар аудитор, зарур холларда унинг таклифига му­вофик соликчи-ижтимоий сугуртачи томонидан коор- динациялашган текширув булиши мумкин.

Ижтимоий таъминот маблаЕпарини текширганда корхоналар томонидан маълум микдорда пул ажрата- дилар ва ижтимоий таъминот органларига кучириб бе- радилар. Ижтимоий ‘гаъминотни текширганда унинг микдорлари ходимнинг иш стажига к,араб туланиши текширилиб курилади. Иккинчидан, вакгинча мехнат кобилиятини йУкотган ходимларга нафаца хисоблаш- ни к,аттик, назорат килиш керак. Бунда иш стажи, ёши ва мехнатга кай сабабга кура вактинча яроцсизлигига, Иккинчи жа.\он урушида катнашганлигига цараб тула­ниши текширилади. Нафаца тайинлашда кунлик сумма минимал иш хаки хисобидан олинади.

У билан бирга ижтимоий сугурта суммалари буйича Хисоб-китоблар, яъни нафакаларнинг уз вактида бери- лиши ижтимоий сутурта органлари билан хар квартал- да хисоб-китоб буйича орани олувчи хисобот (Т-4 фор­ма) чукур урганилади. Агар дебитор ва кредитор карз-

мажбуриятларни абсолют = тугатиш коэффиценти

К.иск.а муддатли жорий пул маблаглари + тугатиш кимматба^о когозлари

жорий мажбуриятлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 164: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лар куп йиллардан бери регулировка кдлиниб узаро алоцалар далолатномаси тузилмаган булса, у тартибга солинади. Шундай килиб, ижтимоий таъминот ва иж- тимоий сугурта масалалари буйича ало^ида оралик, да­лолатномаси тузилади.

Давлат бюджет органлари билан буладиган хужалик операцияларини текшириш

Корхоналар сингари кишлок, хужалик корхоналари \ам мамлакат мидесида кенгайган такрор ишлаб чик,а- риши буйича давлат бюджетининг \осил булишига маъ- лум микдорда уз \иссаларини кушалилар. Юкорила курсатилган меъёрий хужжатларга мувофик, аудит тек- ширувида хужалик \исоби буйича солик,чилар \ам ком­плекс текширувлар утказиб координация кдлиш ло- зим. Корхоналар ?<амда хужаликлараро корхоналар дав­лат бюджетига узларида бор имкониятлар, яъни ер (ернинг сифати балл системасида, *ар бир балл нор­матив ^ужжатлар асосида ба\оланади), мавжуд асосий ва оборот фондлари суммасидан, шунингдек, ме^нат ресурслари фойда ^исобига тулов тулайдилар. Тулов нор- маси конунда белгиланиб, улар томонидан хужалик- ларда тартибга солиниши мумкин. Бундан ташкдри, жамоа хужаликлар ёлланма ишчилар даромадидан уш- ланадиган соликугар тулайдилар. Тафтиш утказилаёт- ганда бу бюджетга туловларнинг уз вак^ида берилиши- ни текшириш лозим.

1998 йилнинг 1 январидан бошлаб Узбекистан Рес- публикасининг «Солик, кодекси»га мувофик, барча хужа­лик субъектлари турлича соликугарни тулайдилар. Бу кодекс 1997 йилда кдбул кдпинган.

Кодекснинг 2-бобида соликдар тизими туфисида аникдик берилади. Улар икки турдан, биринчидан, умумдавлат, ва иккинчидан, ма^аллий соливдар йи- гимларидан иборат.

Умумдавлат солик,ларига куйидагилар киради:1. Юридик шахслардан олинадиган даромад солиги

(фойда).2. Жйсмоний шахслардан олинадиган даромад со­

л и т .3. Кушимча киймат солига.4. Акция солиги.5. Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун со­

лик,.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 165: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

6 . Экология СОЛИРИ.7. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиц.8. Кичик корхоналар учун ягона солик,.Махаллий соликдар йигамлари эса куйидагилардир:1. Мол-мулк солига.2. Ер солит.3. Реклама соли™.4. Автортранспорт воситаларини олиб сотганлик учун

солик;.5. Савдо-сотик, ^илиш хук.ук.и йигимлар, шунга то-

варларни сотиш \ук,ук^ни берувчи лицензия учун йи- гам хам к и рад и.

6. Юридик ва жисмоний шахсларни руйхатга олган- лик учун йигом.

7. Автотранспорт т^хташ жойи ташкил кдлинганли- ги ва фойдаланганлик учун йигам.

8. Ободончилик ишлари учун йигим.9. Ижтимоий инфраструктураларни ривожлантириш

СОЛИРИ.Давлат сугурта органлари корхона ва х>Ькаликлара-

ро ташкилотлар мулкларини, куп йиллик дарахтлари- ни, чорва моллари ва экинларни сугурта кдлишади. Уларнинг баланс здшмати хисобидан маълум микдор- да бадал т^ланади. Мабодо тафтиш жараёнида хисоб- китоблар буйича камчиликлар аникданса, оралик, да- лолатномалари тузилади.

Янги конунга мувофик, й^л т^ловлари, касаба уюш- маларига, бандсизлик органларига т^ловлар текширу- ви хам аудит текширувида хисобланиш ва тулов маса- лалари биргаликца текширилади.

Хнсобдор шахслар билан буладиган хужалик опера- цияларини текшириш. Тафтиш бош счётларидаги «Хисобдор шахслар билан хисоб-китоблар*нинг бух­галтерия регистридаги крлдикларини текширишдан бошланади. Бунда хужалик операцияларининг крнуний- лиги, ик^исодий жихатдан мацсадга мувофик^шги куриб чикдпади. Шундан сунг хужжатлардаги хисоблашлар синчиклаб текширилади, агар нот^рри хисобланган б^лса, тугри хисоб-китоб кдлинади. Тафтиш давомида хисобдор шахсларнинг сафар харажатлари ва хужалик чицимлари учун берилган аванслар юзасидан уз вакти- да хисоб-китоб килиниши, хисоботларнинг топшири- лиши текшириб борилади.

Сафар билан боглик, операцияларни текширишда сафар харажатлари т^трисида к^рсатилган норматив-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 166: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ларга риоя кдлиниши зарур. Карорда корхона ра^бар- ларининг хакукдари кенгайиши муносабати билан хиз- мат сафар сарфларининг лимитини (бюджет ташки- лотлардан бошк^си) белгилаш йук, килинади. Кдрорга мувофик, хизмат сафар муддати 40 кундан ошмаслиги лозим.

Й^л харажатлари самолётда 1 класс, вагонларда I— IV группа тариф ставкаси, дарё ва денгиз транспорт- ларида 1—II категориялар буйича туланади. Турар-жой учун тегишли хужжатлар б^лганда кунлик харажатлар квитанциялар буйича пул туланади.

Овдарё туман ндаш «Дадбед» жамоа х^жалигнда сафар сарфлари буймча 1/Х—III... йялдан 1/Х—II... йнлгача болтав

ортицча ёкн кам \всобланиш тафтиш ведомости

Хис

обдо

р ш

ахсн

инг

ном

и ва

фам

илия

си

Ваз

ифас

и

Ойл

ар

Хис

обот

нинг

но

мер

и

Хисобланиши зарур харажатлар, с?м

Хис

обдо

р им

зоси

Сугка-ли

ТураржойХЭДи

Й?лод>ажат-

лари

Б о ш к £сарф-лар

Жами

£

1J

х1о.

23

*

о|

X

о

XS

Тафтиш утказувчи Бош бухгалтер Хисоб-китоб бухгалтери

Агарда ишчилар пайвандлаш-курилиш ишлари учун хизмат сафарига борсалар уларнинг ойлик маошидан 50 фоизи туланади. Корхонада сафар харажатлари гу- вохномаси хисобга олинадиган алохдда журнал юри- тилади. Журналда сафарга канча муддатга жунатили- ши, к,ачон кетиши ва келиши курсатилиб борилади. Агарда бу операцияларни тафтиш кдлишда камчилик- лар ва бошкд молиявий интизомни бузины ар аник,- ланса, оралик, далолатнома тузилиб, якунлари расмий- лаштирилади.

Аудиторлик текширувини якунлаш жараёнида кдск^а

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 167: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

м у д д а т л и корхона тугатиш коэффициентларининг сис- темасини билиб олиб \исоблаб чикдш асосида хулоса- га киритиш му^им иш \исобланади:Дебиторлик кдрзларининг уртача айланиш коэффи-

циенти

Дебиторлик кдрзларини уртача тулаш кунлари

то за ^ажмдаги ма\сулотлари реализацияси, сумма

уртача дебеторлик карзлар, сумма

Уртача дебеторлик царзлар суммаси хЗбО

тоза хджмдаги махсулотлар реализация суммаси

Т о в а р - з а ^ и р а л а р н и н г у р т а ч а сотилган махсулотлар к^ймати аЙ ланИ Ш к о э ф ф и ц и е н т и Уртача товар-заф1ралар

суммаси

Шу ерда бозор муносабатларига утилиши муноса- бати билан бизга маълум булмаган айрим курсаткич- ларни эдособлаш зарурияти *ам тугилади, жумладан:

Товар-за^ираларни уртача уртача товар-захиралархаридорларга жунатиш _ _____киймати х 360________

кунлари сотилган махсулотларциймати

Т овар-Зах,И раларН И Н Г сотилган товар-захираларинакд пулга айланишининг = У4*™ ТУЛ0В кунлари + товар-

йптача етнлапи захираларини Уртача жуна-уртача кунлари тиш кунлари

Фикримизча, тажрибали бухгалтерга бу курсаткич- лар учун ахборот маълумотларини хдсоблаб, аникдаш кийинчилик тувдирмайди.

Етказилган моддий зарарларни тнклаш билан боговд хужалик операцияларини текшириш. Маълумки, корхо- наларда мулкнинг угирланиши, унга зарар етказили- ши каби салбий доллар учраб туради. Бундай фактлар аникланганда етказилган зарарларнинг тикланиши учун курашиш лозим. Бунда зарар айбдор \исобидан унди- рилади. Бу операцияларни тафтиш кдлишда «Модций к^йматликларнинг кам келиши ва бузилишидан йуко- тувлар», счёт юритиладиган 8-журнал-ордер ва тегиш- ли кдйдномаларнинг маълумотларидан фойдаланила- ди.

Агарда табиий офатлар юзасидан мулк ва экинлар- га зарар етказилса, унда давлат сугурта органлари то-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 168: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

монидан сугурта суммаси *исобидан кайтим туланади. Уларнинг микдори экинлар, куп йиллик дарахтлар \осилининг к^шматидан 70 фоиз, куп йиллик дарахт- ларнинг тула к^ймати, яъни 100 фоиз, чорва моллари буйича 100 фоиз кдймати кдйтим сифатида берилади. Бу хужалик операциялари буйича х;ам ало\ида оралик, далолатномалари тузилади.

Турли дебитор ва крмдитор билан булган хужалик операцияларини текшириш. Корхонада молия-хазина ин­ти зомини йулга к^йиш ва уни муста*камлаш учун бош- ца дебитор хдмда кредиторлар билан \исоб-китоблари- ни доимий равишда назорат кдяиб туриш катта а*а- миятга эгадир. Бундай \исоб-китобларга депонентлар, эътирозлар, ходимлар билан турли хизматлар, кварти­ра \а*и, богчада тарбияланаётган болалар учун ота- оналардан тушадиган бадаллар, юкрри ташкилотлар би­лан буладиган х,исоб-китоблар киради ва улар бухгал­терия учётининг «Эътирозлар буйича \исо6-китоблар», «Ходимлар билан бошца хужалик операциялари буйи­ча ^исоб-китоблар», «Турли дебитор ва кредиторлар билан \исоб-китоблар» счётларида олиб бориладиган операцияларни Уз ичига олади. Текшириш манбалари сифатида бухгалтерия регистрларидан кенг фойдала- ниш мумкин. Асосий эъгибор бу операциялар буйича \исоб-китобларнинг вужудга келиши, характери, бух­галтерия регистрларида акс эггирилишига кдратилади. Тафтиш угказишда бу ^исоб-китобларнинг турларига ало\ида эътибор берилади, депонентлар билан булади­ган *исоб-китоблардаги имзолар к,айдномалар билан такдосланади, ме\нат *ак,и х^собланадиган табелларга солиштирилиб кур ил ади. Агарда ота-оналар тарбияла­наётган болалар учун бадал олинса, уларнинг ойлик маошлари, тарбия олаётган болалар сони ва ни\оят бадалларнинг хазинага кирим кдииниши курсатилади. Корхона ходимларига транспорт хизмати курсатилса, унда йул варакрлари билан текширилади. Операция­ларни текширишда дебитор карзларнинг уз вак^ида хазинага кирим килинишига эътибор бериш керак. Бу ^исоб-китоблар буйича алохдда оралик далолатномаси тузил ади.

Корхонанинг узок; муддатли кредиторлик кздшари- ни ва акциялар буйича дивидендларни тулаш буйича гуру* коэффициентлари аудиторлар \исо6лашларини бозор икгисодиёти шароитида \аётнинг узи такрзо ката­ли, жумладан:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 169: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Акциядорларга*. акция хдссалари буйича кре- диторлик кэрзларини

т^лаш нисбат коэффици­ента

Акциядорлар \иссасига тоза материал активлар ^иссаси

Оддий акциялар буйича дивиденд туловлар

Оддий ва имтиёзли ак- цияларга дивиденд т^лов- лари

барча мажбуриятлар

акция капитали

акция капитали — но- материал активлар

акция капитали

бу хужалик операцияларидан даромадлар

оддий дивиаендлар суммаси

хужалик операцияларидан да­ромадлар

оддийдивидендсуммаси

+

имтиеалидивидендсуммаси

1-солицтарифи

Хозирги кунда мамлакатимизда акциядорлик жа- миятларида бозор муносабатларига утиш исло\отининг жадал амалга оширилиши ва мулкдорлар синфининг вужудга келишини х^мда янги булган кимматбадо когоз- лар бозорини ташкил цилишни кузда тутиб, дивиденд- лардан солик, олинмаслиги норматив ^ужжатларда аник, курсатилгандир.

Кредит операцияларкни тафтиш ва назорат килншИшлаб чикариш фаолнятини кенгайтириб, максу-

лот етиштиришни купайтириб бораётган корхоналар асосий воситаларни реконструкциялаш ва янгидан КУришда сотиб олишда вактинча давлат «Пахта» бан- кининг маблагага му\тож булиб кдлади. Шунда корхо­налар асосланган \исоб-китоблар билан давлат «Пах­та» банкига киска ёки узок муддатли ссудалар сураб мурожаат кдлади. Бугунги кунда кредит бериш юзаси- дан бизнес-режа, суру рта органларининг кафолатлари эътиборга олиниб, максадпи текширилиши лозим. Бунда хужалик операциялари бухгалтерия учётида «Давлат бан- кининг киска муддатли ссудалари», «Махсус ссудалар» ва «Узок муддатли ссудалар» каби счётларнинг маълу- мотларидан фойдаланилади. Булар бухгалтерия учети- нинг журнал-ордер регистрларида кдйд килиб борила- ди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 170: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Бу операцияларни текшириш, уларни режалашти- ришдан кредитга булган талабни айикдаш ва *исоб- лаш бошланади. Бу ^исобларнинг тузилишида корхона оборот маблагларининг за^иралари тула ^исобга оли- ниши зарур. Сунгра давлат банки булимини ссудаси- нинг мак,садга мувофик, фойдаланиши, уз ва^гида к,ай- тарилишй текширилади. Тафтишнинг охирида давлат банки ссудасидан фойдаланишнинг самарадорлиги аникланади. Кредит операциялари тафтиш утказиш буйича оралик; далолвтномаларини тузиш билан та- момланади.

Мамлакатимизда урта ва кичик бизнес ва тадбиркор- лик деб каралаётган бир пайтда лизинг шартномалари, ички ижара пудрат муносабатлар, турли хил жам- гармалар, сугурта органлари, хизмат курсатувчи сервис, банк муассасалари билан щсоб-китоблар асосида шарт- номавий рацобат курсатишларини ^исобга олиб, уларга х^собланмалар ва Уз вактида тулов сугурта ц^йматлари аник, аудит текширувидан утказияиши лозим.

Умуман олганда ^исоб-китоб, кредит операцияла- рини текшируви давлат а\амиятига эга булганлиги, шунингдек пул-кредит системасига катта таъсир курса- тиши, фуцаролар турмуш даражасига тутридан-тугри таъсири нук^гаи-назаридан кдралиши фойдадан \оли иш эмаслигини аудитор уз фаолиятида тула масъуллик би­лан \ис цилиши лозим. Албатта, бу операцияларнинг дастлабки ва бухгалтерия \исобида, жумладан, бошкд- рув ва молиявий ^исоботларда Уз ва^гида тула акс этгирилиши тажрибали бухгалтердан купрок, билимга эга булган аудиторга эслатишнинг \ожати йуцдеб уйлай- миз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 171: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ТОВАР-МОДДИЙ БОЙЛИКЛАРНИ АУДИТ ЩЦ1ИШ

Аудит килиш тартиблари дамда назоратчиларнинг вазифалари

Хар бир квиток, х^жалик корхонаси ишлаб чика- риш учун зарур товар-моддий бойликлар за^ираларини ташкил кдпади ва уни режали равишда т^лдириб бо- ради. Кдшшок; х^жалиги ишлаб чицариш хджмининг усиб бориши билан ишлаб чикрриш за^ираларининг сацланишини рационал ташкил этиш ва улардан унум- ли фойдаланишни тула таъминлаш му\им а^амиятга эгадир. Бу вазифаларнинг амалга оширилишини \ар бир хужаликда зарур назорат ишларини омилкорлик билан ташкил кдпиш билан эришиш мумкин.

Уларни муваффакиятли х&л этишнинг яна бир йули товар-моддий бойликлар тафтишини маълум бир кет- ма-кетлик тартибида амалга оширишдир. Тулик, жуж­жат л и тафтишда ишни омбор х$Ькалигининг ташкил этилиши, товар-моддий бойликларнинг сак^аниши ва уларнинг \исобга олинишини урганишдан бошлаш, кейин хужаликка келиб тушувчи \амма моддий-товар бойликлар ва тайёр мах,сулотларнинг кирум кдпини- шини ишлаб чиеджш тармоклари буйича тулик ва Уз вацтида амалга оширилишини текширишдан иборат- дир.

Шундан сунг товар-моддий бойликларнинг хужа- лик \исобидан ало\ида йуналишлар буйича тулик;, Уз вакгида ва тутри тежаб-тергаб сарфланиши урганилади. Тафтиш ишлари товар-моддий бойликлар захиралари- ни ташкил кдпишда мавжуд нормативларга, уларнинг сакланишида ало\ида амалдаги инструкцияларга риоя цилинишини, хужаликда мавжуд булган ортик;ча то­вар-моддий бойликларни аникдаш \амда бухгалтерия учёти, бухгалтерия, статистика \исобот маълумотлари билан тавдослаш билан тугалланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 172: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Омбор хужалягн ташкил этилншининг ва товар-моддий бойликларнинг сакланишиии текшириш

Товар-моддий бойликларнинг сак^анишини таъмин- лашда ва улардан рационал фойдаланишга эришишда омбор хужалигининг турри ташкил этилиши мух,им а\амиятга эга. Шунинг учун товар-моддий бойликлар тафтишида биринчи навбатда омбор хужалигининг таш­кил этилишига алохдаа эътибор берилади. Бу ишда хал к, назорати гурух, ва постлари х,амда бошкд жамоат ташкилотлари назорачиларга катга ёрдам курсатадилар. Улар йигим-терим компанияси олдидан омбор хужа- ликларининг тайёргарлигини ферма биноларининг чор- ва вдшловига тайёргарлигини ва боища объектларга рейдлар уюштириб текширишдан утказадилар. Ба^орги экиш олдидан урур ва к^чатлар, минерал уритлар, за- \арли кимёвий моддаларнинг борлиги, уларнинг сак,- ланиши, транспорт воситаларининг, улчов асбоблари- нинг тайёргарлиги текширилади.

Хосил йирим-терими олдидан эса омборларнинг ма^сулотни сакдаш учун кабул кдлишга тайёрлиги, хирмонлар, дон куритиш майдончалари, айвончалар \олати, улчов асбоблари, тарози, идиш материаллари- нинг етарли микдорда мавжудлигини ва йигим-терим даврида зарур булган бошкд объектларни текшириш лозим. Чорва кишлови олдидан эса ем-хашак ва бошкд озукдларнинг етарлилиги, са*утниши \амда чорвачи- лик биноларининг \олати текширишдан утказилади.

Шу асосда хужалик бош бухгалтерига алохдда на- зорат функциялари юклатилгандир. Юцорида кдйд цилиб утилган тоЬар-моддий бойликларни кабул кдлиш ва сакдашга тайёргарлик ишлари, моддий жавобгарлик ишларига керакли шахсларни тайинлаш, улар билан йур-йурикдар утказиш бевосита бош бухгалтер ишти- рокида амалга оширилади.

Омбор хужалигини тафтиш килиш омбор биносини ва ундаги зарур асбоб-ускуналарни ха^иций \олида куриб чикиш билан бошланади.

Бунда назоратчилар омбор биносининг техник *ола- тини (омбор биносининг девор, поллари \олатини (де- разаларда т^сик, панжаралари, стеллаж, токча ва бош- ка зарур инвентарлар борлигини), керакли Улчов ас­боблари, тарозилар, х,исоб-жадваллар \амда э\тиёт эшиклар ва омбор атрофи майдончалари мавжудлиги­ни куриб чикддилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 173: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Товар-моддий бойликларнинг сакланиш \олатини текширишда алохдда тур моддий бойликлар, ма^су- лотларни сакдаш учун белгиланган тартибда тахлани- ши, нормадаги намлик микдори, температуранинг нор- мал сакланиб турилиши урганилади.

Хужалик омбори ва бошкд сак^аш жойларида то­вар-моддий бойликларини кабул килиш ^амда улар- нинг хужаликдан чикарилиш операциялари алокида диктат билан Урганилади. Бунинг учун ало\ида тур мах- сулотларнинг кабул килиниши, хужаликдан чикари- лишида кэтнашиб, шу операциялар устидан х,акикий назорат урнатиш зарур. Ана шунда моддий техника во- ситаларини кабул килиш операцияларида катнашиш билан бу бойликларнинг кэбул килинишида мавжуд норматив \ужжатлар коидаларига амал килиниши, идишларга кандай солинганлигини, вагонларнинг плом- баларини, моддий бойликлар кам келган лолларда да- лолатномаларнинг кандай тузилаётганлигини, ма^су- лотларни кирим килиш учун тузилган фокжатларнинг тугрилигини текшириш мумкин. Ма^сулотлар ва то- вар-моддий бойликлар ишлаб чикариш операциялари- ни текширишда бу хужалик операциясини амалга оши- риш учун асос бор ёки йуклигини, талаб килинган \амда \акикий чикарилган ма\сулот микдорининг хуж- жатларда тугри ёзилганлигини, шунингдек, бу кирим- чиким операцияларини омбор учёти регистрларида турри кайд килинишини куриб чикиш лозим.

Товар-моддий бойликларнинг сакланиш жойларида дастлабки учётнинг тугри юритилишига ало\ида эъти- бор бериш керак, чунки бунда учётнинг яхши йулга КУйилмаганлиги натижасида \ар бир угирлик \олатла- ри юз бериши мумкин. Бунинг учун омбор учётига зарур булган дафтар ва инвентарь карточкаларнинг етар- лича мавжудлиги, уларнинг тугри очилиши ва юрити- лишини *амда моддий бойликларнинг ойлик ^аракати тугрисидаги ^исоботнинг уз вактида тузилиб бухгалте­риям топширилишини урганиб чикиш лозим. Бундан ташкари, товар-моддий бойликлар инвентаризацияла- рининг натижаларини солиштириш \амда инвентари­зация фаркларини \исоб-китобда акс этиши кандай амалга оширилишини текшириш керак.

Ни^оят, «Давр сарфлари» бош счётига олиб борил- ган инвентаризация фаркларини жиддий текшириб куриш зарур. Бу бош счётга олиб борилган камомад суммаларини текширишда, комиссияси табиий кама-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 174: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

йиш буйича нормаларнинг туБри кулланишини, иш- лаб чикдриш харажатлари камомадлар учун ^акикат- дан \ам конкрет айбдор шахе йук^игининг аник экан- лигини урганиш керак.

Хужаликларда инвентаризация утказиш тартиб ва коидаларига амал кдчинишини текшириш билан бир- ликда тафтиш ходи мл ар и кдйта назорат инвентариза­ция утказишни амалда кенг кулланишлари х_ам мум- кинки, бу тафтиш натижаларининг объективлигини оширади. Бунда инвентаризация натижалари оралик, да- лолатномага мувофик, тафтиш умумий далолатномага ёки текшириш маълумотномасига кушилади.

Бугунги кунда моддий ресусларнинг келгуси авлод- лар учун зарурлигини зьтиборга олган *олда техноло­гия жараёнларида тежаб-тергаб фойдаланиш, фан-тех- ника таракдиёти, ютукдарининг к,ай даражада ишлаб чикдришга жорий цилинишга, чицитсиз технологияга товар ишлаб чикарувчилар ва тадбиркорлар, ишбилар- монлар алохдда эътибор беришлари лозим. Чунки ке- лажакда ватанимиз и*^гисодиётининг баркарор були- ши, муста^камлиги бу муаммони тежаморлик асосида булишини такрзо к,илади.

Хужаликда ишлаб чикдрилган мадсулотларнинг кирим килинишинн текшириш

Катга микдордаги товар-моддий бойликларнинг хужаликка келиб тушишини назоратдан утказишда ав- вало хужаликнинг узида ишлаб чицарилган ма\сулот- ларнинг тулиц ва уз вак^ида кирим килинишига эъти­бор бериш лозим. Бунда жорий учёт ва назоратнинг турри йулга куйилиши му*им а\амиятга эга. Улар ёрда- мида ма^сулотлардан конунсиз равишда фойдаланиш, уларнинг бузилиши, угирланиши фактларини Уз вак,- тида аник^аниб, бундай холларга йул куймаслик тугри- сида теги шли шахсларни ого\лантириш имкониятига эга булинади. Бу лолларда жужжат л и назорат билан бир каторда х^кикий назорат усулларидан фойдаланиш мум- кин (назорат инвентаризацияси, лаборатория анализи ва бошкдлар).

Хужжатли тафтишда ма^сулотларнинг кирим кдли- ниши, сакданиши, улардан фойдаланиш операцияла- ри *ар томонлама ва батафеил текшириб чикилади.

Дон, пахта, лавлаги, сабзавот экинлари, картошка ва бошца де^кончилик ма\сулотларининг харажатга чи-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 175: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Кишини тафтиш килиш, бундай ма^сулотларни дала- дан жунатиш реестри, йул варак^аси, пахта терими туррисида маълумот, кишлок хужалиги ма^сулотлари келиб тушиш кундалиги, накладнойлар ва ма^сулот- ларни к^бул килиш учун мулжалланган бошка бошлан- гач хужжатларнинг ^ак^кийлиги, турри тузилганлиги, уларда акс этгирилган операдияларнинг аншушги куриб чикдлади.

Келтирилган ^осилнинг хужаликка кирим кддини- шининг тулик, ва Уз вакгида бажарилганлигини аник,- лаш учун юкррида кайд цилинган хужжатлар, бу ма*- сулотларни йигиштирцб олиш учун иш \акл \исоблаш хужжатлари (тракторчининг \исоб варакаси, ме\нат ва бажарилган ишлариннг \исоб варак,аси, тракторлар-

•нинг, юк машиналарининг йул варакаси ва бошка- лар) билан солиштириб курилади. Бу масалани Урга- нишда ма^сулотларнинг йигим-терим ва кирим кили- ниши ишларида катнашган хужалик ишчи ва хизмат- чилардан суров хатлари олиш учун катта самара бериши мумкин. Агарда тафтиш бевосита урим-йигим даврида утказилаётган булса, ма\сулот чикишини ин- вентаризациядан уТказиш лозим.

Чорвачилик мах,сулотларининг хужаликка келиб ту- шишини тафтиш килишда сут с о р и м и н и \исобга олиш журнали, кишлок; хужалиги ма^сулотларининг келиб тушиш кундалиги, жун киркиш ва кабул килиш дало- латномаси, накладнойлар ^амда чорвачилик ма^сулот- ларини кабул килиш буйича бошка бошлангич хуж- жатлар формаси ва мазмунига кура текшириб чикилди. Мана шу хужжатлар буйича олинган малсулотлар мик- дори согилган сигирлар, жуни киркилган куйлар бош сони маълумотлари билан солиштирилиб курилади. Агар хужжатларда фарк,и аникланса, унинг сабабларини то- пиш лозим. Куп ^олларда олинган ма^сулот микдори- ни купайтириш учун бу малсулотлар сарфларини баъ- зи йуналишлар буйича сунъий равишда ошириш \ол- лари учрайди. Шунинг учун мах,сулот х,аракати балан- сини тузиб, улардан фойдаланиш эдокжатларини ^ам текшириш керак. Бунга бузоцларга ичиришга ва к,айта ишлашга сарфланган сут, инкубацияга куйилган ту- хум, жунни ювишдан кейин чиккан чик,ит микдорла- рини аникдаш мисол булади.

Чорвачилик ма^сулотлари тафтишида хужжатли тек- шириш билан бирга албатга кайта назорат инвентари- зациясидан ^ам фойдаланиш керак. Айникса, сут сога-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 176: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ми, жун кирк,ими, тухум олиш, асал олиш, балиц тутишда назорат инвентаризациялар утказиш катта С а ­мара беради. Шунинг учун тафтиш гуру\и ра^бари ол- диндан белгиланган бизнес-режа асосида битта ёки бир неча фермани танлаб олиб, инвентаризация комисси- яси таркибини тузади. С^нг х^жалик маъмурияти би- лан келишилган \олда, у ёки бу чорвачилик ма\сулот- ларининг кдйта назорат инвентаризациясини утказади. Инвентаризация натижалари оралик, далолатнома би- лан расмийлаштирилади.

Саноат ва ёрдамчи ишлаб чикдриш тармокдари, бошк,а ишлаб чицариш ^амда хужаликлар ма^сулотла- рининг тулик, ва уз ва^гида кирим цилинишини таф­тиш кдчишда ма^сулотларни кирим кдлиш хужжатла- рини шу тармок ишчиларига иш \аци *исоблаш \уж- жатлари хдмда ма^сулотларни сотиш ва ишлаб чица- ришга сарфланиши операцияларини расмийлаштириш ^ужжатлари билан солиштириб текшириш усуллари- дан фойдаланилади.

Четдан олинадиган товар-моддий бойликларни текшириш

Четдан сотиб олинган товар-моддий бойликларнинг хужаликка келиб тушиши, уларнинг тулик* шунингдек, уз вак^ида кирим ^илиниши устидан доимий назоратни ташкил кдлишда штатли ва жамоат назоратчилар томо- нидан утказиладиган олд^ндан ва жорий хдмда кейинги текширишлар муадш роль уйнайди.

Олдиндан утказиладиган назоратда хужаликнинг моддий бойликларга б^лган эхд’иёжи, ^исоботи, мол етказиб берувчилар билан тузилган шартномалари, мод­дий бойликларни олиш учун ишончли кргозлари бе- рилиш тартиби, моддий бойликларни хужаликка олиб келиш муддатлари ва шартлари \амда мол Утказиб бе­рувчилар билан \исоб-китоб формалари текширилади.

Жорий назорат товар-моддий бойликларнинг хужа­ликка келиб тушиши ва уларнинг кирим цилиниши жараёнларида амалга оширилади. Бу назорат товар- транспорт накладнойлари, счёт-фактуралар ва бошца ^ у ж ж а т л а р н и текшириш, сунг уларни моддий бойлик­ларни кирим кдлиш хужжатлари билан солиштириш, моддий бойликларни хукук^й долида куриб чик^ш ёки инвентаризация утказиш усуллари билан амалга оши­рилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 177: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Юкррида куриб Утилган операциялар хужжатли таф- тишда янада тулик, \ар томонлама куриб чикилади. Бунда у ёки бу модаий бойликларни сотиб олинишининг асосли эканлигига, уларнинг тупик ва уз вактида кирим Килиниши \амда бу моддий бойликлардан самарали фойдаланишга ало^ида а\амият бериш керак. Хужаликда *исоб-китоб ишларини текшириш билан хужалик ва мол етказиб берувчи ташкилотл'ар орасидаги муносабатлар- ни кУшимча равишда назорат к,илиб бориш лозим.

Товар-моддий бойликларни ало^ида шахслардан со­тиб олиш \олларига алохдца эътибор бериш керак. Бун- дай операциялар барча корхона ва ташкилотларга ман этилган, шунинг учун шу хилдаги учраган *ар бир операцияни давлат интизомининг бузилиши сифатида кайд кдлиб, моддий бойликларнинг кирим килиниши ва бу бойликлар учун утказилган х^исоб-китоблар диктат билан текшириб чикилади. Кейин эса бу моддий бой­ликларнинг хужаликдаги кейинги х,аракатини, \ак^кдт- да *ам мавжудлигини текшириш керак, чунки улар хужаликка олиб келинмаган ва учётда к,албаки акс этги- рилган булиши мумкин.

Сотиб олинган ало\ида тур товар-моддий бойлик­ларнинг тулик, Уз вакгида кабул цилинишини аник- лаш учун бу операциялар буйича тузилган ички ва ташки хужжатлар \амда моддий бойликлар \аракати буйича тайёрланган хужжатлар солиштириб текшири- лади. Баъзи пайтларда хужаликлар хужжатда курсатил- ганидан кам микдорда келиб тушган моддий бойлик­ларни кабул килади ва мол етказиб берувчилар жунат- ган ма*сулот суммасини тулик тулайдилар. Бундай лол­ларда камомад сабабларини аникпаш, агар бунда мол етказиб берувчилар айбдор булса, уларга тегишли да- лолатнома тузиб эътироз билдириш, ортикча туланган суммаларни кайтариб олиш чораларини куриш лозим.

Баъзан моддий бойликларнинг мансабдор шахслар томонидан узлаштириб олиниши \оллари юз берганда омбор счёти дафтари ёки карточкаси маълумотларини моддий бойликлар *аракати тУфисидаги маълумотлар билан солиштириш, шунингдек, моддий бойликларни олиб келиш, тушириш, кабул килиш ишларида кат- нашган шахслардан сураш керак. Барча аникданган ман- сабни суиистеъмол килиш фактларига ало\ида оралик далолатнома тузилади. Бу моддий бойликларни текши- ришда аудитор МТБ LIFO ва FIFO (лифо ва фифо) услубларини куллашга ало^ида эътибор бериши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 178: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Товар-моддий бойликларнинг сарфланишини текшириш

Кишлок хужалиги корхоналаридаги товар-моддий бойликлар \аракати устидан назорат урнатишда, улар- нинг сарфланишини доимий равишда текшириб бо- риш алохдца урин тутади, Айнан ана шу боск^чда конун бузилиши хрллари куп учрайди. Шунинг учун бундай фактлар хужаликнинг ва юцори ташкилотлар назорат ходимлари томонидан утказиладиган текширишда уз вактида аниеданиши \амда чора курилиши лозим.

Товар-моддий бойликлар сарфланишининг крнуний- лиги ва бу операцияларнинг т>три расмийлаштирили- шини урганишда моддий бойликларнинг *ар бир тури ва гурухини ало\ида йуналишлар буйича олиб бориш керак.

Хужаликда ходимларга моддий бойликлар олиш учун ишонч к;огози бериш к;атьий белгиланган тартибда амалга оширилиши лозим. Ишонч кргозларини бериш ва улардан фойдаланишни назорат кдлишда хужалик­да ишонч кргозлари бериш журналининг юритилиши, ишонч к;орозларининг махсус тасдик^анган формада эканлиги, бу ишлар буйича ^исобот бериш тартиби- нинг сакданиши текширилади. Ишонч цогозлари хужа- лик ра\бари ва бош бухгалтер имзоси билан ходимлар­га товар-моддий бойликларини олиш лозимлиги т$три- сида асос булувчи жужжат (наряд, счёт) асосида 15 кунгача муддат берилади. Бунда назоратчилар хужалик­да ма\сулотларни сотиш, ишчиларга тар^атиш, улар- ни сак^аш жараёнларида амалдаги тартиб-к;оидаларига риоя цилинишини доимий кузатиб боришлари керак.

Ма^сулотлар сарфланишининг тафтишини мах,су- лот турлари буйича, хужжатларни солиштириш \амда «Тайёр ма^сулотни к,абул кдпиш», «Уруглик ва ем- хашакни сарфлаш» далолатномалари ёзувлари асосида ма^сулотлар \аракати балансини текшириш усуллари- дан кенг фойдаланиш йули билан амалга ошириш тав- сия этилади.

Учёт маълумотларидан ма\сулот сотиш буйича ёзув- ларни текширишда аналитик счётлар маълумотларини «Реализация», «Харидорлар ва буюртмачилар билан \исоб-китоблар», «Ж^натилган товарлар, бажарилган иш ва хизматлар», «Тайёр ма^сулот» ва «Материаллар» бош счётларидаги маълумотлар билан солиштириб к^риш лозим. Бунда хужалик томонидан жунатилган ва тайёрлов ташкилотлари кдбул к,илиб олган товар ма*-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 179: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

сулотларнинг огирлик ^амда сифат жи^атлари ораси- даги фармарга ало\ида эътибор бериш керак.

Тафтиш давомида ма^сулотларнинг бошка канал- лар буйича сотилишини дивдат билан урганиш керак. Амалдаги конунга кура кишлок, хужалиги корхоналари давлат буюртмасини бажаргандан сунг хужалик аъзо- ларига \амда де^кон бозорларида сотиш ^уку^ига эга- дирлар. Шунинг учун \озирги пайтда картошка, мева, сабзавот, полиз ма\сулотларини дехдон бозорларида келишилган ба^оларда сотиш амалда кенг кулланил- мокда. Бу операцияларни текширишда давлатга ма\су- лот сотиш буюртмаларининг бажарилишини, сотилган ма^сулотлар сотиш лимитига, нормасига тугри келиш ёки келмаслигини аникдаш керак. Бошка сотиш ка- наллари оркдли сотилди, деб ф'жжат расмийлашти- риш билан баъзи бир жавобгар шахслар айбига к^ра булган камомадлар ёпилиши фактлари булмаслиги ёки содир этилган Угарликни ма^сулотларни транспорти­ровка кдпишда камайиши сифатида харажатга чикд- риб юборишга йул кУймаслик учун учёт маълумотла- рини \амда ало\ида ходимларнинг тушунтириш хатла- рини текшириш лозим.

Олиб борилаётган текшириш ишларида кишлок хужалиги ма\сулотларининг барча йуналишлари буйи- ча сарфланишининг конунийлиги ва мацсадга муво- фик^игини аник^аш билан бирга, улардан унумсиз фойдаланишни тугатиш \исобига товар ресурсларини оширишнинг мумкин булган микдорини аник^аб то- пиш ва буни амалга кулланишини таъминлаш лозим булади. Бу масалаларни ^ал этишда хужаликнинг уз ишлаб чикдришидан \амда четдан сотиб олинган ем- хашаклардан фойдаланишнинг самарадорлигини оши- риш му^им а\амиятга эга.

Куп \олларда к^шлок, хужалиги корхоналарида ем- хашак фонди асоссиз равишда озик-ов^ат учун мулжал- ланган дон ва бошка товар ма^сулотлар \исобига таш- кил этилади, саклаш давомида уларнинг бузилишига йул куйилади \амда чорва моллари улар билан унум­сиз равишда озицлантирилади. Шунинг учун назорат- чилар ем-хашак сарфлаш кдйдномаларини текшириб, ало^ида тур емларнинг сарфланиши \аки!дийлиги ва асослилигини, молларга товар ма^сулотларининг (дон, ностандарт картошка, сабзавотлар ва бошцалар) ем сифатида сарфланиши фактларини урганишлари керак. У ёки бу ем туринданг сарфини расмийлаштирилган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 180: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жужжат санасига ало\ида эътибор берилади (масалан, бузилган товар ма^сулотлари, дагал ва ширали озука- лар камомади). Молларнинг алохдда тур ва гуру^ларига улар яйловларда бокдлаётган даврда сарфланади деб расмийлаштирилган булиши мумкин. Ем-хашакнинг \акик,ий сарфи унинг нормаси билан, молларни озик,- лантириш даражаси чорва молларининг мах,сулдорлиги билан солиштирилиб курилади.

Купинча х^жалик корхонасининг радбарлари к^ш- лок, хужалиги ма^сулотлари микдорини купайтириш учун кдлбаки равишда уларнинг ишлаб чикдоишга (асо- сан молларни озик^антиришга ем сифатида) сарфини оширадилар. Назоратчилар *ар бир ма^сулот тури буйича ма^сулот \аракати балансини тузиб, ишлаб чикдоиш \ажмдаги кушиб ёзиш фактларини аникдаш имконига эга буладилар.

Сотиб олинган ем-хашакнинг, биринчи навбатда концентрат озикдардан фойдаланишнинг реаллигини алохдда дик,к,ат билан текшириш зарур. Бу максадда назоратнинг, ем-озик^арнинг омбор, фермаларда мав- жуд микдорини \амда бевосита молларни озикланти- риш жараёнида уларнинг сарфланишини к^йта назо- рат инвентаризация килиш усулларидан фойдаланиши лозим.

Уругликлар ва кучат материалларининг сарфлани- ши «Материаллар» счёти, «Асосий ишлаб чик^ариш» счётининг «Усимликчилик» субсчёта маълумотлари ва бошланрич хужжатлар (урурлик ва кучат материаллари сарфлаш далолатномаси, ички х^жалик ишларига тай- инланган накладнойлар) уруг сарфланиш нормалари асосида текширилади.

Кишлок, хужалиги ма^сулотлари ва хом ашёларини х^жаликнинг узида ёки бошде жойда крйта ишлаш операциялари «Тайёр ма*сулот», «Асосий ишлаб чик,а- риш» ва «Ёрдамчи ишлаб чицариш ва хужаликлар» бош счётлари маълумотлари *амда хом ашёни чица- риш ва тайёр ма^сулот чицишини акс этгирувчи бош- лангич эдокжатлар маълумотлари асосида текшири­лади. Бунда щ ) бир хом ашё ва ма^сулотни кдйта иш­лаш тури хдмда партияси буйича амалдаги норматив- лардан ва *ужжатларни солиштириб текшириш усул­ларидан кенг фойдаланилади.

Назорат-тафтиш и шл ар ид а органик ва минерал уритлардан к,андай фойдаланилаётганини урганишга етарлича а^амият бериш керак. Маълумки, уларнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 181: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

энг куп йУкрлиши сэдушш жараёнида бузилишидир, шу сабабли назоратчилар асосий эътиборини шунга к,аратишлари лозим. Бунинг учун хужалик оладиган кимёвий дориларнинг р ва^гида ва тулиц олиб ке- линишини \амда уларнинг тупрокда солиниш опера- дияларини текшириш лозим. Купинча инвентаризаци- яда угитларнинг бузилиши натижасида камомадлар чикканда, уларни ишлаб чик_ариш харажатларига чи- КЭриш доллари учрайди. Бу далилларни минерал, орга­ник, бактериал Уштлар, за\арли химикатлар ва гер- бицидлардан фойдаланиш далолатномаларини куриб чициш, уларни технологик харита \амда агрономия учёти маълумотлари билан солиштириш йули билан аницлаш мумкин.

Текшириш давомида аникутнган угитларнинг нор- мал сарфланиш *ажмлари ало^ида кдйдномага ёзиб борилади, кейин шу асосда хужалик ^исобот маълумот- ларига тегишли узгартиришлар киритилади ва айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш чоралари курилади.

Катгик ёнилгилар сарфланишини текширишда улар­ни таркдтиш нормаси ва ёнилги турлари буйича (утин, торф, кумир ва бошкд) сотиш бадоларига амал кдли- нишига эътибор берилади. Текширишда хужалик ра\- барларига, мутахассисларга ва бошкд ишчиларга асос- сиз равишда кдтгик, ёнилгининг бепул берилиши дол- лари ани^ланиши мумкин. Бундай долларда назоратчи­лар бу операциялар утказилган сана, берилган ёнилги тури, микдори ва бадоси, ёнилгени олган шахслар- нинг фамилияси \амда у цайтариш лозим булган сум­ма микдори акс эттирилган ^айднома тузадилар. Ёнил- ридан унумсиз фойдаланиш (бошк,а ташкилот ва шахс- ларга сотиш) фактларида бадоларнинг турри эканлиги текширилади.

Нефть ма\сулотлари сарфини текширишда асосий эътибор ёкдпги ва мойлаш материалларининг тежал- ганлиги учун моддий кизиктириш ва ортик,ча сарф- ланганлиги учун моддий жавобгарлик масалаларига царатилади. Бунинг учун ало^ида тур нефть мадоулот- ларининг \акик.ий ва норма буйича сарфини (машина- трактор парки томонидан бажарилган иш \ажмини ^исобга олган долда) солиштириш, бажарилган ишлар ва сарфланган ёкдлги микдорини назорат улчов килиш, текшириш утказилаётган пайтда мавжуд нефть мадоу- лотларини кайта назорат инвентаризация кдлиш усул- ларидан кенг фойдаланилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 182: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Ветеринария дори-дармонлари ва биопрепаратлари сарфланишининг хдкдонийлигини текширишда бирин- чи навбатда камёб моддий бойликларни (спирт, пре- микслар ва бошца) назоратдан утказиш зарур. Бунинг учун кдйта назорат инвентаризациялари, ветеринария экспертизаси утказиш \амда годиций сарфларни улар- нинг нормалари билан солиштириб к^риш лозим.

Хужаликда курилиш ва ремонт материалларининг сарфланишини диктат билан текшириш керак. Бунда ноёб курилиш ва ремонт материаллари инвентариза­ция кдлинади, зарур лолларда эски ^акдкдй фойдала- нишни анивдаш учун уларнинг сарфланиши юзасидан назорат утказилади. Курилиш ва ремонт материаллари сарфланишининг к,онунийлиги, мак,садга мувофивди- ги ва реаллигини аникдаш методикаси, лимит-забор хариталар, юк хатлар, машиналарни таъмирлаш учун носозлик цайдномаси \амда курилиш-таъмирлаш иш- ларини утказиш учун тузилган смета ^ужжатларини, прорабнинг ^исоботларини текширишга асосланади.

Моддий бойликларнинг \ацик^й сарф микдорини сметалар ёки назорат улчов материаллари билан со­лиш тириб, назоратчилар учёт маълумотларининг тодикдйлигини аникдашлари лозим. Кам ба\оли ва тез эскирувчи буюмларни ^исобдан чик,аришда улардан фойдаланиш муддатларининг тугаганлигига эътибор бе- рилади. Бу предметларни \исобдан чикдриш далолат- номаси албатга уларнинг хизмат муддати ва уларни тугатиш даврида олинадиган материалларни кирим кдпиш эоокжатлари билан солиштирилиб курилади.

Товар-модций бойликлар норматив захираларининг сакланишинн текшириш

Ишлаб чикдриш жараенини нормал давом этти- ришга имкон берадиган товар-моддий бойликларни ке- ракли \ажмда режалаштириш бу бойликлардан сама- рали фойдаланишга имконият яратади. Хамма к^шлок, хужалиги корхоналарида моддий бойликларнинг тур- лари буйича норматив размерлари бир хил методика асосида ишлаб чикдпади. Назорат-тафтиш ишларида нормативларнинг сакданиши, нормативдан ташк,ари х?жалик учун кераксиз булган материаллар мавжудли- ги аникланади.

Бундай текширишлар бугун хужалик йили давоми- да узлуксиз олиб борилиши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 183: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Олдиндан амалга ошириладиган назоратда товар- моддий бойликларнинг *ар бир группаси буйича ре- жалаштирилаётган йил охирига *амда *ар бир квар- талга ишлаб чик^риш за^иралари нормативларининг тутри урнатилганлиги текширилади, Бунда утган йил- да товар-моддий бойликларнинг *ак^к,ий ишлатилган микдори ва у ёки бу моддий бойликларнинг уртача колдиги ани^ланади, режалаштирилаётган даврда сарфланиш микдори, улардан фойдаланишни яхши- лаш чоралари топилади *амда амаддаги курсатмалар асосида квартал ва йил охирига захира нормативлар урнатилади. Бундай назорат ишлаб чик^риш зах,ира- ларининг асосли режалаштирилишини ва бу за*ира- лардан самаралирок, фойдаланишини таъминлайди. Товар-моддий бойликлар зах,иралари ва тайёр ма\су- лот ишлаб чикдриш *ажми орасидаги нисбатни дои- мий равишда кузатиб бориш жорий назоратнинг са- марали усулларидан бири \исобланади. Ицтисодий хуЪкалик юритиш натижасида асосий ишлаб чик^риш \ажми усиши билан моддий за*иралар микдори нис- батан камайиши лозим. Бу моддий бойликларнинг ишлаб чик,арилган ма^сулот бирлигига т$три келувчи микдорини ,\исоблаш билан аникданади.

Товар-моддий бойликлар буйича назорат-тафтиш ишлари амалга оширилгандан с^нг, *ар бир моддий жавобгар шахе буйича оралик. фактлари расмийлашти- рилади.

АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ АУДИТ ВА ТАФТИШ ЦИЛИШ

Аудит ва тафтиш кдпиш тартиби, назоратчиларнинг асосий вазифалари

К.ИШЛОК, хужалик корхоналарининг ишлаб чикдри- шида хужалик ва молия фаолиятида асосий воситалар моддий-техник база хисобланади. Хозирги ицтисодий исло^отлар амалга оширилаётган жараёнда у халк х$Ька- ликларидаги сингари амалга оширилади.

Айник,са хужалик операцияси содир булмасдан ол- дин утказилган назорат энг му*им жавобгарлик функ- цияси корхона радбарлари, мутахассислари зиммасига юклатилади. Бундай назоратни утказишда назоратчи- лар хужаликка олинадиган асосий воситанинг ик^тисо- дий жи^атдан максадга мувофик; эканлигини улардан фойдаланишда цандай ишларни амалга ошириш ло-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 184: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

зимлиги, кимнинг жавобгарлигига берилиши, нщоят, кдй тартибда курикланиши курсатилади.

Асосий воситалар структурасида актив х^собланган тракторлар, комбайнлар, кишлок хужалик машинала- ри, автомобиль ва транспорт воситаларидан фойдала- нищда амалдаги коидаларига риоя кдпиниши, хужа- сизлик каби салбий \одисаларнинг келиб чикишига йул куймаслик масалаларига эътибор берилиши ло- зим.

Жорий назоратни амапга оширишда чам олдиндан Утказиладиган назорат сингари ички хужалик назора- тини угказиш катта а^амиятга эгадир. Бундай назорат корхона рздбари, мутахассислари, жамоат ташкилот- лари томонидан утказилади. Агарда текширкшда мо- лия-кредит ташкилотларининг вакиллари катнашса, назорат ва тафтишнинг таъсирчанлиги янада ошади. Бунда хужжатли тафтишнинг методларидан фойдала- ниш яхши самара беради.

Асосий воситалар структурасида актив \исобланган тракторлар, комбайнлар, кишлок хужалик машинала- ри, автомобиль ва транспорт воситаларидан фойдала- нишда амалдаги коидаларига риоя кдлиниши, хужа- сизлик каби салбий додисаларнинг келиб чикишига йул куймаслик масалаларига эътибор берилиши ло- зим.

Жорий назоратни амалга оширишда \ам олдиндан Утказиладиган назорат сингари ички хужалик назора- тини утказиш кагга а^амиятга эгадир. Бундай назорат корхона радбари, мутахассислари, жамоат ташкилот- лари томонидан утказилади. Агарда текширишда мо- лия-кредит ташкилотларининг вакиллари катнашса, назорат ва тафтишнинг таъсирчанлиги янада ошади. Бунда эдгажатли тафтишнинг методларидан фойдала- ниш яхши самара беради.

Асосий воситалар кдйта инвентаризациядан Утка- зилаётганда бинолар, иншоотлар, узатувчи мослама- ларнинг ишлатишга ярокдилик даражаси, келгусида яна кднча вацт ишлатиш мумкинлиги кабиларга катта эътибор берилади. Текшириш давомида корхонада иш- лаб чикариш булинмалари буйича жойланиши, тула кувватдан фойдаланиш, техник жихатдан каровнинг ташкил килиниши, уларнинг комплект ва техник а^во- ли чукур урганилади.

Сунгра, асосий воситаларнинг корхонада амалдаги инвентаризация утказишда инструкцияга мувофик вакг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 185: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ва турлари жи^атидан амал кдлиниши урганилади. Агар- да камчиликлар аникушнса, тезлик билан унинг олди олиниши лозим.

Шуни кайд цилиш лозимки, назорат асосан техник мутахассислар томонидан купрок, утказилса, тафтишда эса назорат-тафтиш ходимлари фаол катнашадилар ва моддий зарар етказиш \оллари учраб колса, уни тик- лаш чоралари курилади. Сунг бу ишлар юридик ж и\ат- дан расмийлаштирилади. Асосий воситалар тафтиш кдлинаётганда бухгалтерия учётида, уларнинг \арака- тини корхоналар ва хужаликлараро корхоналардаги тас- дик^анган классификацияси буйича акс эттирилиши чу кур урганилади. Асосий воситаларга инвентар но- мерларининг берилиши, моддий жавобгар шахсларга бириктирилиши, уларга бериладиган техник жихдти- дан характеристикасини кУрсатувчи паспортларнинг уз вактида \амма реквизитлари асосида юритилиши ка- билар текширилади.

Шунингдек, асосий воситаларни тафтиш килишда дастлабки учёт ва бухгалтерия учётидаги акс этгири- лишига ало^ида эътибор бериш керак. Бунда инвента­ризация якунлари буйича комиссия тузган протокол- ларининг юритилишига, асосий воситалардан фойда- ланиш муддатларига риоя кдчиниши жиддий ургани­лади.

Агарда асосий воситалардан хужасизларча фойдала- ниш \оллари учраб колса, дар\ол оралик; далолатно- малари тузил ади. Бундай далолатномалар моддий жа­вобгар шахслар буйича ало\ида-ало*ида тузилади. Сунгра улар корхона буйича тузилган тафтишнинг умумий да- лолатномасига илова кдлинади ва далолатноманинг мат- нида *ам умумлаштирилиб курсатилади.

Асосий воситаларнннг хужаликка келншини ва корхонанинг ишлаб чицариш булинмалари уртасида

так.снмланишинн текширнш

К,ишлок хужалик корхоналарида кенгайган такрор ишлаб чикдоишни давом эттириш учун ме^нат курол- лари \исобланган асосий воситаларни тулдириш, ре­конструкция кдгсиш му^им а^амиятга эгадир. Асосий воситалар асосан хужаликка куйидаги манбалар \исо- бига, яъни хужаликнинг уз мабла™ *исобига (аморти­зация фонди, фойдадан ажратмалар ва бошк,а фондлар *исобига) марказлашган капитал сарфлар ва бепул

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 186: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

банк кредит \исобига олиниши мумкин. Шу манбалар х,исобига асосий воситалар сотиб олиниши, янгидан К У р и л и ш и (пудрат ва хужалик йули билан), бошк,а кор- хоналардан бепул олиниши мумкин. Асосий восита- ларнинг келишини тафтиш килганда, уларнинг юкори- даги каналлардан келиши хдкикий ва хужжатлар назо- рати асосида текшириш лозим.

Асосий воситаларнинг хужаликка келиши текши- рилганда уларнинг амалдаги конун ва коидалар асоси­да олинишига, курилишига эътибор берилади. Шунинг- дек, асосий воситаларни сотиб олишга ва куришга зарур маблагларнинг молиялаштирилиши кабилар урга- н ил ад и. Бунда аввало хужаликнинг шу хилдаги зарур асосий воситалар билан таъминланиши, техник унум- лилик даражаси жи^атидан \озирги кундаги ишлаб чи- кариш талабига жавоб бера олиши текширилади.

К,ишлок, хужалик корхоналарида асосий воситалар *исобланган бино ва иншоотлар капитал КУрилиши х^собига барпо кдиинади. Бино ва иншоотлар кирим килинишини текшириш уларнинг лойи^а-смета *уж- жатларини куришдан бошланади. Сунгра бино ва ин- шоотларнинг капитал курилиш бизнес режасига ки- ритилиши, молиявий маблаглар билан таъминланиши, курилишнинг ик^исодий максадли булиши ва к,ону- нийлиги текширилади. Шунингдек, бино ва иншоот- ларнинг курилиш муддатларига, уларни кдбул комис- сияси томонидан уз вакгида, сифатли кабул кдпиш учун тузилган далолатномаларига, бунда улар курсат- ган камчиликларнинг тузатилган ёки тузатилмаганли- гига акамият берилади.

Шундан с^нг асосий воситаларнинг корхона балан- сига уз вакгида киримга олиниши текширилади. Кдбул килинган асосий воситанинг кдбул килиш далолатно- масидаги техник тавсифномаси смета-лойи*адаги тех­ник характеристикага таккослаб курил ад и. Шунингдек, асосий воситаларнинг кдбул кдлинишини текширган- да уларни кабул кдпиш буйича далолатномада курса- тилган камчиликларнинг бартараф килинишига ало- хдца эътибор берилади. Хар бир асосий воситанинг кабул комиссияси томонидан синаб кабул килиниши, барча бино ва иншотларнинг техник коидаларига му- вофик тугри монтаж килиниши, асосий воситалар клас­сификациям буйича киримга олиниши, нихрят ин- вентарга номер берилиши ва бошлангич бакосининг турри аникданиши ало\ида-алохдда текширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 187: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Маълумки, асосий воситалар корхоналарга юкори ташкилотлардан бепул берилиши мумкин. Бундай асо­сий воситалар текширилганда уларнинг бошланиш ба- \оси, эскириши, амортизация суммалари, кабул ко­миссия томонидан воситалар т^гри ба^оланиши Урга- нилади. Шунингдек, асосий воситалар корхонага бе­пул келиши мумкин. Бундай асосий воситаларнинг \ам туда киримга олиниши, жавобгар шахсларга бирикти- рилиши урганилади.

Кишлок; хужалик корхоналарнинг трактор, автомо­биль, кишлок ужал и к машиналар билан таъминлани- ши. Таъминот тизими ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Техник воситалар асосан кишлок хужалик корхоналари билан таъминот ташкилотлари уртасида тузилган шартномалар асосида олинади.

Назоратчилар кишлок хужалик машина ва куролла- рининг хужаликка келишини текширганда олди-сотди муносабатларида шартномаларга муддат ва ба\о жи\а- тидан риоя килинаётганлигини урганадилар. Бунда тех­ник воситаларнинг олинишида назоратчилар уларнинг туда комплект келиши, Уз вакткда асосий воситалар сафига киримга олиниб, жавобгар шахсга бириктири- лишига алохдда эътибор бериши керак. Куп лолларда трактор, автомобиллар, кишлок, хужалик машиналари ва куроллари билан комплект э\гиёт кисмлар, инвен- тарлар келади, уларнинг «Материаллар», «Кам ба^оли ва тез тузийдиган буюмлар» бош счётларига даромад К.ИЛИНИШИ текширилади.

Агарда хужаликка асосий восита юкори ташкилот- нинг буйруш билан келадиган булса, бундай операция- лар тегишли буйруклар ва иккала хужалик уртасидаги асосий воситаларни кабул килиш далолатномасига му- вофик амалга оширилади. Бу асосий воситалар \ам кор- хонада жавобгар шахсларга бириктирилади. Мамлака- тимизда «Корхона (бирлашма) \а кида* г и конунда курсатилганидек, корхоналар ортик,ча асосий восита- ларини сотиш хуку ки га эгадирлар.

К^п йиллик дарахтлар \ам асосий воситалар сифа- тида кабул килинади. Бунда асосий эътиборни барпо этил ган бог-роптрнинг тула гектарлар асосида були- ши *исобга олиниши лозим. СУнгра досилга киргунга- ча ёш дарахтлар харажатлари, айрим бог ташкил килин- ган майдонлар буйича булишлиги кай тартибда \исоб- га олиб борилганлиги текширилади. Шунингдек, 6of майдонлари буйича бошлангич баланс кийматининг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 188: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

т$три аник^аниши чукур урганилади. Хар бир барпо кдлинган майдонлар камида 10—15 гектар булса, яхши натижа беради, худди мулкий асосий воситалар синга- ри, улар х,ам моддий жавобгар шахсларга бириктири- лиши лозим. Эксплуатация Уз вак.тида мутахассислар иштирок этган махсус комиссия далолатномаси билан цабул килиниши керак. Агарда асосий воситалар кири- мида камчиликлар аншдшнса, жавобгар шахслар буйича оралик, далолатнома тузилади.

Назорат даврида корхонанинг ишлаб чикдриш булинмалари уртасида алмашувини куриш керак. Ай- рим \олларда баъзи корхоналарда асосий воситалар- нинг нотУфи, объектив талаб даражасини хисобга ол- масдан так,симлаш хрллари учраб туради. Агарда асо­сий воситалар шахсий манфаатларда фойдаланиш дол­лар и учраб крлса, унда етказилган зарар аниеданиб, жавобгар шахсдан тУла ундирилиши лозим.

Асосий воситаларнинг хужаликдан чик,ишини назорат ва тафтиш килнш

Кишлок. хужалик корхона ва бирлашмаларида асо­сий воситалар маълум муддат давомида фойдаланил- гандан сунг, улар эскириши натижасида хужалик \исо- бидан чикдрилади. Агарда хужаликдан асосий восита­ларнинг чикиши сабаблари урганилса, улар куйидаги лолларда амалга оширилади: куп йиллар ишлатилиши натижасида ярок;сиз булганда, тула эскирганда, ишла- тишда самара бермай к;олганда, сотилганда, бепул бош- кр корхоналарга берилганда ёки табиий офат туфайли, моддий жавобгар шахслар масъулиятсизлиги натижа­сида авария булганда, ушрланганда хужалик баланси- дан чицарилади.

Асосий воситалар давлат корхона (бирлашма)си тугрисида жамоа хужаликларда эса шу хужаликда кабул ьуишнган Уставга мувофик, ^исобдан чикдрилади. Асо­сий воситаларнинг ^исобдан чик^арилиши текширил- ганда хужаликда объектив буйича ёки х,ар бир восита- дан самарали фойдаланилганлиги \исобга олиниши ло- зим^

Утказилган назорат ва тафтишдан мацсад асосий воситаларнинг тула эскиришидан олдин ёки самарали фойдаланилмасдан аввал хужалик балансидан чик^риб юборилишининг олдини олишдир. Шунинг учун \ам назорат доимий ва йил давомида бир тартибда амалга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 189: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

оширилиши керак. Амалда кишлок хужалик корхона- ларида асосий воситалар йил охирида бир марта ба- лансдан чикарилмокда, лекин бу ишга яроксиз асосий воситаларга амортизация *исобланиши натижасида иш- лаб чикарилаётган ма^сулот таннархининг ошиб кети- шига сабаб булаётир.

Асосий воситаларнинг хужалик балансидан чики- шини назорат ёки тафтиш кил ганда энг асосий эъти- бор хужалик операцияси содир булишдан олдин утка- зиладиган назоратга каратилиши лозим. Текширищда асосий воситаларнинг хужалик балансидан чикишини расмийлаштирувчн комиссия булиши керак. Бундай \айъат корхоналарида ра\барнинг буйругига мувофик, жамоада эса аъзолар умумий йитпиш и ёки вакиллар йигилиши карорига мувофик тузилади. Хайъат тарки- бига корхона ра\барининг уринбосари, бош бухгал- терлар ва бош ка тармок мугахассислари киритилади.

Асосий воситаларнинг хужаликдан чикишини назо­рат килганда жорий назорат формасидан кенг фойдала- ниш зарур булади. Бунда назоратчилар хужалик баланс- дан чикарилаётган асосий воситаларнинг кар бирини техник жи\атдан х,акикий х,олида куриши лозим. Назо- ратда асосий эътибор асосий восита кандай *олатда ва муддатда хужалик балансидан чикарилаётганига кара- тилади. Айникса, пахтачилик хужаликларида трактор- лар, кишлок хужалик машиналари, пахта териш маши- налари куп холларда етарли микдорда иш бажармасдан факат уларнинг хужаликда булган муддатига кэраб чи- Карилиш холлари учраб туради. Шунинг учун асосий воситалар хужаликдан чикарилаётганида уларнинг тех­ник паспортлари, юритилишига, далолатнома тузили- ши, тасдикланишига катта эътибор берилиши лозим.

Агарда асосий восита тула эскирмасдан ёки узи бажарадиган иш \ажмини бажармасдан чикарилаётган булса, унинг сабаблари чукур Урганилади. Хужаликдан чикаётган асосий воситага \исоблаш амортизация сум- маси тугри хисобланганлиги текширилади. Иморат ва иншоотларнинг эса элементларига (пойдевори, девори ва ёпилиши) эътибор берилади. Агарда куп йиллик дарахтлар 70 фоизгача сийраклашиб косил бермай кол- ганда уларни жорий тафтиш килиш ва хужалик балан­сидан чикариш мумкин.

Хужжатли тафтишда хужаликдан чикаётган асосий воситанинг хамма хужжатлари курилади, бунда комис­сия тузИлганлиги тутрисидаги буйрук ёки кдрордан бош-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 190: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лаб, тафтиш кдпинаётган даврда балансдан чикдри- лаётган хдр бир асосий воситанинг техник \олати, фой- даланиш буйича кУрсаткичлари, хужаликдан чикдриш далолатномаси формасига риоя килиниши, далолатно- ма реквизитлари текширилади. Асосий восита хужа- ликка келганидан чиккднига кддар цандай фойдала- нилганлигига эътибор берилади. Иморат ва иншоотлар хужаликдан чикдрилганда, уларни бузишдан олинади- ган инвентарь ва материалларнинг тула кирим кдяин- ганлиги текширилади.

Агарда асосий восита хужаликдан табиий офат на- тижасида чикдрилса, унинг учун сутурта кдйтими олин- ганлиги ёки олинмаганлиги, текширилади. Асосий пода ва ишчи *айвонлари хужаликдан чикдрилганда улар- нинг бокувга к^йилиши ёки тугридан-тугри сотили- шига эътибор берилади. Бордию улар суйилган булса, гушт ва гушт ма^сулотларининг тула даромадга олини- ши текширилади. Асосий воситалар сотилган булса, унда унинг корхона учун зарур эмаслиги, ортикчали- ги, сотишда комиссия томонидан ба\онинг тутри бел- гиланиши,*унга амортизация суммасининг цай дара- жада \исобланганлиги назорат цилинади. Асосий воси- таларнинг хужаликдан чик^ши урганилганда уларнинг хужаликда булиши ва ишлатилишидан корхонага кан- дай фойда ёки зарар келганлиги текширилади.

Асосий воситалардан фойдаланишни текшириш

Маълумки, корхоналар ишлаб чикдриш жараёнида асосий воситалардан ме^нат куроллари сифатида фой- даланадилар. Асосий воситаларнинг ишлаб чикдриш жараёнларида истеъмол килиниши амортизация аж- ратмалари суммаси микдорида амалга оширилади. Асо­сий воситаларнинг бошлангич к^йматига нисбатан \исобланадиган амортизация сумма нормалари Узбе- кистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тас- дикланган ягона нормалар асосида \исобланади ва, бир томондан, асосий воситалар ишлатиладиган тар- мокдарда ишлаб чикдрилаётган мах,сулотларнинг тан- нархига киритилса, иккинчи томондан, жисмоний ва маънавий эскиришини тиклаш, асосий воситаларни реконструкция кдпиш, тулдириш учун корхона амор­тизация фонди ташкил кдлинади. Назоратчилар асо­сий воситаларга \исобланган амортизацияни шу нук- таи назардан текширадилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 191: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Амортизация ажратмалари кишлок хужалик корхо- наларида \ар ой амортизация \исоблаш ведомости, \исобланган амортизация суммаларини так,симлаш ве- домостига мувофик, бухгалтерия учётида акс эттирили- ши маблагларидан унумли максадларга мувофик, *амда крнуний жи^атидан фойдаланилиши текширилади.

Амортизация суммаларини *исоблашда асосий эъти- борни улардан унумли фойдаланишга царатиш лозим булади. Бунда хужаликдаги асосий воситаларнинг ой бошидаги цолдоти, ой давомида келиши, кетиши ва колдигига эътибор берилади.

Амортизация суммалари асосий воситаларнинг тур- ларига караб хдсобланиб борилиши эътиборга олинган \олда бино ва иншоотлар буйича баланс кдйматидан *исобланса, унда трактор, кушиток. хужалик машина- лари, автомобиллар буйича норма асосида хисоблана- диган амортизация суммаси режада курсатштган иш \ажмига таксимланади, сунг *ар бир иш бирлигига ^исобланиб, ишлаб чикарилаётган ма^сулот таннархи- га киритилиб борилади. Назоратчилар \ар бир хужалик буйича иш бирлигига эталон гектар (сеялкалар буйича — экилган майдонга, косилка ва грабеллер, комбайн- ларга эса йигиб олинган майдонга) туфи белгилан- ганлигини урганадилар.

Бу турдаги асосий воситалардан фойдаланишнинг унумли ёки унумсиз булганлиги х,ар бир эталон трак­тор, автомобиль ва комбайнлар буйича йиллик бажа- рилган иш миедори аввало, режа, сунфа эса базис ёки олдинги йилларга такдосланади. Назоратчилар трак­тор, автомобиль, комбайнлар буйича улардан фойда- ланишининг бош^а курсаткичлари (смена коэффици­ента, юк билан босилган йул, норма-смена, бажарил- ган ишларнинг таннархи)ни Урганиш асосида назорат- ни амалга оширадилар.

Назоратчилар амортизация ажратмаларини текши- раётганда асосий воситалар учун ^исобланаётган эски- риш суммаларининг туфи ^исобланаётганлигини ало- ^ида урганадилар. Назорат жараёнида асосий эътибор трактор, автомобиль, комбайн ва к,ишлок, хужалик ма- шиналари буйича режадаги амортизация суммасини, хакикатдан бажарилган иш \ажмини *исобга олган \олда *исобланишига царатилади.

Асосий воситаларга амортизация \исоблашни тек- ширишда асосий воситаларнинг хужаликка келиши ва кетиши х,исобга олинади. Кдбул кдлинган асосий во-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 192: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ситалар учун амортизация уша ойдан кейинги ойнинг биринчи кунидан, хужаликдан чикдан асосий восита- лар буйича эса балансдан чицарилгандан кейинги ой биринчи кунидан, бошлаб -фстатилади. Агарда аморти­зация кам \исобланган булса, кушимча хисобланади, агарда ошик,ча ^исобланган булса унда «кизил ёзув» билан корректировка кдлинади. Бунда *ам бир асосий воситалар учун амортизация *исоблаш ведомости ту- зилади.

Хисобланган амортизация суммаларининг «Амор­тизация фонди» бош счёт субсчётларида акс этгирили- ши назорат килинади.

Тафтиш охирида амортизация фонди маблаглари- нинг оборот, маблаЕпари турадиган агросаноат банки- даги хисоб счётда вак^ида кдйд кдпиб турилиши тек- ширилади. Амортизация ажратмаларини назорат кдлиш- да олдиндан утказиладиган, жорий ва кейинги назорат формаларини уйгунлаштириб тафтиш утказиш >.аксад- га мувофикдир.

Асосий воснталарнн таърифлаш учун килинган сарфларнн текшириш

Аудиторлар асосий воситалардан фойдаланишни текширишда, улардан ишлатилиши натижаларига кдраб, экстенсив юкланишини ва интенсив юкланиш коэффициентларини билиб хисоблаб чицсалар ва бу- нинг учун куйидаги формулалардан фойдаланса, мак- сад га мувофиц б^лур эди:

Тф — асосий воситанинг белги- К экстенсив юклама _ ланган муддатда ишлаган вакти коэффициента Тк — асосий воситанинг кален­

дарь ёки режим фонд вахди

Пф — *ацикд!й ишлаб чицарилган мах,сулот ёки бажарилган иш \ажми

Пн — имкониятга к^ра ма\сулот ишлаб чикариш и ёки бажариши мумкин б^лган иш \ажми

Бундай коэффициентлар энг илгор технология ас- боб-ускуналари, трактор ва кишлок хужалик машина- лари учун алохдда-ало*ида \исоблаб чикдлиб хулосага киритилиши лозим.

Ишлаб чик,ариш жараёнида к;атнашаётганда асосий

К интенсив юклама коэффициента

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 193: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

воситалар узининг физик долатини сакдаб долгани долда аста эскириб боради ёки деталлари (кисмлари) ишга ярок,сизланиб, бутунлай ишлатиб б^лмайди. Бун- дай долатларда асосий воситалар техник каровдан утка- зил ади, жорий ёки капитал ремонт цилинади ва ярок- ли долга келтирилади.

Корхоналар эса бундай ишларни бажариш учун маъ- лум харажат киладилар. Олдинги икки иш, яъни тех­ник кдров ва жорий ремонт учун сарфлар асосий фао- лият маблаглари ^исобидан амалга оширилади, бу сарф­лар асосий воситалар хизмат кддадиган тармок, ишлаб чицариш булинмалари технологик харита, линия-\apa- жатларида к^рсатилиб, чикдрилаётган ма^сулот тан- нархига киритилади.

Ишлаб чицариш жараёнида асосий воситалардан са- м а рал и фойдаланишнинг бирдан-бир т>три й^ли трак­тор паркининг таъмирлаш устахонасини, автомобиль паркининг ички хужалик ^исобига кучирилишидир. Ички хужалик ^исобига кучирилган ишлаб чикдриш булинмасининг бажарган иши шартнома ёки бадо асо- сида белгиланиши лозим. Бунда албатта ижара пудрати ёки жамоа пудрати каби ме^натни ташкил кдлиш шакл- ларидан яхши натижа кутиш мумкин.

Асосий воситаларни капитал таъмирлаш, юдорида э.йтилганидек, амортизация фонди \исобига амалда оширилади. Капитал ремонт сарфлари ^ар бир асосий восита б^йича алохдда-алощда х^собга олиниб, амор­тизация фондидан допланади. Тегишли счётлар маълу- мотларини бухгалтериянинг жорий ва йиллик ^исобот- ларидаги маълумотларига так^ослаш билан тафтиш ту- галланади.

Асосий воситалар ремонтини назорат кил и шла ол- диндан утказиладиган, жорий ва кейинги назорат фор- маларидан кенг фойдаланиш мумкин. Агарда асосий воситалар ремонтини тафтиш килишда айрим камчи- лик ёки мулкни талон-торож кдпиш фактлари аник- ланса, оралик далолатномалари тузилиб, \ар бир мод- дий жавобгар шахслар курсатилади. Тафтишнинг уму- мий даполатномасида эса бундай далиллар умумлаш- тирилиб ёзилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 194: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

МАВЖУД ЧОРВА МОЛЛАРИНИНГ БОШ СОНИН И ВА ХАРАКАТИНИ АУДИТ

ВА ТАФТИШ 1ДО1ИШ

Аудит ва тафтиш цилиш тартиби х,амда назоратчиларнинг вазифалари

Кдшхлок, хужалик ма^сулотлари ишлаб чи^аришни купайтириш вазифасини амалга оширишда чорвачилик тармога салмокуш урин тутади. Шунинг учун бу м у^м тармокринг ривожланишига ало\ида эътибор берили- ши лозим. Чорва молларининг сонини ва улардан оли- надиган ма^сулотларни тафтиш ва назорат кдлишнинг асосий вазифалари: чорва моллари бош сонининг тула сакданишини, молларни бок^ш ва озикдантириш ша- роитини, пода обороти ^амда зотининг яхшиланиши- ни, молларнинг х^жаликка даромад кдлинишини *амда уларнинг катга гурух^арга кучирилишида, банк кдли- нишида ва хужаликдан чикдрилишида амалдаги тар- тибга риоя этилишини хдмда чорвачиликда зоотехника ва бухгалтерия учётининг тугри йулга к^йилишини тек- ширишдир. Бу вазифаларни амалга ошириш учун назо- рат-тафтиш ишларини куйидаги кетма-кетликда олиб бориш тавсия этилади. Аввало хужаликда чорвачилик тармогининг ташкил этилиши, чорва молларининг мод- дий жавобгар шахслар кррамогига бириктириш тарти- бини, уларни савдаш, ози^лантириш шароитини урга- ниб чи^иш лозим. Кейин инвентаризация утказиш би- лан моллар бош сонининг тула сакданиши текширила- ди. Бу ишлар тугатилгач хужаликка келаётган моллар­нинг тулик, ва Уз вацтида даромад кили ниши, пода обороти режасининг бажарилиши текширилади. Бунда молларни мажбуран суйиш ва уларнинг харом улиши \олларига ало\ида эътибор бериш лозим.

Чорва молларининг хужаликда жойланиши, уларни сацлаш ва озш^лантириш шароитларини текшириш. Хужа­ликда чорва молларининг тафтишини утказишда авва­ло, уларнинг хужалик адуди буйлаб жойланиши ва моддай жавобгар шахсларга бириктирилиш тартиби би­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 195: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лан танишиш, кейин эса уларни саклаш \амда озик,- лантириш шароитларини Урганиш лозим. Олдиндан утказиладиган назоратда х^жаликнинг жорий ва биз­нес режаларида чорвачиликни ривожлантиришга цан- дай ахамият берилаётганлиги, молларни ало\ида ёш ва жинс гурухлари буйича кайси фермаларда жойлашти- риш, мехнатни ташкил этишнинг, сацланишининг кан- дай шакл ва тизимларини куллаш режалаштирилаёт- ганлиги, чорвачилик бинолари, уларнинг машина ва ускуналар билан таъминлаш буйича кдндай тадбирлар- ни амалга ошириш к^зда тутилаётганлиги текшириб курилади.

Х$Ькаликда чорвачиликни ривожлантиришнинг ре- зервларини аницдаш учуй урганилган бир неча йил- ларнинг курсаткичларини илгор х^жаликлар натижа- лари билан солиштириб куриш билан чорвачиликда прогрессив технология хрмда молларни саклаш ва озик- лантиришнинг илгор усулларини куллаш имкониятла- ри кдаириб топилиши зарур. Чорва моллари инвента- ризациясйнинг ре жал и равишда Утказилиб туришини текшириш учун учёт ва назорат ходимларининг зарур бухгалтерия хамда зоотехник учёти хужжатлари билан таьминланганлиги урганилади.

Жорий назорат давомида чорва молларининг х$Ька- лик \удуди буйича кдндай жойлаштириш, чорвачилик бинолари капитал курилиши режаларининг бажарили- ши, ишлаб чикдриш жараёнларининг механизацияла- ниш даражаси, чорвачилик биноларида зооветерина­рия талабларига кай даражада амал килиниши текши- рилади.

Бунинг учун жорий учёт маълумотларини текши­риш билан бирга, моллар бош сони, ем-хашак ва озик колдикдари инвентаризация килинади, молларни *акикий озиклантириш даражаси рацион билан тек- ширилади. Бузокларнинг ва четдан сотиб олинган мол- ларнинг тулик ва вактнда даромад цилинишини, улар­нинг ало\ида моддий жавобгар шахе кэрамогога би- риктирилишини жорий назорат килиб бориш чорва молларининг тулик сакпанишини таъминлашда катта самара беради.

Хужжатли тафтишда чорвачилик тармок/трининг жойлашиши, ихтисослашуви ва концентрацияланиши, режа курсаткичларининг асослилиги, унинг бажари- лиш даражаси, чорва молларининг хужалик территория- си буйича *ак,икий жойланиши, молларни саклаш ша-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 196: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

роити ва озикдантириш даражаси урганилади. Текши- ришда хужаликнинг ишлаб чикариш молия режаси ва йиллик ^исоботи маълумотларидан, чорва моллари \аракатини х,исобга олиш дафтари, инвентаризация руйхати, ем-хашак сарфлаш ведомости, чорва молла­ри ва паррандалар ^аракати туррисидаги \исобот хуж- жатларидан ва зоотехник учёти регистрлари маълумот­ларидан кенг фойдаланилади.

Чорва молларининг саклаш \олатини туларок аник,- лаш учун тафтиш давомида кайта назорат инвентари- зациялар утказиш тавсия этилади. Инвентаризацияда орти^ча чиккан чорва моллари хужалик х^собига ки- рим кдлинади, камомад эса айбдор шахслар зиммаси- га ёзилиб, ундириб олинади.

Инвентаризация натижаларига оралик, далолатнома тузилиб, кейин бу маълумотлар тафтиш умумий дало- латномасига кушилади.

Чорва молларининг хужаликка даромад килиниши- ни текшириш. Чорва молларининг бош сонини ва ^ара- катини тафтиш килишда текширилаётган давр мобай- нида хужаликка кУшилган барча молларнинг тупик, ва Уз вак^гида даромад килинишини диктат билан куза- тиш лозим. Хужаликка чорва молларининг кушилиши йуллари, бу хужаликнинг уз чорва молларидан наел олиш, адолидан ва бошкд хужаликлардан сотиб олиш \амда бокдпаётган молларнинг тирик вазнини усти- риш. Чорва молларининг купайишини доимий равиш- да олдиндан жорий ва э^ужжатли назорат кдпиб бориш зарур. Чорва молларининг олдиндан утказиладиган на- зорати хужаликда зоотехника ва бухгалтерия учётини тутри йулга куйиш билан амалга оширилади.

Жорий назоратда хужалик чорва молларидан олин- ган наелларини ва сотиб олинган молларни тусатдан инвентаризация килиш усулидан купрок. фойдаланиш зарур. Бу инвентаризация натижалари учёт маълумот- лари билан солиштириб курилиб, хужаликка кУшилаёт- ган чорва молларининг кирим килинишининг тупик- лиги аникданади. Чорва молларининг купайиш даври- да: сотиб олинган моллар хужаликка кУшилган пайтда бундай инвентаризациялар Угказиш кагга самара бера- ди. Жорий назорат давомида текширишнинг инвента­ризация утказиш усулини \ужжатлар асосида кушиб олиб бориш назоратнинг объективлигини оширади, хужаликда чорва молларининг сакланиши туррисида етарлича тулик, маълумот олиш имконини беради. Хужа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 197: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ликда чорва молларининг купайиши ва уларнинг тУфи даромад килинишини хужжатли тафтиш килишда би- ринчи навбатда молларнинг кочириш вакти ёзилади- ган журналдан уларнинг тугиш пайти аникланади. Сунгра бузокларни кирим цилиш далолатномаси, \ай- вонлар ва паррандалар х,аракатини хисобга олиш даф- тари маълумотлари билан бу маълумотлар солиштириб курилиб, тугалган бузокларнинг туфи кирим кдлини- ши ан и клан ад и.

Тугалган бузокларнинг тулик ва Уз вактида кирим Килинмаслик фактларини, ем-хашак сарфлаш кайдно- маси маълумотларини молларнинг бош сони маълу­мотлари билан солиштириб куриб аниклаш мумкин. Текширишда шунингдек, учётда бузокларнинг тирик вазннинг туфи курсатилишига \ам а^амият бериш мум­кин. Амалда моллар тирик вазнининг усишига юкори иш хаки олиш учун янги туталган бузокларнинг ваз- нини камайтириб курсатиш \оллари учрайди. Бундай суиистеъмол \оллари ёш молларнинг тутилгандаги учёт­да курсатилган вазнини норматив вазнига солишти- риш йули билан аникланади. Янги тугилган \айвон болаларнинг норматив вазнлари: бузок, — 20—30 кг, чучка боласи — 0,8—1,2 кг, кУзи ва улок — 2—4 кг, жужа — 35 ф , урдак ва товук — 50 ф , гоз жужаси — 100 ф . Тафтиш давомида кирим килинмаган х,айвон болалари аникланган фактларга алохида ведомость ту- зиш лозим.

Ахолидан цатьий шартнома асосида сотиб олинган молларнинг тулик, ва Уз вакгида даромад кдлинишини аниклаш учун сотиб олиш далолатномаси кар томон- лама урганиб чикилиб, бу хужжат курсаткичлари ем- хашак ведомости, моллар вазнини улчаш ведомости, хайвонлар ва паррандалар каракати какдда кисобот ва бу харакатларни хисобга олиш дафтари маълумотлари билан солиштириб текширилади. Бун га сотиб олинган моллар бош сонинниг крнчалигини аниклаш билан бир- га, уларнинг тирик вазнининг тУфи курсатилишини хам текшириш керак, бунинг учун бир даврда тузил- ган катьий шартнома далолатномалари хайвонларнинг вазнини улчаш ведомости билан солиштириб куриш лозим. Зарур хрлларда эса кайта назорат инвентариза­ция (молларнинг инвентарь номерлари буйича) утка- зилади. Бошка хужаликлардан сотиб олинган моллар­нинг тулик кирим килинишини текшириш хам худди шу тартибда амалга оширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 198: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Ёш чорва молларининг катга гуру^ларга утказили- шини текшириш. Чорва молларининг харакатини таф- тиш ва назорат кдлишда чорвачилик мах,сулотлари иш- лаб чи^ариш ва сотиш шартнома ва буюртмаларининг бажарилишини, \айвонлар бош сонининг усишини .\амда уларнинг наслини яхшилашни таъминловчи ик^и- содий, ташкилий ва ишлаб чикдриш технологик тад- бирлар тизимининг ишлаб чи^илганлигини текшириш лозим. Хужаликда подадаги сигирларни крчиришда зоотехника талабларига амал кдпинишига ало\ида адамият бериш зарур. Бунинг учун бир неча йиллик маълумотлар: хайвонларнинг уртача наел бериши, улар­нинг уртача сакданиш фоизи, к,очиришга куйилиши- нинг -$ртача муддатлари асослилиги аник^анади. Ол- диндан утказиладиган назоратда чорва молларида ялпи наел олиш даври бощланиши олдидан х^жалик ферма- лари, отарларининг бу мавсумга шайлиги текширила- ди (сутка давомида навбатчилик ташкил кдпиниши, туриш булимларини тайёрлаш ва бошкдпар). Жорий на­зорат давомида *айвонларнинг катга гуру\ларга уткази- лишини, бу операцияларни амалга ошириш муддатла- рини доимий равишда текшириб бориш катта самара беради. Бунда назоратчилар ёш чорва молларинниг уз вацтида кирим цилинишларини, подани т^лдирувчи ёш молларнинг асосий подага кучнрилишини ва к,ари \айвонларни асосий подадан «берк» килиш операция- ларини текшириб боришлари лозим. Ало\ида шахслар томонидан асосий поданинг ма^сулдорлигини ошириб курсатиш учун наел берган ёш \айвонни асосий подага к^чйрмаслиги ёки ма^сулдор мол калбаки равишда бо­ку вдаги моллар гуру^ига «^тказилиши» мумкин. Шу- нинг учун асосий подани тулдириш учун мулжалланган ёш молларнинг бош сонини, ма^сулдор хайвонларнинг асосий подадан берк кдлинишини текшириш керак.

Хайвонларнинг катта гуру\ларга к^чирилишининг хужжатли тафтиши «Устиришдаги ёш ва бокувдаги чор­ва моллари» бош счёти, «Асосий воситалар» бош счёти маълумотлари, \айвонларни гуруздан бошк^ гуру^га утказиш далолатномаси хамда ишлаб чицариш, режа, бухгалтерия ва статистик маълумот, зоотехник учёта регистрлари маълумотлари асосида амалга оширилади. Бухгалтерия счётларидаги ёзувларни бир гурухдан бош- кд гуру\га утказиш далолатномасининг маълумотлари- ни текшириш билан бу операдияларнинг реаллиги ва мак,садга мувофиедиги аник^чанади. Хайвонларнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 199: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

катта гурухларга Утказилишини текширишни уларнинг инвентарь номерлари б^йича, кичик ёш гурухидан бош- лаб, то уларни асосий подага ёки бокувдаги подагача булган ^аракатини урганиш асосида амалга ошириш лозим. Бунда тутилган пайтда кирим килинмаган хай- вон боласи кейинчалик фермада \айвонлар ва парран- далар харакати хисоботига к^шилиши холлари учраши мумкин. Бундай лолларда бу молларни хужаликка да- ромад кдлиш, улган хайвонларга далолатномаларнинг расмийлаштиришини ва айбдор шахсларни ани^даш зарур.

Баъзи лолларда, масалан, ало\ида мол гурухлари- дан олинган махсулот микдорини ошириб к^рсатиш учун, хайвонларни гурухдан бошк,а гурухларга калбаки равишда кучириш фактлари учрайди. Бундай фактлар учраганда х,айвонлар ва паррандаларни бир гурухдан бошкд гурухга кучириш далолатномаси, бухгалтерия ва зоотехник учёт маълумотлари билан солиштирилиб бу операциялар кушимча равишда урганилади.

Хужжатли тафтишда аникданган к,онун бузилиши фактлари учун хайвонларни бир гурухдан бошк;а гу- рухга кучириш далолатномасининг номери, санаси, унда акс эттирилган моллар бош сони, молларни бошкд гурухларга кучиришдаги кушиб ёзишлар курсатиш би­лан алохида ведомость тузилади.

Хайвонларнинг хужаликдан чицишини назорат ва тафтиш цилиш

Хайвонларнинг хужаликдан чикдош операциялари- нинг асосий й^налишлари: сотиш, х$Ькаликда с^йиш, алмаштириш, мажбуран с^йнлиши, харом ^лиши ва чорва молларининг Угирланиши б^либ, текширишда ана шуларга эътибор бериш лозим. Шунингдек, тек­ширишда хайвонларнинг бош сони, тирик вазни, се- мизлик даражаси, зотлилиги ва баланс к,ийматига, уларнинг ишлаб чикдриш хамда ёш ва жинс гурухла- ри, инвентарь номерларига жиддий ахамият берилади.

Хайвонларнинг сотилиши буйича олдиндан утказила- диган назоратда сотишнинг алохида йуналишларига ту­зил ган курсаткичларнинг реаллиги аникланади, тайёрлов ташкилотлари билан мол сотиш учун тузил ган шартнома- лар, ундан ортик^а сотиш хисоб-китобларнинг асосли эканлиги урганилади. Жорий назорат бевосита моллар ва паррандалар сотиш давомида амалга оширилади. Хужа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 200: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ликнинг гуигт учун мол сотиш шартномасининг бажари- лиши, сотиш операцияларининг хакдк,ийлиги устидан назорат урнатилади. Бунингучун молларнингбошсонини уларни сотиш учун жунатиш олдидан хамда йил давомида бевосита тайёрлов ташкилотларига топширилаётган пайтда текшириб куриш лозим.

Бу операциялар амалга оширилганидан кейин хуж- жатлар асосида Утказиладиган назорат ва тафтиш то­вар-транспорт накладнойларини, тайёрлов ташкилот- лари томонидан берилган квитанцияларни урганиш хамда бу хужжатларни \айвонлар ва паррандаларнинг фермадаги хисоботи, уларнинг х,аракатини хисобга олиш журнали, № 9-журнал-ордер ва № 9-ведомости, статистик ва бухгалтерия хдсоботлари маълумотлари билан солиштириб текшириш усуллари асосида утка- зил ади. Тафтиш давомида сотилган молларнинг тирик вазни ва семизлик даражасини \ужжатларда бир-бири- га мос келишига эътибор бериш лозим. Чунки, бунда семиз молларни кам вазнлиси билан алмаштирилиши, тайёрлов ташкилотларида моллар вазнининг нототри Улчаниши фактлари булиши мумкин. Хайвонларнинг хужаликдан чикдшини бошкд каналлар буйича хам ти- зимли назорат килиб бориш зарур.

Асосий текшириш манбалари сифатида хайвонлар ва паррандаларнинг хужаликдан чикдш далолатнома- си, бухгалтерия ва зоотехника учёти регистрлари, хужа- ликнинг ишлаб чи^ариш, молларни суйишда Уртача гушт чик^иши тутрисида к^лланма маълумотларидан фойдаланилади. Жорий текшириш давомида алохдда молларни назорат суйиш методини кУллаш мумкин. Хайвонларни суйишдан олинган махсулотларнинг ки- рим кдяинишининг туликдигини аник^аш учун юкори- даги хужжатлар ва кулланма маълумотлари асосида мах- сус ведомостлар тузилади. Бу ведомостларда хар бир суйилган мол буйича тирик вазни, семизлик даража- си, хакрткий олинган гушт ва боннца махсулотлар мик- дори ва нормаси курсатилади.

Асосий подани тУлдириш учун мулжалланган ва зот- ли ёш молларнинг суйилиш фактлари учраганда, бу операцияларни дикдат билан кушимча равишда урганиб чикиш зарур, чунки уларда хужасизлик билан алмашти­рилиши каби фактлар яширинган булиши мумкин.

Молларнинг мажбуран суйилиши далолатномала- рини хам дикдзт билан текшириб куриш лозим. Бу Холларда мажбуран суйилган молларга махсус ведо­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 201: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

мость тавсия этил ад и. Ведомостда суйилган моллар тури ва гуру^и, с^йилиш муддати, инвентарь номери, бош сони, тирик вазни, семизлиги, мажбуран с^йилиш са- баби (ветеринарнинг диагнози), молнинг баланс ций- мати \амда моддий жавобгар шахе курсатилади. Маж­буран суйиш операцияларининг реаллигини аникдаш учун \айвон ва паррандаларнинг х^жаликдан чик,ари- лиш далолатномасининг \ак^1к^йлигини, т$три тузил- ганлигини, далолатноманинг маъсул шахслар томони- дан тасдикданганлиги текширилади.

Мажбуран суйилган моллардан олинадиган ма*су- лотларнинг амалдаги нормаларига риоя килинишини куйидаги жадвал асосида аник^аш максадга мувофик, б^лади. Бу жадвалнинг т^лдирилиши назоратчиларга чорва молларнинг суйилишидан гушт ва гушт ма*су- лотларининг олиниши т^ррисида анализ учун т^лик; маълумотларни беради.

Нарпай туманная ги «Зарафшон» жамоа х^жалигида 19...—19...йнллар давомила с^йнлган моллардан медсулот олнш б^йнча

солнштириш ведомости

%2 Х

айво

нлар

нинг

ту

рлар

и, с

е­ми

злиг

и ва

ишла

б чю

;ари

ш

б^ли

нмас

и

Бош

сони

Нор

ма

буйи

ча

г?шт

то

гшш

- ри

ши

Тири

к ог

арли

ги

Тири

к ва

зниг

а н

исба

тан

фоиз

х,

исоб

ида

ИX

Нормаганисбатан

Им

зоси

кам оишк,

5ао52 су

мм

а а

1я2 су

мм

а

1.1. ферма Ю ^ори сем и з- ликдаги корамол- лар2.2. ферма У ртача сем и з- ликдаги цорамол- лар ва х,оказлар

Ревизор-бухгалтер Бош-бухгалтер Бош зоотехник Моддий жавобгар шахе

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 202: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Баъзи холларда молларнинг суйилишини, уларнинг харом улиши тарикдсида хужжатлаштириш ва чикдан махсулотлардан конунсиз равишда фойдаланиш факт- лари учрайди. Бу фактларни суйилган моллар териси, гушти ва бошк,а махсулотларини тусатдан инвентари­зация кдлиш, тузилган чорва молларига берилган ин­вентарь номери билан жорий йилда тугилган ёш мол­лар номерларини солиштириб текшириш, хэром улган молларга куйилган диагнозни ветеринария жихатидан текшириш усулларини куллаш билан аникдаш мумкин. Тафтишда харом улган молларнинг яширилганлиги аникланганда улар суйиш далолатномаси билан рас- мийлаштирилади.

К^шлок хужалик хэйвонларининг табиий офат ва йирткич хэйвонлар хужумидан нобуд булиши фактла- ри учраганда, бу холларда махсус комиссиянинг туз- ган далолатномасига эътибор берилади. Далолатнома тузувчи комиссия таркибида бетараф вакил булиши лозим. Бунда назоратчилар юк,орида курсатилган дало- латномани диктат билан урганиб чикддилар, зарур хол­ларда далолатнома тузишда цатнашган бетараф таш- килий вакилни сурок, кдпиш, махаллий, гидрометео­рология хизмати маълумотларидан фойдаланиш мум­кин. Халокатга учраган хай вон терисидан ва бошк,а махсулотлардан хужаликда мумкин кддар фойдалан- ганлиги, нобуд булган хай вон учун хужаликка сугурта кдйтимларининг туланишига алохида эътибор берили- ши зарур.

Хужаликда содир булган урирлик ёки йук;отилиши сабабли юзага келган омиллар камомади назоратчилар томонидан диктат билан урганиб чикдлиши лозим. Би- ринчи навбатда камомадларга тузилган далолатнома- нинг хакдекдйлиги хамда реаллиги аникданади. Бунинг учун далолатнома тузилган кун, комиссия таркиби, далолатномадаги имзоларнинг хакд^йлиги, бошлан- рич учёт маълумотларининг хайвонлар ва паррандалар харакати туррисидаги маълумотлар билан мос келиши текшириб кур ил ад и. Зарур холларда бу ишга алоцадор шахслардан сурок; утказиш, улардан ёзма равишда курсатма олиш мумкин. Хужаликда нобуд булган ёки угирланган молларнинг кдойматини айбдор шахслардан ундириб олиш тадбирининг сакданиши алохида Урга­ниб чикдпади.

Агарда бу камомад суммаларини хужалик хисобига олиб бориш холлари анихланса камомад суммасини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 203: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

айбдор шахслар \исобига олиб бориш ва ундириб олиш чоралари курилиши лозим.

Чорва молларининг пода обороти \амда сигирлар- дан бузок; олинишини текшириш. Пода оборот б^йича режа курсаткичларининг бажарилишини тафтиш цилиш \ар бир тур ва жинс гуру\лари б^йича чорва моллари \аракатининг режа ва ха^икий курсаткичларини со- лиштириш йули билан а мал га оширилади. Бунда чорва молларининг зотлилик таркиби ва пода структурасини туддириш курсаткичлари молларнинг гушт ма\сулдор- яиги курсаткичларини ицтисодий анализ кдлиб урга- нилади.

Пода оборотининг режа ва хакдкдй курсаткичлари­ни бу тартибда урганиш поданинг т^лдирилишини ях- шилаш ва моллар ма\сулдорлигини ошириш резервла- рини топиш имкониятини беради. Текшириш давоми- да ани^анган бу резервлар х^жаликда чорвачилик иш- ларини яхшилаш учун таклиф сифатида расмийлаш- тирилиб тафтиш умумий далолатномасига к^шилади.

Тафтиш сифатида назоратчилар бухгалтерия ва ста­тистик \исоблар маълумотларининг хак^цийлигини тек- шириб куришлари лозим. Бунинг учун чорва моллари­нинг жорий \исобда маълумотларини бухгалтерия, ста­тистик хисобот маъдумотлари билан солииггириб куриш тавсия этилади. Агарда курсаткичлар орасида фарк. аник- ланса, бухгалтерия учёти регистрлари ва бошлангич Хужжатлар, тугилган х,айвон болаларини кирим к,илиш далолатномаси, молларни бир гуру\дан бошкд гуру\га ^гказиш далолатномаси, товар-транспорт накладной- лари, № 9-журнал-ордер ва № 9-ведомости, молларни кочириш журнали ва бошк^ \ужжатлар текширишга жал б кдпинади.

Чорва моллари буйича инвентаризация натижалари бухгалтерия учёти маълумотларида такдосланиб, со- лиштирма ведомостлар билан кам ёки ошик, эканлиги аннкданади ва оралик, далолатномалари ёзилади. Таф­тиш охирида оралик, далолатномалари *амда маълу- мотлардан умумий далолатнома учун фойдаланилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 204: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

КОРХОНАЛАРДА МЕХНАТ САРФИ ХДМДА УНГА *АК Т^ЛАНИШ ИНИ АУДИТ ВА ТАФТИШ КИЛИШ

Т екш иртп тартиби ва назоратчиларнинг асоснй вазифалари

Ме*нат ресурслари му^им ишлаб чикарувчи куч булиб, такрор ишлаб чикариш жараёнини ташкил этишда катта урин тутади. Ишлаб чикариш буйича биз­нес режа ва технология топширик^арининг бажариди- ши маълум даражада ме\нат ресурсларидан фойдала- ниш даражасига боншедир. Корхона (бирлашма) т$три- сидаги конунга мувофик х,ар бир корхона ва ташки- лотларда ме^натни ташкил кдпиш, унга *ак тулаш устидан назорат олиб бориш мехмат жамоалари томо- нидан амалга оширилиши лозим.

Текшириш жараёнида накд пулларнинг хазинага тугри ва т^лик, равишда кдбул кдлиниб олишига ало- *ида а^амият бериш лозим. «Пахта» банки булимлари- дан олинган пул маблагларининг кирим килиниши тек- ширилаётганда хазина дафтаридаги хазина кирим ор- дери, чек счётидан кучирмаси (выписа)даги ёзувларга солиштириб к^рилади. Бунда \ар бир хужжатдаги ёзув- лар к^рилиб, теги шли суммаларга белги куйилиб ке- тилади. Белгиланмай колган суммалар топилса, бу хуж- жатлар ёзувлари орасидаги фарк, ало^ида урганилиб, сабаби аникданади. Бунда хужаликка кирим кдгшнмас- дан колган банкдан олинган накд пул суммалари аник- ланса, айбдор шахсларни жазога тортиш ва улардан хужаликка келтирилган зарарни ундириб олиш учун оралик далолатнома тузилиши шарт. Тафтиш давомида чек дафтарчаларининг олиниши, сакданиши х,амда ха- зиначи банкдан накд пул олиш учун бораётганда чек ёзилиши тартибини урганиш лозим. Бунга амалдаги коидадан бирор четланиш булса, бу \акда тафтиш уму- мий далолатномасида кдйд килиниб, хуЬкалик бош бух- галтерларига мавжуд камчиликларни тугатиш топши- рилади. Хамма чек дафтарчалари факат хазинада сак- ланиши ва махсус балансдан ташцари «Кдтъий *исоб- ли бланкалар ва инструктив материаллар» счётида хисобга олиб борилиши керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 205: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Хужалнк субъектларида меднат сарфи ва тод туланишини аудит кдпиш

Маълумки, ме^нат сарфи, бир томондан, товарлар (иш, хизмат)лар к,ийматини вужудга келтирса, иккин- чи томондан, халк истеъмоли вужудга келтиришда хо- димларга ишчи кучи сарфи учун ме\нат \аци эвазига ишлаб чицаришни харакатлантирувчи куч сифатида кдралишини талаб кдпади.

Аудит текширувини утказиш тартиби ва назоратчи- лар олдидаги вазифалар. М е\нат ресурслари техноло­гия жараёнида ишлаб чикдришни \аракатга келтирув- чи, актив куч булса, бошкд томондан, мамлакат, ва- тан, \удуд, крлаверса, текширилаётган корхона учун бугунги техника прогресси даврида катта интеллектуал кувватдир.

Корхонани ташкил кдпиш гояси тадбиркорга кели- ши б планок, бошкд ишлаб чикдриш кучлари сифатида, малакали ишчи, мутахассисларни уюштириш, бизнес- режа б^йича ме\натни ташкил кдлиш, унга ме^нат сарфи ва сифатига кдраб \а к тулаш каби муаммолар кундаланг вазифа б^либ туради. Шу сабабли ишлаб чикдришни бизнес-режага киритиш ва технология топ- ширикларининг бажарилиши к^п даражада ме^нат ре- сурсларидан самарали фойдаланишга богликдир. Хужа- лик субъектларини ташкил кдпиш, иш юритиш тугри- сидаги меъёрий \ужжатларга мувофик, корхона, таш- килотларда ме\натни ташкил килиш, унга \ак, тулаш, ходимларни моддий ва маънавий рагбатлантириш Рес- публикамиздаги а\олининг ночор кдтламларини кучли ижтимоий химоялаш кабилар кдттик назорат к,илини- шини талаб цилади.

Аудит текширувининг мак;сади—ме^натни т у ф и , ил- мий ташкил кдлишни, иш вак^тидан унумли фойдала- нишни, товар (иш хизматлар) к^йматида ме\нат сар­фи сигимини пасайтиришга кдратилиши лозим.

Мехмат сарфи ва унга \ак, тулашни тафтиш к,илиш- нинг асосий вазифалари ме^нат сарфи т у ф и с и д а г и амалдаги конун ва доидаларга риоя килинишини, мех,- натни илмий ташкил этиш \амда унга хак, тулашнинг тизимлари асосида ме^нат ресурсларидан фойдаланиш- нинг самарадорлигини янада ошириш резервларини аник^аб топишдир. Бу вазифаларни бажариш учун ав- вало хужаликда ме\нат ресурсларидан фойдаланиш ре- жаларининг асослилиги, иш х,ак^ (ме^нат ^аци) ф он-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 206: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дининг илмий асосда турри ташкил этилиши, амалда- ги к,онун ва кридалар асосида ишлаб чикдрилган хамда белгиланган тартибда тасдикданган мех,натга \ак, тулаш тугрисидаги Низом ва ички тартиб цоидаларининг мав- жудлиги текширилади. Кейин ишларни нормалашти- риш, ходим ва ишчиларга тариф белгилаш, мехнатни ташкил кдпиш крй \олатда эканлиги урганилади, штат интизомига, тариф ставкаларига, маош хамда ба\о- ларга риоя кдлиниши, бажарилган ишлар \ажмининг реаллиги текширилади. Бунда минимал иш хакдга риоя Кдпишни куриш зарур.

Шундан кейин мехнат хак,и фондининг \акик,ий сарфланиши, унинг бажарилган ^ажмига мое келиши, мехнат унумдорлигини Устириш буйича топширик^шнг бажарилиши хамда ишчи ва хизматчилар билан олиб бориладиган \исоб-китобларнинг т$три юритилиши тафтиш кшшнади. Бунда ишчи ва хизматчиларнинг му- кофотланиши амалдаги Крнун ва Низомга мувофиц эканлиги ало\ида урганиб чикдгсиши зарур.

Тафтиш ишлари мехнат тугрисидаги хисобот маъ- лумотларининг учёт маълумотларига тугри келишини текшириш билан якунланади. Ходимлар сонининг тех­нология жараёнларига сон жихатидан т^ри , мос ке­лиши урганилади.

Мехнат ресурсларндан фойдаланишни хамда иш хаки фонди режалаштирилишннинг илмий асосга эга

эканлигнни текшириш

Мехнат ресурсларндан фойдаланиш ва иш хак,и (мех- нат хаки) фондини режалаштиришнинг илмий асосга эга эканлигини текшириш, режа кУрсаткичларининг ва мехнат унумдорлигини устиришнинг янги резерв- ларни аникдашга царатилган. Бундай текшириш хужа- лик ишлаб чик^риш, молия режаларининг тузилиши мобайнида ва бу режаларнинг бажарилишини жорий Хэмда хужжатли назорат давомида олиб бориш лозим. Бунда иш ва^ти фондидан тулик, фойдаланишга ишлаб чи^аришнинг механизацияланиш даражаси, мехнатни ташкил килишниг прогресив формаларининг к^лла- нилишига эътибор берган холда, хужаликда мехнат ре- сурсларидан фойдаланишнинг бир неча йиллик курсат- кичлари анализ кдпиниб курилади.

Бу анализ маълумотлари, илгор хужаликлар курсат- кичлари натижасида мехнат сарфи ва ишчи (колхоз-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 207: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

чи)ларнинг режада белгиланган сони курсаткичлари- нинг асослилигини аниклаш мумкин. Хужаликда ба- жарилиши мумкин булган ишлар хажмининг туфи режалаштирилиши алохида текширилиши зарур. Бунда ресурслардан рационал фойдаланишга, ишлаб чик,а- риш ва мехнат интизомини муста\камлашга имкон бе- радиган бригада, оила, ижара пудрати каби мехнатни ташкил кдиишнинг илгор шаклларининг кулланили- шига эътибор берилиши лозим.

Иш хаки (мехнат хаки) фондининг туфи режалаш- тирилганлигини аникнаш, ишлаб чикариш дастури, ишчилар сони, махсулот ишлаб чикдриш хажми ва мехнатга хак тулаш хакндаги Низом коидалари асоси- да хамда белгиланган нормативлардан туфи фойдала- нилганлиги текшириш йули билан амалга оширилади.

Мехнатни илмий асосда ташкил кдпиш формала- рининг жорий цилиниши ва фан-техника прогресси- нинг турмушга тадбик, этилиши мехнатга хак тулаш тизимини такомиллаштиришни талаб килади. Шунинг учун илгор жамоалар ва икгисодчиларнинг купчилиги ялпи даромаддан хак, т^лашни тавсия килмокдалар. Шу муносабат билан кишлок хУжалик корхоналарида, улар- нинг ишлаб чикдриш булинмаларида ялпи даромаддан мехнат хаки тулаш туфисида «Мехнатга хак; тулаш Ни- зоми»га узгаришлар киритмокдалар. Шуни эътиборга олиб назоратчилар мехнатга хак тулашни, ички хужа- лик Низомини, ушбу нуктаи назардан текширишлари керак, яъни 208-бетдаги жадвалдан фойдаланишни тав­сия киламиз.

Ушбу жадвал асосида кишлок хужалик корхонала­рида ялпи даромад ва унинг таркибида мехнат хаки фондининг салмопши хамда ходимларни модций кизик- тиришнинг ахволи тугрисида тУла фикр юритиш им- кониятини беради. Бундай шароитда мехнат хакининг усиш суръати юкори булишига эътибор берилиши ло­зим.

Белгиланган хак тУлат фонди махсулот ишлаб чи- Кариш хажми, талаб килинадиган мехнат нормаси хамда мос тариф ставкалари асосида, мехнат хаки коидала- рига к^ра узгармас нормаларда туланадиган куш и мча хакпарни хамда ижтимоий сугурта ажратмаларини Хисобга олган ходда режалаштирилади (кишлок хужа- лиги махсулотларининг таннархини режалаштириш, учётини юритиш ва аникдаш буйича ахволни урганиш лозим).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 208: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Нарнай туманилагн «Зарафшон» жамоа х^жалигида ялпи даромаддан мехнатга \ак, т^лаш

Режа Х.акщэхпа МехнатХДО1

И ш л аб чи кариш булинмалари экин- лар ёки чорва мол- ларининг турлари

к'Й2в5

£й

3 2 пул

— ма

тери

ал

сарф

и,

минг

су

м

ялпи

да

ром

ад,

минг

су

м

19..

— 19

.. йи

ллар

даги

ял

пи

даро

мад

да

мехн

ат

хаки

са

лмог

и

ялпи

м

а\су

лот,

ми

нг

сум

пул

— ма

тери

ал

сарф

и,

минг

сум

1

ялпи

да

ром

ад,

минг

су

м

реж

а,

минг

су

м

#1«И&$

Иш хаки фондининг ишлаб чикариш тармоклари ва х^жалик булинмалари б^йича тугри таксимланиши- ни алохида текшириш зарур. Тафтиш давомида хужа- ликда иш хакига нисбатан ишчиларнинг социал стра- хованиеси буйича ажратмалар нормаларининг тутри к^лланилишини текшириш лозим. Назоратчиларга х^жа- ликда белгиланган тартибда тасдикланган мехнатга \ак тулаш туррисидаги Низом ва ички мехнат интизоми коидаларининг мавжудлигини текшириш тавсия эти- ладики, бу хужжатлар мехнат ресурсларини ва иш хаки фондини т$три режалаштириш хамда улардан рацио- нал фойдаланиш катта ахамиятга эгадир. Мехнатга х&К тулаш Низоми асосида ишчи ва хизматчилар группа- лари учун иш хдкининг ишбай, вакгбай ёки аккорд системаси кулланилишииинг асослиги, иш бажариш нормаси ва нагрузка, ишчи-хизматчиларни мукофот- лаш коидалари, х$Ькаликдаги мавжуд штатлар текши- рилади .'

Текшириш давомида аникланган хато ва камчилик- лар тафтиш умумий далолатномаси ёки текшириш маъ- лумотномасининг мос булимларида кдйд этил ад и.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 209: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Ме^натни ташкил килиш, уни нормалаштириш х,амда метдеат му^офазаси буйича амалдаги цоидаларга риоя

килинишнни текшириш

Ме^нат ресурсларидан фойдаланиш самарадорли- гини оширишда, уни илмий асосда т^гри ташкил килиш ва нормалаштириш, ме^нат мухофази кридала- рига амал килиниши катта а^амиятга эга.

Кишлок, хужалиги ишлаб чикаришининг х,амма тар- мок,ларида ме\натнинг прогрессив форма ва методла- рининг кулланиши устидан узлуксиз равишда назорат олиб борилиши лозим. Бунда назоратчилар амалдаги фекомендациялар ва шу зонадаги илгор х^жаликлар тажрибалари асосида текширилаётган хужаликда ме\- натни ташкил кдлишнинг, ишлаб чикаришни бошцд- ришнинг структураси ва системасининг у ёки бу фор- малари кулланишининг мак,садга мувофик,пигини тек- ширадилар. Текширишда хужалик ^исобидаги бригада ва звенолар тузиш уларни жамоа пудратига утказиш, ижара пудратини бошцаришнинг цех структурасини, ицтисодий информацияларни цайта ишлашнинг меха- низациялашган системасини ва диспетчерлик хизма- тини жорий этиш каби ме^натни ташкил кддиш, уни бошцаришнинг илгор шакли \амда методларини к#ллаш учун мавжуд имкониятларни урганишга алохдда эъти- бор берилиши лозим.

Зарур холларда ало^ида иш турлари буйича ва авва- ло ба\орги экиш, экинларни парвариш килиш, \осил йигим-терим даврларида хужаликда иш вак^идан фой­даланиш даражаси урганилиши мумкин. Бунинг учун ме*нат сарфи ва унга \ак тулаш учёти \ужжатларини (ме\нат ва бажарилган ишларнинг учётга олиш вара- к,аларй, тракторчи-машинистнинг учёт варакаси, трак- торчининг й$щ вара^аси, юк машинасининг йул вара- Каси ва бошцалар) текшириш, ишга чикилишини ва иш кунининг давомлилигини назорат хронометражи- ни утказцщ усулларидан фойдаланилади. Текширишда прогул, ишга кечикиб келиш, ишдан эрта кетиш, ало- хдаа ишчилар гуру\парининг ме^нат таътилларининг асоссиз равишда узайтирилиши \оллари учраганда бу­нинг сабабларини ва хужалик томонидан бу камчи- ликларни тугатиш учун к^ндай чоралар ва тадбирлар курилганлигини аник^аш зарур.

Тафтиш давомида назоратчиларга х^жалккда ишчи- ларни ишга кабул килиш ва бушатиш операциялари-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 210: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

нинг т$три расмийлаштирилиши, табель учёти ва мех,- нат дафтарчаларининг т^Ьри юритилишини х,ам урга- ниш тавсия этилади.

Ме\натга х,ак, тулашнинг ишбай тизимида назорат- чилар хужаликда зонал намунавий нормалар асосида ишлаб чик^тлган асосли, реал бир нормада бажарила- диган иш *ажмларининг флланилишини текширади- лар. Зарур лолларда утган йилларда бу курсаткичлар- нинг \ак,ик,ий бажарилиши бухгалтерия учёти маълу- мотларидан (мех,нат ва бажарилган ишларнинг учёт ва- рак,аси, тракторчи-машинистнинг учёт варак,аси, на- рядлар ва бошкдлар) олиб урганилиши мумкин. Жорий текширишлар давомида назорат улчовлар утказилиб иш бажариш нормаларининг бажарилиш даражаси аникда- нади. Хужжатли тафтишда эса ме^нат сарфи ва унга \ак, т^лаш хужжатлари урганиб чикдпади, улар шу опера- цияларга боклик, б^лган бошк,а хужжатлар билан со- лиштирилиб текширилади. Тафтиш натижасида бажа­рилган ишларнинг ^ажмини ошириб ёзиш, нореал иш бажариш нормалари ва шулар асосида нот^гри \исоб- ланган иш суммалари назоратчилар ме\нат инти- зомини бузиш сифатида кайд кдпиниб, бу хатоларни тугатиш тугрисида х$Ькалик боыщарувининг таклифи киритилади.

Хужаликда ишчиларни ва алохдда иш турларини тарифларга ажратишнинг т^гри х^амда асосли равишда амалга оширилишини текшириш мос хужжатлар маъ- лумотлари асосида (аттестация комиссияси йигалиши- нинг к,арорн, иш нормалари туплами, шахсий карточ­ка тулов ведомостлари ва бошкдлар) хамда зарур шах- слардан с^раш натижасида ва улардан тушунтириш хат- лари олиш й^ли билан Утказилади. Бу текшириш учун ме\натни ташкиллаштириш ва нормалаштириш бюро- си, хужалик касаба уюшмаси кршидаги иш хак,и ва мехмат бригада кенгашининг протоколлари му^им маъ- лумот манбаи булиб \исобланади.

Хужаликда ме^натни му^офаза к,илиш ва техника хавфсизлигининг холатини текшириш \ам му^им а\а- миятга эга. К,ишлок х^жалиги корхоналарда х,озир х,ам техника хавфсизлигига риоя кдпмаслиги окибатида ишлаб чик,аришда шикастланиш хрллари мавжуд. Шу- нинг учун текшириш ишларида хужаликларда ме\нат- ни му\офаза к,илиш ва техника хавфсизлиги буйича зарур тадбирлар тизимининг ишлаб чикдлишига ало­хдда эътибор берилиши зарур. Бу тизимга ме^натни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 211: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

мухофаза килиш буйича махсус штатли ва жамоатчи- лик асосида гуру\лар ташкил килиш; бепул махсус кийим бериладиган ишчилар категориялари ва гурух- лари таркибини тасди^лаш, ишчилар билан техника хафсизлиги б^йича инсгруктажлар Утказиш; транспорт воситалари ва механизмларнинг хавфсизлигини таъ- минлаш учун уларга зарур мосламалар урнатилиши; техника хавфсизлиги бурчакларини ташкил килиш; ишчиларни ишлаб чикдриш санаторияси ва даволаш профилактикаси курикларидан утказиш ва бош^а тад- бирлар киради. Ишчиларнинг хавфсизлик шароитини таъминлашга царатилган бу тадбирларнинг бажарили- ши буйича ишлаб чикдриш жараёнида иш бошлани- шидан олдин, иш давомида ва иш тугагандан кейин хам узлуксиз равишда назорат олиб борилиши лозим. Бунда, хужаликда мехнат мухофазаси ва техника хавф- сизлигининг хэди^ий холатини, уни ташкил цилиш тартиби билан солиштириб куриш текширишнинг асо- сий усули хисобланади. Бу текширишлар натижасида аниеданган амалдаги мехнатни мухофаза цилиш ва тех­ника хавфсизлиги цоидаларининг бузилиш далиллари хар бир тури буйича умумлаштирилади ва зарур \о л - ларда тафтиш умумий далолатномасига илова сифати- да расмийлаштирилади.

Мехнатга хак, т^лаш низоми цоидаларига риоя вдлинипшни текшнриш

Мехнат сарфи ва унга ХЭК туланишини текшириш- да мехнатга хак тулаш Низоми кридалари асосида штат интизомига роя *илиш, тариф ставкалари, иш хд^и, расценка ва мукофотлаш тизимларининг т^гри к#лЛа- нишига алохида эътибор берилиши лозим. Бунинг на­тижасида мехнат сарфининг реаллиги ва унга хэк тула- нишининг т^рилиги, мехнат ресурсларидан фойдала- ниш самараси хамда мехнат интизомига риоя цилиш Холати урганилади.

Бунда олдиндан Утказиладиган назорат мухим рол Уйнайдики, бу назорат асосида мехнат сарфи ва унга ХЭК тулашдаги ортицча штат мавжудлиги ёки бошк£ турли цонун бузилиш холлари аницланиб, улар уз вак,- тида утказилади. Бунинг учун корхоналар ишчилар со- нини кис^ртириш билан ишлаб чи^ариш хажмини оширишга эришиш тутрисидаги талабга асосланган Холда алохида категория ва гурухлар буйича ишчилар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 212: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

сонини текшириш зарур. Ишчи ва хизматчилар сони ишлаб чикариш хажми асосида аникланади.

Жорий назоратда бажарилган ишларнинг реаллиги, тариф ставкалари, расценкалар, штат иш хаклари ва мукофот туловларининг три ли ги , \ак,иий штат бир- ликларининг тасдикданган бирликларга тугрикелиши ва улардан максадга мувофик равишда фойдаланиши текширилади. Бу текширишларни амалга оширишда мех- нат сарфи ва унга хак тулаш буйича бошлангич хуж- жатларни урганиш, уларни бир-бири билан солишти- риш ва технологик хариталар, тайёр ма\сулотлар учё- ти, уларни транспортировка килиш операциялари учун тузилган бошлангич хужжатлар билан солиштириб тек­шириш усуллари кулланилади.

Текшириш ишлари материалларини тахлил килиш, мехнатга ха к, тулашдаги барча камчилик ва крнун бу- зилишлари фактларини куйидаги йуналишлар буйича умумлаштириш имконини беради:

бажарилган ишлар хажмининг нотугри курсатили- ши (бошлангич хужжатларда курсатилган иш \ажмла- рини технологик харита, тайёр махсулотни кирим килиш хужжатлари билан солиштириб \амда хакикий бажарилган ишлар \ажмини назорат улчов килиш усу- лида аник/тнади);

мехнатни хисобга олиш хужжатларида курсатилган ишнинг микдори бажарилган нореал ишлар булиши мумкин, бу ишлар технологик харита, бошкд хужжат- лар, зарур шахслардан сураш хамда бажарилган иш- ларни текшириш билан аникпанади; бир марта хисоб- га олинган иш хажмининг хужжатларда кдйта акс эт- тирилиши (бир даврда тузилган мехнат хисоби хуж- жатларини солиштириш ва бажарилган ишларни нату­ра холида текшириш);

ишлаб чикариш нормаси, тариф ставкалари, иш Хаки ва расценкаларнинг нот$три кулланиши (бу курсат- кичларни ишлаб чикариш нормалари, тупламлари ва тарифларга ажратиш учун кулланмалар билан солиш­тириб куриш);

мехнат \исоби хужжатларининг нотугри таксировка килиниши (назорат таксировка асосида);

кУшимча хакларнинг нотугри кУлланилииш (иш хак,и \исоби буйича бошлангич хужжатларни мехнатга хаК тулаш Низоми коидалари асосида текшириб чикиш);

бошлангич хужжатлар суммаларининг нотугри жам- ланиши (назорат хисоблаш билан);

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 213: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ме*нат \исоби буйича ^ужжатларга бу ишларни ба- жаришда к^тнашмаган шахсларнинг кушилиши (бу хуж- жатларни бригада, звено, ишчилари руйхати билан со- лиштириш *амда зарур шахслардан сураш ва имзолар- ни текшириш);

ме\нат хисоби ^ужжатларига штат руйхатида курса- тилмаган штат кушиш (бу хужжатларни штат руйхати маълумотлари билан солиштириш);

бирор ходим томонидан хакикатда бажарилган иш- нинг штат буйича вазифасига тугри келмаслиги (бу ходим томонидан хаки кий бажарилган иш характери- ни урганиш);

бошка ташкилот таркиби руйхатида турувчи (бошка ташкилотда ишловчи) ходимларнинг шу ташкилотга Кабул килиниши (ме^натни х,исобга олиш хужжатла- рини кадрлар буйича маълумотлар билан солиштириш);

кушимча вазифада ишлаш туррисидаги конунчилик- нинг бузилиши (кУшимча вазифада ишловчиларнинг х^кикий расмийлаштирилиши шу т$^ридаги конунга солиштириб куриш билан аникланади);

жорий назорат давомида хужалик булинмаларидан кабул килинаётган бошлангоч \ужжатлар ва х,исоб-тулов ведомостлари ялпи текширишдан утказилса, мехнатга хак тулашдаги камчилик ва конун бузилиши холлари аникланиб, Уз вактида тузатилишига эришиш мумкин.

Хужжатли тафтишда хужаликда штат интизомига ва мехнатга \а к тулаш Низоми к°идаларига амал кили- ниши тулик текшириб чикилиши лозим.

Хужаликнинг бошкариш аппарати ходимларининг сонини, уларнинг иш хаки ва кушимча *а!у1арнинг берилишини текшириш катга а^амиятга эга.

Хисоб-тулов ведомостларини, иш вактининг хисобга олиш табелини, ходимларни ишга тайинлаш турриси- даги буйрукдарни текшириш билан штат интизоми- нинг сакданиши аникланади. Бунда кУшимча тузилган ведомостлар, шуб\а тугдирувчи имзоларга ало^ида эъти- бор берилиши керакки, бунда штат интизомининг бу­зилиши ва бошка суиистеъмол фактлари яширинган булиши мумкин.

Тариф ставкалари ва \исобланган иш \аки сумма- ларининг т\трилиги бошланрич ^ужжатларни текши­риш билан аникланади. Текшириш танлама усулда утка- зил ади. Хужалик ишлаб чикаришининг х,амма тармок,- лари ва ишлаб чикариш булинмалари ^амда му\им иш турлари буйича тафтиш килинаётган даврнинг \амма

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 214: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ойлари буйича танлама текшириш утказилиши лозим. Агарда танланма текшириш давомида к,онун бузилиши ва бошка фактлар учраса, бошланрич ^ужжатлар тулик, текширишдан утказилади.

Ме\нат сарфи ва унга \ак тулаш буйича ишлатила- диган бошлангич хужжатларни текшириш уларда акс этгирилган ишларнинг реаллигини, иш хажмларининг бажарилиш муддати ва бажарувчи шахсларнинг тугри курсатилиши, иш бажариш нормаси, расценкаларнинг Кулланилишини ва ^исобланган иш \аки (к^шимча ва устама хдк^ар билан) суммасининг туррилигини аник- лашга каратилгандир. Бу хужжатлар маълумотларини текшириш билан биргаликда улар, бошка хужжатлар (ме^натга \ак, тулаш Низоми, иш бажариш нормалари туплами, тайёр маадлотларни кдбул цилиш ^ужжат- лари ва бошк,алар) билан Узаро солиштирилади. Шуб- \али операциялар аницланганда зарур шахслардан сураш, бажарилган ишларни назорат (Улчов) килиш билан бу операциялар кУшимча равишда урганилади.

Мукофот туловларининг туррилигини текширишда бу мукофотларни бериш аввало, хужаликнинг иш хдки туррисидаги Низомга ва мукофотлаш коидалари наму- навий Низомига киритилганлигини текшириш лозим. Режа топширикпарининг бажарилганлиги ва хужалик мусобакаси натижалари учун моддий рагбатлантириш фондларидан бериладиган мукофотлаш операциялари- ни назорат килишда бу фондлар ва туловлар \акидаги намунавий Низом коидалари асосида мукофотлаш шартлари \амда мукофот суммаларининг хджмларини белгилашнинг тугрилиги текширилади. Бунда корхона- да мусобакани ташкил килиш ва мукофотлаш Низо- мининг шартларига тавдосланади.

Мукофотлаш туррисидаги Низомни ишлаб чикишда бу Низом лойи^асини му\окама килиш ва тасдик^аш тартибининг сакланишини алохдда текшириш зарур. Бунинг учун ишлаб чицариш кенгашлари, хужалик маъ- мурияти, касаба уюшмасн кошидаги иш хдци буйича комиссия кенгашлари материаллари урганиб чицилади.

Кишлок; хужалик корхоналари ишчиларининг иш ^аки туррисидаги намунавий Низомига асосан хужа­ликнинг узида ишлаб чицилган мукофотлаш кУрсат- кичлари буйича бериладиган мукофот суммалари беш ойлик иш хдкндан, к^рик, туман хужаликларида эса олти ойлик иш \акидан ошмаслиги (ма^сулот учун туланадиган ХЭК ва к^шимча \аклар билан бирга), бир

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 215: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ишчига йил давомида бериладиган жами мукофот сум- маси эса (алохида махсулот турлари учун мукофот ва КУшимча хаклар билан) махсулот учун расценкалар буйича хисобланган йиллик иш хаки суммасидан ошиб кетмаслиги зарур.

Хак,ик,ий туланган мукофот суммаларини текши- ришда бу мукофотлаш учун буйрук ёки жамоа хужалиги бошкарувининг к,арори борлиги, бу мукофотлаш хужа- ликнинг иш хаки тугрисидаги Низоми асосида амалга оширилганлиги аникданади. Кейин эса бу мукофотлаш- нинг белгиланган тартиб ва цоидаларининг сакланиши урганиб чикдлади. Бунинг учун бухгалтерия учёти маъ- лумотлари, ички хужалик булинмалари рахбарларининг билдиргилари, икгисодий та\лил бюроси кенгашининг материаллари текшириб курилиши лозим.

Тафтиш натижасида аникданган бажарилган ишлар хажмига кушиб ёзиш, расценкалар, тариф ставкала- рининг нотуфи кУлланиши, асоссиз берилган муко­фот ва бошца тартибда нотугри хисобланган иш хаки (мехнат хаки) суммаларига мос бошлангич хУ^жат- ларни ва аникланган кушиб ёзишлар хажми курсатил- ган холда махсус ведомостлар тузилади.

Технологик хариталар буйича аникланган иш хаки фондн мнкдорига риоя цишшни текшириш. Ишлаб-чи- Кариш дастурини бажариш учун хар бир хужалик иш- лаб чикариш режасида маълум ишлаб чикариш хажми асосида иш хаки фондини режалаштиради. Ишлаб чи­кариш дастурини бажариш давомида мана шу режа- лаштирилган иш хаки фонди микдорига риоя килини- шини таъминлаш, унинг сарфланиши устидан жорий ва хужжатли назорат олиб бориш билан амалга оши- рилади.

Жорий назорат давомида хужаликда мехнатга хак тулаш туррисидаги Низом коидаларига амал килиниш- ни тизимли равишда- текшириб туриш лозимки, бунда иш хаки учун ортикча туловлар содир булишига йул Куймаслик керак. Бунинг учун йил давомида иш хаки фондидан фойдаланиши текшириб борилиши, аввалги ойларда йул кУйилган ортикча сарфлар йилнинг ке- йинги даврларида тежалган маблашар хисобига копла- ниб борилиши лозим. Йил давомида иш хакининг ор­тикча сарфланишига мехнатга хак тулаш тугрисидаги Низом коидаларининг ва штат интизомининг бузили- ши хамда ишлаб чикариш режасида белгиланмаган иш- ларнинг бажарилиши сабаб булиши мумкин. Бундай

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 216: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

холларда иш хаки фондининг ортикча сарфланиши са- бабларини оператив равишда аниклаш хамда хато кам- чиликларни ишлаб чикариш дастурини бажариш даво- мида тузатиб бориш зарур. Бу ишга назоратнинг барча штатли ва жамоатчилик органлари, бухгалтерия хо- димлари кенг жалб килиниши керак.

Иш хаки фондига риоя кдлинишини хужжатлар асо- сида текшириш, ^ак.ик.ий ишлатилган иш \ак,и сумма- сининг фондда белгиланган микдорига тугри келиши- ни аниклашга каратилган. Бунинг учун аввало фонд га алохида туловлар киритилишининг т>трилигини тек­шириш билан (иш ^аки фонди таркибини хисоблаш коидалари асосида) иш хаки фондининг хаки кий хаж- мини аниклаб олиш зарур.

Махсус манбалар хисобидан мехнат сарфи учун тулан- ган у ёки бу туловларнинг иш хаки фондига олиб бори- лишини алохида куриб чикиш зарурки, бунинг учун «Мехнатга хак тулаш буйича хисоб-китоблар» бош счёт ёзувлар диктат билан текшириб чикилади.

Иш хакининг фонддагига нисбатан ортикча сарф­ланиши ёки икгисод суммасининг реал микдорини аниклаш учун фонд таркибига нотугри кушилган сум- малар ажратиб ташланиши лозим. Шу билан биргалик- да назоратчилар ишлаб чикэрищда мехнат унумдорли- гининг мехнатга хак тулашга нисбатан тезрок Усиш конунига асосланган холла, хужаликда мехнат унум- дорлигининг усиши даражаси билан уртача иш ХЭКИ усиши уртасидаги нисбатни урганиб чикишлари керак.

Корхонада мехнат хаки хнсоботлари ва иш хаки хисоб- китобларининг натижаларини таккослаш

Ишчи ва хизматчилар билан амалга ошириладиган Хисоб-китобларнинг туррилигини текшириш мехнат сар­фи ва унга хак туланишини назорат ва тафтиш килиш- нинг мухим вазифаси булиб хисобланади.

Мехнатга хэк тулаш операциялари республика ме- нат хэкидаги конунчилик асослари хамда бу асосда Кабул килинган конУнлар кодекси, корхоналар (бир- лашмалар) тУфисидаги конун, корхона устави, хужа- ликнинг мехнатга хак тулаш тугрисидаги Низоми ва хужалик касаба уюшмаси кумитаси билан корхона маъ- мурияти тузган жамоа шартномаси хуяокатлари асоси­да олиб борилади.

Мехнатга хак туланишида амаддаги конунларга риоя

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 217: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

килинишини таъминлашга, бу \исоб-китоблар усти- дан хэмма боскичларда, уларнинг пайдо булишидан то тугалланишига кддар тизимли равишда назорат олиб бориш билан эришилади. Бунинг учун аввало амалдаги к,онун ва Низом к;оидаларига асосан иш хаки буйича хисоб-китобларга тааллуцпи булган барча норматив \уж- жатлар ишлаб чикдлиши лозим (жамоа шартномаси, хужалик ички тартиб-кридалар и, ме\натга хак. тулаш тугрисида Низом, штатлар руйхати, иш бажариш нор- маси, ишлаб чикариш булинмаларининг жамоа ва оила пудратига ишлаш шартли курсаткичлари, ички хужа­лик буйича мукофотлаш шартлари, тарификация ва аттестация утказиш тизими).

Хужаликда алохдда шахсларнинг ишга кабул кили- ниши, уларнинг маълум вазифаларга тайинланиши, бошкд ишга кучирилиши ва ишдан бушатилишида амалдаги коидаларга риоя килиниши, ишбай ва вак,т- бай хак туланадиган ишларнинг аник, чегараланиши, ишчиларнинг иш шароиги ва режими билан уз вакси­ла таништирилиши (иш хаки буйича хисоб-китоблар- нинг тугри амалга оширилиши учун) зарурий шартлар Хисобланади. Бу масалаларга иш хаки буйича хисоб- китоб муносабатлари юзага келмасдан туриб эътибор берилиши зарур. Бунинг учун олдиндан бу норматив хужжатларнинг хужаликда мавжудлиги, уларнинг турри ишлаб чикилганлиги, ишчиларни ишга кдбул килиш, бошка ишга к;абул кдлиш, бошка ишга утказиш ва ишдан бушатишда амалдаги коидаларга риоя к,илини- шини, мехнатни ташкиллаштириш ва нормалаштириш, унинг учёт юритилишини текшириш лозим.

Иш хаки хисоб-китобларининг тугри юритилиши­ни таъминлашда айникса, жорий назоратнинг таъсири кучлидир. Бу назоратнинг утказилиш даври хисоб-ки- тоб операцияларининг содир булиш пайтига тугри кел- гани учун хам у аникданган камчиликларни оператив равишда тузатиш имконини беради. Жорий назоратда мехнат хисоби буйича юритиладиган бошлангич хуж- жатлар маълумотларини бу хужжатларда акс эттирил- ган ишларнинг реал бажарилганлигини ва иш хажми- нинг тугри курсатилганлигини аниклаш мумкин. Хужа­ликда хужжатлар оборотининг тугри ташкил этилиши ишчи ва хизматчилар билан хисоб-китобларнинг уз вакгида амалга оширилиши жорий назоратнинг сама- радорлигини оширишга имкон беради.

Хужжатли тафтишда асосан «Мехнат хаки буйича

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 218: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

хисоб-китоблар» бош счёти маълумотларидан фойда- ланилади. Биринчи навбатда ишчилар шахсий счётлари ва бош счёт буйича балансда тафтиш утказиш даврига- ча булган к;олдик, суммаларининг мос келишини тек- шириш лозим. Бу \исоб-тулов ведомостларидаги \ар бир ишчи фамилиясини белгилаб чик^иб (ведомостдаги мавжуд фамилиялар олдин хужалик ишчилари руйхати билан солиштириб курилиши зарур) ведомостнинг \ар бир варага буйича жами суммаларни чикдриш билан аникланади. Текширишда фар к, аникданса, унинг са- бабларини топиш керак. Кейин ишчиларнинг шахсий счётлари ёзувларини урганиш ва бу маълумотларни тулов ведомостлари билан солиштириб куриш йули би­лан ме\натга \ак, тулаш буйича кдрздорлик суммалари­нинг ^аракати текширилади.

Хужжатли назорат давомида мехмат \ак,и суммала­рининг т^три ^исобланиши, улариннг уз вацтида тула- нишини \амда \исобот даври охирига булган карз сум­маларининг реаллиги аникланиши лозим. Иш хдк^ сум­маларининг туф и \исобланиши бошлангич хужжатлар, штат руйхати, хужалик ишчилари таркиби буйича буй- рукдарни дикдат билан урганиб чик,иш асосида аник,- ланади. Бунда ведомостдаги фамилияларнинг реалли- гига ало^ида эътибор бериш керак. Бунинг учун ведомостларни ишчилар руйхати билан солиштириб тек- шириш тавсия этил ад и. Бир давр учун тузилган бир неча ведомостда битга ишчи фамилиясининг к,айта уч- рамаслигига ало^ида а^амият бериш зарур. Пудрат усу- лида ишловчи жамоаларнинг иш \ак«и буйича ^исоб- китобларининг тугрилигж х,ак^к,ий ^исобланган иш \ак,и суммалари, бу жамоалар фаолиятининг якуний натижаларига кура туланиши лозим булган суммага солиштириб куриш билан аникланади.

Ишчиларга \исобланган иш *ак,и туланишининг ре­аллиги ва уз вак^ида амалга оширилишига эътибор бериш зарур. Бунинг учун бош счётнинг дебет томони- даги ёзувлар ва тулов ведомостлари диктат билан тек- шириб чи^илади. Бунда ведомостларда курсатилган шахсларнинг ва улар имзоларининг реаллиги, \ужжат- нинг хацик;ийлиги ва тугри текшириб курилади. Бош счётнинг «Депонентлар билан \исоб-китоблар» субсчё- тида юритилаётган щ ) бир депонент суммаларини тек­шириб куриш зарур. Бунда талаб цилинмаган иш х1ак1и суммаларининг депонент счётларига утказилишини тугри амалга ошириш, депонентларнинг реаллиги ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 219: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

депонент суммаларининг харакати урганилади. Бу тек- ширишни утказиш учун депонентлар билан \исоб-ки- тоблар дафтари ва депонентларга утказилган иш \аки суммаларини бериш учун тузилган хазина чицим ор- дерлари маълумотномалардан фойдаланилади. Амали- ётда купинча кдпбаки равишда иш *аци ^исоблаш би­лан нореал депонетларни юзага келтириш ва депонент­лар учун халбаки имзолар чекиш билан бу суммаларни Узлаштириш фактлари учрайди.

Ме*нат сарфи ва унга *а* туланишини текшириш ме^нат буйича бухгалтерия ва статистик \исоботлари- нинг турри тузилиши, хисобот’маълумотларининг амал- даги инструкция ва курсатмаларига \амда жорий бух­галтерия учёти маълумотларига мос келишини текши­риш билан тугалланади. Бу хужжатлар орасида аник,- ланган фарк^арга махсус ведомост тузилиб, тафтиш умумий далолатномасига илова килинади.

Корхоналар ишлаб чи^ариш фаолиятини аудит текшириш

Узбекистан Республикасида туб икгисодий исло- \отлар ва хужалик субъектларини ташкил кдпиш, иш юритиш конуний базалари ишлаб чикдлиб, чет эл ин- весторлари томонидан ишлаб чик,аришга сармоялар ки- риб келишига кенг имкониятлар яратилмокда. Бу бо- рада бухгалтерия \исобидаги, халцаро бухгалтерия хисо- бига интеграциялаш жараёни кенг куламда амалга оши- рилаётганлигини ало\ида \исобга олиш зарур. Бунда «Ма\сулот иш ва хизматларини ишлаб чи^ариш, со- тиш харажатлар таркиби \амда молиявий натижалар- нинг шаклланиш тартиби тУфисида*ги Низомга муво- фик хужалик субъектларининг: а) асосий фаолияти; б) давр харажат ва даромаолари; в) молиявий фаоли- ят; г) фавкулодда фаолиятлар буйича аудит текширу- вини режалаштириш мак,садга мувофик булади.

Ишлаб чицариш фаолиятини текшириш ва назоратчиларнинг вазифалари

Корхонада асосий ва оборот маблагларининг хужа­лик операциялари ичида ишлаб чидариш жараёни асо­сий уринни эгаллайди. Чунки бу жараёнда ма^сулотлар ишлаб чикдрилади, бошцача айтганда, янги к^ймат яратилади. Ишлаб чик^риш фаолияти к^шлок, хужалик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 220: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

корхоналарида кишлок хужалик, саноат ва ёрдамчи ишлаб чикаришларни, иш бажарувчи *амда хизмат курсатувчи ишлаб чикариш бупинмалари ишлаб чика- риш жараёнларини, яъни тайёр ма\сулотни ишлаб чи- каришни уз ичига олади. Ишлаб чикариш жараёнини назорат ва тафтиш кдлишда назоратчилар олдида мах- сулот ишлаб чикариш режаларининг асосли эканлиги- ни, корхонада ва ишлаб чикариш булинмаларида мав- жуд ресурслардан ишлаб чикариш программасини ба- жаришда фойдаланишни та\лил килиш, келгусида киш- лок хужалик ма^сулотларини купайтириш буйича ре- зервларни топиш вазифалари туради.

Назорат ва тафтишни амалга оширишда агротехни­ка, зооветенария, техник-инженерлик тадбирларининг Уз вакгида амалга оширилиши, уларнинг экинлар х,осил- дорлигини ва чорва моллари махсулдорлигини оши- риш, корхонада барча ишлаб чикариш кувватидан тула фойдаланишга кэратилганлиги чукур Урганилади. Шу бшГан бирга текшириш давомида технологик жараёнга кдндай риоя килинаётганлигини, \ар бир гектар ердан, Кар бир бош молдан ва бошкэ ишлаб чикариш кувват- ларидан кандай килиб фойдаланилгани текширилади. К.ИШЛОК хужалик корхоналарида назорат ва тафтишни Куйидаги тартибда амалга ошириш тавсия килинади.

Аввало ас ос ий ишлаб чикариш хисобланган тармок- лар, усимликчилик, чорвачилик ма\сулотлари ишлаб чикариш режаларининг асосли эканлигини, режалар- нинг реаллигини тузишда х,исобга олинмаган кишлок хужалик махсулотларини купайтириш резервларини тек­шириш лозим. Шулардан сунг мавжуд ер майдонларини текшириш лозим. Кейин эса мавжуд ер майдонларидан, чорва молларидан фойдаланишнинг ахволи, йул куйи- лаётган \ар хил йУкотувлар ва улардан кутулиш чорала- рини куриш текширилади. Сунгра усимликчилик ва чор­вачилик ишлаб чикариш дастурининг бажарилишини таъминлашда агротехника, зооветенария коида ва та- лабларига риоя килинаётганлиги назорат килинади. Тек­шириш ва тафтиш жараёнида экиш режаларининг ба- жарилиши, уларнинг хосилдорлиги, чорва моллари зо- тининг яхшиланиши, махсулдорлигининг ошиши, ма\- сулот чикариш ва таннархи урганилади. Шундан сунг саноат ишлаб чикариши корхоналарининг барпо кили- ниши, корхонани тузишда мавжуд конунларга риоя килиниши, икгисодий жихдгдан уларнинг максадга му- вофикдиги, айрим холла ) ар бир ма\сулот ишлаб чика-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 221: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

риш дастурининг бажарилиши текширилади. Ёрдамчи ва хизмат к^рсатувчи ишлаб чикариш булинмалари фа- олияти ^ам худди шундай тартибда ?рганилади.

Ишлаб чикариш дастурининг бажарилишида смета режимига риоя килиш масалалари алохдда к^рилади Корхонада ички хужалик \исоби ва мусобакани таш- кил килиш, шартнома мажбуриятларининг бажарили­ши текширилади. Текшириш жараёнида икгисодий ана­лиз методларидан фойдаланиш бу ишга иктисодий тар- мок мутахассисларини жалб килиш мухим ахамиятга эгадир.

Асосий тармоклар ишлаб чикаришини режалаштириш ва уларнннг ишларини урганиш

Бу тармокларни режалаштириш негизида асосий тармокларнинг, жумладан, усимлик ва чорвачилик махсулотларини к^пайтириш учун ер унумдорлигини чорва молларининг махсулдорлигини ошириш ётади! Усимлик ва чорвачилик махсулотларининг к^пайиши- да кУшимча ер майдонларининг ишга солиниши, чорва молларининг обороти, шунингдек, экин майдонлари ва чорва молларининг оборот структураси, хосилдор- лик, махсулдорлик к^рсаткичларининг аникланиши мухим роль уйнайди. Усимлик сохасидаги режалашти­риш текширилганда аввало хужалик буйича экин май- дони структурасининг корхона ишлаб чикариш дасту- рига мос келиши к^рилади. Шу билан бирга экинлар хосшиюрлиги режанинг тутри белгиланиши текшири­лади. Экинлар хосилдорлик режасини белгилашда, аг- рар икгисодчиларнинг тавсиясига к^ра, Утган беш йил- нинг Уртача хосиддорлиги олиниб, жорий йидда тех­ника прогресси, илгор тажриба ва дехкончиликнинг прогрессив методлари жорий килиниши, органик хам минерал угатлар ва бошха ишлаб чикариш воситала- ри билан таъминланиши хисобланган холда белгила- над и.

Шундан кейин дехкончилик ишлаб чикариш жараё- ни чу кур икгисодий та\лил методи асоси билан таф- тиш килинади. Бунда аввало, мавжуд ресурслардан, яъни асосан ердан ва сувдан фойдаланиш масалалари- га эътибор берилади. Тафтиш ишлаб чикариш дастури­нинг бажарилишини тахлил килишдан бошланади. Сунгра хосилдорлик режаларининг бажарилиши урга- нилади. Хосилдорлик режаларининг бажарилишида ав-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 222: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

вало хужаликда к^шлок, хужалик экинлари буйича аг­ротехник операцияларнинг иш режаси ва унинг бажа- рилиши та\лил кдяинади. Тафтиш учун ишлаб чикр- риш булинмаларининг ишлаб чикдриш топширикда- ри бухгалтерия учётида № 20/1 бош счётининг «Усим- ликчилик» субсчёта буйича очилган аналитик счетлар юритиладиган журнал-ордер, N9 10/3, йиллик ва жо- рий \исобот, оператив-техника учёти маълумотлари, шунингдек, корхона агрономларининг иш режалари ва ицтисодий та\лил бюросининг хулосалари кабилар \исобланади.

Усимликчилик ишлаб чицариш жараенини назорат ва тафтиш к,илиш \ар бир экин, ихтисослашган ишлаб чи^ариш булинмалари буйича амалга оширилади.

Текширишда бу масалалардан кейин ишчи кучи, асосий воситалардан, масалан, янги узлаштирилган ер- лар булса лойихд цувватидан фойдаланишнинг а^воли урганилади. Бунда ишлаб чицдриш харажатларини мод- далар буйича урганиш му\имдир. Кдпинган сарфлар технологик иш жараёнлари билан к^шиб урганилса, максадга мувофик, булади. Шундай килиб, ишлаб чи- кдрилаётган мздсулотларнинг тУла таннархи урганила­ди Бундай та\лилни ишлаб чикдриш булинмалари ва экин тармо^пари буйича Урганиш яхши натижа беради. Ма\сулот таннархининг арзон булиши ^осилдорлик- нинг салмогига, экин нави ва сортига, \осил пишиб етилгандан сунг уз вактида тула кирим килинишига борлиц. Шунинг учун асосий манба булувчи харажат ^ужжатлари билан ма^сулотни кирим цилиш хужжат- лари, ишлаб чикариш булинмасидаги дастлабки учёт регистрларининг турри юритилишини текшириш ло- зим. Ишлаб чикдриш жараёнини тафтиш кдлишда ме\- нат унумдорлигининг усишини та\лил цилиш керак. Бунинг учун ишларнинг механизациялаштириш дара- жаси Урганилади. Хар бир ишнинг механизациялаш да- ражасини урганиш, биринчидан, жуда куп ишга со- линмай ётган резервларни очиб берса, иккинчидан, ишлаб чикдриш жараёнида энг фаол, \ал кдгсувчи ишчи кучидан фойдаланишни урганишни так,озо цилади. Бу масалаларни ме\натни илмий ташкил кдлиш, )^р бир жамоанинг, унга бирлашган аъзосининг ме)^нат к,оби- лиятини ишга солиниш даражаси билан боглаб Урга­ниш мацсадга мувофикдир. Тафтиш ва назорат нати- жалари умумлаштирилиб, тафтишнинг орапиц ва уму- мий далолатномаларида курсатилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 223: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Усимликчилик ишлаб чикариш жараёнини тафтиш Кил и шла куйидаги шакл тавсия к,илинади:

Оадарё туманидаги «Д е\бед» жамоа хужалигн пахта *оснлдорлнгига таъснр кнлувчи операцняларнннг

таъснрннм аницлаш расчётн

Агротехниктадбирлар

АгротехникмудаатлардаУтказилган

Агротехник муддатлари

кечиктирилган' майд

Муддатидаутказилма-

ганлигиучун

\осилдор-лик

май-дон,

га

ф С И Л -дор-лик,ц/га

ялпи*ОСИЛ,

т

май-дон,

га

ЧОСИЛ-дор-лик,и/га

ЯЛПИ\О С И Л ,

т

кам,т

сум­ма*си

1. Шудгорлаш2. Пахтани экиш3. Пахтани яганалаш4. 1 -суториш ва \оказолар

Тафтишчи-бухгалтер Бош бухгалтер И^гисодчи АгрономИшлаб чи^ариш булими бошлига

Чорвачилик махсулотлари ишлаб чидериш режаси- нинг реал ва асосли эканлиги текширилганда чорва молларининг бош сони, пода обороти режалари, зоове- тенария кридалари, хужаликдаги ем-хашак базасининг мустахкамланиши хисобга олинади. С$пнгра режалашти- ришда махсулдорлик режа га к,ай даражада эътибор бе- рилганлиги ^рганилади. Аввало камида угган уч йил давомида молларнинг ма\суддорлиги, кейин эса пода оборотидаги махсулдор хайвонларнинг купайиши, улар- нинг келиш манбалари текширилади. Олинган матери- аллар режадаги махсулдорлик, махсулот ишлаб чица- риш дастурида курсатилган маълумотларга так,к,ослана- ди. Бу ишлар бажарилгандан с$нг тафтишнинг йунали- ши ишлаб чик^риш жараёнини текширишга утказилади. Бундай асосий эътибор чорвачилик ишларининг меха- низациялаш даражасининг холатига кдратилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 224: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Окдаре туманила n i «Дацбед* жамоа х^жялигннннг *орамолчнлвкда асосий пода молларини са^лаш

ншларининг механизашшланиш даражаси, унинг мехнат унумдорлягн яа махсулот таннархига таъсвря т^трисила

Ишлар-нингноми

Улчовбир-лиги

Жамибажари-ладиганишлар-

микдори

Механизм- пар ёрда ми-

да бажа- риладиган

ишлар

Уртача ишлайди- ган ходим \исобига махсулот

ишлаб

Бирцентнер

махсулот-нинг

таннархи

миц-дори фоиз

чи^эрила-ди режа с.т.

1. Озукэни етказиб бериш2. Сув билан таъминлаш3. Сутсогиб олиш4. Молхоналарни тозалаш ва \оказо

бош

бош

бош

.

Бухгалтер-тафтишчи Бош бухгалтер Чорва бухгалтери ЗоотехникИшлаб чикдриш булими бошлиш

К^шлок х^жалиги ва саноатнинг интеграцияси циш- лок хужалик ма^сулотларининг \ар хил исрофгарчили- гини йУкотиш ва ишнинг масъулиятини \исобга олиб, ме\нат ресурсларидан унумли фойдаланиш ма^садида тузилади. Барпо этилган саноат корхоналари фаолия-

* ти, корхона ихтисослашган к^шлок хужалик ишлаб чикдоиш билан уйрунлашуви нукгаи назаридан чуцур урганилади. Саноат корхоналари фаолияти тафтиш килинганда фондлар c h f h m h , фондларнинг кайтими жуда чукур режа ва базис даврига солиштирилиб ик^ги- содий анализлар асосида курилади.

Ишлаб чицариш жараёнида ишлаб чикдрилаетган ма^сулот бирлигига сарфланаётган хом ашё ёкилги электр энергияси \амда илмий асосланган нормаларга такдосланиб курилади. Аиник,са, саноат корхоналарида тайёр ма\сулот чи^ими, масалан, кайта ишлаш нати- жасида пахта толасининг чиклми текширилади. Биринчи сорт хом ашё пахтадан нормага асосан 95 фоиз бирин­чи сорт пахта толаси, 5 фоизга иккинчи сорт тола чикишига й?л куйилиши мумкин, агарда иккинчи сорт тола 5 фоиздан ошиб кетса, бу хом ашё сортлашда ёки

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 225: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

саноат ишлаб чик,ариш технологияси бузилганилиги- дан далолат беради.

Тафтиш натижасида ишлаб чикдриш ва товар ма\- сулотини етказиб бериш *амда саноат корхонасининг ишлаб чик,ариш кувватидан фойдаланиш иктисодий анализ кдлиниб, режа ва базис даврининг маълумот- ларига такдослаб хурилади. Натижа буйича ма\сулот таннархи, товар ма^сулотнинг бир сумига харажат, ни- х,оят ишлаб чикррилган ма\сулотларининг сотилиши ундан олинадиган молиявий натижалар, рентабеллик даражаси чукур урганилади.

Назоратчилар томонидан ёрдамчи ишлаб чицариш ва бошка хужапиклар фаолияти чуцур тафтиш килина- ди. Чунки ёрдамчи корхоналарнинг фаолияти асосий ишлаб чик,ариш жараёнининг самарадорлигига катга таъсир курсатади.

Ремонт устахонаси фаолиятида капитал ва жорий ремонтлар сони текширилгач, бу ремонтларнинг тан­нархи давлат томонидан белгиланган ба\ога нисбатан урганилади. Шу каби устахона фаолиятида трактор ва кишлок хужалик машиналар техника кдровига риоя к,илиниши, уларга кетаётган харажатлар текширилади. Автотранспорт фаолияти тафтиш кдпинганда, хужа- ликдаги мавжуд машина ускуналар сони ишлаган ма­шина кунларига такдосланади. Умумий босиб утилган йул билан, юк билан босилган йул солиштирилади, 10 т/км таннархининг режа ва ^акиц^йси так^ослана- ди. Ташилган юк микдори билан мавжуд кувват буйича ташиладиган юклар солиштирилади.

Трактор парки буйича эса трактор кувватидан фой­даланиш текширилади, аввал \ар бир шартли трактор- га бажарилган эталон гектар ва уларнинг таннархи тах,- лил килинади. Сунгра ёкилги ва мойлаш материалла- ридан тежамли фойдаланишнинг ах,воли, энг му^ими трактор паркининг к,шшок, хужалик ишларининг агро- техника муддатларида бажарилишига к,ушаётган х.исса- си чукур урганилади.

Ёрдамчи ишлаб чик^ришлар ва хизмат курсатувчи корхоналар фаолиятини тафтиш «Ёрдамчи ишлаб чи- к;ариш корхоналар харажати» ва «Хизмат килувчи иш­лаб чикрришлар ва хужаликлар» бош счётларининг маъ- лумотларидан манба сифатида фойдаланилади.

Умумишлаб чик,ариш ва давр харажатлари тафти- шида асосий эътибор йилдан-йилга бу чик^мларнинг камайиб бориш йуналишига царатилган булиши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 226: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Тафтиш пайтида смета б^йича чик,имлар, хак^к^й чи- к^мларга такдосланади. Тафтиш бу харажатларни ка- майтириш юзасидан фойдаланилмаётган резервларни курсатиш, та^гсил кд/шш билан якунланади.

Корхонада ички хужалик хисоби низомига риоя кдпинишини текшириш

Хар бир кишлок, хужалик корхонасида ишлаб чи- кдриш булинмасининг иш фаолиятини ик^исодий жи- хатдан ба^олаш ва ички хужалик хисобини жорий кдлиш учун технологик карта \амда ички хужалик хисоби Низоми ишлаб чикдлади. Низомга мувофик, корхона маъмурияти билан ишлаб чи^ариш булин- маси уртасидаги ик,тисодий муносабатлар юридик жи^атдан тартибга солинади. Низомда ишлаб чик,а- риладиган ма\сулот микдори, уни ишлаб чикрриш за- рур харажатлар лимита белгиланади, олинаётган ма*- сулотлар к^ймати курсатилади. Агарда лимитда курса- тилган суммадан ортик, маблаг сарфласа, ушланади- ган сумма процент \исобида ёки тула ушланиши курсатилади.

Назоратчилар ички хужалик \исобини тафтиш цил- ганларида аввало технологик хаританинг ишлаб чица- риш булинмаси жой шароитига нисбатан т>три тузил- ганлигининг асосли эканлигини текширади. Шунинг- дек, ишлаб чик^риш булинмасининг технологик жара- ёнга ва харажатлар лимитига к,ай тартибда риоя кдгси- наётганлиги урганилади.

Текширишда жамоа, ижара пудратининг кенг жо­рий килиниши, унинг иктисодий натижалари \ам к^здан кечирилади. Шундан кейин \ар бир ишлаб чи- крриш булинмасининг и^тисодий натижалари буйича, уларга к^шимча мех,нат х;ак 1 .\исоблаш, уларнинг кор­хона \акидаги к,онунида курсатилганидек, норматив далолатномаларга таккрсланиб текширилади. Ишлаб чи- ‘крриш булинмаларининг ик,тисодий к$фсаткичлари ил- гор хужаликнинг умумий натижаларига такдосланиб, фойдаланилмаётган резервлар очиб ташланади.

Ишлаб чикрриш б^линмалари иш фаолиятини таф­тиш килиш манбалари сифатида «Асосий ишлаб чикд- ришлар сарфи» бош счётида *ар бир экин ва ишлаб чикариш булинмаси учун очилган аналитик счётлари- нинг бошлангич учёт маълумотларидан, шунингдек, технологик харита курсаткичларидан фойдаланилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 227: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Натижалар тафтиш далолатномаснда ва текшириш маъ- лумотномасида умумлаштирилиб курсатилади. Зарур лол­ларда айрим ишлаб чицариш булинмаларига оралик далоланомалари тузилади, бу далолатномаларининг кис- кдча мазмуни умумий тафтиш далолатномаснда курса- тилади.

МАХСУЛОТЛАРНИ, ХИЗМАТ ВА БАЖАРИЛГАН ИШЛАРНИ РЕАЛИЗАЦИЯ ^ИЛИШНИ АУДИТ

ТЕКШИРУВИ

Махсулот сотишни текшириш тартиби ва иазоратчилар- нинг вазифалари

Давлат махсулот сотиш буюртмасининг бажарили- шини текшириш, сотишнинг молиявий натижасини ва товар махсулоти ишлаб чикдриш рентабеллигини ошириш резервларини топиш* ^ишлок, хужалик кор- хоналарининг четга бажарган иш ва хизматлари \амда махсулот сотилишини текшириш назорат ва тафтиш килишнинг асосий вазифаларидир.

Юхоридаги вазифаларни муваффак,иятли \ал этиш учун четга бажарилган иш ва хизматни, махсулот реа- лизациясининг асосли режалаштирилганини анивдаш керак. Кейин кишлок хужалик корхонасининг тайёр- лов ва бошк,а ташкилотлар билан тузган шартномала- рининг уз вакл'ида тузилганлиги ва тугрилиги текши- рилади. Сунгра тайёр махсулотни давлат буюртмасига сотиш, дехкон бозорида сотиш урганилади. Ма^сулот- лар сифати ва микдори, сотиш вак^гидаги йУхотиш- лар, бу ишнинг айбдорлари \амда сотилган махсулотга бахо ва тарифларни тугри кУллаш аник^анади. Текши­риш якунида махсулот реализация килиш ва четга ба­жарилган иш \амда хизматларнинг хисобот махсулот- лари бухгалтерия маълумотлари билан солиштирилади. Бунда ушбу босхичдаги барча операцияларни алохдца- ало\ида куриб чихиш зарур.

Махсулот сотиш шартиомаларининг асосли эканли- гини текшириш. Махсулотларни сотиш, четга ва хизмат курсатишни режалаштиришда аввало, кишлок хужа­лик махсулотини сотиш буйича давлат бюртмасини ре- жалаштириш мухим роль уйнайди. Шунинг учун мах­сулот сотишни тафтиш килищда давлатга сотиладиган махсулотларни режалаштиришнинг асосли булишига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 228: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

эътибор бериш керак. Назоратчилар Утган даврларда ишлаб чикарилган дон, картошка, сабзавот, мева, тех­ника хамда полиз экинлари сут, гушт, тухум, жун ва бошкд кишлок хужалик экинларининг товарбоплиги- ни ошириш резервларини топиш айникса, кайта иш- лашга юборилган, ахолига сотилган, молларга озица сифатида берилгзн ва бошца ички хужалик э\тиёжи у*гун фойдаланилган махсулотларнинг микдорига эъти­бор беришлари керак.

Кейин усимликчилик ва чорвачиликнинг ишлаб чи- цариш режаларидан фойдаланиш, хар бир кишлок хужа­лик махсулотларининг товар ресурсларини ва давлатга сотилганининг микдорини аниклайдилар.

Кишлок хужалик махсулотларининг бошка корхона ва ташкилотга сотиш режаси алохида текширилади. Чет- дан олинган ёки хужаликнинг узида тайёрланган сано- ат ма\сулотлари реализацияси хам алохида урганилади. Бу ерда хужаликда ишлаб чикдрилган саноат махсу- лотлари давлат ташкилотларига (тайёрлов, таъминот, савдо, саноат ва бошкдлар) олдиндан тузилган шарт- номлар асосида сотилиши керак. Назоратчилар ишлаб чикарилган ва сотилган махсулотларнинг микдорини ишлаб чикдриш режасида курсатилган маълумотлар бй- лан солиштиради, ишлаб чикарилган махсулотнинг со­тилган микдорини йил охирида текширадилар. Агар саноат махсулотларининг дуконлар ва буфетларда, дех- кон бозорида сотиш шакли мавжуд булса, унинг кону- нийлиги Урганилади.

Маълумки, ХЭР бир хужалик йилининг маълум бир даврида бошца ташкилотларга ва ахолига юк автотранс- порти ёки ишчи хайвонларнинг хизматини сотади. Бун- дан ташкари бошца ташкилот ва хужаликларга ремонт- курилиш, монтаж, ортиш-тушириш ишларини хам ба- жариб беради. Бажарилган иш ва хизматлар, сотилган махсулотларнинг таннархи, сотиш бахоси ва молиявий натижаси билан бирга хар бир сотилган махсулот ва бажарилган иш реализацияси оркали хам текширилади.

Саноат ишлаб чикрриш махсуготларига сотиш ба- хоси иккала томоннинг келишуви билан кУйилади, ле­ки н бунда махсулот бахоси чакана баходан ошиб кет- маслиги керак. Лозим булса махсулотни чицариш, со­тиш ва режадаги рентабеллиги аникланиб, куйилган сотиш бахосининг хакикийлиги тугрисида хулоса чи- царади. Бу ерда шунга эътибор бериш керакки, мазкур операциялар хужаликка бошка хужаликлар хисобидан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 229: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

зарар хам фойда хам келтирмасин. Шунинг учун шарт- номаларда четга бажарилган иш хизматларнинг режа бахоси халк хужалигида к^лланиладиган харажатлар нормаси ва рентабелликка тУфи келиши керак. Х,озир- ги вакхда к^лчилик ^ш лок, хужалик махсулотлари- нинг уртача сотиш бахоси тармо^нинг уртача харажат- ларни доплат билан бирга маълум даражада фойда олишни хам таъминлайди, шунинг учун барча цишлок; хужалик корхоналарининг нормал ишлаши учун ша- роит яратилган. Назоратчилар ишлаб чикдриш молия режадаги сотилишнинг молиявий натижалари уларнинг товар махсулоти микдорига, таркибига, таннархига бог- ли^лиги ва уртача сотиш бахоларини Урганиб чикдци- лар. Ишлаб чицаришнинг рентабеллигини оширишга ижобий таъсир кдлувчи резервларни аник,лаб, уларни хужалик фаолиятида кУллаш учун керакли таклифлар киритадилар.

Махсулот сотиш б^йича шартномаларга асосланган узаро иктисодий алокдпарни текшириш. К^шлок хужа­лик корхоналарининг махсулот сотиш фаолиятини тар- тибга солиш тайёр махсулотни сотиш ва бошкд таш- килотларга хизмат курсатиш учун асосий хужжат кон- трактацияси шартнома хисобланади. Хужаликлар товар махсулотининг бир кдомини шартномасиз хам сотади- лар. Шунинг учун х^жаликларнинг махсулот сотиш ва четга бажарилган иш хзмда хизматлар режасини хужа­лик шароитига асосли эканлиги, тузил ган шартнома- ларнинг конунийлиги ва туррилигини текшириш ке­рак. Хозирги вацтда кишлок, хужалик махсулотларини давлатга сотиш учун тузиладиган шартномаларнинг янги шакллари мавжуд.

Назоратчилар шартноманинг борлиги ва тугри ту- зилганлигини, тайёрлов ташкилотлари билан тузилган шартномаси асосида махсулотнинг канчаси сотилиши, шартномаларнинг муддатларини, хар бир махсулот тури буйича сифати, ва^гинча етказиб бериш усулини, шу- нингдек хисоб-китоб шартларини ва шартнома бажа- р ил ганда цулланиладиган санкцияларни текширадилар. Агар тайёрлов ташкилоти шартнома тузишдан бош торт- са ёки хужалик режалаштирган махсулот мивдорини Кабул килмаса, х^жаликнинг бу тортишувини хал Килиш учун курган чораси урганилади. Агар \еч цандай чора курил маган булса, унда бу тортишув тафтиш вак,- тида хал килинади. Шартнома контрактациясидаги мах- сулотларни алохида шароитда етказиб беришда хисоб-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 230: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

китобларнинг асослиги ва цонунийлиги ало\ида Урга- нилади. Шартнома контрактация™ тузиш вактида инс- трукциялардан четга чикиш холлари аникданса, юкори ташкилотларга тузатиш учун Уз вактида хабар бери- лади.

Саноат махсулотларини сотиш буйича тузилган шаргномалар хам хдр томонлама текширилади. Бунда шартномалар \ар бир коида буйича ёки белгиланган шакл ва кУлда тузил ганлигига алохида а\амият бери- лади. Назоратчилар хар бир сотилган саноат махсулоти учун шартнома мавжудлигини ва унинг режада борли- гини текшириб курадилар. Текширищда шартнома цайси шаклда тузил га нлиги, унда хамма керакли булимлар мавжудлиги, томонларнинг *уку клари ва мажбурияти акс этгирилганлиги (томонларнинг тулик номи, ман- зили, шартнома предмети, сифат микдори, муддати, махсулот етказиш усули, хисоб-китоб шарти ва бош- калар), шартномада керакли имзо ва корхона мухри борлиги, кУйилган шартларга амал килиш муддати, шартномада курсатилган бахоларнинг тугрилиги, хисоб- китоб шарти хамда к^лланиладиган санкциялар тулик урганилади. Четга бажариладиган иш ва хизматлар учун тузилган шартнома хам худди шу тартибда текширила­ди. Агар ишчи кучи ва моддий техника воситалари ишлатилса, уларни тулатиш тартиби хамда хисоб-ки- тоб усули аник курсатилади. Шартномада таърифлар, бахолар, расценка ва санкциялар кУллашнинг асосий- лигига эътибор берилади. Четга иш ва хизмат бажа- рйшнинг шартномасиз амал га оширил га нлиги аник- ланса, тафтиш вактида керакли шартномаларни тузиш учун чоралар курилиши керак.

Махсулот сотиш давлат буюртмаси ва шартномалар бажарнлишини текшнриш

Махсулот сотиш, четга иш ва хизмат килиш давлат буюртмаси ва шартномаларнинг бажарнлишини назо- рат килиш тизимида давлатга махсулот сотиш давлат буюртмасининг бажарилиши алохида урин тутади. Бун­да назоратни тайёрлов ташкилотига юборилган бирин- чи партиядан бошлаб, йилнинг охирида тугатиш керак. Бундай вакгда дастлабки назорат хужаликнинг махсу- лотни тайёрлов пунктига жунатиш учун тайёрлигидан бошланади.

Назоратчилар кишлок хужалик махсулотларини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 231: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

тайёрлов пунктига олиб бориш учун транспорт восита- ларининг созлиги ва тайёрлиги, \айдовчилар билан таъминланганлиги ва уларнинг иш режимига жиддий эътибор беришлари керак. Бунда товар-транспорт нак­ладной, дон ва бошк.а ма\сулотлар \аракатининг ведо- .мост, йул ва \исоб варакдпари, моддий неъматлари- нинг \аракати -фрисидаги \исоботлар *амда бош^а \ужжатлар текшириш билан бирга *аки*ий цазорат- нинг усулларидан \ам фойдаланиш мумкин. Жумла- дан, тайёрлов пунктига жунатилаётган \ар бир партия ма\сулотнинг микдорини ва сифатини т?фи аник^аш учун назорат тафтиш \амда лаборатория анализидан фойдаланилади. Бундан ташкари хужалик маълумотла- ри билан тайёрлов ташкилотининг ма*сулотни кабул килиш туфисидаги маълумотлар солиштирилиб агар фарк; булса, зарур чоралар курилади.

Бундай текшириш ишларида № 11-журнал-ордер ва унга ёрдамчи ведомостлар (№ Па, 116, Ив, 11г) ёки «Сотиш* ва «Харидорлар ва буюртмачилар билан \исоб китоблар» бош счётлари учун ишлатиладиган машинофаммалар асосий манба ^исобланади. Шу би­лан бирга сотилган ма\сулотнинг натура ва \исобга утган вазнини, унинг т^ла таннархи *амда сотиш ба- \оларининг *акицийлигини аник^аш учун товар транс­порт накладнойлари автомобилларининг йул варакаси к;абул цилиш квитанциялари ва бошка дастлабки хуж- жатлар текширилади. Бунда *ар бир сотилган ма\су- лотнинг турига кулланилган скидка ва кушимчаларга асосий эътибор каратилади. Хисобга утган вазнини аник,пашда ма\сулот сифатида караб скидка ёки кушим- ча микдор берилишининг *исоби текширилади.

Баъзан ма\сулотларни тайёрлов ташкилотларига со­тиш вактида нотУфи \исобдан чик^ришлар булиб ту- ради. Шунинг учун назоратчилар ^ар бир сотилган м а\- сулотни \ам «Тайёр ма\сулотлар» ва «Бокувдаги ва усти- рувга куйилган моллар» счётидан .\амда «Сотиш* бош счётларининг маълумотларини бир-бирига солиштириб текширишлари керак. Агар фарк, аникланса, унинг са- баблари урганилади.

Агар назорат ёки тафтиш ма\сулотни сотиш вацти- да утказилса, бунда назорат тафтиш, кайта \исоблаш ва ма^сулот сифати аникданади. Сунг тайёрлов ташки­лотларига ма\сулот билан бирга жунатиладиган хуж- жатлар ало^ида текширилади. Бундай вак^да бир партия- даги ^ужжатлар бир-бирига солиштириб курилади. Ма-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 232: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

салан, хужаликнинг товар-транспорт накладнойи би- лан тайёрлов ташкилотининг кдбул квитанцияси караб чикдлади. Бунда кузбуямачилик фактлари аникданса, суд-тергов органларига тафтиш материаллари берила- ди. Давлатга сотилган махсулотнинг таннархи \амда со- тиш бахолари алохида текширилади, яъни махсулот- нинг тула таннархи ишлаб чикариш таннархи билан солиштирилади.

Купчилик холларда ишлаб чикариш харажатлари хамда сотиш вактнда бузилган ва етишмаган махсулот- лар киймати тула таннархга к^шиб юборилади. Бундай холлар аницданганда товар махсулотнинг хакикий тан- нархини хисоблаб сотишдан молиявий натижани аник,- лашда к^йиб юборилган суммаси алохида ведомостда жамлаб тафтишнинг умумий далолатномасига ёки тек- шириш маълумотномаларига к^шиб куйилади.

Назоратчилар сотилган махсулотнинг натура ва хисобга утган вазнини *амда сифат курсаткичларни аницпаб сотиш бахоларининг аник куйилганлигини, махсулот сотишда туш ган сумманинг тутрилигини тек- ширадилар. Кейин эса сотиш бахоларининг прейску- рантлари ва уларга кУйилган устама нархлар, норма­тив хужжатлар хисоб-китобида кандай тартибга риоя килинаётганлиги текширилади. Текширишлар ва таф­тиш материалларида тайёрлов ташкилотлари кишлок хужалик корхоналаридан кабул килинган пахта, дон, картошка ва бошка махсулотларнинг намлигини, иф- лослигини, зарарланганлигини ёки чорва молларининг семизлигини пасайтириб хамда бахо кушимчаларни но- тугри кУллаб кузбуямачиликка йул кУйишлари мумкин. Текшириш вактида бундай фактлар аникданса, алохи­да ведомостда \ар бир махсулот ва хар бир тайёлов ташкилоти буйича туланмаган сумма ёзилади. Шу маъ- лумотлар асосида кейин олинмаган суммаларни кдй- тиб олиш учун даъво талабномаси тузилади. Давлатга сотилган махсулотнинг *акикий хисобга утган вазни- нинг тула таннархи, сотишдан туш ган пул даромадла- ри ва молиявий натижалар ишлаб чикариш молиявий режа курсаткичлари билан солиштириб курилди. Шу асосда сотилган махсулотнинг микдорига, структура- сига, тула таннархига, сотиш бахосига ва режанинг бажарилишига таъсир кдлувчи омиллар курсатилади. Айникса, давлатга махсулот сотишнинг сифат ва мик- дор курсаткичлари бажарилиши яхши текширилади. Бу- нинг учун ял пи ишлаб чикарилган махсулот микдори,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 233: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

унинг хужалик э\тиёжи учун ишлатилган цисми, бош- ка савдо тармок,лар орцали сотилиши, йигим-терим ва савдаш вак;тидаги етишмаслик ёки йухотишлар сабаби хак^к^й маълумотлар ор^али текширилади. К,ишло^ хужалик корхоналарининг ма^сулотини уз тармоги ва бошка тайёрлов ташкилоти булмаган корхоналарга со- тилганлигининг ха^и^ий микдори, сифати, таннархи ва сотиш ба^осини назорат 1 илиш керак. Бунинг учун «Сотиш* бош счёта буйича учёт регистрациялари .\амда инвентаризациясидан, лаборатория анализидан маълу­мотлар олинади.

Тайёрлов ташкилоти булмаган ташкилотларда ма^- сулот сотилганда ба\о иккала томоннинг келишувига асосан ^уйилади. Бунда ба\о давлат сотиш ба^оларига я^ин булиши керак. Хужаликнинг уз ишчиларига ва умумий овк,атланиш корхонасига ма^сулот сотиш ре- жасининг бажарилишини назорат кдпиш, урнатилган норма ва лимитлар буйича ва уларни сотиш бадоси асосида олиб борилади. Бунда «Сотиш* бош счётидаги аналитик счётлар умумий овкдгланишга \амда ишчи- ларга сотилган махсулотнинг хак.ик.ий маълумотлари режа (норматив) курсаткичлари билан так^осланади Ма\сулотлар юкоридаги операциялар буйича сотиш ба- Хоси, давлат сотиш ба^оси ва хациций бухгалтерия маълумотларидаги бадоси билан солиштирилади.

Кишлоц хужалик ма^сулотларининг бозорга сотил­ган 1д1смини текшириш учун ма\сулот миедори, бахо- нинг турри куйилганлиги \амда тушган пулнинг хазинага тулик даромад килиниши Урганилади. Бунда «Сотиш* бош счётининг маълумотлари, цишлок, хужалик ма^су- лотларини сотиш буйича \исобот, де\к,он бозори маъму- риятининг ма^сулот сотилгани учун ба\оси туррисидаги маълумоти, дехкон бозоридан «Хазина» бош счётига даромад килинган сумма \исобдор шахслардан суралиб, текширилади. Ушбу операцияларни жорий текшириш учун хисобланган суммаларни, сотилмай долган ма\су- лот микдорини инвентаризация кдлиш (тортиб куриш) методларидан кенг фойдаланилади.

Корхона ишчиларига иш ха^и \исобидан берилган ма^сулотлар иш \а^и туррисидаги Низом ва режа курсат­кичлари билан солиштирилади. Бунда иш хэкини натура шаклида бериш ведомостининг турри расмийлаштирил- ганлиги, олувчиларнинг имзолари борлиги, жами сум- маларнинг турри \исобланганлиги текширилади.

Саноат-ма\сулотлари сотиш режаси \ам бирма-бир

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 234: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

текширилади. Бунда махсулот сотиш шартномаси, иш- лаб чик^ариш, молия-режа бошлангич х,ужжатлари, «Со­тиш» бош счётининг маълумотлари, режанинг бажари- лиш микдори, махсулот сифати, таннархи, сотиш бахо- си ва молиявий натижалар текширилади. Айникса, \ар бир саноат махсулотининг сотилган микдори, сифати ва сотиш бахоси бирма-бир урганилади. Бунинг учун махсулотни хисобот вактида жами ишлаб чицарилгани, унинг харакати ва «Асосий ишлаб чикдриш* бош счети билан «Темир махсулотлар», «Сотиш» бош счетлари- нинг маълумотлари бир-бирига солиштирилади. Шу- нингдек, хужалик маълумотлари билан махсулот сотио олган ташкилот маълумо’глари таккосланааи. Жорий тек- ширишда, сотилаётган бир партия мах,сулотларни назо- ратга тортиш, унинг сифатини аникдаш ишлари амалга оширилиб, махсулотни сотишда ишлатиладиган хисоо- китоб хужжатларининг тугри расмийлаштирилганлиги- га ахамият берилади.

Четга иш бажариш ва хнзмат курсатишни текшириш

Четга иш бажариш ва хизмат курсатиш ишларини текшириш учун назорат яхши йулга куйилган булиши керак. Текширишда «Сотиш» бош счётининг субсчети, «Ёрдамчи ва бошца ишлаб чикдриш ташкилотлар мах- сулотининг (иш ва хизматининг) сотиши» маълумот­лари асосида иш ва хизматлари тариф \амда расцен- каларни ишлаб чик^риш, молия режаси билан еки оу ишларнинг прейскурантлари билан солиштирилади.

Текшириш вак^ида шуни хам хисобга олиш керак- ки урнатилган тариф ва расценкалар асосида тайер- лов ташкилоти цайтарадиган махсулотларнинг етказиб бериш харажати хам шунга киради. Бундай вакгда юк оборотининг микдори тайёрлов ташкилоти хак тулаш учун кабул калган ва бажарилган ишлар, УлаРра хак тулашнинг туррилиги хамда тулаган суммасининг хужа­лик счётига келиб тушиши хам текширилади. Бошца иш ва хизматлар учун белгиланган режанинг бажариш фоизи, миздорининг хакикатга якинлиги, тушган ту- шумлар ва уларни хазинага ёки Хис°б-китоб счетига тУлик ва уз вакгида даромадга олиш урганилади. Четга бажарилган иш ва хизматлар хакикий микдорининг асосий хужалик фаолиятига таъсири хам урганилади.

Кейинги йилларда ишчиларнинг кишлок хужалик махсулотларини жамоа хужаликлари оркали сотиш ом-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 235: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

малашиб бормокда. Чунки бу ме\нат ресурсларидан тулиц фойдаланишни тартибга солади. Бу операцияларни на- зорат килиш вакгида ма\сулотларни сотиш ва даромадга олиш тартибига эътибор берилиб «Тайёр ма^сулотлар* «Устиришдаги ёш ва бокувдаги моллар* \амда «Сотиш* бош счётининг керакли учёт ёзувлари текширилади. Бунда ишчилардан кабул кдлган ва тайёрлов ташкилот- ларига сотилган ма\сулот микдорининг аник^иги, со­тиш ба\осининг тугрилиги ва \исоб-китоб ишларининг Уз вак,тида амалга оширилганлиги текширилади. Айник- са, корхонанинг аудиторлик текшируви жараёнида аудит- лар оператив ишчи курсаткичларини билиши ва \исоб- лаб, улардан хулоса ёзишда фойдаланиш керак.

Назорат ва тафтиш натижалари тафтиш умумий да- лолатномасининг тегишли булимларнда курсатилади. Шу билан бу масала буйича тафтиш ишлари тугалланади.

КОРХОНАЛАРНИНГ МОЛИЯ НАТИЖАЛАРИНИ,ЖАМРАРМАЛАР \АМДА РЕЗЕРВЛАРНИ АУДИТ

ТЕКШИРИШ

Текшириш тартиби хамда назоратчиларнинг вазнфалари

Кишлок хужалик корхоналари тула хужалик хисоби шароитида узларининг ишлаб чицариш молия фаолия- тини нормал равишда амалга ошириш учун маълум даражада Уз мабламарига эга булишлари керак. Корхо- нада ик^исодий фондларнинг ташкил булиши ва у маб- лаглардан унумли фойдаланишни назорат килиш зарур булади. Назоратчилар корхона ижтимоий ишлаб чица- риш самарадорлигини ошириш борасида биринчи гал- да фондлар ва резервларнинг ташкил килинишининг конунийлиги ва ик^исодий максадли булишини тек- ширадилар. Корхонада фойда олишнинг ишлаб чи^а- риш турлари буйича ва йуналишлари/а кдраб вужудга келиш омиллари чу^ур анализ цилинади, фойданинг таксим килиниши, агарда айрим тармоцдардан — за- рар олинган булса, унинг сабаблари Урганилади. Шун- дан сунг фойданинг таксимланиши натижасида жамоа хужаликларида фойдалардаги, Устав фондидаги узга- ришларнинг донунийлиги, тугри расмийлаштирилиши текширилади. Шунингдек, амортизация, ицтисодий раг- батлантириш, махсус фондларнинг ташкил килини­ши, уларга тааллу^ли операцияларнинг конуний рас­мийлаштирилиши, фонд маблагларидан унумли фой-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 236: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

даланиш Урганиб чикдлади. Бунда \ар бир фонд буйи- ча алохдда-ало\ида текшириш утказилади. Корхонада аудиторлик текширувини утказиш жараёнида баланс- даги фойдани та\лил кдпиш му*им вазифадир.

Балшсджн фойдавныг т*\лнлм

Курсаткичлар- нинг номлари

Базис\исоботдаври

Хисоботдаври

Чстланиш

сумма фоиз

1. Ма^сулот сотишдан даромад2. Сотилган ма*сулот- ларни ишлаб чица- риш харажатлари3. Сотишдан фойда4. Бошка реализация- лардак фойда5. Р еализаииядан , бошца операциялар- дан даромадларШу жумладан, кроима корхоналарда кдгна- шишдан6. Реализаииядан бош- К£ операциялар буйи- ча чиким ва зарарлар7. Балансдаги фойда

Ушбу жадвал килиниб, хулосага кушилади. Текши- риш якунида корхоналарда келгуси давр сарфлари учун захиралар ташкил кдлиниши, давлат бюджетидан оли- надиган маблашардан самарали фойдаланиш ва тек- ширилаётган корхонанинг ижтимоий ишлаб чик,ариш самарадорлигини ошириш юзасидан теги шли хулоса- лар берилади.

Корхонанинг молиявий натижаларинн текшириш

Корхоналарнинг ишлаб чицариш, хужалик-молия- вий фаолиятининг охирги натижаси улар томонидан олинадиган молиявий натижа \исобланган фойда ёки зарарда аник, курсатилади.

Корхонада фойда олиш учун ма\сулотларнинг бир неча тур вариантлари урганилиб чицилади. Ишлаб чи- царилган ма\сулотларнинг сотиш режалари, олдинги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 237: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

йилларда сотилиш динамикаси урганилади, белгилан- ган режанинг реаллиги аник^анади. Шунингдек, фой- да таксимланишида корхонага зарур жамгарма, унинг социал-ик,тисодий ривожланиши \исобга олиниши эътиборга олинган холда текшир'илади. Шундан сунг назоратчилар томонидан фойданинг камайишига таъ- сир курсатувчи омиллар хисобланган унумсиз харажат- лар, жарима, пеня, \ар хил йук;отишлар чук,ур та\лил Килинади. Фойдани купайтириш учун ба\о механизми- дан мак,садга мувофик фойдаланиш: масалан, эртаги ма^сулот етказиш юк,ори семизликдаги молларни со- тиш, ма\сулотлар бир к,исмини келишилган ба\оларда сотиш кабилардан фойдани режалаштириш масаласи урганилади. Фойданинг ташкил булиши ва та^симла- нишини тафтиш килишда манба сифатида «Фонда ва зарарлар» бош счёти юргизиладиган 15-журнал-ордер ва машинаграмма, «Сотиш» бош счёти, 11-журнал- ордер маълумотларидан фойдаланилади. Назоратчилар фойдани тафтиш килишда давлат бюджетига ажратма- ларни урганиб чицааи.

Назоратчилар молиявий натижаларнн тафтиш кдпиш- да корхонада ижтимоий ишлаб чи^ариш самарадорли- гини оширишни чукур урганишлари лозим. Бунинг учун корхона буйича тула таннархга ва фондларга нисбатан молиявий а^волидан бирини тулов кобилиятига бомаш масаласи туради. Корхонанинг тулов к,обилияти куйида- ги форма асосида аникланиши мумкин:

Са+Гп+Дз+Оа+Уп Кпс = ----------------------,

Зп+Кз+Ун

бунда: — тулаш кобилияти буйича коэффициент;Сд — корхона счёт ва хазинасида мавжуд маблаглар-

нинг жами;г — сотиш учун тайёр ма^сулот к,иймати ва харидор-

ларга жунатилган товарлар цийматининг жами;0 „ — айланма маблагларнинг меъёридан ортиц суммаси; Уп — капитал сарфларга маблагларнинг ортицча утка-

зилиши;3„ — корхонанинг ходимларга, ишчи ва хизматчиларга

иш ха»у1 буйича кредитор царзлар суммаси;К, — асосий фаолият буйича кредиторлик ^рзлари,

ссудаларнинг жами суммаси;Ун ~ асосий фондларга утказилмай колган айланма

маблаглар суммаси.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 238: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Корхона ижтимоий ишлаб чикдришнинг самара- дорлигини аник^ашда купгина икгисодчилар томони- дан гуру* иктисодий курсаткичлари тавсия килинади. Икгисодий илмий-текшириш натижаларига кура пул бирлигида самарадорлик коэффициентини аникдаш ва бу бошкд тавсия кдпинаётган курсаткичлардан аник,- рок натижалар булаётганлигини курсатади. Уни аник,- лаш тартиби ва коэффициенти куйидагича:

Кэ = Рк х Кпс, бунда: К — самарадорлик коэффициенти; Рк — рента- беллик коэффициенти, олинган фойданинг тула тан- нархга нисбатан \исобланиши; Кпс — корхонанинг тулов кобилияти коэффициенти.

Мазкур формула универсал ва корхона баланси би- лан баробар умр куради. У бугунги бозор икгисодиёти шароитида авансланган капиталлар мутаносиблиги аник кУрсатилиши та\лил билан кимматлидир.

Бундай йул билан икгисодий самарадорликни аник,- лаш, биринчидан, корхона \исоб-китоб ва ицтисодий ходимларини хужалик а\воли билан яхширок, танишиш имконини берса, иккинчидан, самарадорликни аник- рок курсатади. Жамоа хужалигида ялпи ва соф фойда даромаднинг таксимланиши учун умумий йигалиш к^ро- ри ва фондларга булган э^гиёжлар \исобга олинган \олда текширилади. Хужаликлараро корхоналарда эса фойданинг таксимланиши цатнашувчи пайти хужалик вакилларининг йигилиш царори асосида амалга ошири- лади. Бунда биринчи навбатда давлат бюджети банк масалалари буйича \исоб-китоблар кдлингандан кейин кэрорга мувофик, фойданинг таксимланиши чукур та*- лил килинади. Унга боглик хужалик операцияларининг акс эттирилиши тафтиш килинади. Корхонанинг тулов Кобилияти буйича коэффициенти асосий фаолият буйича рентабеллик коэффициенти булинмаси 1 га тенг ва ундан ошик, булса, корхонада ривожланиш учун яхши шароит бор \исобланади \амда далолатномаларда аник курсатилади. Тулов кобилияти формуласида асосий ва айланма маблаглар мутаносиблиги ?оам куринади, бо- зорли иктисодиётда бу \ам му^имдир.

Устав (булинмас) фонди маблагларини текширишАсосий ва айланма маблагларнинг киймат бирли-

гидаги манбаи жамоа хужаликларида булинмас фонд, корхоналарда Устав фонди \исобланади. Хамма корхо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 239: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

налар сингари, жамоа хужаликлар ва 6ошк,а кдшлок хужалик корхоналари шу маблашарга таяниб уз ишлаб чицариш муомала жараёнларини юритадилар. Устав (булинмас) фондини тафтиш кдлишда бу фонднинг купайиши ва камайишига б о т и к операциялар ало^и- да-ало\ида урганилади.

Устав (булинмас) фонди асосий мабларларининг купайиши буйича «Асосий воситалар»нинг кирим кдлиш операцияси текширилади, бунда сотиб олинган ва кури- лиш тугалланган объектлар буйича «Капитал сарфлар» бош счётнинг маълумотлари, «Асосий воситалар» бош счётидаги маълумотлар билан таккосланиб текширилади. Борди-ю, ишлатишда булган асосий воситалар хужалик- ка кирим кдлган булса, уларни к^бул кдлиш далодатно- ма маълумотлари, »Асосий воситаларнинг тугалланиши ва эскириши» маълумотлари билан солиштирилади. Сунгра асосий воситаларнинг хужаликдан чикишини курсатувчи хужалик операциялари буйича ^исоб-китоблар», »Ёрдам- чи ишлаб чицаришлар» счётларидаги маълумотлар эъти- борга оли над и. Асосий воситалар буйича эскириш ва амортизацияни ,\исоблаш \ам назардан четда колмаслиги лозим. Тафтишнинг охирида йиллик хисоботдаги фонд мабларларининг харакатини курсатувчи жадвал курсат- кичлари бухгалтерия регистрацияларнинг маълумотлари билан солиштирилиб далолатноманинг тегишли жойида курсатилади.

Амортизация (капитал куйилма) фондини текшириш.Асосий воситаларнинг корхона ишлаб чикдришида ис- теъмол кдлиниши амортизация суммаси сифатида иш­лаб чикдрилаётган ма\сулотнинг таннархига кирити- лиши, шу асосида амортизация фондининг ташкил булиши, уларни тиклаш, реконструкция килиш, ян- гиларни сотиб олиш ва куриш учун асосий манба хдсоб- ланади. Амортизация фондининг ташкил к,илиниши икки йул билан вужудга келади. Амортизация фондини текширганда энг аввало, амортизация \исоблаш нор- маларнинг турри кУлланиши ва ойма-ой нормалар асо­сида амортизация суммаларининг ишлаб чикарилаёт- ган ма\сулотлар таннархига киритилиши текширилади. Унда амортизация фондининг *ар иккала кисми тула тиклашга ва капитал таъмирлашга ажратилиш ало\ида урганилади. Бу масалани корхона маъмурияти куриб \ал к,ил ад и. Бундай амортизация \исоблаш ва хдсоб- ланган амортизация суммаларининг таксимланиши буйича ведомостлар текширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 240: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Амортизация фонди маблакларининг сарфланиши- ни текширганда уларни камайтиришга дойр хужалик операциялари, жумладан, асосий воситаларни эксплу- атацияда кабул килиш далолатномалари, таъмирлаш- дан сунг кдбул килиш далолатномалари, асосий пода- га ёш молларни кучириш далолатномалари, хосилга кирган к^п йиллик харажатларни эксплуатацияга кдбул кдаиш далолатномалари урганилади. Сотиб олинган асо­сий воситаларни моддий жавобгар шахсларга бирки- тиш далолатномалари ва бош счёти маълумотлари би- лан хам солиштирилади.

Асосий воситаларнинг капитал ремонта «Ремонт ишлаб чицариш харажатлари» (факат капитал ремонт харажатига тааллукди), «Капитал сарфлар» бош счётла- ри буйича, бухгалтерия маълумотлари асосида чукур текширилади. Амортизация фонди билан бошк£ фонд- лар синчиклаб текширилади.

Амортизация фондини тафтиш кдлиш ва.текши- риш бухгалтерия регистрлари (хужжатлар асосида акс эттирувчи жадвалнинг маълумотлари билан такдослаш натижасида килинган хулоса) оралик, далолатномаси- да ёки текшириш маълумотномаси курсатилиши билан тугалланади.

Резерв, ицтнсодий рагёатлантириш ва махсус фондларни текшириш

К,ишлок хужалик корхоналарида ик^исодий рарбат- лантириш махсус фондлар, корхона ижтимоий ишлаб чи^ариш самарадорлигини ва ишчи, хизматчи хамда ходимларнинг турмуш даражасини ошириш максадида фойдадан ажратилиб ташкил кдпинади. Бундай фонд- ларга кишлок, хужалик корхона ва бирлашмаларидаги ишлаб чикдришни ривожлантириш фонди, моддий раг- батлантириш фонди, хужаликнинг социал ривожлан­тириш фонди, резерв фондлари ташкил килиниши мумкин булган ю^ори натижаларга эришгани учун аж- ратилган маблаЕпар киради.

Хужаликлараро корхоналарда фан, техника ва иш­лаб чик,аришни ривожлантириш фонди, ходимларни моддий рагбатлантириш фонди, корхонани социал ри­вожлантириш фонди резерв фондлар хисобланади. Жа- моа хужаликларда капитал кУйилмалар фонди, аъзо- ларни моддий рагбатлантириш фонди, жамоа хужали- гининг социал ривожлантириш фонди ва захира фон-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 241: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ди кабилар ташкил кдлинади. Бу фондларни ташкил К.ИЛИШ манбаи корхоналардаги даромад \исобланади. Хар бир фонднинг ташкил кшшниши ва унинг маб- лагларидан фойдаланиш Низомлари асос б^либ \исоб- ланади. Хар бир фондни тафтиш цилишда ёки текши- ришда уларнинг *ар бири Низомдаги шартларга, маб- лагларни аж рати ш ва сарфлаш ^ужжатларидаги мик,- дорларни бир-бирига такдослаш асосида ^тказилади.

Корхоналарда бу фондларнинг ташкил к,илиш ман- балари ва к«андай мак,садларга сарфлаш сметалари ту­зил ад и, назоратчилар корхоналар ^укук^арининг кен- гайиши муносабати билан сметаларнинг илмий асосли эканлигини урганадилар. Шундан сунг уларнинг таш ­кил цилиниши ва сарфланиши моддалари буйича со- лиштириб текширилади. Текширишда зарур шахслар- дан сураш ва тушунтириш хати олиш, инвентаризация утказиш усулларидан фойдаланилади. Бунда *ар бир фонд ало\ида-ало\ида тафтиш кдлиниб, охирида йил- лик \исоботлардаги маълумотлар регистрларда цайд кдпинган рацамлар билан такдосланади, хулосалар чи- кдрилади, \исоб-китобни яхшилаш буйича айрим так- лиф ва муло\азалар киритилади, натижа тафтиш да- лолатномасининг тегишли булимида ёки текшириш маълумотномасида курсатилади.

Келгуси даврда ^илинадиган т^лов ва чицимлар за- хнраларини текшириш. Кдшлок, хужалик корхоналарида бир хил методика асосида куйидаги мак,садлар, ишчи ва хизматчиларга отпуска ^акдари ,\исоблаш учун, бир корхонада узок йиллар хизмат ^илганлиги учун асосий воситалар капитал .ремонти учун захиралар ташкил цилинади. Агарда корхонада бошца захиралар ташкил кдпиш зарур булса, Агросаноат давлат комитетининг рухсатини олиш зарур.

Назоратчилар бу захираларни текширганда асосий эътиборни захира ажратиш нормаси (процент)нинг тугри \исоблаб топилганлигига царатишлари шарт. Сунгра бу захира маблаглардан тУфи фойдаланишни х,ар бир операция буйича арифметик, юридик ва ман- тик жи^атидан текшириш керак. Шундан кейин эса резерв суммалар сарфи захира ташкил кдпиш сумма- ларида кам булган зарур бухгалтерия корректировкала- ри оркали тУфиланиши лозим. Чунки бундай *ол кор- хонанинг молиявий натижаларига салбий таъсир к,или- ши мумкин. Тафтиш Утказиш учун «Келгуси давр тулов- лари ва чицимлари учун захиралар» бош счёти юрити-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 242: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ладиган регистрлар, 12-журнал-ордер ва 12-а ведомос­ти \амда бошлангич \ужжатлар бухгалтерия маълумот- лари асосий манбаи \исобланади. Тафтиш якуни бух­галтерия регистрлари маълумотлари билан йиллик \исо- бот маълумотларини такдослаш асосида кддинган ху- лоса ва таклифларни тафтиш далолатномаси ёки тек- шириш маълумотномасида баён килиш билан тугалла- нади.

Максадли молиялаштириш ва ма^садли киримларни текшириш. Бунда кишлок х^жалик корхоналарида хужа- ликда кдгсинадиган айрим харажатларга мак,садли мо­лиялаштириш ёки мак,садли киримлар хисобидан фой- даланиш имконияти амалдаги тартиб цоидаларга муво- фик, текшириб борилади. Масалан, ^ишлок х^жалик зараркунандаларига ёки ветеринария-санитария тадбир- ларига, куп рок, ер эрозиясига кдрши кураш харажатла- рини доплат учун давлат бюджети ёки юкрри ташки- лотлардан маблаг ажратилади. Бундай маблагларнинг тайинланиши ва сарфланишини тафтиш ёки назорат к,илишда «Мак,садли киримлар ва мацсадли молиялаш- тиришлар» бош счёти регистрларч, 12-журнал-ордер ва 12-а ведомости ^амда дастлабки хужжатлар асосий манба \исобланади. Уларнинг крнунийлиги ва ик^исо- дий максадга эга эканлиги \ар бир операция буйича текширилади. Охирида бухгалтерия учёти маълумотла­ри билан йиллик хисобот маълумотлари солиштирила- ди, далолатнома ва маълумотномага килинган хулоса ва фикр-муло^азалар курсатилади.

КАПИТАЛ КУЙИЛМАЛАРНИ АУДИТ КИЛИШ

Капитал куйнлмаларни текшириш тартиби ва назоратчиларнинг вазифалари

Капитал куйилмалар цишлок, хужалик корхоналари молиявий ишлаб чи^ариш фаолиятининг асосий к^с- ми б^либ, ишлатилаётган воситаларни т^ла тиклаш, т^лдириш *амда кенгайтирилган такрор ишлаб чикд- ришни амалга оширишга хизмат кдпади. Капитал куйил- маларни текширишда куйидаги вазифаларни амалга ошириш керак, капитал цуйилмаларни режалаштириш- нинг илмий асосийлигини текшириш, режа бажариш даражасини аниклаш, режа бажарилмаган булса, унинг сабаб ва омилларини топиш, хисоб-китоб ва лойи\а- смета интизомига риоя цилишни текшириш, тугаган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 243: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

курилишни кдбул кдлиш тартиби билан танишиш, ка­питал кУйилмага маблаглардан максадга мувофик фойдаланаётганлигини текшириш. Бу вазифаларни \ал килишда капитал кУйилмалар режасининг *акик«ийли- ги, лойи\а-смета хужжатлари, титул руйхати, таъми- нот ва пудрат ташкилоти билан тузилган шартнома \амда молиялаштириш манбалари текширилади.

Капитал кУйилмаларни режалаштиришнинг тугри- лигини текшириш вактида кУйилма бу режа га тааллук- ли булган харажатлар, капитал кУйилма режа (*ар бир куриладиган объектлар ва жами ишлар \ажми буйи­ча), лойи\а-смета хужжатларини (ало\ида объектлар ва курилишнинг бутун \ажми буйича лойиде молия- вий хисоб-китоблар) \амда шартномаларни текшириб курадилар. Шуни \ам \исобга олиш керакки, юк,ори- даги хужжатлар жорий йил бошланишигача тузил ган булиши керак.

Купчилик \олларда режадаги керакли хужжатларни тайёрлашда хатоларга йул кУйиладн ва бу хатолар капи­тал кУйилмаларни амалга оширишга, шу максадга мулжалланган маблаглардан самарали фойдаланишга ёмон таъсир килади. Шунинг учун юкоридаги хужжат- лардан капитал кУйилмаларни молиялаштириш ва бош- ка режали таъминотларнинг харажатдаги тартибига риоя килиш текширилади, жумладан, капитал куйилмалар- нинг режалаштирилган микдорини молиялаштириш манбаига тУфи келиши, курилишга мулжалланган объект­лар буйича шартнома ва лойи^а-смета харажатларининг борлиги, уларнинг сифати, кишлок хужалик машинала- ри, трактор ва автомашиналари хамда бошкд ускуналар- ни олиб келиш буйича таъминот ташкилотлари билан тузил ган шартноманинг мавжудлиги ва Уз вацтида тайёр- ланганлиги, таъминот \амда пудратчи ташкилотлар би­лан шартноманинг уз вактнда тузилганлиги, ишга туши- рил ади ган объектларни титул руйхати га келтирилганли- ги, шунингдек, тасдикланганлиги текширилади.

Назоратчилар \ужжатларни амалдаги конунга хи- лоф равишда расмийлаштирилганлиги, хужаликнинг ишлаб чикдриш бизнес-режасига капитал кУйилмалар- нинг микдори нотурри курсатилганлигини аникдаса- лар, дархол бу камчиликларни тугатиш чораларини курадилар. Шундан сУнг жорий йилда фойдаланишга топшириладиган курилиш объектларининг режа курсат- кичлари билан хакикэтда бажарилган ишлар микдори таккосланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 244: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Назоратнинг асосий манбаи сифатида ишлаб чикд- риш, молия режадан, утган даврларнинг \исобот маъ- лумотлари ва хУжаликнинг келгусида ташкилий-хужа- лик тузилиши режасидан фойдаланилади. Шу маълу- мотлар асосида хУжаликнинг асосий воситалар д а бир тури буйича таъминланганлиги ва лойи^а буйича асо­сий воситаларга э^гиёжи аникланади. Бундан ташкдри ик,тисодий анализ методи билан асосий воситаларнинг структураси, фонд билан таъминланганлиги ва фонд крйтими, бино, иншоот, машина, ускуна ва бошца обьектлардан фойдаланиш, янгиланиш ва *исобдан чи- цариш коэффициента, д а бир асосий воситанинг режа кУрсаткичи \амда улардан самарали фойдаланиши аник,- ланади. Зарур \олларда бу ерда машина ва ускуналар- нинг техник характеристикаларидан кишлок, хужалик ишлаб чик,ариш тармоцларини фонд сигими ва бош^а курсаткичларда фойдаланилади. ХУжаликнинг кейинги йиллардаги капитал куйилмалар режанинг бажарилйш структураси ва мицдори анализ кдлинади. Бу анализ- лар жорий йилга режалаштирилган капитал цуйилма- ларни объектив ба\олашга ёрдам беради. Капитал кури- лиш режаларининг тугрилигини текширишда маблаг- лар объектлар буйича та^симланганлигига эътибор бе- риш керак. Капитал к,уйилмаларнинг тарк^б кетишига йул цуймаслик ва курилиш бошланган объектларни тезрок ишга туширишдир.

Назоратчилар янги курил и ш режасини курсатганда унинг йил охирида тугалланган ишлаб чицаришига ва бошк,а курилишларга таъсир кдлмаслигини текшира- дилар. Бундай вакда маблаглар ва пудрат ишлари д а а - тилган ишлаб чицариш объектларини биринчи навбат- да ишга тушириш ва лойи\адаги кувватидан тула фой- даланишга эътибор бериш керак. Шунингдек, янги ка­питал курилишни амалга ошириш турлари, пудрат ва хужалик усулининг т>три режалаштирилганлиги ^дм тек- ширилади.

Машина ва ускуналарни олиб келиши режалари бир- ма-бир текширилади. Биринчи навбатда, моддий-тех- ника воситалари берилган талабномалар урганилади, чунки шулар асосида хужаликда бор техниканинг сони, ишлар микдорининг режаси ва уларнинг э\тиёжи ва молиялаштириш билан таъминланганлиги аник^анади. Кейин эса, энергетиклар буларни ишлаб чидаиш , мо­лия режаси билан мос келишини урганади. Курсаткич- лар уртасида фарк, булса, унинг сабаби аникутанади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 245: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Кейин \ар томонлама \ар бир машина ва ускунани олиш режаси, олдин хужалик берган талабномалардан фарки, талабномада курсатилган ва ишлаб чикдоиш, молия режаси буйича хдк^кий э.\тиёж анализ килина- ди. Бу курсаткичлар Уртасида фарк, ёки машина уску- наларини нотУфи олиш \оллари аникланса, назорат- чилар ишлаб чикариш, молия планига тегишли узгар- тиришлар киритиши ёки бошкд хужаликларга кдйта- дан таксимланишни таклиф кдладилар. Шунингдек, хужаликнинг бошца тармоклари ,\олатини ва келгуси- да ривожланишини анализ килиб капитал микдорини бошца йуналишлар буйича туфилигини аницлайдилар. Жумладан, богдорчилик ва ихота дарахтларини утца- зиш ишлари кандай амалга оширилганлигини ургана- дилар. Ер майдонларининг \олати ва унинг яхшилаш имкониятларини текшираётганда назоратчилар суго- риш, курилиш ва бошцэ ишларнинг тугри мивдорини аник^аидилар.

Курилишнинг киймати, капитал куйилмаларни олиб келиш режасининг тУфилш и ало.\ида текширилади. Бу- нинг учун лойи^а расценкалари, улгуржи ба\олари, хужалик \исобида бажарилган ишларнинг таннархи, ёш молларни устириш ва режалаштиришнинг туфили- ги урганилади.

Кейин эса капитал куйилмаларнинг ре жали хдж- мини янги молиялаштириш билан бирга, унинг ало- хдда молиялаштириш манбалари \ам ани^анади (Уз маблагларининг бюджет ажратмалари, узок, ва ^искд муддатли банк кредитлари ва бошкдпар). Бунда хужа­ликнинг молиявий режаси капитал куйилмаларнинг режаси билан солиштирилади.

Жамоа хужаликларида капитал куйилмаларнинг уму- мий микдори, жумладан, асосий подани ташкил этиш харажатлари х^мда капитал ремонт харажатларига эъти- бор берилди, чунки корхонада булар учун фак^т капи­тал кУйилмалар ва капитал ремонт фонди ягона молия­лаштириш манбаи х,исобланади.

Давлат ва хужаликлараро кишлок, хужалик корхо- налари *амда бирлашмаларида молиявийлаштириш ка­питал кУйилмалар, асосий подани ташкил этиш, ка­питал ремонт буйича ало\ида амалга оширилади, шу- нинг учун \ам бу фар^арни капитал куйилмаларни молиялаштириш режасини текширишда \исобга олиш керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 246: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Капитал сарфлар режасияинг бажарилишини текшириш

Капитал кУйилмаларни текшириш вак^ида бу cola­ra о ид режаниг бажарилишига алохдда эътибор бери- лади. Бунинг учун йил давомида киритилган Узгартиш- ларни кисобга олган \олда, тугриланган режа курсат- кичларидан ва таккосланадиган курсаткичлар буйича хдкикий маълумотлардан фойдаланилади. Капитал куй- илмалар буйича хакиций маълумотлар, 6-журнал-ор- дер ва 16-а ведомости ёки «Капитал куйилмалар», «Амортизация фонди» бош счётлардаги харажатлар ва молиялаштириш суммалари буйича ишлатиладиган те­ги шли машинаграммалардан фойдаланилди.

Баъзи хужаликларда курилиш учун вактинчалик ёки мавсумий ёлланма ишчилар кдбул килинади. Буларга иш хдки ало.\ида курилиш ишларини бажарганлиги учун эмас, балки объектда барча ишлар тугатилгандан ке- йин аккорд иш \аки \исобланади. Бундай лолларда сарфланган иш хдки суммаси нормадаги иш \аки фон­ди билан солииггирилиб, унинг ортик сарфланган кис- ми аникпанади. Лойихдда курсатилмаган ишларга на­ряд тузил га нлиги аникланса, ало\ида тузил ган кайд- номада ишнинг номи, расценкаси ва хисобланган иш \аци курсатилади. Бундай ишларни урганиш натижаси- да объектларни куришда маблагларнинг нотурри сарф- ланиши ёки кУшиб ёзишлар аникланади. Курилиш ма- териаллари лойи.\а билан солиштирилади, бу солиш- тириш фаркларнинг сабабини аникдашга ёрдам бера- ди. Бундай \олларда «Курилиш материаллари ва урна- тиладиган ускуналар» \амда «Капитал куйилмалар* бош счётининг маълумотлари солиштирилади.

Сунгра курилиш материалларининг \ар бир объект ва ишларга сарфи билан лойи\а буйича нормадаги сар- фи такдосланади. Объектларга сарфланган материал- ларнинг хакикий мицдори зарур \олларда инженер ва бош ка курилиш мутахассислари жалб килиниб назорат Улчовдан утказилади.

Билвосига харажатлар объектларга турри таксимла- ниши керак. Бунинг учун бу харажатларни ало\ида ана­литик счётларда акс этгиришда кУлланиладиган хара- жат моддалари ва улардаги ёзувларнинг туррилиги, КУрилиш машина ва механизмларнинг сони тугрисида маълумотлар, иш соати, курилишга хизмат курсатув- чилар сони, ишни ташкил килиш буйича харажатлар, камчиликлар протоколларда ва бошка хужжатларда акс

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 247: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

этгирилади ва тезда бу камчиликларни тугатиш усти- дан назорат урнатилади.

Назоратчилар махсус аналитик жадваллардаги ана­лиз натижаларини ва режанинг бажарилишини курсата-* дилар. Назорат жараёнида учёт ва хисобот маълумотлари бирма-бир текширилади. Бунинг учун юкорида айтиб утилган регистрлардан «Капитал куйилмалар» бош счёти- нинг ёзувлари текширилади. Биринчи навбатда хужалик усулида бажарилган ишлар микдорининг тугри акс эт- тирилганлигига эътибор бериш керак. Бунинг учун хар бир харажат моддалари, уларнинг тугри очилганлиги, бошлангич хужжатлардаги суммалар ва корреспонден- цияланувчи счётлардаги ёзувлари текширилади. Айник- са иш хаки (мехнат хаки) фонди ва курилиш материал- ларининг сарфланишига эътибор берилади.

Иш хаки фондининг туфи ишлатилганлиги, унинг хакикий сарфланган суммаси лойи\адаги сумма билан солиштирилиб, ишбай ишлар учун тузилган нарядлар- ни урганиб (бунда ишни бажарувчи ва бажарилган иш­лар микдори, расценка ва хисобланган суммаларнинг тугрилиги) ва алохнда объектларда назорат улчов ор- цали текширилади. Баъзи хужаликларда курилиш учун вакгинчалик ёки мавсумий ёлланма ишчилар кабул Килинади. Буларга иш \аки алохида курилиш ишлари- ни бажарганлиги учун эмас, балки объектда барча иш­лар ту гатил гандан кейин аккорд иш хдки берилади. Бундай лолларда сарфланган иш хаки суммасининг нор- мадаги иш хаки фонди билан солиштирилиб, уни ор- тик сакланган кисми аникланади. Лойихада курсатил- маган ишларга наряд тузилганлиги аникланса, алохи- да тузилган кайдномада ишнинг номи расценкаси ва хисобланган иш хаки курсатилади.

Шундан кейин курилиш материалларининг \ар бир объект ва ишларга хакикий сарфи билан лойих,а буйи- ча нормадаги сарфи тадосланади. Объектларга сарф­ланган материалларнинг хакикий микдори керакли хол- ларда инженер ва бошка курилиш мутахассислари жалб Килиниб назорат улчовидан утказилади.

Билвосита харажатлар (курилиш машина ва меха- низмларини эксплуатация килиш хамда накладной ха­ражатлар) турри акс эттирилиши ва объектларга туфи таксимланиши керак. Бунда харажатларни алохида ана­литик счётларда акс этгиришда кулланиладиган хара­жат моддалари ва улардаги ёзувларнинг тугрилиги, курилиш машина ва механизмларнинг сони турриси-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 248: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

даги маълумотлар, иш соати, курилишга хизмат курса- тувчилар сони, ишни ташкил кдлиш буйича ёки хара- жатлар системалари текширилади. Айник,са, капитал курилишнинг унумсиз харажатлари ало\ида урганила- ди, чунки бу харажатлар купинча моддий жавобгар шахслар йул к^йган камомад ва угирликларни яшира- ди. Пудрат усулида бажарилган хурилиш ишларининг хак^к^йлигини текширишда бажарилган иш ва хиз- матларни кабул килиш далолатномаси асосий манба \исобланади, Одатда \исоб-китоблар \ар бир тугаган курилиш боскичи буйича олиб борилади, шунинг учун ишлар микдорининг тугрилигини аник,лаш анча ки- йин. Бундай холларда назорат улчов утказилади ва бу далолатномага пудрат ташкилоти \ам имзо чекади. Да- лолатнома асосида пудрат ташкилоти конунсиз олин- ган суммани кдйтариш т^ррисида талабнома ёзади.

Монтаж килиш талаб цилинмайдиган машина ва ускуналарни олиб келиш микдори текширилганда «Капитал куйилмалар» счётининг ёзувлари, асосий во- ситаларни кабул килиш далолатномаси счёт, фактура ва бошца хужжатлар билан солиштирилади. Капитал куйилмаларнинг бошкд йуналишлари буйича учёт маъ­лумотлар хам шу тартибда текширилади.

Капитал куйилмалар режани бажаришнинг назорат ва тафтиши фак^т режа ва хакикий курсаткичларни такдослаш режанинг бажарилиш даражасини аник^аш- дан иборат эмас, бу ерда яна режанинг \ар бир объект- лар буйича бажарилиши, бажарилмаган булса, бунинг сабаблари хамда бу объектларни уз вак^ида ишга ту- ширишга жавобгар шахслар, шунингдек, ишчилар хам тафтиш далолатномасида ёки текшириш маълумотно- масида курсатилган булиши керак.

Капитал куйилма мабламарнинг мацсадга мувофнк, ишлатилишини аудит килиш

Маълумки, бизнес-режага мувофик, капитал ку- йилмалар мулжалланган максадларни кузда тутади. Ка­питал сарфларга ажратилган маблаглардан самарали фойдаланиш учун шартномага, лойиха-смета хужжат- ларига ва хисоб-китоб интизомига катгик, риоя кдпиш лозим булади. К^шлок, хужалик корхоналари материал- техника таъминоти корхоналари билан тузилган шарт- номаларни уз вакгида ва тУгри инструкция асосида тузилганлигига эътибор берилади. Айник^са, шартнома-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 249: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

даги ишлар микдорининг капитал сарфлар режасидаги микдорга турри келиши, шартномадаги курсатилган муддатларга риоя цилиниши, санкцияларнинг крнун асосида кУлланилиши \амда тузилган шартноманинг янги тартиб коидаларига мос келишига диктат кили- нади. Агар шартнома тузиш вактида таъминотчи билан хужалик уртасида келишмовчилик булса, бу келиш- мовчиликни хал килиш учун арбитраж га ёки хужалик судига мурожаат килинади.

Лойихалаш ташкилотларидан олинган смета хуж- жатлари курсаткичлари берилган буюртма тугри кели­ши, смета технологик ечилмаларнинг хар бир объект- лар буйича тулик булиши, лойиха-смета хужжатлари Уз вактида ва керакли микдорда хужаликларга берили- ши керак. Кишлок курилишлари одатда кишлок хужа- лик корхоналари буюртмаси буйича лойихалаш таш- килотлари тузган замонавий лойиха асосида амалга оширилади. Назоратчилар бундай буюртмаларнинг уз вактида берилишини, лойихалаш ташкилотчилари би­лан шартномаларнинг Уз вактида тузилишини лойиха- смета ишларининг туррилигини текширадилар. Бу иш- ларнинг бажарилганлигига, ташкилот хужалигининг маблаги хйсобига техник экспертиза хулоса олиш учун берилади. Текшириш давомида алохида лойихаларнинг техник топширицкд ва лойиха-технологик ечимларнинг техник ицтисодий асосланганлиги урганилади.

Капитал цуйилмаларнинг молиявий ресурслар би­лан таъминланганлиги хужаликнинг молиявий режаси асосида, Уз маблагларини хисобга олган холда текши- рилади. Бундай корхонада режалаштирилаётган йилда ажратмалар, капитал цуйилмага тегишли амортизация ажратмалари ва бошка манбалар хар бир тури буйича аннцланади.

Капитал курилишда ва асосий воситаларни сотиб олишда кэбул килинган хисоб-китоблар хам текшири- лади, чунки бу хисоб-китобларда илгор хисоблаш фор- маларини кУллаш яхши самара беради. Дастлабки на- зоратда курилиш материалларини сарфлашда ишлати- ладиган бошлангич хужжатлар, бажарилиши керак булган ишлар учун ва тузилган нарядлар, ёлланма иш- чилар билан тузилган шартномалар хамда машина ва механизмлар олиш наряолари текширилади. Масалан, суралган курилиш материалларини бериш килинади- ган ишларнинг характери ва микдори, алохида мате- риалларни сарфлаш нормаси лойиха кУрсаткичлари би-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 250: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лан солиштирилади. Нарядлар ёзиш ва алохида ишчи- лар билан шартнома тузиш вактида иш \аки фонди- нинг сарфи хам шу тартибда текширилади. Режасиз таъминот ташкилотлардан машина ва ускуналар олиш наряди алохида текширилади. Чунки, купинча бу опе- рациялар хар хил суиистеъмолларни яширади.

Шартнома, лойиха-смета ва хисоб-китоб интизоми жорий назорат тартибида текширилади. Шунингдек, наряд ва таъминотчиларнинг шартнома асосида олган мажбуриятлари бажарилиши хам урганилади. Бунда опе- ратив холла курилиш-монтаж-техника воситаларини етказиб бериш назорат кдлинади. Бажарилган курилиш ишларининг муддати, микдори ва сифати, моддий- техника таъминоти тартибига риоя килиш, машина ва ускуналарни уз вактида ва комплект етказиш алохида назорат остида булади. Купчилик холларда кишлок хужа- лик корхоналарида курилиш монтаж ишлари ва мод- дий-техника воситаларини кеч етказиб бериш, бир ма­шина Урнига бошкдсини, буюртма берилмаган восита- ларни комплектсиз етказиб бериш ва бошка шартнома шартларини бузиш холлари учрайди. Шартнома маж- буриятларининг бузилиши холлари аникланган вактда тулов, штраф ва бошка чоралар куриш учун таклиф- лар киритилади.

Бажарилган ишлар ва олинган материал, техника воситалари учун хисоб-китоб операцияларининг тугри- лиги, тартиби ва тулаш муддати текширилади. Жумла- дан, курилиш-монтаж ишлари учун хисоб-китобларда купчилик холларда кУшиб ёзишга йул кУйилади. Бу кУшиб ёзишни факат назорат Улчов ёрдамида аникдаш мумкин. Курилиш-монтаж ишларини назорат улчаш жуда сермехнат иш, шунинг учун уни курилиш давом этаётганда утказиш керак. Курилиш тугагандан кейин Улчаш учун назоратчидан жуда кагга микдорда иш ба- жариш талаб килинади.

Назорат улчовнинг натижаси оралик тафтиш дало- латномаси билан расмийлаштирилади, бу далолатно- мага назоратчи, буюртмачи ва пудратчиларнинг ва- киллари кУл кУядилар. Назорат улчов далолатнома асо­сида хужалик бажарилган курилиш-монтаж ишлари учун хисобланган суммаларни кдйтариш ёки ушлаб колищ учун чоралар куради.

Худди шундай тартибда шартномага, лойиха-смета ва хисоб-китоб интизомига риоя килиш аникланади. Асосий эътибор у ёки бу капитал куйилмани конуний

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 251: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

амалга оширилганлигини, режаларни, шартномалар- ни, лойи^а-смета хужжатларини, тшул руйхатларини ва молиялаштириш режаларининг борлигини текши- ришга каратилади. Режасиз курилган объектлар ва сотиб олинган воситаларни молиялаштириш манбаи моддий- техника таъминоти бирма-бир текширилади, чунки бу операциялар ортида корхона маблапши конунсиз узлаш- тириш факта булиши мумкин. Режасиз капитал куйил- маларни амала ошириш вак,тида маблагларини максад- сиз ва нотурри ишлатилишига айбдор кишиларга назо- ратчилар таклифига кура маъмурий, мулкий ёки бошк^ жазо кУлланилади. Таъминотчи ва пудратчининг хужа- ликдан нотурри олган суммаси анивданса, бу суммани ундириб олиш учун норозилик далолашомаси арбит­раж органлари, хужалик судига берилиши керак.

Капитал еджлишнинг ало\ида объектларни тухта- тиш ёки тугатишнинг цонунийлиги ва максадга муво- фицдиги уиинг лойи^а к^ймати, ишлаб чик^ришга та- йипланиши ва ундан фойдаланиш йуллари асосида тек­ширилади. Бу ишларниг одммаси тафтиш оралик дало- латномасида курсатилди.

КОРХОНАЛАРДА БУХГАЛТЕРИЯ *ИСОБИ ВА ДАВЛАТ ХИСОБОТЛАРИНИНГ А^ВОЛИНИ АУДИТ КИЛИШ

Аудит цилиш тартиблари ва назоратчнларнинг вазифалари

Тафтиш назорат органларининг кишлок хужалик корхонасидаги биринчи вазифаси бухгалтерия учётини ташкил кдпишда амадцаги тартиб цоидаларига риоя кдлинишини, юкори ташкилотларга топшириладиган \исоботларнинг \акик^й хужаликдаги а\волни курса- тишини ва уз вак^ида тузиб топширилишини текши- рищдан иборатдир.

Бухгалтерия учёти текширилганда аввало корхона- даги а\вол, амалда уни ташкил килиш к,онун АБУС- ларига такдосланиб курилади ва ундаги тартиб, црида- лардан четланиш ани^ланади. Бунда бухгалтерия учё- тида прогрессив методларнинг кУлланилиши \исобга олинади, бош бухгалтер томонидан унга юклатилган мансаб вазифаларнинг бажарилиши текширилади. Кор­хона \исоб сиёсатининг и шланга нлиги, унга тугри риоя килинганлиги урганилади. Сунгра хисоботларнинг ту- зилиши, Уз вактида юк,ори ташкил отларга етказили-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 252: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

шидаги камчиликлар аншушниб, уларни тузатиш чо- ралари белгиланади.

Узбекистонда прогрессив форма хисобланаётган жур­нал-ордер формасининг т^ла жорий цилиниши суст бормокда. Бунга сабаб, биринчидан учёт режа ходим- ларининг малака ва билим савиясининг пастлиги булса. иккинчидан эса журнал-ордерлар мазкур регионга хос хусусиятларини Узида тула акс этгиролмайди ва тако- миллаштиришни талаб кил ад и. Айникса, компьютер- лардан фойдаланишга утишга алохида эътибор бери- лиши лозим.

Бухгалтерия учётянинг ахволннн текшнришБухгалтерия учёти биринчидан, хужалик системаси-

да, ишлаб чикаришни бошкаришда, уни ишлаб чика- риш, таъминот, махсулотларни реализация килиш тУф и - сида ахборот билан таъминланса, иккинчидан, корхона мулкининг сацланиши, ундан унумли фойдаланиши устидан каттик назорат олиб бррилади. Шунинг учун хам бозор иктисодиёти шароитида бухгалтерия учётининг ахамияти бошкаришнинг ажралмас кисми эканлигини курсатиб Утиш мухим. Шу муносабат билан хужаликни юритишда корхона бухгалтерияси учёти устидан доимий равишда назорат олиб бориш та^озо килинади. Анализ- лар шуни курсатмокдаки, корхоналарда бухгалтерия учётида хужалик операцияларини Уз вакгида акс этти- риш буйича оркдда крлиш фактлари к^зга ташланиб цолмокда. Назоратчилар томонидан унинг сабаблари чукур урганилиб, тафтиш утказилаётган корхонада уни тузатиш чоралари курилиши зарур.

Бухгалтерия учётининг жорий ахволини текширишда эса дастлабки хужжатларнинг типовой (намуна) фор- маларига мослиги, бухгалтерияда куллаиилаётган счётларнинг хал к, хужалиги сохасида фойдаланилади- ган счётлар режасига мос келиши текширилади. Сунгра бош счёт таркибида субсчётлар, бухгалтерия регистр- лари т$три булиши текширилади. Корхонада юрити- лаётган бош субсчётлар ва аналитик счётлар, бухгалте­рия регистрларининг дастлабки хужжатлари, сунфа Рес­публика Молия вазирлиги томонидан тасдикланган формалари мос келиши текширилади. Хисоб-китоб хо- димларининг билим даражаси, малакаси, ишлаб чица- риш булинмаларида, жумладан, омборда, фермада, бригадада, хазинада дастлабки учётнинг ташкил кили- ниши урганилади. Бухгалтерия учётининг жорий ахво-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 253: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ли текширил ганда учёт ходимлари уртасида вазифа- ларнинг таксимоти, бунда тавсия килинган учёт ва режалаштириш функциялари кушилиши лозимлиги ма- салалари урганилади.

Корхонада бухгалтерия учётининг прогрессив фор- маларининг жорий килиниши, комплекс механизация- лаш ишларининг бориши анализ килинади. Шу каби Хужжатлар режанинг тузилиши, унга кай тартибда амал килинаётганлиги, ^исоб ишлари графигининг тузили­ши, корхона бухгалтериясида унга риоя килишнинг а\воли текширилади. Корхонада бухгалтерия учётининг жорий а.\волини текширишда штатлар бирлигига риоя килиш, уларнинг билим ва малакаларини ошириш буйича кандай ишлар амал га оширилаётганлиги Урганилади.

Текшириш якунида аникланган камчиликларни ту- затиш, илгор тажриба ва прогрессив усулларни жорий Килиш буйича таклиф ва муло^азалар курсатилади.

Давлат хисобот интизомига риоя килинишини текшириш

Давлат хисобот интизоми мамлакатимиздаги бош- Карув органларини корхона, ташкилот, муассаса ва бошкаларнинг молия, хужалик х,амда ишлаб чикариш фаолиятлари \акдда информация маълумотлари билан таъминлайди. Давлат \исобот формалари Республика Молия вазири, иктисод ва статистика вазирлиги, Дав­лат солик к^митаси, халк хужалигининг мазкур со^а- сига ра\барлик килувчи органлар томонидан тасдикяа- ниб, бухгалтерия учёти регистрлари маълумотлари асо- сида тузилган график (тасдикпанган муддатда) уларга топширилади. Хисоботларни талаб киладиган ва халк хужалиги буйича умумлаштириладиган органларга кура бухгалтерия ва статистика \исоботлари тайёрланади. Назоратчилар \исобот интизомига риоя килинишини тафтиш килганларида \ар бир \исоботларни ало\ида- ало^ида текширишлари лозим.

Хисоботлар хужалик операцияларини, улар содир булган даврни камраб олишга кура йиллик ва жорий \исоботларга булинади. Назоратчилар бухглатерия х,исо- ботларини тафтиш килганда, корхонадаги \исобот фор- маларининг намунавий формалар асосида эканлигига эътибор киладилар. Бухгалтерия \исоботида курсаткич- лар, микдорлар бухгалтерия регистрларидаги \ажм мик- дорига турри келиши текширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 254: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Куп лолларда амалда ахборот х,исобот маълумотла- ри билан бухгалтерия регистрлари микдорларида фарк, учраб туради. Шунингдек, йиллик хисобот маълумот- лари билан квартал якуни \исоботлари уртасида \ам фарк^ар булиши мумкин. Шунинг учун улар бир-бир- ларига таккрсланиши лозим. Агарда унда фармар уч- раса, назоратчилар томонидан курсаткичлар буйича хисобот ва регистр маълумотлари асосида кдйднома маълумотномалар тузилиши зарур.

Оборот мабламар суммаси \акик,ий натижасида аник^анган суммаларга мос келиши лозим, ^исоботда йУкотув-Угирлик мйматлари акс этгирилган булса, ха- ражатга чик,ариш далолатнома маълумотларига тенг булиши керак. Инвентарь счётлардаги крлдик^ар пул бирлигида, бухгалтерия регистрларидаги ва инвента­ризация далолатномаларидаги мивдор ва суммаларига тенг булиши керак. Шундай кдлиб, ^исоботлардаги иш- лаб чикдриш харажатлари, ишлаб чикдрилган ма\су- лотларнинг таннархи ва тармок; ва бугун хужалик буйича фойда-зарар бухгалтерия регистрларидаги маълумотларгатенг булиши лозим.

Агарда ва^гида \исоботларда ва бухгалтерия регис- трларида корхонанинг дебитор ^зрзларини конунсиз зарар ^исобига харажатга чикдриш \оллари ани^анса, далолатнома билан жавобгар шахсдан ундириб олинади.

Статистик хисоботлар \ам корхонадаги ижтимоий \одисалар ва уларнинг у зарю алокдси ^акддаги маълу- мотларни курсатади. Бу \исоботлар реал \олатини курса- тиши лозим. Статистик \исоботлар корхонадаги мод- дий, ме\нат, молия ва бошца ресурслар тугрисида дав- лат режаларининг бажарилиши, давлат корхонаси фт^уцпарининг кенгайиши муносабати билан шартнома буйича буюртмаларнинг бажарилиши тугрисида, давлат режаларининг бажарилиши, давлат корхонаси хукук/ш- рининг кенгайиши муносабати билан шартномалар буйи­ча буюртмаларнинг бажарилиши тугрисида маълумот- лар беради. Ундаги маълумотлар аввало бухгалтерия ре­гистрлари ва йиллик, жорий \исоботлар маълумотлари­га мос булиши лозим. Агарда бухгалтерия ва статистика маълумотларида нотугри микдорлар ёки кУшиб ёзиш ^акддаги маълумотлар булса, тафтиш далолатнома суд- тергов органларига утказилади. Бухгалтерия хисоботла- ри сингари статистика х,исоботлари \ам белгиланган муддатларда солик, статистика давлат кУмитасининг жой- лардаги органларига топширилиши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 255: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Шу билан бирга назоратчилар томонидан тафтиш килинаётган корхонада статистик \исоботларни тУдди- риш йул-иуриклари булиши керак. Хисоботларни тах- лил килиш ва текшириш натижалари далолатноманинг алохида булимида аник, тушунарли тилда туда акс этгирилиши лозим. Аудит хулоса далолатномаси бозор иктисодиёти даврида кагга ахамиятга эгадир.

КОРХОНАЛАРДА ИШ ЮРИТИШ ВА ИЖАРАЧИЛИКИНТИЗОМИНИНГ АХВОЛИНИ АУДИТ КИЛИШ

Текшириш тартиби хайда уыинг олдига куйилган талаблар

Корхоналарда иш юритиш ва ижрочилик интизо- мини турри ташкил килиш, хужаликда ишлаб чица- риш, молия фаолиятида яхши натижаларга эришиш имкониятини беради.

Иш юритиш деганда, аввало к,ишлок, хужалик кор- хоналарида технологик ишларни агротехника, зоотех­ника ва ветеринария коида ва муддатлари асосида утка- зиш учун тузиладиган иш режалари, юкори ташкилот- лардан келаётган царорлар, шу корхона ходимлари ёзган хатларни хисобга олиш ва ишлаб чикаришга татбик этиш тушунилади. Шунингдек, иш юритишда корхона ходимлари ёзган хатларни \исобга олиш ва ишлаб чи- КЭришга тадбик этиш тушунилади. Шунингдек, иш юри­тишда корхона Утказадиган умумий йигилишлар, ба­ланс комиссияси, мохнат жамоалари \амда анализ бю- ролари баённомаларининг юритилиши, тезкор маълу- мотларнинг корхона ишлаб чицариш булинмаларидан олиниши, уз вактида рахбар ва мутахассислар томони­дан улардан ишлаб чикэриш ахбороти сифатида кабул Килиниб, келгусида хужалик масалалари буйича ечим- лар кабул килиниши ахамиятга эгадир. Бу ишлар кан- чалик аник кайд килиниб, расмийлаштирилиб борил- са, улар юзасидан тадбирларниг амалга оширилиши шунча яхши натижалар беради. Назоратчиларнинг би- ринчи вазифаси бу ишларнинг уз вактида амалга оши- рилаётганлигини текширишдан иборатдир. Шунингдек, назоратчилар бу \исоб-китоб, дело ва журналларини маълум тартиб асосида текшириши зарур.

Ижрочилик интизомига риоя килиш эса аввало кор- хонада хукуматимиз томонидан хужалик масалалари буйича кабул килинган карор \амЛа буйрукдарнинг уз

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 256: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

вак^ида бажарилишини назорат килишни узига вазифа кдпиб олса, иккинчи томондан эса корхонанинг узида кабул килинган иш режалари, жамоанинг умумий йи- гилишида тасдицланган царорлари, рздбарлар томони- дан ёзма равишда курсатмаларнинг аник; бажарилиши­ни текширишдир.

Иш юритишни текшириш

Корхоналар фаолиятида иш юритиш ме\натни таш- кил килиш бутани \исобланиб, ишлаб чикариш, хужа- лик ва молия жараёнларида ташкилотга келаётган иш- лар юзасидан хужжатларни тартибга солиш, юритиш каби вазифаларни Уз ичига олади. Маълумки, корхонада *ар бир хужалик операцияси юридик кучга эга булган, асосли хужжатларга мувофик амалга оширилади. Бу хужа­лик операцияларининг характерига цараб \ужжатлар [ норматив режали, ^исобот, \исоб, техника, кадрлар х^мда бошкарувга дойр ^ужжатларга булинади.

Хар бир жужжат тузиш, ёзиш, журналларда кэйд килиш, жунатиш, кабул килиш, зарур \олларда уларни купайтириш ва саклаш функциялари билан богликдир.Бу курсатилган функцияларнинг тугри ташкил кили- ниши эса корхонада иш юритишнинг кандай уюшти- рилишига боЕлик, шунинг учун \ам бу жараёнлар назо­рат ва тафтишга таалуклидир. Назоратчилар аввало кор­хонада иш юритишни текширишда юритиладиган де- лоларнинг номлари асосида бир хил кужжатлар ташкил килинганлиги, уларнинг намунавий иш юритиш тарти- бидаги номерпарига мос келишини аник^айдилар. Сунгра делоларга тааллукпи, тузилган хужжатларнинг уз вак- тида тикилиб, йигилиб боришини текширадилар. Назо­ратчилар томонидан *ар бир хужжатларнинг тузилиши, керакли журналларда кэйд килиниши, тайинланиши буйича жунатилиши, уларнинг ижро килиниши тугри- сида белгиларнинг кУйилиши текширилади. Шунда бу хужжатларнинг сакпаниши, архивга топширилиши ка- билар чукур Урганилади. Айникса, ^ужжатларнинг тузи­лиши катта а^амиятга эгадир. Чунки, буйрук, карор ва хужжатларнинг келиши, ташкилотдан жунатилиши, рас- мийлаштирилиши, корхонада иш юритиш даражаси бошкарув ишларининг уюштирилиш умумий даражаси- ни курсатади. Шунингдек, назоратчилар делоларда акс этгирилган темаларнинг узига мос эканлиги, ундаги хужжатларнинг мазмунини баён килиш тартибларини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 257: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Хам урганадилар. Корхонада тузилган хужжатлар Урга- н ил ганда уларнинг ёзилишига, баён кдлиш тартибига, тушунарли тилда ёзилишига, тузил ганда эса тегишли алокддор шахсларнинг имзолари, белгилари булишига, ёзилган юридик хужжатлар амалдаги конунларга кара- ма-карши булиши ёки булмаслигига алохида эътибор берилди. Агарда шундай хужжатлар учраб колса, назо- ратчилар унинг тезликда бекор цилиниши тугрисида таклиф киритадилар ва у тафтиш далолатномаси ёки текшириш маълумтномаларида курсатилади.

Юридик хужжатларда курсатилган натура, пул, фи­зик микдорлар ижро хужжатидаги микдорлар билан такдосланиб курилиши лозим. Корхонанинг молия, мех- нат, материал, редан ва пул маблагларидан фойдала- нишга дойр хужжатлари шу сохздаги юридик ХУКУК норматив хужжатларига мое ёки мос эмаслиги аник,- ланади. Зарур холларда корхонада ёзилган хужжатлар назоратчилар томонидан эксперт органларига хулоса учун хавола килинади. Текширишда корхонадаги хуж- жатларнинг сакданиши, давлат архивига топшириш учун тайёрланиши урганилади. Текширишнинг охири- да иш юритувчи ходимлар малакаси, уларнинг мала- касини ошириш, иш юритишнинг янада такомилла- шуви буйича амалга ошириладиган тадбирлар, иш юри­тувчи ходимлар иш жойларини ва мехнатини илмий асосида ташкил кдпиш масалалари ёритилади.

Ижро инткзомини текшириш

Корхоналарда ижрочилик интизомининг мустахкам- ланишига алохида эътибор бериб келинмоеда. Буни мам- лакатимизнинг ижтимоий-икгисодий ривожланишини оширишда мухим шарт-шароиг эканлиги бир неча мар­та курсатилган. Назорат-тафтиш, аудит ишларида иж­рочилик интизомига риоя килинишини чукур текши- риб бориш вазифаси туради.

Назоратчилар ижрочилик интизомига риоя кдпи- нишини текширганда ра.\барлар, мутахассислар, бош- царма аппарати ходимлари уртасида мансуб вазифала- рининг тацсимланишини урганишлари лозим. Шундан сУнг корхона ходимлари томонидан тушаётган ариза ва шикоятлар, таклифлар, давлат томонидан ишлаб чикариш режаларининг бажарилиши текширилади. Шу- нингдек, корхонанинг узида кабул килинган карор ва буйрукларнинг ишлаб чикилган ойлик, квартал режа-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 258: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ларининг бажарилиши алохида назорат килинади. Тек- ширишда режаларнинг илмийлигига, бажарилишининг анализ килиш асосида реаллигига эътибор берилади.

Ижро интизомини назорат килишда олдинги утка- зилган тафтиш далолатномаларида курсатилган таклиф- лар ва курилган чораларнинг ижроси аник, текширила- ди. Айникса, хисобдор ва мансабдор шахсларга курил­ган чоралар ижроси, далолатномада аникланган ик,ти- содий зарарларнинг тикланишига катта эътибор бе- риш лозим. Ишлаб чикдриш режалари ва корхона мул- кининг сакданишини таъминлаш тадбирларининг кор- хонада амалга оширилиши текширилади. Албатта, ижро интизомининг юк,ори савияда булиши, ижро учун бе- рилган топширикутрнинг бажарилиши хакида уз вак- тида тегишли шахсларга жамоага ахборот берилишига \ам куп жихатдан бомикдир.

Нихоят, назоратчилар ижрочилик интизомининг ахволини ёзиш билан чегараланмай, уни яхшилаш юза- сидан таклифлар киритадилар. Уларнинг хаммаси кор- хонада ижтимоий ишлаб чикдриш самарадорлигини ошириш тадбирлари эканлигини исботлаб, курсатиб бериши лозим.

КОРХОНАЛАР ВА БИРЛАШМАЛАРДА НИЗОМ КОИДАЛАРИГА АМАЛ КИЛИШНИ АУДИТ КИЛИШ

Корхона уставига риоя цилинишини текшириш

Назорат ишларининг энг мухим сохаларидан бири бу корхонанинг ишлаб чикдриш ва молия фаолиятини й^лга солиб турувчи Уставга риоя кдлишни текши- ришдан иборатдир. Устав нормаларига риоя килиш ор- кали корхона мулкнинг т^лик сакланиши ва максадга мувофик равишда фойдаланиши таъминланади.

Устав конунларига риоя килиш, текшириш куйида- ги тартибда утказилади. Аввало таъсисчилар Уставининг мавжудлиги, унинг таъсисчилар умумий йинишшида Кабул килиниши ва белгиланган тартибда сакланиши аникпанади. С^нгра ушбу корхонанинг Устав коидалари намунавий Устав коидаларига мос келишлиги х а И Д а махаллий шароитларни ва амалдаги крнунларни хисоб- га олган холда киритилган узгартиришлар урганилади.

Текширишнинг с^нгги боскичида хужаликнинг кун- далик ишлаб чикдриш, молия фаолиятида Уставнинг ХУКУКИЙ нормаларига амал килиниши к^риб чикилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 259: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Утказилган текширишни умумлаштириш натижасида жамоа хужалигининг Устави цоидаларининг бузилиши \оллари, бунга йул куйган айбдор шахслар ва шу би- лан биргаликда келгусида ушбу камчиликларни туга- тиш йуллари курсатилади.

Белгиланган тартибда ишлаб чикдлган корхона Ус­тави таъсисчилар умумий йигилишида ёки вакиллар йигилишида тасдикданади. Умумий ёки вакиллар йи­гилишида кабул килинган Устав туман \окимлигига тасдигдан утказиш учун гакдим этил ад и. Сунгра бу Ус- тавнинг *ар бир бет и га мухр босилади.

Таъсисчилар Уставининг мавжудлигини текширув- чи шахе уни кдй а^волда сакданаётганлигига алохдда эътибор бериши лозим. Уставга \ар кимнинг *ар хил Узгартиришлар ва кушимчалар киритишига асло йул куймаслик керак. Одатда таъсисчилар Устави \исоб бланкалари ва ?(ужжатлари ёнмайдиган темир сейф- ларда сак/танади. Унинг бехатар сакданиши ва дахлеиз- лигини корхона бош^аруви таъминлаши лозим. Назо- ратчи таъсисчилар Уставининг таъсисчилар умумий йи- жлишида ёки вакиллар тасдикданганлигини текшириб куради. Йигалишнинг тартибига (бунда таъсисчилар ка- мида 2/3 к^сми кдтнашган булиши шарт) ва кдбул кдлган кдрорига (унда таьсисчиларнинг купчилик крсми о воз берганлигига) ало^ида эътибор берилади. Таъсис- чиларнинг умумий ёки вакиллар йигилишини утказиш к;онундан ташкдри ёки кдрор кабул кддишда камчили- ларга йул к^йилганлиги аникданган лолларда тафтиш далолатномасига ёки текшириш маълумотномасига таъ- сисчи Уставини тасдик^аш учун кдйтадан крнуний ра- вишда йигилиш утказилиши таклифи киритилади.

Текширишнинг навбатдаги боск^чида таъсисчилар Уставнинг умумий моддалари таъсисчиларнинг Наму- навий Устави моддаларига мувофик, келиши куриб чи- кдлади. Бундай умумий \УКУК нормаларига корхона- нинг вазифаси, корхона аъзоларининг умумий )(укук ва мажбуриятлари, ердан умумий фойдаланиш тарти- би, унинг умумий мулкини ташкил кдлиш ва ундан фойдаланиш, ишлаб чи^ариш ва молия фаолиятини ёритиш, иш \ак,и ва мезщат к^лиш тартибларини таш­кил щчишнинг умумий коидалари, таъсисчининг ялпи ма^сулотини ва фондларини так.симлаш тартиблари, маданий-маиший ва социал таъминот \амда уларнинг шахеий хужалигини юритиш, бошкдриш органлари ка- билар киради. Бу ^укук,ий нормалар корхона Уставида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 260: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

албатга к\фиб чикилган ва Намунавий Уставга нисба- тан кенг ёритилган булиши керак.

Текширишда конундан ташкари далолатнома х,ол- лари мавжудлиги аник^анса, тафтиш далолатномаси ёки текшириш маълумотномасига илова килинадиган махсус ведомостга ёзиб куйилади. Сунгра корхона бош- карувининг ва айрим жавобгар шахсларнинг Устав- нинг алохдда моддаларига цандай риоя килиши куриб чикилади. Бунда биринчи навбатда корхона бошкару- вининг, таъсисчиларининг умумий ёки вакиллар йи- тпишининг чакириш муддатларига эътибор берилади (бу йипшишлар йилига камида турт марта, бундан ташкари таъсисчиларнинг 2/3 кисми ёки тафтиш ко- миссияси талаб кдлган вакгларда чакирилиши лозим).

Умумий йигилишга кдтнашаётган таъсисчиларнинг сонини аниклаш ушбу йигилишнинг конуний ХУКУККа эга эканлигини курсатади. Бундан ташкари карорлар китобида к,айд кдпинган курсаткичлар, яъни умумий йигилишлар неча марта чацирилганлиги, кун тартиби, саволларни мухокама килиш характери, таъсисчилар­нинг фаоллиги, карорнинг мазмуни ва шу кабилар текшириш манбаи хисобланади. Худди шу тартибда таъ- сис корхона бошкаруви йигилишини утказишнинг Конуний хУКУККа эга эканлиги, саволларни мухокама кдпинган карорларнинг мохияти анализ килинади.

Корхона аъзолигига риоя килиш тартибини алохи- да текшириш керак. Бунинг учун текширишнинг куйи- даги, яъни корхонага кабул килиш ёки чикиш тугри- сида ёзилган ариза, алохида шахслар билан сухбат утка- зиш ва улардан ёзма равишда хат олиш, кдрорлар ки- тобидаги ёзувлар билан танишиш, таъсисчиларнинг мехмат дафтарчаси мавжудлигини аниклаш усуллари кулланилади.

Давлат ва хужаликлараро кишлок х^жалик корхоналари ва бирлашмаларн т>трнсида юрндик

статусга амал килинишини текшириш

Хужаликнинг ишлаб чикдриш-молия режаларини, бухгалтерия хисобининг жорий ва йиллик \исобини, шунингдек, иш х1ак1и тугрисида Низомни мукаммал Урганиш оркали Уставга ва унинг моддаларига риоя килиш текширилади. Бунда ердан фойдаланиш, корхо- нанинг мулкидан, х^жалик юритиш, ташкил килиш, иш \аки т^лаш, ял пи махсулот ва даромадларни так-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 261: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

симлаш кабиларда Устав нормаларига риоя кил масли к *оллари очиб ташланади.

Корхона Уставининг ало,\ида моддалари буиича ай- рим хатоларга йул куй ил ганда бунинг сабабини ва айб- дор шахсни анимаш лозим. Сунгра текширувчи шахе бу камчиликларни корхона бошкдруви ёки таъсисчи- ларнинг умумий йигилишида куриб чицишга кирита- ди, шу билан биргаликда юкори органларга интизом- ни бузилиши, айбдор шахслар томонидан келтирилган зарар тугрисида ёзма равишда хабар беради.

Кдшлок хужалигида давлат ва хужаликлараро кор- хоналар, шунингдек, илмий ишлаб чикариш \амда аг- росаноат бирлашмалари фаолият курсатиб келмокда. Бундай цишлок хужалик корхоналари узининг ишлаб чикариш, молия фаолиятида корхона (бирлашма) туфисидаги конун асосида иш юритмокдалар. Демак, назоратчилар \ам шу конунга асосан иш юритишлари лозим булади. Бунинг учун кар бир со\адаги бажарил- ган ишларнинг годикий \олатини юкорида курсатил- ган конун нормаларига асосан мослаштириб олиб бо- ради. Баъза бу корхона ва ташкилотларнинг ишлаб чи- кариш, молия режасини тузишда оборот ва асосий объектларни ишга тушириш \амда хисобдан чикариш- да, штат руйхатини тасдиклашда, айрим категорияда- ги ишчиларнинг иш хакига кУшимча ва устама белги- лашда, лойи\а-смета хужжатларини тасдиклашда, мо- лияни ташкил этишда, хисобот ва учёт ишларида ХуКУКлари кенгайтирилади.

Текширишда'\ар бир хужалик ёки ташкилотнинг юридик хукукини белгилайдиган Уставнинг ишлаб чи- карилиши ва тасдикланишига асосий эътибор кэрати- лиши лозим. Бунинг учун Уставда юкоридаги конун асосида умумий нормадаги курсаткичлар (ташкилот ёки хужаликнинг номи, унинг жойлашгЭн урни, унга хиз- мат киладиган банкдаги счётларнинг реквизитлари, ра\- барлик кдладиган юкори ташкилотнинг номи, иш фа- олиятининг предмета ва максади, хужалик ёки ташки­лотнинг Устав (бУлинмас) фондига эканлиги, \apa- катдаги карорларга асосан иш юритиши ва юридик шахе кисобланиши (ва узига хос хусусиятлари) хужа- лик ёки ташкилот кирадиган юкори ташкилотнинг номи, унинг жойлашган урни, банкдаги счётнинг рек­визитлари) курсатилган булиши керак.

Уставнинг туьри тузилганлиги ва тасдикланганли- гини текширишда юкори ташкилот \укуклари ва вази-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 262: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

фалари керакли кдрорлар билан солиштириб курилади (давлат хужаликлар ва бошкд к^шлок, хужалик давлат ташкилотлари ёки хужаликлари буйича бу э^уцук юкори ташкилот ихтиёрига берилган, хужаликлараро ташки- лот ва бирлашмалар буйича ма^аллий *окимиятлар ре­гистрация киладиган кдтнашувчи хужаликларнинг йи- гилиши ихтиёрига берилган).

К^шлок, хужалиги корхонаси ва ташкилоти тутри- сида ани^ланган камчиликлар тартибга солинади \амда тафтиш далолатномасининг ёки текшириш маълумот- номасининг керакли булимида акс этгирилади.

Корховада ичкн иш тартиб-кридасига риоя Килинишинн текшириш

Хал к хужалигининг бошкд тармо^ларида булгани сингари, к^шлок хужалик корхона ва бирлашмалари \ам ишлаб чицариш-молия фаолиятини кдтгик режа асосида юргизадилар. Бу режалаштиришнинг асосий эле- ментларидан бири булиб, ички хужалик иш тартибини т$три ташкил килиш ^исобланади.

Хар бир Намунавий Устав ва амалдаги конун *амда давлат корхоналаридаги ички иш тартиб-кридасини ишлаб чикддилар.

Корхоналар, ташкилотлар ва бирлашмаларнинг ишчи ,\амда хизматчилар учун ички хужалик иш тартибининг асосий кридаларига таяниб иш олиб борилади.

Текшириш вактида назорат ушбу коидаларнинг мавжудлигига, тугри ишлаб чикдпганлиги ва белги- ланган тартибда тасди^данганлигига эътибор бериши лозим. Сунгра ушбу кридалар хужаликдаги чар бир иш­лаб чикариш булимига етказиб берилганлиги, *ар бир ишчи танишиб чиаданлиги ва, ни\оят, хужаликнинг ишлаб чицдриш молия фаолиятида ушбу кридаларга тулик; амал кдпиниши текширилади.

Ишчи хужалик иш тартиб-коидаларининг тугри дабул килинганлигини аник^аш учун улар намунавий крида кУрсаткичлари \амда амалдаги конунлар билан солиштириб курилади. Сунгра хужаликнинг конкрет ик^исодий ривожланишини, ишлаб чицаришда жой- лашган урнини \исобга олган у ёки бу криданинг крну- ний крбул килинганлиги текширилади.

Ички хужалик иш тартиби ва кридаларида хдр кдн- дай шароитларда \ам куйидаги умумий нормалар, яъни ишчиларга \ар ^афтада дам олиш кунлари, навбатдаги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 263: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

мехнат таътили кунлари, ёш болали оналарга берила- диган енгилликлар Урин олган булиши лозим. ш Текширишнинг мухим кисмларидан бири курсатил-

ган коидаларнинг хар бир булимига амал килинишини текширишдир. Бунда ишлаб чикрриш кенгашлари ма- териаллари, умумий ёки вакиллар йигилишининг карорларини кайд кдлиш китоби ва корхона бошк,ару- вининг мажлиси, бажарилган иш кунлари туррисидаги маълумот, мехнат таътили кунларининг давомийлиги ва унга туланган \ак, берилган енгиллик соатлари учун туланган х&к> айрим ишчиларнинг ишга катнашмаган кунлари курсатилади.

Бунда «Мехнатга хак, тулаш* счёти маълумотлари асос цилиб олинади. Асосий эътиборни хужаликда ме\- нат интизомига риоя цилишга каратиш керак. Иш куни давомида \ар бир бекор кетган вак^нинг сабаби, бунда жавобгар шахснинг (бригадир, ферма мудири ва бошкалар) айби бор-йукдиги чукур текшириб курила- ди. Ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлиги фацат иш вактининг узайтирилиши билангина боглик; эмас, балки сменада, иш кунида, мавсумда бажариладиган иш мицдорининг оширилиши билан хам белгиланади, шунинг учун хар бир ишчи гуру\лари ва категорияла- ри буйича керакли анализ талаб килинади.

Амалдаги к,оидага риоя килмаётган айрим шахслар- нинг ищдан озод кдпинганлиги ёки сабабсиз келмай к,олганлиги ишга ярок,сизлиги туррисидаги касаллик ва- ракаси, тиббиёт муассасасининг касаллиги тутрисида берган маълумотномаси (бюллетени) хужалик ёки иш­лаб чицариш булим рахбарининг берган рухсати каби Хужжатлар асосида аникланади. Текширувчи ушбу да- лил хужжатлари булмаган ишчининг ишга сабабсиз катнашмаган кунларини ички хужалик иш тартиби цоидаларига хилоф деб курсатиб, хужалик рахбаридан унга нисбатан чора куришни белгилайди.

Мехнатни мухофаза кдпиш ва техника хавфсзилиги буйича алохида текшириш утказилиши талаб цилина- ди. Бунда ишлаб чик,аришдаги хар бир жарохатланиш сабаби чукур урганилади. Хужалик ёки бирлашмада ки- шиларнинг ишлаши учун кулай шароит яратилганли- ги, ишларни бажариш учун техника хавфсизлиги цоида- лари билан таништирилганлиги текшириб курилади. Маълумки, ушбу ишлар учун ажратилган сарфлар, иш­лаб чикдриш харажатларининг анчагина кисмини таш- кил этади, шунинг учун назоратчи куйидагиларга ало-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 264: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

хида эътибор бериши лоЛш: ишлаб чикдриш молия режасида ушбу мак^садларга етарли микдорда маблаг ажратилганлиги, ушбу маблаглар сарфланиш каналла- ри буйича тулик асослангани, ишчилар иш шароити- нинг хавфсизлиги учун керакли кУлланмалар билан таъминлангани, ишлаб чикдриш, санитария кридала- рига риоя килиниши, техника хавфсизлиги буйича бел- гиланган инструктаж утказилгани, мехнатни му\офаза к,илиш тутрисида ташвикрт ишлари олиб борилиши чу кур урганилади.

Текширишнинг яна бир мухим объектларидан бири ишчиларни кабул кдлиш ва бушатиш тартибини амал- даги конунларга риоя кдлган \олда утказишдир. Бунда куйидагиларга ало\ида эътибор кдратилади: ишчилар билан маъмурият уртасида тузилган шартноманинг мав- жудлиги, мехнат дафтарчасининг юргизилиши турри- сида кадрлар булимидаги хисоб-китоб ишлари, цайси Укув юртини битирганлиги тугрисидаги дипломдан кучирма, охирги ишлаган иш жойи ва касби ^триста махалла кумитасидан маълумотнома хдмда айрим шахс- ларнинг керакли лавозимларга кабул килишда улар- нинг маълумоти, малакаси туррисидаги хужжатлар, бУ хужжатларнинг кадрлар булимида турри расмийлашти- рилганлиги курилади. Булардан ташкдри бош мутахас- сисларни таъсисчиларнинг умумий йитлишида, к«ат- нашувчи хужалик вакилларининг йигилишида \амда юкрри ташкилот томонидан тасдикданганлиги анима- нади. Айрим лавозимларга илгари Уз обрусини туккан шасхларни кзбул кдпишга йул куйилмайди (хазиначи, бухгалтер, омбор мудири ва хоказолар). Шунинг учун бундай маълумотларни аникугаш учун унинг илгариги иш жойидан ёзма равишда расмий жавоб олинади. Бу тартибда маълумоти туррисида хужжатни керакли Укув юртидан хам олиш мумкин. Текширувчилар, шунинг- дек, шахсларнинг маънавий ва ишчанлик сифатларига хам эътибор бериши лозим. Бу курсаткичлар ушбу кор- хонада шу шахе билан биргаликда ишлаётган кишилар билан савол-жавоб утказиш, иш жойида текшириш Утказиш ва унинг текшириш вактидаги холати каби- ларни урганиш оркдли аникданади.

Керакли хужжатларсиз (паспорт ёки унинг урнига утадиган хужжат, мехнат дафтарчаси ёки, у булмаганда, ёки махалла кумитасидан, охирги иш жойи туррисида маълумотнома, маълумоти тугрисида хужжат) шахс- ларни ишга 1 бул килиш ички хужалик иш тартиби ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 265: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

кридаларини купол равишдабузиш \исобланади. Бундай ^олатларда текширувчи дар\ол керакли \ужжатларни келтиришни талаб килиши лозим. Зарур \олларда эса шахслар билан маъмурият уртасида тузилган шартнома- ни бекор килиш тугрисада таклиф киритиши мумкин.

Бирор шахе ишдан бушаганида ёки бир лавозим- дан бошцасига утказилганда унинг мехмат дафтарчаси- даги ёзув амалдаги ме^нат конунлари билан солишти- риб курилади, ишдан бушаганлигининг ёки алмашти- рилганлигининг \ак,ик,ий сабаби аникланади.

У ёки бу шахенинг моддий зарар келтириб, уни туламасдан, ишдан бушаган \оллари ани^ланганда, тек­ширувчи бу камомадларни жавобгар шахслар томони- дан тулатиб олишни хужалик маъмуриятига ёки суд тергов органларига ошириш тутрисида таклиф кири- тилади. Шунингдек, ички хужалик иш тартиби ва Конунларига хужалик маъмурияти, ишлаб чикариш булим ра\барлари томонидан тулик амал килишига эътибор берилади. Борди-ю ушбу коидаларга амал Килишда бирон-бир камчилик аникланганда унинг са- баблари хдмда тузатиш йуллари ^акдца тафтиш дало- латномасида ёки текшириш маълумотномасида кайд этилади.

Жамоа хужалигя тафтиш комиссиясининг йнллик ^исоботи буйича ва жамоа хужалиги бошцарувининг

аъзолар умумий йигалишига хулоса ёзиш тартиби

Назорат ишларини ташкил килишнинг узига хос ха- рактерли хусусиятларидан бири жамоа хужалигининг йил- лик исоботи буйича тафтиш комиссиясининг тузадиган хулосаси \исобланади. Тафтиш комиссиясинингбухуло- сасида хужалик-ишлаб чикариш, молия режаси кУрсат- кичларини бажариш, мавжуд маблаглардан кандай фой- даланилганлиги, йиллик \исоботдаги му^им курсаткич- ларнинг хакконийлиги баён этилади. Бундай хулосанинг асосий манбаи ^исобот, \исобот йилидаги ишлаб чика- риш-молия режасининг курсаткичлари, бухгалтерия счс- тидаги ёзувлар, йиллик исоботинингжадваллардаги маъ- лумотлар \амда жорий ва йиллик тафтиш, текшириш ишларининг материаллари \исобланади.

Тафтиш комиссияси ходимларининг умумий йиги- лиши (вакиллар мажлиси)да маъруза килади. Одатда, бундай докладни тайёрлаш учун тафтиш комиссияси­нинг махсус йигилиши чакирилади, бунда комиссияси^

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 266: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

нинг \ар бир аъзоларига алохида-алохида иш режаси таксимлаб берилади. С^нгра комиссия аъзолари текшир- ган сохаси буйича маълумотнома тайёрлайди ва шу маълумотлаР асосида тафтиш комиссиясининг умумий доклади тайёрланади. Бунда куйидагилар, яъни х^жалик субъектининг ишлаб чикариш, молиявий режаларнинг бажарилиши, кишлок х^жалигида махсулотларга давлат буюртмасининг бажарилиши, экинлар \осилдорлиги, чорва моллар махсулдорлиги, ишлаб чикаришнинг рен- табеллик даражаси, мехнат ресурсларидан унумли фой- даланиш кабиларга алохида эътибор берилади. Докладда молиявий, ишлаб чикариш, давр харажат ва даромадла- ри, фавкулотдаги фаолият, ишлаб чикариш булинмала- рининг фоалиятларига объектив бахолар курсатилиши, айникса Устав фонди, к^шилган, резерв капиталлар холатига аникдик билан ёндошиш лозим булади.

Докладда тафтиш комиссияси, ёки ички сайланган аудит текширув режаларида к^зда тутилган ишлар цай даражада бажарилганлигини, уларнинг корхона фао- лияти учун кднчалик самарали б^лганлигини ишончи ракам курсаткичлар асосида ёритиб бериш лозим.

Корхонадаги фойдаланилмаётган резервлар улардан фойдаланиш йуллари, корхона истикболи учун кулла- нилиши лозим б^лган таклифлар хам киритилиши ло­зим. Корхонанинг молиявий баркарорлиги, т?лов коби- лияти, унинг салмори хакдда объектив кафолат фикр- лари билан тугатилиши лозим. Кафолат булмаса сабаб- лари ва аник унга салбий таъсир кдлувчи омиллар субъектив шахсларнинг айблари билан очиб берилиши максадга мувофик булади.

Бозор иктисодиёти со\алари структураларида аудит текширувини утказнш

Маълумки, аудиторлар \ар бир хужалик субъектини технологияси, халк хужалигидаги урни, роли, ахамияти жи\атидан малакали мутахассис сифатида хулоса бери- ши, таваккалчиликнинг ишончлигига кдраб бозор ша- роитида баркарор ривожланишига таклифлар бериши лозим. Аммо бу анча мехнат талаб киладиган ишдир'. Шу сабабли турли тармок ва х^жалик субъектларининг мул- кий, ташкилий тузилиши, уларнинг турлари, сохалари- га кдраб аудит текширувини утказиши лозим. Шу маъ- нода тармок ва корхоналарда аудит текширув хусусият- ларини ёритишни лозим деб хисоблаймиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 267: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Тнжорат банклари фаолияти аудитининг узига хос хусусиятлари.

Бозор иктисодиёти шароитида тижорат банклар сис- темасининг роли каттадир. Маълумки, республикамиз- да давлат-акцйонерлик тижорат банклари фаолият курсатиб келмокда. Жумладан, Пахтабанк, Раллабанк, Савдогарбанк, Саноаткурилишбанк, Заминбанк ва бу- лардан ташкдри Миллий банк хдмда бир неча хусусий банклар «Умарбанк*, «Парвинабанк» кабилардир. Маз- кур банклар республикамиэла кабул килинган «Банк­лар хакидаги цонунларга* \амда улар регулятор хдсоб- ланган Марказий банк томонидан чикарилган йурик,- номалар асосида фаолият курсатадилар.

Шу каби бошка молия, пул кредит органлари \ам хужалик субъектларига турлича фаолият курсатадилар, жумладан сугурта компаниялари, биржалар, бюджетга солик,сиз туловлар билаи шугулланадиган муассасалар, жамгарма фондларини курсатиб утиш мумкин.

Курсатиб утилган фаолиятлар ичида бугун Узбекис- тон Республикаси учун лизинг ва факторини операция- ларини амалга ошириш, халк хужалик тармокдарида ишлаб чикдриш со\асига узок; ва киска, урта муддатли кредитларни бериш, Урта ва кичик бизнес тадбиркор- лик хужалик субъектларига каратиш кузда тутилаёт- ганлиги бежиз эмас.

Банклар тизимида аудит текширувининг натижалари, аввало банк муассасаларининг ишига ба\о бериш, бухгал­терия \исоби ва хисоботларни тасдикдаш ва уларнинг балансини матбуотда эълон кдлишга кэратилгандир.

Банклар фаолиятини аудит текшируви куйидаги йуналишларга каратилиши максадга мувофик булади деб уйлаймиз:

1) банк ишларининг мамлакатимиздаги бозор икти- содиётига утиш тамойилларига, белгиланган устувор йуналишларга, банклар фаолиятига тегишли меъёрий хужжатларга риоя килиниши;

2) банк муассасасининг ички меъёрий ва бошкарув карорларининг максадли ва самарадорлиги;

3) умуман олганда банк фаолиятининг икгисодий максадлилиги ва зарур капиталнинг ташкил топиши хамда унинг жойланиши;

4) банк кредит ресурсларининг ташкил топиши, улардан халк хужалик субъектларига, купрок Урта, ки­чик тадбиркорлик ва ишлаб чикаришга янги техноло- гияларга сарфланиш нук^аи назарини урганиш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 268: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

5) моддий, номодций ва ме\нат, интеллектуал кув- ватлардан фойдаланишнинг адволи;

6) банк муассасининг истицбол ривожланиш со\а- ларини кдмраб олиниши;

7) банк муассасининг ракрбатбардошлиги, молия- вий бакувватлилик даражасини;

8) банк балансининг тугатиш коэффициентининг мезонликка (оптималликка) якунлик даражасини;

9) банк рентабеллик даражаси ва унга борлик, опе- рацияларни;

10) банк мулкининг саеданиши кабиларни аудит текширувидан утказишга ^аратилади.

Аудиторлар учун энг мухим масала аудит текширу- вининг мак,сад, дастур тартибларини белгилаб олиш зарур б^лади. Аудитор банк балансининг ишончи ва реаллигини к^ришдан бошлаши, унда синтетик ва ана­литик учёт маълумотлари т-угри акс эттирилганлиги ва баланс маълумотларига мос келиши, активлар к,ол- ди!д!арининг баланс маълумотларига мос келиши урга- нилади. Айникса, банк активларининг баркарорлиги ва активларининг сифат к^рсаткичлари урганилади. Шу- нингдек, банк активларининг ва акционерлик капита- лининг мицдорларини шу\бали дебиторлик кдрзлари- ни аницдаш, активларининг т^лик; сакданаётганлиги- ни таъминлашда ички назоратнинг а\волини урганиш.

Шундан с^нг аудитор куйидаги тартибни кулласа яхши натижаларга эришиши мумкин:

1) касса ва касса буйича хужалик операцияларини аудит текшириш;

2) банк устав фондининг ташкил топишининг туррилигини назорат кдпишнинг а\воли;

3) бухгалтерия счётлар корреспонденция (алокдсИ- ни) ва бухгалтерия хисоботларини урганиш;

4) банк \исоб-китоб ва кредит операцияларини на­зорат вдлиш;

5) банк даромади ва харажатларининг \ажмини бел- гилаш;

6) банк муассасаларининг давлат ва ма\аллий со- ликдарнинг ^исобланиши ва гуланишини микдор \амда муддатлари буйича текшириш кабиларни амалга оши- риш фойдали б^лади.

Албатта, узларининг банк б^лимидаги хужалик субъектларининг х.исоб-рак.ам счётларидаги маълумот­лари, ^заро маълумотлар та^осланиши лозим булади. Шунингдек, банкда баъзи лолларда салбий колдик, \ол-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 269: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лари \ам учраб туради, унинг сабаблари урганилиши лозим. Мулк, касса, устав фонди резервлар активлар- нинг сак^анишини, самарали фойдаланишини аудит текширувининг умумий мак,сад, дастур ва тартиб крида- ларига мувофик; утказилади.

Банклар фаолиятини чукур та\пил кдпишда брутто балаисни урганиш лозим. Банк самарадорлигини Урга- нишда баланс фойдасининг, сугурта соф фойданинг устав капиталига нисбатини урганиш таклиф кдпина- ди. Куйидаги молиявий та\пил коэффициентларини Хисоблаш услубларини куришда куйидагиларни эъти- борга олишни тавсия киламиз.

Банк муассасаларивинг молия-хужалик фаолиятини та\лнл услубларя коэффициентлари

Курсаткич ва коэффициентлар- нинг номлари, мазмуни

КУрсаткич ва коэффициентлар- ни \исоблаш услублари

1 2

1. Умумий коэффициент

1. Тугатиш коэффициент курсат- кичи мавжуд депозитларни, банк активлари билан цопланишини кУрсатади.

Уртача касса колдигиталаб к,илинган давргача уртача депозитлар колдига

Уртача касса активлар колдижА барча депозит суммаларнинг

Уртача колдига

I. .Банк актив х?жалик операцияларини тавсифловчи курсяткяч ва коэффициеитлар

2. Активлардан самарали фойда­ланиш коэф ф ициент барча ак­тивлардан кднчаси даромад кел- тираётганлиги курсатилади.

Даромадлар келтирувчи Уртача активлар счётлардаги колдиги:

Барча активларинг счётлардагиКОЛДИРИ

3. Депозитлардан фойдаланиш коэффициенти, бу барча мавжуд депозитлардан кднча салмога ва кредитлар таркибига жойлашти- рилганлигини кУрсатади, унинг салмоги, агар у 75%дан ю*ори булса банкнинг агрессив кредит сиёсатини билдиради, агарда у 65% тенг булса тескари \олати- ни билдиради.

4. Жалб цилинган маблаглардан фойдаланиш коэффициенти, бу

Уртача кредитлар буйича карз- лар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 270: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жалб к,илинган маблагларнинг кончаем кредит га жойлаштирил- ганлигини курсатади.

= уртача барча жалб кдлинган маблаглар мивдори

5. Инвестиция таркиби буйича банк папкасидаги кимматба\о цогозлар турларига кзраб салмо* ганинг курсаткичи, агарда унда давлат цимматба^о цогозларн катта булса, банк муассасасини тугатиш коэффициенти паст ва банк барк^рор булади.

Барча турдаги цимматбах,о = цогозларнинг умумий инвес­тиция \ажмидаги салмош (%)

6. Кймматба\о кргоаларнинг муд- датлари буйича таксимланиш курсаткичи, бу умумнй инвес- тициянинг Узгаришида цандай таъсир курсатишини белгилайди.

Кимматба\о цогозларнинг тулаш муддатларига цараб тацсимлани- ши

7. Кредит олувчилар буйича тав- сифловчи курсаткич, бу банк кредит сиёсатининг а^волини Урганиш имкониятини беради, унда едэдорлар рентабеллиги, тулов к,обилияти ва бошца курсаткичлар урганилади.

Умумий кредит ^ажмида кредит олувчилар, тармоцлар буйича салмот кабил ар урганилади. Рес- публикамизда ишлаб чикэриш, янги технология, урта ва кичик бизнес га улар царатилиши лозим.

8. Кредит олувчнларнинг катего­рия ва тармо^ари буйича муд- датидан олдин тулаш курсаткич- лари, банк кредит сиёсатининг истик|болини белгилашда му\им \исобланади.

Кредитнинг бундай кдйтарили- ши категориялар буйича ургани­лади.

III. Банкиинг уз капитали м девознтлжр базасяни тавенфловчя курсатап ва коэффяцнентляр

9. Барча депозитлар турлари бу­йича гуру\лаш

Депозитлар умумий таркибидаги ХЗр бир депозитнинг салмога аникданади (хал»; банки, талаб кдлинган га кддар ^уйилмалари, муддатли депозитлар)

10. Депозитларни гуру\лаш (омо- нат кУйилган муддатга) муддат- лари буйича, банк атдолининг истикболли ривожланишини бел­гилашда катта а\амиятга эгадир.

Муддатли, омонатли депозитлар гуру\яарга булиниб 1 йил, 3 йил, 5 йил кабиларга урганилади.

11. «Ричат> коэффициенти, бу курсаткич маълум муддатга банк капиталининг жалб килинган маб- лагларга нисбатини курсатади.

Уртача депозит сумма цолдик- лариуртача банк капитали мивдо- ригаКарзга олинган маблаглар

2= ---------------------------------------Уртача банк капитал мшдо-рига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 271: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

12. Банк Уз капиталининг етар лилик даража коэффициента, 65 \исобот даврининг охирига банк Уз капиталининг барча активлар- га нисбатини курсатади. Курсат- кич купчилик банклар учун 1% кам. регионал *удудларда 5—6% булиши мумкин.

таваккал килинган активлар суммасибанк уз капитали

л банк уз капиталибарча активлар суммаси

Даромадлнлик и чнк;имлар устндан назорат курсаткичлари

13. Банк даромадига таъсир Килувчи омиллар, бу фацат ак- тивларга тегишли, актив опера- цияларининг кзнчалик куп бу- лаётгаклигини курсатади. Буноай курсаткичлар бошкз банк кУрсат- кичлари билан хрм такдослани- ши мумкин.

олинган фоиз суммалариуртача активлар колдик^ари

^ туланган фоизларУртача активлар ц о л д и р и

олинган фоизлар — туланганфоизлар суммалариУртача активлар цолдигигакредитларни балансдан чик,а-

риш суммалариУртача активлар колдигога

, банк фойдасиУртача активлар цолдиги

14. Олинган даромад ва харажат- лар, бу олинган даромадларнинг активларга нисбатан, марис да- ромадликни \исоблаш. Бу маса- лада депозитларни паст фоиз би­лан жалб килиш му\им Урин ту- тади, таваккалчиликка асослан- ган юцори даражада фойда опе- рациялари \ам му\им

олинган фоиз суммалариУртача даромад олиб келувчи активлар суммасигатуланган фоизлар суммасидаромад келтирувчи активлар Уртача колдишгаолинган фоизлар — туланган

фоизлар суммасидаромад келтирувчи активлар- ни \исобга олувчи уртача кол- дик суммасига

15. Рентабеллик даража, банк Уз капиталининг ^айтимини курса- тувчи омилдир. Банкларда бу да­ража оптимали 13—16% булиши лозим.

банк фойда суммасиУртача банк уз капитали сум­маси

16. Кредиторларнинг балансдан чикиши, бу коэффициент йуцо- тувлар нормасининг а\волини курсатади. шу каби кредит пап- каларининг сифати урганилади.

кредит суммаларини балансдан чи^арилгач крйтган маблаиар)^исобот даври охирига ссуда- лар суммаси*а*икатда \исобдан чицарил-

ч ган кредитларссудалар уртача колдик, сум­масига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 272: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

17. Дивидентлар, акцияларга банк фойдасининг кднча микдорини билдиради.

Америка банкларида намуна тар- тибида бу микдор 30—40% ни ташкил цилади.

дивидентларга туланган суммалар банк фойдаси

Аудит текшируви режасини, дастурини тузишда, аудиторлик текширувини якунлашда, яъни хулоса ва таклифларни ёзишда бош^а курсаткичларни \ам эъти- борга олиб фойдаланиш мумкин. Банклардаги аудит текширувининг меъёрий йулланмаларини Марказий банк белгилайди.

Шу каби юк,оридаги умумий тартибда аудитнинг назарий, амалий, х^жалик субъектлари мабламари, маблаглари манбаларини, ишлаб чи^ариш, х^жалик ташкил кдлиш, юритиш кабиларни аудит текширув принцип, тартиблари, аудитор стандартларига риоя кдлиш зарур.

Акционерлик ва пайчилик корхоналар аудитннинг хусусиятлари

Акционерлик корхоналари — устав фонди бир хил циймат микдорда акциялар сонига булинган булиб, мулкий жи^атидан жавобгар корхоналар тушунилади. Улар ёпик, ва очик, турдаги корхоналар булиши мум­кин. Акциялар турлари эса оддий, имтиёзли, номли- эгали ёки эгасиз булиши мумкин. Бундай корхоналар таъсис шарномалари асосида ташкил топали. Акция­лар эълон килинган, ёзилган ва туланган б^лишига кдраб устав фондининг ташкил топиши, муддати ва т^лови ташкил топиши мумкин. Аудиторлар текшириш жараёнида мамлакатимизда амал кдлинаётган киммат- ба\о когозлар хдкидаги маданий хужжатларга ва акци­онерлик жамиятларининг ички назарий \ужжатларига, ни\оят корхоналар, мулк, ер каби хужжатларга асос- ланиши мумкин. Акционерлик жамиятлари фаолияти- ни текширишда улар цонун билан таъкдк,ланган фао- лиятлардан бошкд барча фаолиятлар билан шугулла- ниши, мумкин. Бу албатга уларнинг уставила курса- тилганлари билан белгиланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 273: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Бу жамиятлар республикамиздаги турли шаклдаги хужалик субъектлари сингари давлат к,айлидан утиши лозим. Аудитор текширувида акция капиталининг х.акик.ий ва реаллигини курсатиш лозим. Мавжуд катга ссудалар \исобига *ам купайиши мумкин. Бунда мулк капиталининг ссуда ^исобига жамиятда сохта капитал вужудга келтирилишини унутмаслик керак. Акциялар турлари, фаолияти ва жамиятнинг \ал килувчи муам- молари акционерлар умумий йитлиш и к,арори билан ^ал к^илинади.

Устав фонди \исобига жамгармалар: мулк шакллари- да, накд пул, асосий восита, цимматба\о когоз, лицен­зия, брокерлик жойи, табиий ресурслардан фойдала- ниш *у^УКИ, интеллектуал мулк («ноу-хау») ва бошк,а моддий ёки номоддий активлар булиши мумкин.

Акционерлик жамиятларининг устав фондини эга- лик нукгаи назаридан таркибий, туланиши, мамлакат фукдролиги жи^атидан \ам урганилиши лозим булади. Жамият мулки, активлар, жорий киймат ва бозордаги к^ймат жи\атидан *ам урганилиши лозим. Устав цайси корхона, мулк базасида ташкил топаётган булса, мулк- ни арзон цилишга интилиш, агарда хусусий мулк ёки бошца мулклар \исобига актив кдаймат ба\оланишига уринишлар булади. Бундай ^олатнинг иккаласи \ам кор­хона молия фаолиятини нотугри, нообъектив ба^ола- нишига олиб келади. Шу сабабли аудиторлар корхона балансини ташкил топиши, мулкларнинг корхона их- тиёрига утиш муддатлари ва реаллигини урганиши ло­зим.

Акциялар \исобли бланкалар сифатида ^исобга оли- нишини, «Акциялар \аракати ва акциялар буйича ди- видент тулаш* журналининг юритилишини синчиклаб урганиши лозим. Бухгалтерияда мулк ва устав фонди, захира фонди ва бошкд фондларга теги шли хужалик операциялари умумий йигалиш кдрорига мувофик, амал- га оширилиши лозим. Аудитор акция микдори ва устав фондини таккослаб куриши ва акциялар номинал кий- матининг пасайишига йул кУйилмаслиги лозим. Шунингдек, дивидентларнинг турри ^исобланиши, уз вацтида туланиши, акцияларнинг кимматбах,о к,огоз- лар бирламчи ва иккиламчи бозорига цандай боглик,- лигини куриши лозим.

Акционерлик жамиятларининг ташкил топишида ташкил кдпиш харажатларининг келгуси давр хара- жатлари таркибида \исобга олиниши, уларнинг 5 йил

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 274: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

давомида смета-лойих,а харажатлари сифатида харажатга чик,арилишини *исобга олиши лозим. Дивидентлар *исобланиши, т^ланишини текшириш билан, меъёрий \ужжатларга мувофик, солик, ва солик,сиз туловларга тугри \исобланиши, вактида туланишини ало^ида урга- нибь хулоса кдлиши лозим.

Узларининг ташкилий ва фаолият \амда даромад- ларини тацсимлаш жи^атидан пайчилик хужалик субъектларининг хусусиятлари ухшашдир.

Маълумки, республикамизда ик^исодиётни эркин- лаштириш, исло* *у!лиш, мулкдорлар синфини таш- кил килиш борасида кооператив ширкат, ^ишлок, хужалик кооператив (ширкат) х^жаликлари жамоа хужаликлари базасида ташкил топмокда. Аудиторлар уларнинг ташкилий, бошцарув, иш юритиш, Устав фонди, булинмас фонди, пай, жамрарма фондлари- нинг ташкил топиши, улардан фойдаланишни ички ва мамлакатимиздаги меъёрий >^ужжатлар асосида Урганиб чициши, хулоса бериши лозим. Уларда \ам аъзоларнинг ташкил топиши, ички, оилавий ижара пудратини ташкил к,илиш, молия маркази фаолияти, шартнома муносабатларининг ташкил топиши, даро- мадларни та^симлашда лимит-технология харажатла­ри дивидент таксимоти ва бошк,а масалаларни чукур урганиши лозим. Бунда барча ресурслардан (мавжуд к^вватлардан) самарали фойдаланиш йуллари илгор технологиялар жорий л^шинишига ало^ида эътибор берилиши керак.

Ижара хужаликларинн аудит килиш

Ижара деганда маълум юридик ёки жисмоний шахе ишлаб чицариш воситаларини шартнома асосида к,ай- тариб бериш ёки узок, муддатдан сунг крйтариб бер- маслик шарти билан курсатиши учун мулкдан фойда- ланишини билдиради.

Ижара муносабат корхоналари крнунда ман к^илин- маган барча фаолият, халк; хужалигининг барча тар- мокдарида ташкил килиниши мумкин. Ижарачининг асосий вазифаси ижарага муносабат шартномаларининг асослилигини ва туф и тузилишини, шартларнинг ба- жарилишини, ижарага олинган мулклар кийматини, ижара *а^ини тулашни, муддатларнинг кУрсатилган- лигини билиши лозим. Шунингдек, ижарага берувчи- лар адтсукдари, ижара мулкининг кдйтарилиш сарфла-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 275: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

рини аник курсатиши лозим. Хужаликоперациялари- нинг ишлаб чицаришнинг ривожланишга таъсири, ижа- ра турлари белгилаб кУйилишини к^риб чицддилар. Маъ* лумки, ижаранинг учта шакли бор: узок муддатли, лизинг—3 йилдан к^п, кискр муддатли (рейтинг ёки чертер), яъни бир йилга; урта муддатли (хайринг) — бир йилдан уч йилгача. Ижаранинг мо^иятига к^ра икки хил: молиявий аренда (ижара) ва жорий арендага б?ли- нишини кузда тутиши лозим. Ижара \аци умумий сум- масининг мулк кийматига тенглиги ёки ошиб кетиши \оллари урганилади. Жорий аренд ада эса ижарачининг вакгинчалик фойдаланиши к?зда тутилади. Ижара кор- хона фаолияти шартнома тузилиши ва давлат регитс- рациясидан с^нг бошланади. Бунда инвентаризация ко­миссия кургач ва ижарага олинган мулк *акидаги да- лолатнома б^лиши шарт.

Ижара лаки олинган даромад ва фойда суммасидан фоиз сифатида ёки киймат микдорида белгиланиши мумкин. Улар албатга бухгалтерия учётида акс этгири- лишига эътиборни царатиш лозим.

Ижара хужаликлари субъектларининг актив ва пас­сив кисми балансда акс эттирилишини \ам эсдан чи- КЭрмасликлари лозим. Асосий воситалар учун келишил- ган шартнома муносабатларга мувофик *исобланиши бухгалтерия \исобида акс эттирилишини к^риб чика- дилар. Ижара муддатидан кейин цисман ёки т?ла кий- матини цайтарилишини \ам текшириши керак.

Ижара корхоналарининг бюджет корхоналари би- лан солик ва соликлар туловлар юзасидан \ам \исоб- китоблар хам Урганиб чикилади. Маълумки, жорий ижа­ра муносабатларида асосий воситалар балансдан таш- кари счётда олиб борилса, узок ва урта муддатли ижа­ра муносабатларида балансда акс эттирилиши лозим.

Аудитор томонидан мулк, ижара мажбуриятлари, харажат ва даромадларни бухгалтерия \исоби, бухгал­терия счётларининг регистрларида ва хисоботларда бухгалтерия \исобининг тамойиллари асосида объек­тив акс эттирилишини албатга, эътибор ва синчков- лик билан акс эттирилишини к^риб чикади. Ижара х^жалигида даромад, харажатлар, фойданинг тугри аникутниши, таксимланишини бирма-бир к^риб чи­тали- Текширув охирида аудитор хисоботи ва хул оса- си билан бошка х^жалик субъектларидаги сингари мо­лиявий самарадорликни белгилаб расмийлаштиради ва реализация килади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 276: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

КИЧИК, ^РТА ВА КООПЕРАТИВ Х^ЖАЛИКСУБЪЕКТЛАРИНИНГ АУДИТ ТЕКШИРУВИ

Кичик ва урта корхоналар фаолияти аудита

Мамлакатимизда тезкорлик асосида амалга ошири- лаётган туб ицтисодий исло^отлар, мулкдорлар син- фини ташкил кдпиш, уларнинг х^Ькалик юритишида и^тисодий эркинлигини таъминлаш борасида купгина меъёрий хужжатлар яратилди. Т>тридан-т$три чет эл инвесторлари билан икгисодий алокдлар урнатиш им- кониятлари яратилди. Тижорат банклари томонидан ишлаб чикрришга янги, илгор технология ва агроса- ноат интеграцияси жараёнини вужудга келтириш мак- сад ида имтиёзли кредитлар ажратиши, лизинг муноса- батларининг ташкил к,илиниши, бухгалтерия \исобот- ларини соддалаштириши, назорат органлари томони­дан барча текширувларни тартибга солиш борасида Рес­публика Вазирлар Ма^камаси кошида назорат-коорди- национ кенгашнинг фаолият к^рсатиши, Республика Адлия вазирлигининг текширув журналини ташкил ^илиши, тадбиркорлар палатасининг ташкил к,илиши сервиз хизматини к?рсатиш мумкин. Айникса, Вазир­лар Ма^камасининг кичик ва урта корхоналар фаоли­ят к^рсатиши улардаги ходимлар сонига цараб белги- ланиши, ягона солик, ер с о л и р и н и н г улар узлари тан- лаб олиш имконияти асосида т^ловларнинг жорий кдпиниши \ам улар учун катга имкониятлардир. Бу- лардан ташкдри, к.искд, урта микрокредит ва узок, муд- датли кредитларнинг ташкил кдлиниши *ам урта ва кичик бизнесни ик^исодиётнинг исти^болли ривожла- ниш со\аси деб кдралмокда. Чунки улар фан-техника ютукларини жорий кдпишга, тезкорлик билан бозор талабларига мос товарлар ишлаб чицариш, сервиз хиз- матларини ^згартириш маниврига эга б^лган, булар учун катта капитал сарфлар талаб килинмайдиган, купроц интеллектуал кучларга асосланган корхоналар эканлигини жа\ондаги ривожланган мамлакатлар таж- рибаси исботлаб турганлиги, Узбекистонда эса бундай интеллектуал кучлар, *унармандлар еддим-^адимдан ривожланганлигини эътиборга олиб, хукуматимиз бу­лар учун катта имкониятлар яратмокда. Бу корхоналар фаолияти аудит текшируви амалдаги меъёрий хужжат- ларга мос эканлигини, таъсис шартномаларга риоя ^илинганлигини, мулклар ва бошкд мавжуд кувват-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 277: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

лардан самарали фойдаланишга каратилганлигини, уларнинг бухгалтерия жорий \исоби, регистрларида ва х,исоботларида аник, ва Уз вак,тида акс эггирилганлиги- ни куриб чикишдан иборатдир. Шунингдек, бюджет туловлари, бошк,а бюджетсиз туловларни хисоблани- ши ва туланиш муддатларига риоя килинаётган урга- ниб, хулоса *илиш, хисобот бериши лозим. Аудитор- лар кичик ва урта корхона фаолиятини Урганишда, унинг тулов ^обилиятини, молиявий барцаролигини Урганиб чикиши биринчи уриндаги ишлардан \исоб- ланади. Бизнес-режа, кредитларнинг максадли фойда- ланиши, уз вактида моддий базага эга булиши, уз вацтида кайтарилиши \ам аудитнинг му\им жи\атла- рини ташкил к,илади. \исоб-китоб операцияларининг ме\нат *аци юзасидан таъминотчи ва харидор ташки- лотлар билан булган дебеторлик ва кредиторлик цдрз- ларининг а.\воли сутурта органлари билан х,исоб-китоб- лар, фойда ва ик^исодий самарадорлик масалаларига эътибор берилади.

Кооператив корхоналар аудита

Маълумки, кооператив корхоналар бизнинг мамла- катимизда жамоа корхоналар базасида булиниш ва ху- сусийлаштириш, жисмоний шахсларнинг пай улушла- ри асосида ташкил килинмокда.

Кооператив корхоналар фаолиятини текширишда \ам амалдаги меъёрий *ужжатлар асосида устави. Ус­тав фондининг ташкил топиши, хужалик юритилиши масалалари ^ам урганилиб чи^илади. Бу борада таъсис шартномалари, уларга риоя цилиниши \ам чу>^р Урга- нилади. Хужалик юритишда жорий бухгалтерия *исо- би, \исоботларидаги маълумотларнинг реаллигига, мав- * жудлигига катга эътибор берилади. Агарда коопера- тивлар ёлланма ишчиларга жалб цилиш \уку^ига эга эканлигини \ам ало\ида урганиб чикади. Солнц ва со- ликсиз туловларга кдндай риоя кдпишни \ам синчик- лаб урганиб чикддилар.

Умуман олганда, кооператив корхоналар фаолия­тини аудит килишда унинг ички меъёрий \ужжатлари умумий меъёрий хужжатларига атноганистик булмаган такдирдагилигини \исобга олиб, кУпрок* уларнинг ба- жарилишига эътиборни кучайтирадилар.

Мамлакатимизда фермер хужаликларини урта ва ки­чик бизнес ривожланиши тимсоли деб к,арашни мак-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 278: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

садга мувофик; деб кдраймиз. Улар жуда самарали иш юритмовдалар.

ВДшма корхоналар фаолиятининг аудитн

Кушма корхоналар фаолиятида турли давлат фука- ролари мулкдор сифатида катнашаётганлиги туфайли узига хос хусусиятларга эгадир. Улардан шундан келиб чициб бухгалтерия \исоби ва аудит \ам уз хусусиятла- рини талаб килади. Бу корхоналар хужалик субъектла- рида фойдаланадиган счётлар режасига к^шимча бир неча синтетик ва суб счётларини юршзишлари мум- кин. Худди шунингдек, бухгалтерия молиявий \исоб- ларга \ам айрим давлатлар уртасидаги шартнома му- носабатларидан келиб чициб, айрим узгартиришлар киритиши мумкмн. Аудит текшируви даврида таъсис хужжатларининг ижрочилиги, уларда бухгалтерия \исо- бини ва \исоботини юритиш масалаларининг кирити- лишига \ам эътиборни крратадилар. Шунингдек, таъ­сис ^ужжатларида (амортизация ажратмалари) асосий воситаларга эскириш, \исоблаш тартибларни коплаш, устав фондини тулдириш, даромад ва фойданинг так;- симот масалаларининг кандай ечилганлигини, риоя килинганлигини куриш лозим. Корхонада э^исоб мил- лий валюта ва кртгиц валюта, чет эл валютаси асосида юритилиши унинг бошкэрув кенгашининг вазифалари айник,са, корхонанинг ижгимоий-ик^исодий ривожла- ниш фондининг ташкил топиши ва ундан фойдала- ниш кдндай *олатда эканлигига эътибор цилиш лозим.

Кушма корхона меъёрий хужжатларида тармокка хос хусусиятлари кай тартибда амалга оширилишини \ам эътиборга олиш лозим. Давр ва давлатларнинг му- носабат талабларига мос равишда 1 шма корхоналарда бухгалтерия ^исоби ташкил килиниб борилиши лозим. }^ушма корхоналарда устав фондининг шаклланиши, улардан фойдаланиш, бухгалтерия \исоби, регистлар- да ва \исоботларда кай даражада акс эттирилиши чу- Кур урганиб чикдпиши лозим. Бош дафтар билан кор­хона балансининг а\воли солиштириб урганилади. Бунда чет эл инвестициясининг уз вацтида берилиши, унда бадоланиш жа^он бозор б асосида, мамлакат ичидаги- си эса Марказий банк белгилаган курсларга кдраб олиб борилиши лозим. Томонлар жамгармасини \исобга олишда асосий воситалар, айланма маблаглар ба\ола- рига караши бунда асосан текшириш дастлабки хуж-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 279: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жатлар банк кучирмаларига асосланишига алохдда эъти- бор кучайтирилиши лозим. Бунда далолатнома, товар- транспорт накладной (юк хатларига) цараши лозим. Булардан ташкдри, номоддий актив «ноу-хау» ишлан- малари, уларнинг к^ймати, кандай тартибда харажатга эскириши чик,арилишини текшириши лозим. Бунда уларнинг иктисодий самарадорлик натижаларига цара- ши лозим.

Меъёрий )^ужжатларга мувофиц таъсисчилар Уз жам- гармаларининг 50 фоизини тулаши, туламаган так;- дирда жаримага тортилиши каби масалаларга жавоб бериши лозим.

Ма^сулот, хизмат, ишлар таннархи, харажатлар тар- киби Низомига риоя кдлиш кабиларга х,ам эътиборни кучайтириш керак. Низомдаги фаолият турлари, улар- да даромад, харажатлар, фойда ва зарарларнинг шакл- ланиши фойда тацсимотига алохдда эътибор берилади.

КУшма корхоналарда тижорат-реализация ташк,и ицгисодий алок,алар му\им эканлигини \исобга олиб, бу фаолиятдаги сарфлар, даромадлар ало,\ида ургани- лади. Бунда биржа харажатларига каралиши лозим. Ауди- торларга текширув фаолиятида бошк,арув харажатлари фойда ва зарарга олиб бориладиган чицимларга синч- ковлик талаби кУйилади. Фойда таксимоти таъсисчи­лар жамгармасига мутаносиблиги (албагга таъсис шарт- номасига мувофик) корхонани истик,болли ривожла- ниш жамгармаси билан фойданинг тацсимот к,исми уртасидаги нисбий мутаносибликка \ам катта эътибор берилиши лозим.

Фойданинг турри аницданиши, валюта даромад тулови, бошкд солиц ва солицсиз туловларнинг Уз вак,- тида хисобланиши, туланиши, барча меъёрий стан- дартлар (товарлар сифат стандарти, бухгалтерия ва аудит стандартлари) мамлакатимиздаги чет эл инвестиция- сининг кдеймат мивдорларига кдраб солик енгилликла- рининг кУлланилиши *ам куриб чикилади.

Шу билан биргаликда молиявий баркдрорлик ва тулов цобилияти, корхонанинг молиявий фаолият нис­бий коэффициент курсаткичларига катта эътибор бе­рилиши керак. Чунки таъминотчи, таъсисчи харидор- ларга кафолат бериш жи^атидан крралса, аудитор масъ- улияти катталигини эътиборга олиш керак. Шунинг- дек, балансни матбуотда эълон кделинаётганлигида хдм аудитор кафолати мух,имлигини эсдан чикррмаслик ке­рак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 280: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Корхоналарни хусусийлаштириш, мулкни даалат тасарруфидан чицариш бнлан боглик операцияларнн

аудит текшкруви

Хусусийлаштириш—юридик ва жисмоний шахслар- га давлатга тегишли мулкларнинг эгаси сифатида мул к кдлиб беришдир. Бун га асосан, уй-жойлар, корхона- лар, асбоб-ускуналар ва бошка моддий бойликларни киритиш мумкин.

Хусусийлаштиришдан асосий мак,сад—ишлаб чика- риш самарадорлигини ошириш, товар ишлаб чикарув- чилар Уртасида ракобат курашини кучайтириш, бош- каришни Ута марказлашувидан кутултириш \амда бо- зорнинг таркибий жихдгларини ташкил кдпишдан ибо- ратдир.

Республикамизда мустакилликка эришилгач, уму- мий овцатланиш, маиший хизмат, коммунал, кишлок хужалигида, чорвачиликни хусусийлаштириш борасида к^лгина ишлар амалга оширилди. Хусусийлаштириш фондлари ташкил кдлинди, чозир *ам фаолият курса- тиб келмокда. Уларнинг акциялари биржалар оркали сотилмоеда ва бошкдпарни мисол келтириш мумкин.

Аудиторлар хусусийлаштириладиган корхоналарни молия-х^жалик фаолиятларининг истик,болини белги- лашда, мулкларнинг кбайта ба\оланиши иктисодий экс­пертиза кдлинишида катнашиши мумкин. Хусусийлаш- тирилаётган корхоналар аукцион оркали сотилиши, ак- ционерлик, жамоа корхоналарига айлантирилиши мум­кин. Мамлакатимиз кишлок, х^жалик тармотда чорва моллари ва бинолар 10 йил муддат билан 10% (фоиз) т^лаш шарти билан хусусийлаштирилади. Натижалари биз кутган самарадорликни бермади. Бун га объектив ва субъектив сабаблар к^п. Аммо Самарканд вилояти Са­марканд туманида бу масалага эътибор билан царалиб, зарар билан ишлаётганлари хусусийлаштирилди. Сама- рали ишлаётганлари хусусийлаштирилмай, жамоа х^жа- ликлар мулки, тармок, ишлаб чикэриш б^линмаси си­фатида цолди. Натижа бугунги кунда жуда юкори дара- жадаги самарадорликни курсатмокда. Бунда о ила ижа- ра пудрати ф л келмокда.

Хусусийлаштирилган хужаликлар мулкни тасарруф- га бериш нуктаи назаридан: т?ла сотилган, маълум муддат кийматининг бир кисмини т^лаш шарти билан (Узбекистонда 10 йилда 10% билан чорвачилик тармо- гида хусусийлаштирилди) ёки базасида акционерлик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 281: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жамиятларини ташкил кдлиш, ижарага бериш асосида ижара корхоналар ташкил килиш каби й^ллар билан амалга оширилиши мумкин. Шундай .\олларда ауди- торлар олдида турган максад—хусусийлаштиришнинг меъёрий хужжатлардаги коидаларга мос булганлиги, инвентаризация комиссиясининг барча мулкларни объектив ба\олаганлиги унинг бошланрич бах,о (стар­товая цена) т>три белгиланганлигини урганишдан ибо- рат. Бундай ^олатда маънавий эскиришда коэффици- ентлар куллаш му^имдир. Агарда асосий восита, асбоб- ускуна 50% бошланрич кийматидан эскирмаган б^пса, коэффициентлар кулланилмайди. Буларнинг ^аммаси хусусийлаштириладиган корхона ёки объектнинг но- объектив ба^оланишига олиб келади. Улар ба\осининг юкори ёки паст бахоланиши икгисодиётга салбий таъ- сир килади. Аудитор хусусийлаштирилаётган операция- ларни урганишда мулк структураси (таркибий) кисм- ларига эътиборни кучайтиришлари лозим. Шу каби аук­цион взнос тулови, сотилган моддий кийматликлар- нинг накд пул ёки нака пулсиз хисоб-китоблар билан амалга оширилишини ^исобга олиб, даромадларнинг т^ла кирим килинганлигини т^ла хужжатлар асосида та\лил килиб урганиши лозим.

Хусусийлаштирилган операциялар б^йича мулклар- нинг т^ла-тукис сакланиши, ишлаб чикариш со^ала- рининг ривожланиш, иктисодий самарадорлик дара- жалари кандай амалга оширилганлигининг иктисодий, молиявий эгалик мулкий жи\атидан амалдаги конун- ларга таккослаб, урганиб, та^гсил килиб, аудиторлик \исоботини (кенг маънода мулклар гуру^и ишлаб чи­кариш, \исоб-китоб, молиявий натижалар буйича) шундан сунг аудиторлик хулоса ёзиш билан якунлани- ши лозим. Бу масалалар хусусийлаштириш операция­лар аудитнинг узига хос хусусиятларидир. Аммо корхо­на молия ишлаб чикариш, хужалик фаолиятлари аудит текшириладиган булса, умумий аудиторлик принцип- лари асосида амалга оширилишини эслатиб ц^ямиз.

Ташки иктисодий алоцалар фаолияти биланшугулланадиган корхоналар фаолиятларини аудит

текширувининг хусусиятлари

Бозор иктисодиёти ривожланиши билан корхоналар давлат кайдидан утгач, ташки иктисодий алокалар билан шурулланиш имконияти ва ф'КУКИга эга буладилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 282: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Мамлакатимизда туб ицтисодий ислохотларнинг амалга оширилиши, урта ва кичик бизнес хужалик субъектларини ривожлантиришга каратилган барча ХУКУКИЙ базаларда, белгиланаётган тадбирларда катта имкониятлар берилмовда. Жумладан, чет эл инвести- цияларини киритиш, сунгра эса т$тридан-тугри тайёр махсулотларни реализация кдлишга ундалмокда. Рее- публикамизда бу масала буйича имконият яратиш таш- к,и ицтисодий алокалар, молйя, юстиция вазирликла- ри хамда солик, ва божхона кумиталарига кжлатилган. Шунингдек, сабзавот, мева, тез бузиладиган цишлок хужалик махсулотлари буйича махаллий органлар, ХУДУ- дий божхона органларига хам лицензия беришни киска муддатларда амалга ошириш юклатилган. Аудитор ол- дида ташки икгисодий алока импорт ва экспорт опе- рацияларини амалга ошириш имкониятини берадиган меъёрий хужжатларга риоя кдпинишини, малака ва бошка сифатларини куриш, имконият булмаса, ауди- торлик фаолияти тутрисидаги конунга мувофик мута- садди орган ходимларидан ёрдамчи аудитор сифатида фойдаланишлари мумкинлигини эътиборга олиши ло- зим. Айникса, кишлок хужалик корхоналари учун трак­тор ва бошка кишлок хужалик машиналарига бартер килишга имкониятлар яратилиши ташки иктисодий алок,а кдпувчи корхоналар техника жи\атидан юк,ори даражада таъминланиши, куролланиши ва ривожлани- ши учун катта имкониятдир.

Импорт ва экспорт товарларининг номларига, ахамиятига хамда давлат томонидан техникалар мик,- дорини белгилашда, товар кийматини белгилашда гу- рухдарга булиб кодланишини, сертификата булиши- ни, ветеринария-медик ва эпидеологик курикдан ути- шига алохида эътибор зарур булади. Шунингдек, то- варлар сифат курсаткичлари, ички бозор талаби, таш- карига чицарилаётган товарларнинг, айникса, озик;- овкат махсулотлари буйича эса ички бозор таъминот даражаси хам четда колинмай эътиборга олиши лозим.

Товарларнинг шартнома бахоланиши, ташки ва ички бозор бахоларини хам текширув жараёни к,амраб оли­ши керак. Шартномалардаги томонларга белгиланган мажбуриятларнинг тула-тукис Уз вактида бажарили- шига хам эътибор берилиши керак. Бундай алокддарда ташки, ички фирмалар, банклар ва бюджет органла- рининг иштироки урганилмасдан цолмаслиги лозим.

Бу корхоналарда жорий бухгалтерия хисоби ва хисо-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 283: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ботлар «Бухгалтерия хисоби крнуни* миллий бухгалте­рия хисоби андозалари талабларига мос равишда юри- тилиши текширилишига алохида а\амият зарур булади. Шулардан келиб чикиб, аудиторлар оддига куйидаги вазифалар кУйилади:

экспорт ва импорт товарларнинг сак,ланиши ва харакати устидан хакиций ички назоратнинг яхши да- ражала булишини текшириш;

ташци ик^исодий хужалик операциялари юзаси- дан хисоб-китобларнинг ани^лигига, ажратилган ре- сурслардан (кувватлардан) унумли фойдаланиш дара- жаси ташк,и савдо оборотининг са марал ил и гига;

ташци и^тисодий хужалик операцияларининг ре- жалаштирилишини, аник бажарилишини, улар буйича томонлар мажбуриятининг бажарилишини;

— ташци ицтисодий алок,алар самарадорлигини аницлаш, мак,сад жихатидан уларнинг натижалилиги- ни та\лил к,илиш;

—- корхонада таш^и ицтисодий ало^а операциялар- да фойдаланилмаётган резервларни топиш, бу алокд- лар учун к^ндай истик;болли муаммоларни белгилаш;

корхона ишини, фаолиятини бахолашда бизнес- режа, мамлакатимиздаги устивор ривожланиш тамо- йилларга тегишли чукур ик^исодий, молиявий, маъ- навий экспорт ва импорт к^рсаткичларини та\лили ка- биларга алохнда эътиборни крратиши лозим. Бундай тахлиллар мамлакатлар, тармо^лар ва сохалар буйича динамик ва вертикал амалга оширилиши керак.

Анализларда чет эл компанияларига мажбуриятлар- ни бажармаганликлари учун (санкция) жавобгарлик масалалари; ицтисодий, молиявий ва бош^а жихатла- ридан цандай курилаётганлиги алохида урин тутади. Товарлар, улар сифатига кдраб \ажми, устама чегир- малари (рефакция) ёки устама суммалар (бонифика- ция)нинг белгиланиши, эътирозлар билдирилиши, контракт шартномаларда белгиланиш ва амалда к^лла- нилишини куриб чикишлари лозим. Рзаро алокрга ки- раетган корхоналарнинг тулов кобилияти молиявий бар- кррор ривожланиши хам чукур Урганилиши лозим. Барча товарларга тегишли дастлабки, юридик йул хужжатла- рининг Уз вактида реаллигини сохта хужжатлар були- шига йул куйилмаслиги жихатидан кдггик урганили- ши мухим урин тутади. Бунда шартномаларнинг ташци ало^а вазирлиги ва божхона органлари руйхатидан ути- шига, моддий бойликлар киймати (жахон бозори ба-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 284: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

*осида) мамлакат ичкарисндан чикиб кетмаслиги эъти- борга олиниши лозим. Туловларнинг уз вак,тида рас- мийлаштирилиши, реал булиши, Уз вакгида жунати- лиши, бухгалтерия \исобида «жУнатилган товарлар» счётларида акс эттирилиши валюта тушумларидан туловларнинг тулиц, аник. Уз вакгида амалга ошири- лиши чукур урганилиб чицилиши лозим.

Алокд кдпувчи корхоналар фаолиятини кафолат- лайдиган халкдро аудиторлик хулосаларининг мавжуд булиши, устама харажатларининг аник, мавжуд хара- жатлар, молиявий натижалар шаклланиши низомла- рига мое келиши урганилади. Зарур \олларда чет эл- лардаги компанияларда солиштирма \исоб-китоблар килинишига а\амият берилиши лозим. Унда узаро *исоб-китоб формалари *ам урганилиб чикилиши ло­зим. Бундай корхоналар фаолиятида жорий бухгалте­рия х;исоби, \исоботларда дебиторлик, кредиторлик карзлари, утган дебиторлик ва кредиторлик кдрзлари чукур урганилиши, сабаблари, зарур лолларда юридик ва жисмоний шахсларнинг хдмма томонлама масъули-яти кам кУриб чикилади.

Купгина \олларда ташки иктисодий алокалар кат- тик валюта \исобига амалга оширилиши маълум. Шу жикатдан кредит операцияларининг максадлилиги, унинг барча принципларига риоя килиниши, сугурта органлари томонидан бу хужалик операцияларининг кафолатланишига хдм жуда синчковлик билан ургани­лиши лозим.

Ташкарига чикдрилаётган товарлардан соф фойда олиниши, ташки ва ички ба\онинг кэндай даражада, яъни ички бозор ба^осидан давр харажатлари кушил- гандан кам булмаслигига ал о д аа эътибор кэратилади. Чунки самарадорлик даража шунга куп жихдтдан бог- лик- Сабаби, мамлакат ичидаги жамиятимиз учун керак- ли ресурслардан самарасиз фойдаланишга йул кУйил- маслиги кузда тутилади. Сунгра давлат, махдллий со- ликдар, соликсиз туловлар, корхонанинг ижтимоий- икгисодий ривожланишига таъсири кенг Урганилади. Бунда мамлакатимизда бундай корхоналарга берилаёт- ган солик ва бошка имтиёзлардан турри фойдаланиш каби масалалар \ам чукур урганиб чикилиши лозим.

Аудиторлар бундай корхоналарни аудит текширу- видаги кУрсатиб утилган хусусиятларидан ташкзри, аудит текширувининг бошкэ талабларини, барча кор- хоналардаги аудиторлик текшируви технологияси рас-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 285: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

мийлаштирилиши, якунланишини, аудит текширув ма- териалларининг реализация килиниши каби амалга оширишлари к^зда тутилади.

Инвестиция фондн (жамгарма) корхоналари, сурурта, биржа муассасалари хамда брокерлик фаолиятларини

аудит текширувининг хусусиятлари

Товар ишлаб чик,арувчилар уртасида бозор муноса- батлари шароитида б^лганидек, сурурта компаниялари уртасида ^ам объектив ва субъектив бахтсиз \одиса- лардан мулк эгаларини сакпаш, зарар к^рмаслик учун контракт шартномалар тузадилар. Булар \ам ракобат курашига учрайдилар. Эълон к,илинган маълумотларга Караганда республикамизда 35 дан ортик сурурта компаниялари фаолият курсатиб келмокда. Улар ^ам нодавлат ташкилотлари булганлиги учун аудиторлик текширувига му^гождирлар.

Аудитор сур-урта корхоналар фаолиятини аудит тек- шириш жараёнида бухгалтерия \исоби шаклининг тан- ланишига, бухгалтерия счёт регистр ва балансларда акс эттирилишига ало\ида эътибор берадилар. Бунда «Бош журнал*, «Баланс» ва ёрдамчи регистрларни к^риб чикиш лозим булади. Сугурта компания курсаткичлар сугурта т^лови кайтими, сугурта папкасининг структу- раси, сугурта хизмат турлари, \ажми кабиларни дина­мик тарзда та\лил килиш зарурияти булади. Шунинг- дек, шартномалар сони, уртача сурурта т^лови, сутур- та т^лови тарифи, сурурталанувчи учун чиким ва бош- Ка к^рсаткичларни урганиш зарур.

Сугурта компаниялар фаолияти аудит текширув утказишда ^исоботлардаги асосий курсаткичлар нату- рал ва нисбий микдорларда та\лил килинади. Шундай курсаткичлар орасида сугурта х\Ькалик операциялар тан- нарх курсаткичи му\им *исобланади. Яъни бир с^млик сугурта т^ловига чиким:

бунда: X—бир с^млик сугурта туловига харажат; Ч — йил давомида сурурта идорасининг барча чикимлари; Т—шу давр давомида сурурта т^ловлар кирим суммаси.

Албатга, сурурта органларининг рентабеллик дара- жасининг юкори булиши яхшиликка олиб бормайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 286: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Чунки циймат яратилмайди, балки ялпи даромад кдй-та таксимланади.

Сурурта органларини аудиторлик текшируви дасту- рини куйидагича булиш мумкин:

1. Сурурта органларининг барча крнуний меъерий юокжатлар билан таъминланганлиги, \у*от^ий хужж^г- лар булиши, давлат идораларидан лицензияси цайдкдлинган булиши.

2. Сурурта фаолиятининг лицензия ва к,онунии хуж-жатларга мос юритилиши.

3. Бухгалтерия учёти кридалари ва талаблари дара-жасида булиши.

4. Сурурта резервларининг т$три ташкил топиши.5. Молиявий натижаларнинг т^ри шаклланиши.6. Бюджетга солик ва солицсиз туловлар \исоб-ки-

тобларининг турри ташкил килиниши.7. Мулк, хисоб-китоб, кредит, дебиторлик, креди-

торлик кррзларининг а^воли.8. Бухгалтерия балансининг турри тузилганлиги.9. Балансдаги актив ва пассив мутаносиблиги.10. Сурурта резервлари, сурурта таваккалчилигига

жавобгарлик асосида жойлаштирилиши.11. Шаргномалар турри, конуний тузилиши улар юза-

сидан сурурта тулов ва цдйтимларининг хисобланишива амалга оширилиши.

12. Сугургаланувчи билан сурурта килувчи хужалик субъектлари уртасидаги муносабатлар, улар юзасидан даъвогарлар \ам айрим \одисалар буйича назорат, тер- гов органларининг аралашувларини урганиб чикдди- лар.

Шулар асосида аудиторлик чисоботлари ва хулоса- лар аудит текширувининг мацсад ва вазифаларидан ке- либ чикрб, унинг барча технологияларга риоя килган \олда расмийлаштирилади.

Биржа ва брокерлик фаолиятларини аудит текшируви

Бозор ик^исодиёти шароитида цимматба^о кргоз- ларнинг бирламчи ва иккиламчи бозорларини, товар ва хизматлар кутара бозорларини ташкил килишда бир­жа фирмалар ва улардаги брокерлик жойлари му*имрол уйнайди.

Бундай хужалик субъектлари фаолиятини аудит тек- ширувида \ам жорий бухгалтерия хисоби ва хисобот- ларига катга эътибор берилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 287: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Биржа фаолияти деганда товар, сотиш ва олишни, алмаштиришни амалга оширувчилар узаро келишув жа- раёни тушунилади. Брокерлик фаолияти эса сотувчи ва олувчи уртасида воситачилик фаолиятидир. Бунда то- варлар, кимматбахо к,огозлар сотилиши ва олиниши даврида воситачи булиши мумкин.

Ф онд биржалари купроц акционерлик жамиятлари- да амалга ошириладиган булса, товар бирж алари турли корхоналарда таш кил кдпиниши мумкин.

Катнашувчилар Уз вакилларига эга булиб, унда во­ситачи брокерлик жойларини ташкил килади ва улар уз кийматига эга булади. К,иймат 10 йилга ёки корхона фаолият курсатиш даврига тенг булиши мумкин. Маъ- лум чикимлар булади. Шу воситачилик катта фойдага эга хам булиши мумкин. Аудиторлар барча сотиш ва олиш операцияларини чукур урганишлари лозим. Бош- ка сохдлар эса хужалик субъектлари аудит текшируви жараёнлари сингари амалга оширилади.

Инвестиция фондлар (жамгармалар) фаолиятини аудит текширувининг хусусиятлари

Республикамиз мустакдшшкка эришгач чет эл ин- вестицияларини жалб кдчиш учун к,онуний база ва имкониятлар яратилди. Натижада хал к, хужалик тарки- бий тузилишида катта имкониятлар вужудга келди. Узга- ришлар руй берди, барк,арор ривожланиш давом эт- мокпа.

Буларнинг хаммаси республикамизда турлича инвес­тиция фондларининг фаолият курсатиши билан чам- барчас богливдир. Шу сабабли инвестиция фондлар фаолиятларини хам аудит текширувидан Утказиш энг мухим вазифалардан биридир. Улар фаолиятини аудит текшируви таъсис хужжатлари, жорий бухгалтерия Хисоби ва хисоботларнинг меъёрий хужжатларга мос равишда олиб борилаётганлигини урганишдан бошла- нади.

Сунгра мулк сакманиши, балансдаги фондлар мик,- Дори, бошкарувчи билан чикимлар буйича хисоб-ки- тоблар, фондни ташкил килувчи депозитларнинг хисоб- китоблари, кимматбахо когозлар, хисоб-китоблари чу­кур урганилади.

Фонднинг баланси буйича актив, инвестициялар- нинг максадли, конунга мос жойлаштирилиши, пас-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 288: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

сивларга мутаносиблиги, солик, ва солик,сиз т^ловлар- нинг ^исоб-китоблари аник урганилади. Инвестиция- ларнинг ишлаб чикариш со^асига, янги технология- ларга, бугунги кунда долзарб у рта ва кичик бизнесга, агросаноат комплекси со^аларига жойлаштирилиш ^ажми ва таркибий тузилишига, \ар бир сохддан оли- наётган самарадорлик, табиий ресурслардан унумли, тежамкорлик билан фойдаланишга таъсири урганили- ши лозим. Мамлакатимизнинг валюта за\ираларига ва фукаролар турмуш даражасининг усишига таъсир чу- кур тахлил килиниши лозим. Инвестицияларнинг мод- дий ва номоддий таркибий тузилишига \ам эътибор каратилади. Инвестициялардан олинган молиявий на- тижалар х,ам кенг урганилади.

Умуман олганда, бу хусусиятлардан ташкари бу хужалик субъектлар фаолияти аудит текширув максад ва вазифаларига караб белгиланган технологик жараён- лар асосида якунланади.

Аудиторлик ташкилотининг консультацион хизмати

Бугунги кунда аудиторлик ташкилотларига факат аудиторлик текшируви эмас, балки бухгалтерия х,исо- бини йулга куйиш ва тиклаш, молиявий ^исоботни ва даромадлар тугрисида декларация тузиш, хужалик субъектларининг молия-хужалик фаолиятларини та\- лил килиш корхона актив ва пассивларини ба^олаш, консультация хизматларига х,аётий му^тожлик билан мурожаат киладилар. Консультация хизматлари икки хил йул билан амалга оширилади: жумладан, аник курсатмаларни ёзма ва огзаки тартибда ра^бар, мута- хассисларга, аудиторларга бериши мумкин. Иккинчи йули эса жуда му^им, масъулиятли, юкори малака та- лаб киладиган ишларда тутилган муаммолар б^йича Укиган, кагга тажрибага эга булган малакали мутахас- сислар, бошкача килиб айтганда, муаллифлар узлари иштирокида консультация амалга оширадилар.

Катта масштабдаги аудиторлик фирмалари катга диа- позонлар буйича, молиявий ишларга умумий рах,бар- лик, маркетинг ва таъминот бошкаруви, кадрларни бошкариш, ме\нат ресурсларидан самарали фойдала- ниш, юридик ва бошкалар буйича амалга оширилиши мумкин.

Агарда консультация жараёнига таъриф берадиган б^лсак, бу ечилиши лозим булиб турган бир мураккаб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 289: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

масалани консультант билан мижознинг кузда тутил- ган даражасига эришиш йулидаги биргаликда курсат- ган фаолиятидир.

Консультация хизматининг энг куп ишлатиладиган модулига хаётда купрок, мурожаат килинади. Жумла- дан, махсус адабиётларда \ам шулар кусатилади. Буни биз куйидагн схемада куришимиз мумкин.

Консультация жараёнининг боскичлари1. Мижоз билан биринчи учрашув2. Тахминий муаммога ташхис3. Топширикларни режалаштириш4. Мюкозга нисбий аник^анган режани тавсия кдлиш5. Консультация буйича учрашув1. Зарур далилларни- аниклаш2. Далилларни тахлил цилиш3. Муаммони чу кур урганиш 1. Танлов ечими

Харакатлар режаси 2. Альтернатив вариантларни бахолаш3. Мижозга таклиф4. Амалга ошириладиган ишлар режаси1. Режани амалга оширишда ердам2. Таклифларга айрим узгартиришлар ки- ритиш3. Ходим ва каарларни укитиш1. Бахолаш2. Хотима хисоботи3. Тулоапар буйича мажбуриятлар4. Келгуси даврлар учун режалар5. Хулоса мижоз билан учрашув.

Тайёргарлик

Диагноз(ташхис)

Жорий килиш

Тамомланиши

Мазкур боскичлар кагга ишга тайёргарлик ёки укиш асосида бир касб эгасини ургатиб, юкори малака эга- си сифатида фаолият курсатиш ва хаётга тадбик килиб, самара олиш билан ботик катга бир фаолиятдир.

Консультация ишида мижоз билан консультант уртасида бир-бирини тушуниш, самимий, самара олишга каратилган якинлик ва \аракат, интилиш за­рур хисобланади. Унда сидкидиллик, собиткэдамлик, содиклик, хар бири узини турлича бошка фикр-му- лохазаларга бардош билан чеклаш кобилиятига эга булиши лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 290: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудитнинг тугалланиши ва унинг хакдда умумий булган айрим хулосалар

Дунёдаги энг нуфузли дарслик ва махсус адабиёт- ларда аудит тугалланиши деган кенг тушунчалар маъ- но жи\атидан турлича таърифланади. Агарда бу маса- лага фалсафий жи^атдан карайдиган булсак, \ар бир иш, ходиса, вок^елик сабаблар натижасида оцибатга олиб келади. Улар маълум майдонда \амда маълум вак,т бирлиги ичида юз беради. Шундай экан, курсатилган тушунчасини х>Ькалик субъекти фаолиятининг аудит текширувнинг тамомланиши ёки бир олинган худудда аудиторлик ишларининг ни\оясига етиши деб хам ту- шунса булади. Яна бир фикр вужудга келадики, барча махсус адабиётларда аудиторлик фаолиятининг объек­тив хужалик субъектлар доираси деб тушунилади. Ва- \оланки, бу масала давлатни бошцарув жараёнида ах- борот ва кафолатни айрим олинган худуд, хал к, хужа- лигининг тармоги, бутун та^мок^ар, крлаверса, мам- лакат доирасида, масалан, Узбекистонда амалга оши- рилаётган исло\отлар мацсади, республикамизда яшаёт- ган барча фук,аролар турмуш даражасининг а\воли, ис- тикболи, ижтимоий-и^тисодий ривожланиш жаб\а- лари туррисида тула маълумот бериладиган аудиторлик фаолиятини ташкил кдлиниши ва ривожлантирили- шини катта ишончи, таянчли воситаси деб каралиши \еч к,андай муболага б^лмайди. Иймонимиз комилки, келажакда шундай восита сифатида зарур э\гиёжлар- дан келиб ч и м б фойдаланамиз.

Шу жих,атдан олганда, аудитнинг тугалланишини икки маънода: I) Айрим олинган бир хужалик субъек- тида аудиторлик текширувининг тугалланиши булса;2) Айрим олинган бир со*а худудда режалаштирилган аудиторик фаолиятининг тугалланиши деб тушуниш \ам мумкин.

Масалалардан келиб чициб, айрим олинган бир хужалик субъектида аудиторлик текширувининг тугал­ланишини тор маънода, конкрет тушунадиган булсак, у аввало аудит текшируви мацсадига эришиш, белги- ланган вазифаларнинг бажарилиши, текширув якунла- ниб, расмийлаштирилиши, натижа б^йича материал- ларнинг реализация кдпинишидир. Маълумки, аудит текширув икки му^им жужжат: 1) аудиторнинг текши­рув якуни буйича хулосасидан иборатдир. Шу ерда ми- сол тарикасида аудитор \исоботи, аудитор хулосаси-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 291: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

дан катта, к^прок. ахборот берувчи восита деб карал- мога лозим.

Агарда корхонанинг ишлаб чикариш, х^жалик ва молиявий фаолияти аудит текширув мак,сади деб олин- ган б^лса, унда унинг фаолият доирасида хар бир фао- лият учта нукгаи назардан а) ахборот; б) хулоса; в) натижа-бахо билан якунланиши лозим. Назорат ишла- рини режалаштириш мавзусида умумий далолатнома- нинг ун бир булимдан иборат килиб белгиланганлиги бежиз эмаслигини пайкдш кийин эмас. Бошка бир жи- Хатдан бозор ицтисодиети объектив конун ва жамият талаби нукгаи назаршйн каралса, яна уч нарса; а) мавжуд ресурслардан тежамкорлик ва самара билан фой- даланиш; б) молиявий баркарорлик, т^лов кобилияти- га эга жихатлари; в) мамлакатимиздаги бозор ик,тисо- диётига утиш тамойиллар ва устивор йуналишлар жиха- тидан социал-химия хамда социал-ижтимоий ривожла- ниш тахлили, таклифи булиши лозимлиги жихатларини цамраб олган восита эканлиги яккол кузга ташланади. Демак, аудитор хисоботи мижоз, давлат бошкарув орган- лари, уни билан ик,тисодий узаро алокага кирувчи кор- хоналар, т^ртинчи хокимият-матбуот учун, назорат, кафолат ва хулосага келиб, ечим карорига келиш воси- тасининг кенг баёнидир деб караш тугри б?лади.

Аудиторлик хулосаси уч кием, яъни кириш, асосий кием, хулоса ва таклифлардан иборатдир. Унинг юкори- да курсатилган 12 б^лим хакида аудитор хисоботи тар- кибий тузилишининг биринчи кисмини хисоботда акс эттириши жихатидан каралса, бизнес-режа бажарили- шига таъсир килувчи омиллар динамик ва занжирли базис тахпиллари асосида хужалик муаммолари авва- ло, ишлаб чикариш сохалари, сунгра иктисодий маз- мунларига кзраб статистик та\лил килинса, аудитор малакаси хам бозор иктисодиётининг талабларига кура, ер, ишлаб чикариш воситаларидан самарали фойдала- ниш курсаткичлари микдори, нисбий микдорларни хисоблаб, та\пил килишга т^гри келади(ернинг хосил- дорлиги, киймат курсаткичларда махсулот олиш, асо­сий фондлар билан таъминланиш, куролланиш, фоиз сигими кайтими, смена коэффициенти каби юзлаб курсаткичлардан хисоботнинг хулоса кисмида иктисо­дий база сифатида фойдаланиш кабилар). Бундай урга- ниш жараёнида хужалик субъекти томонидан давлат статистик хисобот курсаткичларга «ёйилма бериш», бу тушунча аудитор хисоботнинг булим, моддаларига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 292: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

юкори малака эгаси сифатида нисбий к^рсаткичларни горизантал ва вертикал та\лил асосида аник, хулосага келишини к^рсатишнинг ?зи кифоя.

Молиявий натижалар кисмида тулов крбилияти, ай- ланма маблаглар айланиш муддати, коэффициентлар- дан фойдаланишни курсатиб утиш лозим. Мана шун- дай тартибда кенг *ажмда ёзилиб, умумий хулоса ва таклифлар берилиши мумкин. Шу жи^атдан олганда, процессуал-жиноят кодексида хужжат статуси «дало- латнома» сузи «аудитор \исоботи» с^злари билан ал* маштирилса, мак,садга мувофик; б^лади.

Аудитор хулосасининг таркиби *акида олдинги боб- ларда етарлича маълумот, мазмунларни берганлигимиз китобхонларга берилганлигини эътиборга олиб куямиз.

Умумий б^лган айрим хулосалар \ацида ran юритар эканмиз, корхона, х^жалик субъектлари, бошкарув, назорат органлари, колаверса, фуцаролар мак.сади, эл ободонлиги, хал к, фаровонлиги эканлиги маълум булиб цолади. Шундай экан, бир муло^аза беихтиёр хаёлин- газни узига тортади. Яъни барча к;онун ва меъёрий фокжатларни амалга ошириш объекти, аудит текширу- ви утказилаётган х^жалик субъекти ва аудит текширу- вини ^тказувчи нодавлат ташкилот аудиторлик фирма- лари доирасида а\амият жи\атидан царалиши т>три- микан?

Агарда т^гри деган фикрга келсак, унда аввало ^удудни бошкараётган бошкррувчи (маълумки, бир неча тармок со\а, мавжуд кувватлар бор) цолаверса, фукр- ролар Уз худудига, ватанига ме*р-му*аббати билан кдра- ши, уни эъзозлаши, мавжуд имкониятлардан фойда- ланиш даражаси, унинг истикболли ривожланиши каби муаммолар юзасидан ечим кдрорига умумлашган курсат- кичсиз кдндай келади?

Демак, бу масалага битга аудиторлик нуктаи наза- ридан эмас, балки умумийлик асосида барчанинг ман- фаатларига таъсир килувчи муаммоларни ечиш учун маълум бир карорга келишини тацозо кддади. Шундай экан, 1) худуддаги тармок,лар, тармок, ичидаги хужа- ликлар со\аларни кдмраб олган х,исобот даври аудит тугалланиши зарур б^лади; 2) барча мавжуд кувват- лардан самарали фойдаланиш мулкдор ёки хужалик субъект ра^барлари, ходимлари учун эмас, балки худуд- даги барча кишилар учун умумий к^рсаткичлар лозим- лигини тан олиш лозим; 3) конунга б^йсунган \олда аудитор \исоботида курсаткичлар микдор ва мазмун

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 293: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

жихатдан ёйилиб, хисоботга цушилиб, давлат \исоб органларига нисбий курсаткичлар билан берилиши ма^- садга мувофик, булади, деб уйлаймиз.

Бугунги кунда республикамизда хукук,ий демокра- тик давлат куриш тамойиллари кенг куламда ривож- ланмокда. Бу эса Уз навбатида юцоридаги масалалар юзасидан катта масъулликни талаб цилади. Бун га ауди- торлик фаолияти хам Уз хиссасини кУшиши лозим була­ди.

Демак, шундай услублар билан хужалик субъектла- рининг тижорат сири савданган холда, ицтисодиёт, молия, ижтимоий ривожланиш борасида зарур маълу- мотларни олиш, худуддаги хокимият органлари шу фа- олиятларга, тармок; сохаларга бахо бериш ечимини ку- таётган муаммоларни куйидан то юкоригача объек­тив ечим-^арорига келиш имкониятини беради. Бу уз навбатида текширувлар зарур булган холатларда чукур ахборотлар олиш борасида жуда катта миедордаги вак,т- ни, малакали ишчи кучини тежац! имкониятини тула беради.

Булардан ташкари, республикамизда кабул к,или- наётган конун ва бошца меъёрий хужжатлар билан бир- га, дунё тажрибаси билан уйгунлашаётган миллий ауди- торлик стандарт(андоза) талабларига мос равишда ту- галланишга эришиш мак.садга мувофиц булади, деб Уйлаймиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 294: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ИЛОВАЛАР

ХАЛКДРО МАЙДОНДА КАБУЛ КИЛИНГАН АУДИТОРЛИК СТАНДАРТИ

Аудиторлик стандартлари (андозалари)-бу аудитор- лик фаолиятини амалга оширишда, молия хисоботла- рини аудиторлик текширувини утказиш жараёнида, к^рсатилган тамойилларга асосланиб, умумий суянув- чи материал сифатида фойдаланиши мумкин булган воситадир. Уларда мутахассислик малакаси, ваколати ва мустакдллиги, аудиторнинг ахборот маълумотлари хулосасига талаблар мужассамлашгандир. Уларнинг уму­мий сони 10 та. Бу 1947 йилда (Америкача кдсамёдли) Бухгалтерлар институти томонидан тавсия к,илинган. Бу бир неча бор узгарган б^лса-да, доимо асос булиб келмокда.

I. АУДИТНИНГ УМУМИЙ СТАНДАРТЛАРИ

1. Аудит текширувини маълум тайёргарликка касб мутахассислигига эга булган шахе утказиши лозим.

2. Аудитор барча аудиторлик вазифаларини бажа- ришда мустакддлигийи сакдаши лозим.

3. Аудитор Уз хулоса ва \исоботини ёзишда малака жи^атидан энг юцори даражада аник^ик, чукур би- лим, далилларнинг ишончлилигига масъулдир.

И. АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ ^ТКАЗУВЧИ ОБЪЕКТЛАРДА АУДИТОР ИШИНИНГ СТАНДАРТЛАРИ

1. Иш аник режалаштирилган, тегишли ассистент билан етарли даражада режа назоратдан утиши лозим.

2. Аудитор, энг аввало, ички х$окалик аудиторлик фаолияти тизимини чукур урганиши натижасида аудит текширув ишининг хажмини аник, билгандан с^нг тек- ширувни режалаштирилиши лозим.

3. Хужжатларни текшириш, шахеий кузатиш, ра\- бар, мутахассислардан сураш асосида аудит текшируви Утказилаётган корхонанинг молиявий хисоботи буйича т^лик маълумот, асосларга эга булишига эришиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 295: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

III. АУДИТОРЛИК ХУЛОСАНИНГ СТАНДАРТЛАРИ

1. Аудиторнинг хулосаси, корхоналарнинг хужалик, молия, ишлаб чикариш фаолиятини акс эттирувчи уму- мий бухгалтерия хисобини ташкил килиш лозим. Так- дим цилинган молиявий \исоботлар иктисодий курсат- кичларнинг мазмуни \акддаги ахборотларни тула кам- раб олиши шарт.

2. Аудиторнинг хулосасида текширилаётган, хисо- бот берилаётган давр мобайнида хужалик юритиш нор­матив х у ж ж атлар д аги риоя килиниши лозим булган принципларнинг олдинги аудиторлик текширувида бу- зилган деб топилганларидан кайсилари буйича кама- йишга эришганлиги курсатилиши лозим.

Умумий кабул килинган андозалар

Умумий малака ва фсъл-атвори Зарур тайёргарлик ва тажриба

Йуналишнинг мус- такиллиги

Малакали зарар, чукур эхтиёткор- лик, синчковлик

Объектда аудит текшируви ТУфи режалашти- риш ва назорат

Ички назорат тизи- мини чуцур тушу- ниш

Етарли даражада ваколатли маълу- мотларга эга булиш

Аудит текшируви натижалари \ацида Хисобот принцип- ларга мос келади- ми?

Хисоботнинг прин- ципларга мос кел- маслигига олиб ке- лувчи холатлар А х б о р о тл ар н и н г тула очилганлиги

Умуман, молиявий Хисобот хацида т^ла ф и к р н и н г баён килиниши

3. Молия \исоботларидаги ахборотларнинг аудитор хулосасидаги ёзувлар билан айнанлигига эътибор кара- тилиб курсатиб берилиши лозим.

4. Аудиторнинг хулосасида молиявий хисобот тугри- сида мустакил бир бутун фикр ва малохаза ёзйлиши лозим. Айрим тула фикрларга эришиш имконияти булмай колган булса, уларнинг сабаблари принципиал курсатилиши керак.

Аудиторлик фаолияти, ишчи объектлари ва ауди­торлик хулосаларнинг унта схемаси 326-бетдагича були- ши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 296: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

АУДИТНИ ^ТКАЗИШ б Уй и ч а а у д и т о р н и н г ё з м а МАЖБУРИЯТНОМА-РОЗИЛИК ХАТИ

Сизнинг... N9 Корхона рах,баригаБизнинг... корхонамизга молия-хужалик фаолиятини

аудиторлик текширувидан утказиш туьрисидаги такли- фингиз ^абул цилинади.

Аудиторлик конуни норматив-техник хужжатшр асо- сида аудиторлик текширувида: баланс, унга иловалар, %исобот, бухгалтерия регистрлари ва бошлантч хуж- жапыар цамраб олинади.

Аудитнинг мацеади... 200__ йил унун берилган %исо-ботлардаги молия натижа, тулов цобилияти %а%идаги маьлумотларнинг тула ишончлилигини, курсаткичларнинг турри хисобланганлигини туьри боролашдир.

Уларни асослаш учун Сизнинг корхонангиз мутасадди ходимларининг цатнашувида текширув тест саволлари асосида аницлаб олинади.

Айрим саволларни текширув жараёнида аудиторлик фаолиятини тартибга солувчи норматив-хужжатларга мое равишда таваккалчиликда танловга йул куйилиши сабабли, айрим хато ва камчиликларда ноаникликлар були- ши мумкин, аммо биз уларни энг минимумига келтириш- га харакат циламиз. Чунки уларнинг булиши бухгалте­рия %исоби ва ички назоратнинг а^волидан келиб чщади, шундай лолларда Сиз ало^ида ёзма баённома оласиз.

Аудит текширувини утказиш жараёнидаги зарур маъ- лумотларнинг аник, ишончли, обьективлшшги %ацида Сиз- дан бухгалтерия ва ички назорат юзасидан разфарнинг (маъмуриятнинг) жавобгарлигини д;ис цилган хрлда ёзма ахборот беришингизни илтимос киламиз. Шу билан бир- галикда биз ишонамизки, Сизнинг ходимларингиз бизнинг ихтиёримизга барча ёзма ва бошка зарур ахборотларни беради.

Бизнинг гонорар (калам >рки) ишни бажариш даври- да туланиб борилади. Сиздан ушбу хатни молиявий %исо- ботларнинг талабга жавоб бериши нуктаи назаридан Ка раб тасдиклашингизни сураймиз.

Аудитор фирмаКорхонадаги масъул ходим

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 297: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ШАРТНОМА № __________

... . шахар(кишлок) _________ 200 й.Бир томондан__________________________ ______________________Низомга

мувофик фирма (аудитор) номидан ____________ ваиккинчи томондан буюртмачи-корхона сифатида Ни­зомга кура, унинг номидан_____________ __________________________куйидагиларни шартлашиб келишдик:

1. Шартноманинг предмети

1.1. Корхонада аудиторлик текшируви биринчи бос- Кичининг тавсиясини Урганиб, аудиторлик фирмаси корхонанинг________ Хужалик молия фаолиятини фирманинг режафафиги асосида комплекс аудиторлик хизматини ба- жаришни Уз зиммасига олади.

1.2. Аудиторлик текширувини бажарганлиги учун бу- юртмачи корхона график ва микдор буйича томонлар- нинг келишувига мувофик кушимча киймат солигини кушган ходда ( ) _____________

___________________ ______________________ сумнитулашни уз зиммасига олади.

Текшириш муддати буюртмачи корхона томонидан пул туланган кундан хисобланади. Олдиндан пул тулаш200 ___ йил ________ ойининг _______ кунигачаамалга оширилади.

Мазкур шартнома буюртмачи корхона билан аудит текширувини утказувчи корхона уртасидаги узаро \исоб- китоблар учун асос хисобланади.

Бажарувчи Буюртмачи________ ( ) (________ )м. 9, м.

2. Томонларнннг хукук ва мажбуриятлари

2.1. Буюртмачи-корхона адиторлик хизмати учун куйидагиларни уз зиммасига олади:

2.2. Фирма ходимига шартномада бажариладиган ишлар учун барча зарур маълумотларни, хужжатлар-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 298: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ни, бухгалтерия регистрларини олиш, урганиш хуку- цини, имкониятини ва кафолатини беради.

2.3. Шартноманинг (V) иловасига мувофик буюрт- мачи-корхона аудиторга текширувни утказиш учун за- рур булган маълумотларни, бухгалтерия, молия-банк Хужжатларини, хисоботларни, ходимларнинг тушунти- риш хатларини уз муддатида тула равишда такдим цила- ди. Улар кечикиб такдим кдпиниши натижасида ауди- торлик текширувининг чузилиб кетишига жавобгар- дир.

2.4. Агарда аудит текшируви жарёнида бухгалтерия Хисоботини кдйта тиклаш, такомиллаштиришга тугри келса, у аудиторлик фирмасининг кушимча шартнома ёки ёзма розилик хатига мувофик, амалга оширилади.

2.5. Аудиторлик фирмаси уз зиммасига куйидаги- ларни олади:

2.5.1. Мазкур шартномага мувофик, аудит текширу­ви жараёнида маълум булган буюртмачи-корхонанинг тижорат сирини ошкор цилмаслик.

2.5.2. Аудитор аудит текширувини ташкил килади ва унга рахбарлик кдлади. Тартиб буйича ва навбат билан хужалик операциясини урганиш асосида уни ба- жариш услубларини белгилайди.

2.5.3. Аудиторлик текширувини аник тасдикданган режа асосида амалга оширади, буни буюртмачи-кор- хона назорат к,илиб боради. Буюртмачи-корхона ауди- торнинг оператив фаолиятига аралашишга ха*уш эмас, аммо белгилаб олинган ишлар юзасидан айрим курсат- малар беришга \а*уш, аудиторлик фирмаси уларни сузсиз бажариши шарт эмас.

2.5.4. Агарда айрим уринсиз харакатлар натижасида режадаги ишларнинг амалга оширилишида сусткаш- лик сезилса, буюртмачи-корхонага маълум кдлади.

2.5.5. Режада белгиланган, бажариладиган ишлар ора- лигида х^м айрим ишлар буйича муддатлар белгилани- ши мумкин.

2.5.6. Шартноманинг предметидаги шартларни уз вацтида бажариб топширишни уз зиммасига олади.

2.5.7. Агарда бажарилган ишлар юзасидан буюртма- чи корхонанинг эътирозлари булмаса, такдим кдлин- ган аудиторлик материалларини амалга оширишга ки- ришади.

2.5.8. Аудиторлик фирмасига (аудиторга) буюртма­чи-корхона томонидан сифатсиз материал берилса, бу-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 299: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

юртмачи-корхонадан ёзма розилик сурашга хэдли. Си- фатсиз материал учун масъулият буюртмачи-корхонага юклатилади.

2.5.9. Аудиторлик фирмаси аудит текширувини утка- зишда зарур мутахассис, юридик шахсларни, айрим мутахассисларни бажариш учун субподрядчи сифатида шартнома асосида иш бажаришга таклиф кдлиши мум- кин.

3. Шартнома бекор кдлинган лолларда томонлар жавобгарлиги

3.1. Буюртмачи-корхонанинг аудит текш ирувида си- фатсиз материал такдим кдиганлиги учун тула жавоб- гардир.

3.2. Ушбу шартномага мувофик буюртмачи-корхона билан аудитор фирмаси уртасидаги хизматнинг ч^зи- лишига ёки бошкд сабабларга кура, форс-можар хара- катларига мос чоралар к^риши мумкин. Бундай шаро- итда кайси томон айбдор б^лса, моддий зарар шундан ундирил ади.

3.3. Агар буюртмачи-корхона фирманинг ёзма ахбо- ротига эътибор бермаса, фирма шартномани бекор кдлишга

3.4. Аудитор фирмаси (аудитор) ишларни вакги- да топширади, буюртмачи-корхона таклиф беради,- моддий зарарга даъво билдиради.

4. Ишни топшириш тартнбн

4.1. Аудит текширувининг объекти вужудга келган куннинг эртасигаёк иш тамомланганлигини буюртма­чи-корхонага маълум к;илади.

4.2. Буюртмачи-корхона эса мазкур ишни 5 кун (беш кун) муддат ичида куриб чик;иши лозим. Ундан с^нг иккала томонга «ишни топшириш — кабул килиш да- лолатномаси» тузиб берилади.

4.3. Фирма ишни режада белгиланган мудцатдан ол- дин топшириши мумкин.

5. Шартнома буйича хисоб-китоблар

5.1. Буюртмачи-корхона, ишни бажарувчига иш хаж- мидан келиб чикдан х°лда шартномада келишилган пулни тулайди. Бунда пул 100 фоиз олдиндан тулани- ши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 300: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

5.2. Агарда аудиторлик фирмаси ишни муддатиданолдин бажарса буюртмачи-корхона_____________________________________________ cÿM микдорида мукофот пулинит^лайди.

6. Шартноманинг кушимча шартлари

6.1. Шартномадаги мажбуриятларни бажармаслик \оллари буйича низолар вужудга келса, улар ваколат- ли адлия органлари томонидан хал этил ад и.

6.2. Агарда мазкур шартномага Узгартиришлар ки- ритиладиган б^лса, иккала томон узаро келишиб, ёзма равишда имзо, мухрлар билан амалга оширилади.

6.3 . _

7. Шартномада келишилган томонларнинг ва уларга хизмат курсатадиган банк реквизитлари

7.1. Буюртмачи- корхона _______________________________________

7.2. Аудиторлик фирмаси

8. Томонларнинг имзо ва мухрлари

Буюртмачи-корхона Аудиторлик фирмаси

__________( ) _ ______________ ( )M . Ÿ . * » 200 й. М. У.«___» 200___й.

\

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 301: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

АУДИТ ^КУВ КОНСАЛТИНГ МАРКАЗИ ЯКУНИЙ ТЕСТЛАРИ

1. Корхонанинг хусусий капиталнга ннмалар кнради?а) устав капиталиб) к^шилган капиталв) захира капиталг) таксимланган фойдад) барча жавоблар турри2. Асосий воситаларга амортизация хисоблашда неча хил

фоиз ставкасининг тури мавжуд?а) уч хилб) турт хилв) беш хил _г) олти хилд) турри жавоб йук3. Бухгалтерия хисобн ва хисоботини тартибга солиш цайсн

органлар зиммасига ювлатилган?а) Ижтимоий таъминот ва Мехнат вазирлигиб) бухгалтерлар ва аудиторлар ассоциациясив) Молия вазирлигиг) Солик; кУмитасид) Вазирлар Махкамаси4. Номоддий активлар кимошди савдосида цайси ташки-

лот оркали сотилади?а) Молия ташкилотиб) Солик идорасив) Статистика булимиг) Мулк кумитаси булимларид) Хаммаси турри5. Сотиб олингаи асосий воснтанинг пули Угказиб берилди:

б. Асосий воситага эскириш хисобланди (дон комбайни мисолида)

Молнявий ва боищарув хисоби

а) Д 01б) Д 60в )Д 62г) Д 85д) Д-47

К 51 К 51 К 51 К 51 К 51

а) Д 02б) Д 89в) Д 20г) Д 85

К 89 К 02 К 02/1 К 02

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 302: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

д) Д 02 К 857. Асосий воситаяи сотишдан корхоаа зарар курди:а) Д 91 К 99б) Д 99 К 47в) Д 26 К 47г) Д 50 К 99д) Х,аммаси тУфи8. Куйндяги ёзув нимани англатади?Дебет 58 кисмида муддатли молиявий куйилмалар Кредит 51 <Хисоб-китоб счёти>а) акциялар буйича фоизлар \исобланиши;б) узок муддатли цимматбахо цогозларининг сотиб оли-

ниши;в) кискд муддатли кимматбахо цорозларининг сотиб оли-

ниши;г) харидорлардан векселларнинг келиб тушиши;д) туф и жавоб йУк9. «Мехнатга хак тулаш буйича ходимлар б клан хисобла-

шишлар» 70-счётнинг кредитида нима к^рсатилади?а) тур л и ташкилотларга туловлар;б) иш х^кининг хисобланиши;в) иш хакининг тУланиши;г) ходимлар билан хисоб-китоблар;д) барча жавоблар туфи;10. Номодоий активларга эскириш хисобланади:а) Д 20 К 05б) Д 21 К 05в) Д 23 К 05г) Д 25 К 05д) хдммаси туфи.11. Д 01 К 99 ёзуви додан хужалик муомалалари мазму-

нини акс эттиради?а) асосий воситани хисобдан чикаришни;б) асосий воситани сотишдан олинган фойдани;в) инвентаризация натижасида ошикча чиккан асосий

воситани кабул к^ишш;г) асосий воситани сотишдан курилган зарар суммаси-

ни;12. Асосий воситаларга амортизация хисоблашнивг жа-

даллаштирилган усулига »^уйидагилардан вдйси бирлари кира- ди?

а) ишлаб чикариш усули, тенг улушда хисоблаш усулиб) кумулятив ва ишлаб чикариш усулларив) кумулятив камайувчи колдик кийматга нормани икки

каррага куп хисоблаш усуллариг) тенг улуш ва кумулятив амортизация, хисоблаш усул­

лари13. Асосий воситалар цандай бахоларда бахоланади?а) бошлангич, жорий, к,олдик, тугатиш ва коплов к,ий-

матларида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 303: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

б) баланс, тиклаш, цолдик,, эскириш ва бозор киймат- ларида

в) бошланрич, тиклаш. тугатиш, колдик, жорий ва коп- лов кийматларида

г) баланс, жорий, колдик, тиклаш ва жорий кийматла­рида

14. Кушма корхоналар устав капиталига х^сса тарикасида берилган асосий воситалар кандай бахоларда бахоланади?

а) баланс киймати буйичаб) колдик, киймати буйичав) жорий киймати буйичаг) тугатиш киймати буйича15. «Олга» фирмаси 6200 сумга машина сотнб олди. М а-

шинанинг хизмат муддати 5 йил, тугатишдагн колдик кийма- ти 9200 сум. Тенг улушда 1 йиллик амортизация суммаси кандай булади?

а) 106600б) 115600в) 105600г) 15060016. Д 01 К 75 бухгалтерия ёзуви цандай маънони англата-

ди?а) муассислар томонидан пул маблакининг устав капи­

талига кУйилишини;б) муассислар томонидан асосий воситаларнинг устав

капиталига кУйилишини;в) мол етказиб берувчилардан асосий восита кабул

Килишни;г) инвентаризация натижасида ошикча чиккан асосий

воситани кабул килишни;17. «Кейс» комбайни узок муддатли молиявий лизингга

берилса лизингга берувчи корхоиада каидай бухгалтерия ёзу­ви амалга оширилади?

а) Д 94 К 01б) Д 09 К 91в) Д 51 К 09г) Д 94 К 64

Д 09 К 94;Д 01 К 09;Д 91 К 83;Д 08 К 51;

18. «Кейс» комбайни учун асосий т?лов ва фоизлар хисоб- ланса лизингга берувчи корхоналарда каидай счётлар узаро бовданади?

а) Д 76 К 09\1; Д 51 К 76;б) Д 51 К 76; Д 09\2 К 99;в) Д 09\2 К 99; Д 76 К09\1;г) Д 51 ' К 09\2; Д 83 К 99;19. «Кейс» комбайни узок муддатли молиявий лизингга

берилганда комбайннииг баланс кийматига лизингга окувчи корхоиада кандай проводкалар берилади?

а) Д 76 К 51;б) Д 97 К 51;в) Д 03 К 97\1;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 304: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

г) Д 99 К 97\2;20. «Кейс» комбайни учун асосий тулов ва фоизлар хясоб-

ланганда лизивгга олувчи корхона счётларида цандай узга- ришлар юз берадн?

а) ДОЗ К 9 Д 1 ; Д 97\1 К 96;б) Д 97\1 К 76в) Д 76 К 51г) Д 09 К 76

Д 99 К 97\2;ДОЗ К 97\1;ДОЗ К 01;

21. Хисоб сиёсати нима?а) хисоб сиёсати бу амалдаги крнунларцан фойдаланиб

корхонанинг молиявий фаолиятини тутри аницдаштириш;б) корхона фаолияти билан борлик булган харажатларни

турри олиш;в) ишлаб чикариш, сотиш ва таъминот жараёнлари ха-

ражатларини \исобга олиш тартиби;г) корхоналар фаолиятини тартибга солувчи, конуний

ва норматив ?оокжатларда рухсат этилган бухгалтерия *исо- бининг альтернатив шакллари ва усулларидан танлаб олган ва эълон цилган шакл ва усулларининг йигиндиси.

22. Хисоб сиёсати ннмаларни уз ичига олади?а) \исоб сиёсати услубий, ташкилий ва техник томон-

дан Уз ичига олади;б) \исоб сиёсати харажатларни тацсимлаш ва ма^сулот-

ларни ба\олаш усулларини Уз ичига олади;в) хисоб сиёсати ташкилий ва услубий томонларни, ха­

ражатларни тацсимлаш усулларини уз ичига олади;г) хисоб сиёсати услубий ва техник томонларни, ма^су-

лотни ва ба^олашни уз ичига олади.23. Моддий ^ийматликларни ишлаб чикаришга сарфлаш-

нинг ФИФО усулининг мазмуни куйидагилардан кайсиларида акс этган?

а) моддий кийматликлар учёт ба\оларида сарфланади;б) моддий кийматликлар согиб олиш ба^оларида сарф­

ланади;в) моддий к^йматликлар биринчи партияларда келиб туш-

ган ба^ода бахоланади;г) биринчи келиб тушган партиядагилар биринчи сарф­

ланади;24. Х,исоб сиёсати ташкилий шакллари томонидаи нима-

ларни акс эттиради?а) харажатлар ^исобини ташкил кдпишни;б) бухгалтерлар ишини ташкил килишни;в) бухгалтерия хисобини юритиш шаклларини танлашни;г) бухгалтерия хизматининг ташкилий шаклларини, бух­

галтерия хизмати структураси ва \исобни марказлаштириш, шунингдек корхонанинг ишлаб чик^риш булинмаларини ало- \ида баланс га ажратишни.

25. Бнзда моддий цийматлнкларии ишлаб чи^аришга сарф- лашиииг к.айси усули цулланнлади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 305: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

а) ЛИФО ва уртача циймати буйича ба\олаш усули;б) ФИФО ва уртача циймати буйича ба\олаш усули;в) ФИФИ ва ЛИФО усули кУлланилади;г) уртача циймати буйича ба\олаш;26. Куйнда келтнрилган баланс моддаларидан кднснларк

инвентаризация усулнда текширилади?а) устав капитали;б) асосий воситалар;в) пул маблаглари;г) фойда;д) дебиторлар;1. А, Б, В;2. А, Б, Г;3. Б, В, Г;4. В, Г, Д;5. Б, В, Д;1. Аудит эдацда тушунчаа) Аудит «эщитаман» деган маънони билдирадиб) Аудит — бу иктисодий та\лил якунидирв) Аудит — бу молиявий та\лил якунидирг) Аудит бозор нкгисодиёти шароитида корхонанинг бар-

царорлигини билдирадиган фойдад) Аудит корхона фаолияти шароитида рацобатбардош

фаолият курсатишни яратишга кдратилган тадбирлар маж- муидир

2. Ауднтнннг мощ тняи белгиланга) корхонадаги мулк шаклига кдраб рак^ам га тушадиган

маълумотларга асосланади, хулоса берадиб) фаолияти ракрмларда ифода этилганлигини текшира-

ди, конунга тавдослайдив) фаолияти ракамларда ифода килинганлигини текши-

радиг) фаолиятга ракдмлар ифода акс этганлигини кур ад и,

барча хужжатларга таккослайди, хулоса берадид) фаолият мулк формасига цараб, тацкослаб текшира-

ди, хулоса беради3. Аудит объектлариа) хужалик маблаг ва фаолияти, юридик шахсларб) хужалик маблаглари, манбалари, юридик шахсларв) юридик ва жисмоний шахсларг) юридик ва хусусий корхоналар, жисмоний шахслар,

уларнинг фаолиятид) юцоридагиларнинг фаолияти ва текширувлар4. Аудит текширувининг объектлариа) хужалик маблаги ва хужалик жараёнлариб) хужалик маблаг манбалари ва хужалик жараёнларив) молиявий натижалар хужалик маблаглари ва манбалариг) хисоботлар регистрларид) дастлабки ва жорий бухгалтерия учёти ва хисоботлар5. Аудит текширувининг объектлари, манбалари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 306: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

а) дастлабки ва бухгалтерия учётиб) барча хужалик учёти турлари ва х^соботларив) молиявий ва бошкдрув учёт маълумотлариг) статистик ва оператив техника учёти маълумотларид) молиявий ва бухгалтерия х^соботлари6. Аудит фанининг предметиа) хужаликнинг барча жараёнларида )^укуматнинг хужа­

лик курилишлари буйича конун ва кррорларнинг бажарили- шини текширишдан иборат

б) хужаликнинг таъминлаш, реализация ва молия нати- жаларини ^укумат цонунлари ва к^рорларининг бажарили- шини текшириш;

в) хужаликнинг таъминот ишлаб чикдриш, так,симот ва молия якунларини конун ва кридалар асосида булишини текшириш

г) хужаликнинг барча жараёни ва бошкдруви буйича фа- олиятини конун ва царор асосида текширишдан иборат;

д) хужаликнинг барча жараёнларини тартибга солувчи цонун ва карорларнинг бажарилишини текшириш

7. Аудитаивг мазмуниа) корхоналарнинг *исоботларини ва бухгалтерия х,исо-

бини текширадиб) бухгалтерия жорий ^исоби ва молия х,исоботларини •

текширадив) юкоридагиларни текширади ва хулоса берадиг) юкоридагиларни текширади ва таклиф берадид) юкоридагиларни текширувдан утказади ва хулоса *амда

таклиф килади8. Аудит фацишшг методлари (умумий билиш методлари-

ни куллаш буйича)а) ижтимоий-иктисодий х,одисаларнинг богликдигиб) ижтимоий-ицтисодий вокеаларнинг богликутиги ри-

вожлантирилишив) ижтимоий-ик,тисодий ^одисаларнинг богликдигини

*исобга олиб фикрлашг) юкоридагиларнинг оддийликдан мураккабликка кэраб

боришид) диалог ва абстракция9. Аудит фанининг узига хос методлариа) та\лил ва хулоса килишб) миллий, халцаро ^исоботларда компьютерлардан фой-

даланишв) миллий ^исоб тизими, ^исоботлар, компьютерлар,

бухгалтерия \исобидан фойдаланишг) бухгалтерия х,исоби, инвентаризация ва мутахассислар

фикридан фойдаланиб меъёрларга таккослаб урганишд) лаборатория, бухгалтерия та\пилидан фойдаланиб урга­

ниш10. Аудит фани каиси фанлар билан чамбарчас бомик?а) бухгалтерия \исоби, тах^ил, молия

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 307: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

б) бухгалтерия \исоби, молия, юридик фанларв) бухгалтерия хисоби, юридик ва технологик фанларг) бухгалетрия хисоби, солик,, сугурта, юридик фанлард) бухгалетрия хисоби мутахассисликка тааллукли ва Урга-

нилаётган тармок технологияси фанлари11. Омбор мудирн Абдуллаев Р. жавобгарлигидаги 5 тонна

ёкдлга 12 литр 30—00 с^млик бажарганда камомад йукламаси У т ш ш а д и анщ авдв. Тафтиппш дандай царор *абул ^ л а ­да?

а) камомаддан ундиришга сзадиб) корхонанинг «фойда ва зарарлари хисобига»в) табиий йукрлишгаг) хисобдан чицэрилиб юбориладид) умумий далолатнома ёзади12. Аудиторлик к>онуня веча булнмдан иборат?а) 5 булим 16 моддаб) 5 б^лим 15 моддав) 5 булим 18 моддаг) 5 булим 15 модцад) 5 булим 17 модда13. Аудиторлик м йс! хужалик субъектларида фаолкят

курсатади?а) нодавлат хужалик субъектларидаб) барча х^жалЛ субъектларидав) хусусий ва кооператив хамда акционер хужалик

субъектларидаг) давлат ва кооператив хужалик субъектларидад) кооператив давлат ва акционерлик корхоналарда14. Аудиторлик фаолиятиии юритиш буйича ижро орган-

лари томонидан щабул р и н г а н низомлар иечта?а) Вазирлар Мазрсамасининг 3/Х/93 йил №198-сон каро-

ри ва (иловалар)б) Вазирлар Ма^камасининг 3/Х/93 йил N9198-сон кдрори

ва (1,2 иловалар)в) Юкрридагилар ва Вазирлар Мах,камасининг 17/Х/93

йил 239-сон карори, давлат кдйди хдкидаги низомг) Юкоридагилар ва Молия вазирлигининг кридаси №41д) Юкоридагилар ва Молия вазирлигининг коидаси № 41,

№ 42 цоидалари15. Аудитинг рнвожланишига ^араб аудит турлариа) тасдикловчи, операцион аудитб) мос келиш ёки системали аудитв) мос келмаслик ёки таваккал аудитг) операцион ёки системага солинган аудитд) тасдик^овчи, мос келиш ёки келмаслик \амда тизим-

ли, таваккал аудит16. Аудитинг фойлаланнш манбаларнга цараб аудит тур­

лариа) операцион аудитб) молиявий аудит

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 308: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

в) мос келиш ёки келмаслик аудитг) системали таваккал аудитд) операцион, бухгалтерия хисоби ва хисоботлари аудити17. Аудитнинг шаклларинн ани^анта) корхонанинг ташкил топишига караб булинишини

айтиш мумкинб) х^жалик субъектларининг иш юритиш шаклларига

караб булинишив) нодавлат ва давлат, аралаш аудитиг) нодавлат, хусусий, жамоа, аралашд) шахсий, нодавлат, пайчилик акционерлик корхона-

лар аудити18. Утказнладиган манзилларга караб аудитнявг турларга

булиниши ва умумий фаркланиши нималардан иборат?а) ташки ва ички аудит максади билан фаркданадиб) ташки ва ички аудит максади умумий тавсифномаси

хисоботлари билан фаркданади.в) ташци ва ички аудит бошкаруви билан фаркланадиг) ташкл ва ички аудит молиялаштирилиши хисоботи,

хулосаси билан фаркланадид) ташки ва ички аудит материалларини реализация

килиш билан фаркданади19. Аудитнинг умумий принциплари нималардан ибората) аудиторлик текширувининг сифатяи булишиб) илмий-тадкдкот натижалари жорий килиш ва тушу-

нарли булишив) аудиторлик касбини алмаштириш малакаси булишиг) аудиторлик бошкаруви жараёнларининг борликлиги

ва халкаро андозалард) объективлик, малакали ва юкоридагиларнинг барчаси20. Аудиторлнкнинг халкаро гурухи ва андозаларн нечтаа) 4 гурух ва 35 стандартларб) 3 гурух ва 30 стандартларв) 5 гурух ва 32 стандартларг) 6 гурух ва 31 стандартлард) 3 гурух ва 31 стандартлар21. Нима сабабдан аудиторлик фаолняти ХУДУД ва мамла-

кат хавдда хужалик субъектларцда режалаштирнлади?а) бозор иктисодиётининг ракобатли курашида корхона-

лар галабаси учун барча хужалик субъектларини камраб олиш ва аудиторлар бюджет вактидан самарали фойдаланиш учун

б) барча хужалик субъектларини камраб олиш, баркарор ривожланишини таъминлаш ва аудиторлардан йил давомида самарали фойдаланиш учун

в) хужаликлар баркарор ривожланишвда таклифлар бе- риш учун

г) хужаликларнинг иктисодий тахлил ва баркарор ри­вожланишини таъминлаш учун

22. Аудитнинг максади ва дастурн уртасида кандай фарк- лар бор?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 309: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

а) дастурдан ундан мак,сад аникланиб олинади, муаммо- ларни камраб олиш буйича мак,сад катга •

б) максад белгиланиб, ундан бажариладиган ишлар руйха- ти дастурда курсатилади, дастур катгадир

в) мак;сад аницланиб, дастурнинг таркибий кисмларида акс этгирилади

г) дастур булакларга булинган булиб, мак,сад битгадирд) дастур ва максадлар булакларга булинади23. Аудитыннг фаолнятини дастурлашда ва унн утказишда

сегмевтлар тушунчаси, унннг ц ам и яш нималардан иборат?а) аудит текширувининг сегметлари дейилганда молия

*исобот ёки дастурларни айрим му^им элементларга ажра- тиб узаро борли^игини умумлаштирувчи восита ролини Уйнайди

б) сегментлар дастур ва аудит текширувининг цисмларив) сегментлар дастурни ташкил килувчи булакларг) аудит текширувининг айрим му^им элементларид) дастур ва текширишнинг булимлари булиб хулоса учун

зарурдир24. Аудит текширувининг босцичларини белгиланга) аудит текширувининг туртга боск^чи борб) аудит текширувининг саккизта боск^пи борв) аудит текширувининг учта боск,ичи борг) аудит текширувининг иккита боскичи борд) аудит текширувининг олтита боскичи бор25. Аудит текпшрувинн якунлаш ва расмнйлаштнриша) далолатнома, буйрук, ва бошкаларб) буйрук, дастур сегментларв) буйрук, «досье», хулоса ва \исоботг) буйрук;, далолатномалар ва хулосад) хулоса ва *исоботлар26. Тапщи ва ичкн аудитнивг фарвдариа) цдмраб олган объекти ва малакаси жи\атиданб) объекти, малакаси, мак,сади, услубив) объекти, малакаси, максади, услуби, *исоботг) объекти, объективлиги, чегараси, расмийлаштирилишид) объекти, мацсади, \исоботи, хулосаси27. Аудит ва тафтишнинг фарвдари нималардан иборат?а) макради, ^УКУКЧилиги, билиш малакаси, объективли­

ги, бошцарувб) функцияси, ме\нат з^аки, амалий топшириклар, ха-

ражат ва натижаларв) мак,сади, >^укукий малакаси, бошцарув функдияси,

)^исоботиг) объективлиги, хукук^, малакаси, тулаш принципид) объективлиги, ^укук,и объектлари, расмийлаштириш

даражасие) объективлиги, ху^ук.ий объектлари, далолатнома, хулоса28. Коплаш коэффнценти иима?а) жорий активларнинг жорий маблакпарга нисбати

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 310: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

б) пул маблаглар ва товар моддий бойликларининг нис- бати

в) дебиторлар ва пул маблагларининг нисбатиг) дебиторларнинг кредиторларга нисбатид) барча активларнинг пассивларга нисбати29. Аудит фанинянг зарурлнпши цандай исботлайсиз?а) бозорли иктисодиётда мулк формасининг кутижгиб) раксбатли бозор булиши сабаблив) тайёр ма\сулотлар бозорида ракобатлар борлигиг) турлича мулк ва хужалик субъектлар мавжудлигид) мулк ва хужалик шаклларнинг рак,обатда булиши30. Моддий-товар бойликлариииг Уртача анланиш коэф­

ф ициент ним ага тенг?сотилган ма^сулот кийматининг уртача моддий товар кий-

матларининг уртача даражасигасотилган ма^сулотлар кийматининг айланма маблаглар

нисбатигасотилган ма^сулотлар кийматининг дебитор киймати нис­

батигасотилган ма^сулотлар кийматининг кредитор кэрзлар нис­

батигасотилган мах,сулотлар кийматининг асосий воситалар кий­

матининг нисбатига31. Уртача ма^сулот (юк) жунатнш кунлар сонн кдндай

аннкланадя?сотилган мадсулотлар кийматини моддий товар бойлик-

лари за*ираларига булинадимоддий товар бойликлари за^иралари сотилган ма\сулот

Кийматига булинадисотилган ма^сулотлар кийматини айланма маблаглар кий-

мати нисбатигасотилган ма^сулотлар кийматини уртача асосий восита­

лар нисбатигасотилган ма^сулотлар кийматини кредит суммасига б?ли-

нади32. Аудитинг турларннк туркумланг ва белгилангтасдикловчи, исботловчи, мос келувчи ва таваккал аудит тасдикловчи, системага солинган, мос келувчи аудит тасдикловчи, мос келувчи, таваккал аудит таккословчи, мос ва тасдикловчи, олдиндан фаолият бел-

гиловчитасдикловчи, мос келишини ва системага солинган аудит33. Аудитаинг вазифаларифаолият, маблаг ва манбани текширааи ва хулоса беради фаолият жараёнларини текширааи. хулоса беради ишлаб чицариш реализация ва молиявий текширув Отка­

залихужалик жараёнларини, бухгалтерия \исоби ва хисобот-

ларини текшириб хулоса беради

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 311: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

юкоридаги масалаларни текширади, натижасини муло- Котга беради

34. Ауднтнянг мо^иятякорхонадаги мулк шаклига к,араб рацамга тушадиган маъ-

лумотларга асосланади, хулоса берадифаолиятини рацамлар ифода этганлигини текширади,

к,онунга таккослайдифаолиятини ракамлар ифода цилганлигини текширади фаолиятида ракамлар ифода этганлигини куради, барча

хужжатларга таккослайди, хулоса берадифаолият, мулк формасига кэраб, таккослаб текширади,

хулоса беради35. Аудитнинг утказиш мазмунлари буйича турлари ташки ва ички аудитмолиявий \исобот, операцион мое келмаслик аудита операцион, молиявий \исобот, солик аудита операцион, молия хисобот, жорий бухгалтерия хисоби

аудитабюджет, бюджетсиз т^ловлар, операцион ва молиявий

Хисобот аудита36. Аудит хозирги кунда кднча мамлакатда фаолият курса-

тади?XVIII асрда пайдо булган, 4,2 минг фирма, 147 мамла­

катдаXVIII асрда пайдо булган, 147 мамлакатда 4,2 фирма бор XVIII асрда пайдо булган, 100 дан ортик мамлакатда 4,2

фирма мавжуд, улар 100 дан ортик мамлакатда фаолият курсатади

XVIII асрда Буюк Британияда пайдо булган, 147 мамла­катда ташкил булган

VIII асрда пайдо булган, 147 мамлакатда фаолият курса- тади

37. Кассадан чикрм кайдномасига мувофик, 350 суз о шик, чицимга чикарилган, расмийлаштиришни белгиланг

чиким ордери билан эгасига берилдикамомад килиб ёзилдикамомад далолатномада курсатиддикасса кирим ордери билан кассага кирим кисмибанк муассасасига топширилди38. Омбор мудири Абдуллаев Р. жавобгарлигидаги 5 тонна

ёцилги 12 литр 30—00 сумлик бажарганда камомад йукдамаси утказилганда аникланди. Тафтишчи цанцай царор кабул ки- лади?

камомаддан ундиришга ёзадикорхонанинг «фойда ва зарарлари \исобига»табиий йУколишгахисобдан чикарилиб юбориладиумумий далолатнома ёзади39. ^исоб-китоб счётидан кассага 30000 сумлик пул утка-

зилдн ва хизматчилар шахсвй счётига утказ илмаган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 312: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

далолатнома чек каришоги з^исоб тулов ведомости ЭЪЛОН КОГОЗИ касса чицим ордери40. Оддий акциялар тулов коэффициенти цандай топила-

ди?пул даромади акция капиталига булинади пул даромади барча акциялар сонига булинади хужалик операцияларидан олинган даромадни оддий ак­

циялар учун диведендлар суммасига булинадихужалик операцияларидан олинган даромадни оддий ак­

циялар сонига булинадихужалик операцияларидан олинган даромад айланма ка­

питал акцияларига булинади41. Оддий ва имтиёзли акцияларнииг тулов коэффициенти

^андяи ТОПИЛади?Суратда хужалик оперецияларидан даромадни ва махражда

оддий акция диведендига имтиёзли акциялар диведенти куши- лади, суммасини иккинчи махражда бир минус солик, став- касига бУлиб топилади

хужалик даромади оддий ва имтиёзли акциялар диведен­дига булинади

хужалик даромади акциялар суммасига булинади хужалик даромади оддий акция диведендига булинади хужалик даромади имтиёзли акция диведендига булина­

ди42. Хужаликнинг самарадорлик коэффициенти цандай то­

пил ади?сотилган ма^сулот \ажми айланма моддий активлар к^й-

матига булинадисотилган махсулот киймати барча диведенд суммасига

булинадисотилган ма^сулот киймати акциялар к^йматига булина­

дисотилган ма^сулот киймати фондлар \ажмига булинади43. Ма^сулот сотиш рентабеллик даражаси цавдай аник,-

лааадн?хужалик операциялари даромади сотилган ма^сулот кий-

матига булинадихужалик операциялари даромади фондлар киймати га були­

надихужалик операциялари даромади айланма фондларга були­

надихужалик операциялари даромади асосий фондларга були­

надихужалик операциялари даромади сотиш харажатларига

булинади44. Моддий активларнннг рентабеллик даражаси кандай

анн^ланади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 313: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

хужалик операциялари даромади баланснинг умумий сум- масига булинади

хужалик операциялари даромади айланма материал ак- тивларга нисбати

хужалик операциялари даромади асосий моддий актив- ларга нисбати

хужалик операциялари даромади к^рзлар суммасига нис­бати

хужалик опрациялари даромади дебитор карзлар сумма­сига нисбати

45. Барча мулкларнинг рентабеллик даражасн каинам аник- ланади?

барча даромадлардан диведенд тУлагунча микдори барча мулклар кийматига булинади

барча даромадлардан диведенд тУлагунча микдори асосий ва кзрз суммаларига нисбати

барча даромадлардан диведенд тУлагунча суммасига плюс солик суммалари кУшилиб барча мулклар кийматига булинади

барча даромадлардан диведенд тУлагунча суммасига плюс солик суммаси царзлар суммасига нисбати

барча даромадлардан диведенд тУлагунча суммаси деби­тор карзларга нисбати

46. Барча акция капнталинивг даромадлялик даражасн К&ндай аницланади?

солик олингунча даромад суммаси минус каср имтиёзли диведенд биринчи махражда бир минус соли»; ставкаси так- сим килинади умумий акция капиталига

солик тУлагунча даромадлар булинади акция капиталига солик тУлагунча даромад булинади имтиёзли акция ка­

питалигасолик тУлагунча даромад булинади одаий акция капита­

лигасолик тУлагунча даромад булинади диведендлар суммаси­

га47. Аудиторлик фаолият конуни билан аудиторлик фаоли-

яти низоминннг мазмунння белгилангаудиторлик конунини тартибга солувчи ва низом курса-

тиб йурик берувчиКонунни тартибга солувчи, йурик берувчи, низом йУрик

берувчиконун тартиб солиб, йулни белгилайди, низом эса ама-

лиётда куллашда фойдаланиладинизом йурикнома амалиётда кУ-лланилади, конун Урга-

ниладинизом урганилиб, йурикнома, конун эса урганилиши

мажбурий48. Аудиторлик конуни ким томонидан кабул килинади ва

вазорат килинади?Олий Мажлис, Вазирлар Ма\камаси, Молия вазирлиги Молия вазирлиги •

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 314: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Вазирлар Махкамаси Юстиция вазирлиги прокуратура ва суд органлари49. Аудиторлик фаолияти буйича низом кдчон кабул кдган-

гаи ва неча банддан иборат?20 банд 10 булимдан иборат, 1993 йил 10 июнь 10 банд 1993 йил, № 41 сон Молия вазирлиги 10 банд 1993 йил, № 41 сон Молия вазирлиги ва Юсти­

ция вазирлиги10 банд 1993 йил, № 41 Вазирлар Махкамаси 10 банд 1993 йил, № 41 Сол их, кумитаси50. Аудиторлик ва аудиторлик фирмаларини кдерларда тек-

ширув утказиш хацидаги вдрор качон ким томонндан кабул килинган?

Олий Мажлис, 1992 йил 9 декабр Юстиция вазирлигиВазирлар Махкамаси, 198 сон 3 май 1993 йил Вазирлар Махкамаси ва Юстиция Вазирлиги, 3 май 1993

йил, 198 сонОлий Мажлис, 3 май 1993 йил51. Аудиторлик фаолиятини юргнзиш ва тартибга солиш

буйича республикамизда нечта норматив хужжатлар кабул килингаи?

8 та10 та9 та11 та12 та52. М аз кур норматив хужжатларда такрорлашлар борми? борйукасосан 8 банд ва модцаларда такрорланади10 та банд такрорланади4 б?лим ва 8 модда такрорланади53. Аудиторлик фаолияти ^авдцаги конун неча булимдан

иборат?7586454. Аудиторлик фаолияти хавдоаги конун неча модцадан

иборат?201918171555. И^гисодий назариянинг умумий тушунчасиназорат, аудит, тафтиш, текшириш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 315: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

назорат, аудит, тафтиш, текшириш, хужалик тортишуви назорат, аудит, текшириш, х^жалик тортишуви назорат, аудит, текшириш, хужалик тортишуви, суриш-

тирувтекшириш, тафтиш, аудит, хужалик тортишуви, суриш-

тирув56. Назорат органинивг вазифалари нималардан нборат?мулкни сакпаниши ва самарали фойдаланишини таъмин-

лашмулкни сакданиши ва улардан самарали фойдаланиш,

давлат крнунларининг бажарилишини текширишмулкни сакданиши ва улардан самарали фойдаланиш,

давлат хужалик масалалари буйича цонунларнинг бажарили­шини текшириш

мулкни сацланиши ва ресурслардан самарали фойдала­нишини давлат конунларини бажарилишини таъминлаш

мулкни сакланиши, ресурслардан унумли фойдаланиш, хужалик курилиши, конунларнинг бажарилишини таъмин­лаш

57. Назоратни амалга ошнрувчи органлар кимлар?солик, инспекцияси, марказий банк, статистика-истик,-

бол органлари сайлаган ва бошка жамоаларсолик инспекцияси, молиявий ра\бар органлари, жамо-

ат ташкилотлари, ички ишлар вазирлигисолик инспекцияси, давлат юстиция органлари, молия

органлари, жамоат ташкилотлари, банксолиц Инспекцияси, давлат юстиция органлари, сайлан-

ган жамоат органлари, молия, банк, статистика-истик,бол органлари

солик инспекцияси, молия, банк, статистика, туман аг- росаноат уюшмалари, давлат юстиция органлари

58. Назоратяинг номларига караб туркумланнши ревизия, текшириш ва инвентаризацияревизия, хужалик тортишуви, текшириш ва инвентари­

зацияревизия, аудит, текшириш ва инвентаризация ревизия, хужалик тортишуви, аудит ва текшириш ревизия, тергов, аудит ва текшириш, та\лил бозорига

бомик59. Кредитдан фойдаланиш коэффициентн цандай аникла-

надн?каср суратида мулклар рентабеллик даражасига купайти-

рилади, манбалар .\ажми минус манбаларни жал б килиш харажатлари барча акция капиталига б?линади

каср суратида мулклар рентабеллик даражасига купайти- рилади, кредитлар суммасига булинади акция капиталига

каср суратида мулклар рентабеллик даражасига купайти- рилади, акция капитали булинади фондлар кийматига

каср суратида мулклар рентабеллик даражасига купайти- р ил ад и, диведенд суммасига булинади мулклар кийматига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 316: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

каср суратда фойда маэфажда ссуда микдори бЬ. Аудитор таваккалчилнк модели буйнча кдйси формула

тУгри?оа л=ж *с к *о кО А ^С Я + Ш -О Яо а к = с к * 1я + о кОАК=1К-СК=ОЯОАК=СК+(1К=ОЯ)61. Аудитор таваккалчилиганннг самарадорлнк коэффи-

центи формуласшш аницланг?ОК=(1К=СЯ)/ОАКОК=(Ш*СК)/ОАКОЯ=ОАК/С11ОК=ОАК/1ЯОК=ОАК/(Ж*СЯ)62. Кдйси бир корхона тулов коэффициента аннцдаш фор-

муласи т$трн?КПС=(Сд+Г-Дз-ОпУп)/(Зд-КЗ+Ун)КПС=(Сд+Гп-Дз+Оп+Уп)/(ЗПк+КзУн)КПС=(Сд+Дз+Гп)/(ЗПк+КЗ)КПС=(Сд+ун+Гп)/(ЗПк-ьУн)КПС-(Сл+Оп+Гп)/(ЗП+Кз)63. Корхона ишлаб чицарит самарадорлик коэффиценти-

ив аниклаш формуласинннг дайси бнри тУ1ри?Кэ=Як*Кпс Кэ=Кпс+(1-0,5)*Як Кэ=Лк+(0,5*1,5)*Кпс Кэ=Як-(1-0,25):Кпс Кэ=Кк*(2—0,5)*Кпс64. Утказвш таркибига кура инвентаризация турлари?режали инвентаризация, режасиз инвентаризация навбатдаги тафташ, навбатдан ташцари тафтиш юкрри ташкилотнинг топширига билан утказиладиган

тафтиш режали тафтишра^барларнинг топшириги билан утказиладиган тафтиш

режасиз тафташмолия органлари утказадиган тафтиш банк булими угка-

задиган тафташ65. Объектам цшраб олншига кура инвентаризация турла­

ри?тулик инвентаризация, цоплама инвентаризация тулик, инвентаризация, навбатдан ташкдри инвентариза­

циятанланма инвентаризация, режали инвентаризация ресурслар инвенцияси, режасиз инвенция жараёнлар инвенцияси, навбатли инвенция66. Мазмунига кура инвентаризация турлари ресурслар инвенцияси, жараёнлар инвенцияси ресурслар инвенцияси, гУлиц инвенция жараёнлар инвенцияси, к,опланма инвенцияси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 317: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

режали инвенция, тулик, инвенция режасиз инвенция, цопланма инвенция67. Тафтнш назорат ишлари я^аи^ай режалар асосида амалга

ошнрилади?истикбол режалар, жорий режалар, индивидуал режалар истицбол режалар, индивидуал режалар кварталлик режалар, жорий режалар беш йиллик режалар, истикбол режалар иш режалари, ойлик режалар68. Назорат ишларини ташкил килиш шакллари марказлаштирилган, марказлаштирилмаган режалаштирилган, режалаштирилмаган коллектив инди­

видуал, аралаш, аралаш булмаганмарказлаштирилган, марказлаштирилмаган навбатдаги,

навбатдан ташкдри, аралаш, аралаш булмаганмарказлаштирилган, марказлаштирилмаган коллектив,

индивидуал, хусусий умумийхужжатли, хакикий режалаштирилган, режалаштирилма­

ган, аралаш булмаган, аралаш69. Тафтиш утказиш тартиби кандай булади?алока урнатиш, тафтиш килиш, далолатнома тузиш,

карор к^бул килишга таёрлашинвентаризация тафтиш килиш, далолатнома тузиш, хисо-

ботда акс эттиришалока урнатиш, мулкни куриб чикиш, баённома тузиш,

журнал-ордерда акс эттиришобъектлар билан танишиш, инвентаризация карор кабул

килиш, рапорт ёзишалока урнатиш, далолатнома тузиш, карор кабул килиш,

бухгалтерия регистрларида, акс эттириш70. Тафтиш акти цайси булимлардан нборат булади? кириш, асосий кием, хулосаумумий кием, хулоса, таклиф бошлангич кием, асосий кием, якуний кием бошлангич кием, умумий кием, таклиф кириш, умумий кием, таклиф71. Тафтиш далолатнома неяа кун ичида нмзоланнши ме­

рах?3 кун ичида5 кун ичида 1 ой ичидадарх,ол имзоланиши керак 1 хафта ичида72. Касса операцияларини тафтиш кдлиш даврида молия

ва касса интизомининг бузилиш дамлари ^андай расмийлаш- тирилади?

барча молия ва касса операцияларнинг бузилиши Урга- нилиб, гуру\иашиб умумлаштирилади, оралик акти ва маъ- лумотларида курсатилади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 318: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

барча юдоридаги бузилиш гуру^лаши умумлаштирилади, юк,ори органларга юборилади

кассирни ишдан олиш хдкдда билдириш ёзилади кассир фаолият буйича тузилган далолатнома суд-тергов

органларига юборилади«г» пунктда кУшимча кассирни ишдан бушатиш тутриси-

да кдрз лойю#си тайёрланади73. Кассадан тафтиш ватнжаснда 1500 сум кам «подо

вдндай расмийладггирнладн?инвенция ва тафтиш даллолатномаси тузилади «а» пунктга кУшимча чицим ордери ёзилади «а» ва «б» пунктга к^шимча маъмурият билдирги ёзилади «а» ва «б», «в» пунктларга кУшимча материаллар тергов

органларига утказилади, коллективга давола цилинади74. К нсм мудцатлк кдрзларин тугатшп коффициеитн цаи-

дай белгвланади?Кимматба^о когозлар ва реал дебиторларнинг жорий маж-

буриятларга нисбатиКимматба\о цогозлар ва барча дебиторларнинг кредитор-

ларга нисбатикимматбадо цогозлар, пул маблаглари, асосий воситалар

к^йматининг барча кредиторларга нисбати75. Абсолют тугатяш коэффкциевтн цандан аник^анади? пул маблаглари ва кимматба^о когозларнинг жорий маж-

буриятларга нисбатипул маблагларининг дебитор кдрзларга нисбати пул маблаглари, кредиторларнинг дебиторларга нисбати пул маблаглари, айланма маблагларни кредитор карз-

ларга нисбатиасосий восита ва айланма маблаглари нисбати76. Кассада сохта жужжат аник^анди, суммаси 2000 сум

н яти ж а цандай чнВДШлади?жужжат олинади далолатнома тузил адитафтиш якунига кУшиб далолатнома тузилади жужжат тергов органларига юборилади далолатнома, т^ужжатлар олиниб коллектив хдвола кили-

нади77. Касса операцияларивинг суммаси бир куяда 50 сумга-

ча бултан колда кассир неча кунда зисобот топширади?3—5 кунда 10—15 кунда1 \афтада 20—30 кунда78. Кассадаги кирим хужжатларнни тафтиш дошшкасса кириш ордери, чек корешоклари, банк кучирмаси *исоб тулов ведомостлари, тулов топширицдари эълон когози, чек корешоклари, банк кучирмалари касса чицим ордери, тулов талабномаси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 319: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

чек, х,исоб т^лов ведомостлари, банк кучирмалари79. Кассадаги чицим хужжатларини тафтиш килиш\исобот т^лов ведомостлари, касса чиким ордерлари касса кирим ордери, чек корешоклари, касса чик,им ор-

дериэълон К.ОРОЗИ, чек корешоклари, \исоб-тулов ведомости аванс хисоботи, касса кирим ордери карточкалар, хисоб-т£лов ведомостлари80. Хисоб-китоб операцняларинн ик,тисодий анализ усули-

дан фойдаланиб тафтиш цыганда кандай х,ужжатдан фойда- ланнладн?

ж ад вал, маълумотлар маълумотнома, баённомалар баённома, тилхат тилхат, инвенция, далолатома далолатнома, суров хати81. Моддий бойликларни тафтиш цилиш тартиби ннма-

лардан иборат?омборда ишларни, дастлабки учёт, инвенция ва унинг

натижаларини счётларга тацкрслаш, кирим ва чикртм хуж- жатларини урганиб далолатнома тузилади

омбордаги ишлар дастлабки ва бухгалтерия учёти маълу- мотлари инвенция ва харакати урганилиб далолатнома тузи­лади

«а», «б» пунктларга кушимча моддий зарарлар аник^ана-ди

«а», «б», «в» пунктлардаги ишларга далолатнома тузила­ди

«а», «б», «в», ва «г» пунктларга зарар ундирилган82. Моддий бойликларни тафтиш цандай ^ужжатлар би-

лан якунланади?буйрук;, инвенция р^йхати, солиштирма кдйднома буйрук, тилхат, инвенция руйхати, солиштирма кдйдно-

ма, далолатномабуйрук;, солиштирма ведомост, оралик, далолатнома буйрук, инвенция руйхати, оралик далолатнома, тушун-

тириш хати«г* пунктга ундирилганлиги ^акдда далолатнома тузила­

ди83. Чорва моллари бош сонинннг кам ёки ортик,ча чик-

к,анлигини цайсн >ужжат оркали аникпаш мумкин?солиштирма, кдйднома йиллик ^исобот ишлаб чикариш молия плани 9-журнал ордермоддий жавобгар шахе \исоботи84. Технология жараёнини тафтиш цилишда кайсн куж-

жатлардан фойдаланилади?нормативлар, \акик,ий бажарилган ишни к^рсатувчи ^уж-

жатлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 320: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

норматив ва бажарилган ишлар, *исоб варак^си технологик карта ва статистик х^соботлар технологик карта, статистик оператив ^исоблар технологик карта ва бухгалтерия ^амда дастлабки учёт

маълумотлари85. Реализация жараёнини тафтиш крлшцда дандай тар-

твбга амал калинади?а) шартнома, давлат ташкилот, шартнома, квитанцияб) давлат шартнома, шартнома квитанция, товар транс­

порт хужжатлар урганиладив) «а», «б» пункт ва зарар аникданадиг) давлат шартномаси, шартнома квитанция, транспорт

хужжатлари з^исоботи урганиладид) «г» пункт ва ма^сулот даромади86. Фойда ва зарарни тафтиш цяядяй тартябда амалга

оширнлади?ма^сулот сотишдан фойда урганилади ма\сулот сотишдан зарар урганилади *ар бир фойда ва зарар операцияси урганилади хизмат курсатиш, иш бажаришдан фойда ва зарарлар

урганиладижарима, пениялар текширилиб урганилади87. Аудит ва тафтиш даврнда корхона самарадорлигининг

умумий кУрсаткичииинг а\амиятирентабеллик даражаси фойда нормаси молиявий а^вол тулов цобилиятисамарадорлик умумий к^рсаткичи, бозор муносабатлари у88. Капитал куйилмаларни тафтиш цилишда фойдалани-

ладиган усулларшартномаларни урганиш ишларни кабул кддиш ва смета ишлар лойщаси бажариладиган смета ишлар лойщаси, контрол улчов смета ишлар кабул далолатномаси, лойща, смета89. Моддий зарар аникпанган х,олатда жавобгар шахснинг

ишдан бушаш тугрисидаги аризаси цандай холда хисоботга олииади?

моддий зарар ундирилган \олда кам микдорда булсакорхона ра^барларининг розилиги билан корхона маъмуриятининг розилиги билан юк,ори ташкилот розилиги билан90. Устав фонди вдидай тафтиш цилннади? кирим кисми кУриладифондга э\тиёж кирим цисми урганилади чиким кисмиэх^иёжга кирим таккосланади эх,тиёжга кирим ва чшдш та&косланади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 321: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

91. «ЭКСТ-ЗИД» ва «ПРАЙС УСТЕРХАУЗ*, Арбур Ан­дерсон аудиторлик фнрмалари неча мамлакатда фаолият кФрса- тади?

мутаносиб равищда 179, 110, 100------- 110, 175, 80------- 179, 100, 110----------100, 120, 178---------- 179, 96, 8592. Аудит однда конун ва ннзомларнннг кабул килннган

вактн?^амдУстлик мамлакатлари ичида биринчн, 1992 йил ^амдустлик мамлакатлари ичида олдинда, 1992, 1993 йил демдустлик мамлакатлари ичида энг аввал, 1992 1994

йил^амдустлик мамлакатларида биринчи кабул кдлинган 1993

йил\амдустлик мамлакатларида биринчи, 1994 йил93. Айланма мабламарнинг $ртача айланнш коэффициен-

тима^сулот сотиш чажмининг уртача дебитор кзрзларга нис-

батиайланма мабламарнинг дебиторларга нисбати айланма маблагларнинг ма*сулот хажмига нисбати айланма маблагларнинг кредитор царзларга нисбати айланма ва пул маблагларнинг кредитор кдозларга нис­

бати94. Уртача товар захнраларнинг навд пулга айланнши кун-

лар сони цандай топнладн?юк жунатиш кунларини сотилган ма\сулот кийматига

булиш асосидаюк жунатиш кунлари кредит олинтан кунларга кУшилади Уртача сотилган ма^сулот киймати тулаш кунларига, Урта-

ча юк жунатиш кунларига кУшиладиУртача тУлаш кунларига кредит олинган кунлар кушилади Уртача тулаш кунларига ма\сулот киймати кУшилади95. Акцнонерлар хиссасииинг карзларга нисбати цандай

топнладн?барча кредиторлик мажбуриятлари акция капиталига бУли-

надиакция капитали барча кредиторлик царзларга булинади акция капитали дебиторлик карзларга булинади акция капитали ссуда микдорига булинади акция капитали айланма маблаиларга булинади96. Мавжуд материал актнвларнинг акононерлар \нссаси-

га нисбати цандай топнладн?номоддий актнвларнинг акциялар кийматининг акция ка­

питалига нисбатиномоддий активлар ва айланма маблаглар к,ийматининг

акция капиталига нисбатиномоддий актнвларнинг ссуда капиталига нисбати

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 322: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

номоддий активларнинг кредити карзларига нисбати акция капитали+номоддий активларнинг акция капита-

лига нисбати97. Назорат турлари ва улар натижаларининг расмийлаш-

тирилиширевизия-маълумотнома, текшириш-акт, текширув-маълу-

мотнома, суриштирув-баённомаревизия-далолатнома, текшириш-маълумотнома, суриш-

тирув-протоколревизия-далолатнома, справка, текшириш маълумотно-

ма, тергов баённома, хужалик тортишуви, баённома, маълу- мотнома

ревизия-далолатнома, текшириш маълумотнома, суриш- тирув баёнотномаси

ревизия-далолатнома, справка, текшириш маълумотно- маси, хужалик тортишуви, маълумотнома, таклил жадвали

98. Назоратни утказншда фойдаланилаётган манбаларга Караб унинг туркумланиши

\акикий, текширув назорат, суриштирув,^ациций, текширув назорат, *ужжатли назорат \ак^к,ий, суриштирув назорати ва *ужжатли назорат ^ациций ва хужжатли назорат\ацикий ва хужжатли назоратлар ва инвентаризация99. Назоратни утказиш усулнга караб туркумланиши тергов назорати, текшириш назорати, суриштирув, икги-

содий тах^илтергов назорати, тафтиш, инвентаризация хужалик тортишуви, ик^исодий та\иил тергов назорати, аудит, тафтиш, хужалик тортишуви,

текшириш, иктисодий та\лилтергов назорати, аудит, тафтиш, иктисодий та\лил100. Муддатларга караб назоратнинг туркумланиши йиллик, ойлик, ярим йиллик назоратлар\афталик, ойлик, кунлик, ярим йиллик ва кварталлик

назоратлар• кунлик, \афталик, ойлик, кварталлик, ярим йиллик ва

йиллик назоратларкунлик, \афталик, декадалик, ойлик, кварталлик, ярим

йиллик ва йиллик доимий назоратларкунлик, ойлик ва кварталлик, декадалик, ярим йиллик

ва йиллик назоратлар101. Назоратни Утказувчи органларга цараб назоратнинг

туркумланишиташки ва ички назоратташци юстиция органлари, банк муассасалари, статисти­

ка органлари ва ички назоратташки ва ички назорат бухгалтерия ва тафтиш хрйъати

назорати •ташки ва ички назорат маъмурияти ва тафтиш кайъати

касаба уюшмалари назорати

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 323: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ташки назорат, молиявий карам булган юк.ори ташки- лотлар ва ички назорат

102. Идосодий назоратда фойдалаиаднган кужжатли мае- балар

)0окжатлар, регистлар ва \исоботлар, олдинги утказила- диган назорат якуний хужжатлари

\ужжатлар, бухгалтерия дафгари, \исобот ревизия дало- латномалари

\ужжатлар, ^исобдор шахе, кисоб китоб дафтарлари, кисо- ботлар, бухгалтерия регистлари, текширув маълумотномала- ри, ревизия далолатномалари

*ужжатлар журнал ордерлар чисоботлар олдинга угказил- ган назорат якунлари

*ужжатлар кисобдор шахслар дафтарлари, журнал ордер- лари олдинги назорат якунлари

103. Жамоа корхоналари тафтиш кайъатннннг фаоАнят курсатан муддатларини аннкланг

уставда белгиланган муддатгауч йилгаикки йилгабир йилгабеш йилга104. Узбекистан Республнкасннииг янгн та\рнрдагя Аудн-

торлик фаолиятн -фрнсидагн цовун цачон кабул кнлютган?2000 йил 28 майда эълон килинган 2000 йил 25 майда эълон килинган 2000 йил 26 майда эълон килинган 2000 йил 26 майда эълон килинган 2000 йил 26 майда эълон килинган105. Янги конун неяа моддадан иборат30 моддадан31 моддадан 29 моддадан 25 моддадан32 моддадан106. Аудиторлик фаолиятн *акнда нечта низом кабул

Килинган?4 та5 та 3 та6 та2 та107. Янгн конунга мувофик ёрдамчи аудитор моддасн ннма

учун киритнлган?аудиторлик текширувлари комплекслиги учун такомиллаштириш учун тУлик булиш учунбарча фаолиятларни кдмраб олиш учун зарур мутахассисларни жалб килиш уАун

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 324: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

108. Аудиторлик фнрмасига хукукри щайси жужжат бера-дн?

сертификатлецензиясертификат ва лецензия лецензия ва сертификат гуво^нома109. Аудиторлик фнрмаси устав жамгармасннинг мнвдори

щанча?1000=энг кам иш \а^и 2250 минг сум 1050=энг кам иш \акд<1200=энг кам иш \аци 1250=энг кам иш \аки110. Аудиторлик текширувинн утказиш тартиблари:ташаббус билан мажбурий равишда мажбурий ва ташаббус асосида маълум сурок хати билан солик органлари хати билан111. Аудиторга текшириш учун \у*ук берадиган эдакжат? сертификатлецензиядипломдиплом ва сертификат гуво\нома ва сертификат

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 325: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Аудиторлик ишлари бажарнл&шган ддврда зарур буладвлш халадро дудмторлнк меъёрларя

т/1р

Меъёрий хужжатнинг н о м и

Меъёрий хужжатнинг мазмуни

I 2 3

1. Аудит мэдсади ва асосий принциплари

Муста^ил аудитор томоиидан цэм- раб олинадиган со*а (дойра) ва ва- зифалар ёзилади.

2. Аудиторнинг мижоз ол- дидаги ёзма мажбурият каби

Аудитор томонидан мажбурият ёзма хатда, аудиторлик ишининг хажми белгиланади, унинг жавобгарлиги к?рсатилади ва цисобот формаси (шакли келишилади).

3. Аудитни тартибга солув- чи асосий принциплар

Унда аудитнинг асосий принципла­ри белги лаб олинади: бутунлик, объективлик (холислик), иш ва ху- л ос ада мустациллик, конфидиаль- ность, билим-малака, компитений- лик ( ), хужжат билан расмийлаш- тириш, режалаштириш, аудиторлик исбот далилларини олиш, корхона- да хисоб тизимини текшириш, ички назорат тизимини текшириш, ички назорат тизимини, олинган ахборот ва хулосаларни та^лил кдлиш, ни- Хоят хисобот тузиш кабилар.

4. Режалаштириш Бунда режалаш тириш жараёнлари- нинг элементлари, амалий бажари- ладиган ишлар р^йхати курсатилади.

5. Бошк,а аудиторлар ху- лосаларидан, материал* ларидан фойдаланиш

Молиявий \исобот б^йича олдинги мустацил аудиторнинг фикрларини баён килади ва хулосаларида .... му- ло\азаларини билдиради.

6. Ички аудит назоратнинг таваккалчилигини ва иш натижасини ба\олаш

Ички назорат тизими, учёт система- си элементлари, аудиторлик текши- рув жараёнлари кенг ёритилиши ло- эим.

7. А уди торли к ф аолият (иш) сифатини назорат

\ а р бир аудитор, аудиторлик фир- маси текширув жараёни операцияла- рини м азм уни, сиф ат ж и\атидан Урганилади.

8 Аудиторлик исбот дал ил- лари

Далилларни олиш тартиби, далиллар- ни характерлаш (изо\лаш).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 326: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

I 2 3

9. К^шимчалар Ха^икий, цонуний, ишончли ауди­торлик далилларини олиш тартиби, улардан аудиторлик текширув жараён- ларида к^ллаш.

10. Хужжатлаштириш Аудитор томонидан тузиладиган за- рур ёритувчи форма (жадвал) шакли ва мазмуни баён к^шинади.

11 Ички аудит тскш ирув натижаларидан фойдала- ниш

Ички аудиторлик текшируви жараён- лари, унинг ишини ба\олашни мус- такил аудитор ам алга ош ириш и курсатилган.

12. Аналитик жараёнлар Аналитик та \ли л ж араёнларининг мо^иятини ёритиш курсатилган.

13. Аудиторнинг текширган молиявий хисоботлари *акддаги хисоботи

Аудитор томонидан текширилган мо­лиявий \исоботнинг шакли, мазму­ни кенг еритилади, \исоботи мос ёки четланишлари ёритилган.

14. Текширилган молиявий \исобот *ак,ида 6ошк,а ахборотлар

Молиявий \исобот жадвалларига таъ- сир кУрсатувчи молиявий булмаган, аммо аудиторнинг расмийлаштирган аджжатларига киритилган *ужжатли ахборотлар.

15. А удиторлик текш ирув жараёнида ахборотларни электрон маш иналарда ишлаш *

Бугунги кун талаби, аудитор томо­нидан олинган материаллар, ахборот­лар \исобланадиган коэффицентлар- дир.

16 Аудиторлик текшируви- ни техник восита ком- пьютерлардан фойдала- ниб текшириш

Аудиторлик текширувида тайёр дас- турлардан фойдаланиш (СААТ каби- лар).

17 Б ом и к томонлар Аудиторлик исбот далилларини олиш- да, уларга тегишли томонлардан за- рур маълумотларни олиш.

18 А удиторлик текш ирув жараёнида эксперимент \исоб-китоблардан фой- даланиш

Текширув жараёнида эксперимент ххеоб-кигоб сифатида мутахассислар- нинг ба\олаш фикр ва мулодоалари- дан фойдаланиш.

19 Аудиторлик талаби Текширувни амалга оширишда иш Х^жми, тури, мазмунидан келиб чи- циб, объект ва аудит текширув тур- ларини танлаши ёритилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 327: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

26.

27.

28.

29,

20. Учёт ишларини ва ички назорат тизимларини ба- Холашда электрон иш- ловларнинг таъсирини билиш

21. Аудиторлик \исоботи- нинг санаси;Молиявий ^исобот эълон цилингандан кейинги *олатлар

22. Аудиторлик фирма ра^ба- рига аудитор томонидан ахборотнома

23. К орхонан и нг доим ий фаолият к^рсатиши жи- \атидан бахоланиши

24. Аудиторнинг махсус та- йинланган хулосаси

25. Аудиторлик тавакхалчи­лиги ва жавобгарлиги

Аудит хисобининг ба\о- ланиши

Корхонанинг истикбол- ли ривожлакиш молия­вий ахборот курсаткич- лари

Аудиторнинг биринчи текш ирув м оли явий \исоботлардаги бошлан- рич колдицдар буйича жавобгарлиги

М устацил аудиторлик текш ирув ж араёни да аудитор танлаган тавак- калчиликни ба\олаш

Учёт ва ички назорат тизимида элек трон \олда маълумотларни ишлаш кдндай роль уйнаганлигини Урганиш кУрсатилган.

Аудитор хисобот санаси, аудитор жа вобгарлиги, мажбуриятлар ва баланс нинг тузилган вакти.

Аудитор текширув якунлари буйича ахборот, исботловчи далиллар курса- тилади.

Турлича вазиятларда аудитор томони­дан корхона молиявий хисоботининг маълумотларига к,араб турган муам- моларга жавоби курсатилади.

Аудитор текширув максадидан келиб чикдан хисоботни тузиш, унда ёзма мажбурият ва шартномада курсатил- ган масалаларнинг уз аксини топиши.

Бунда аудиторнинг ж авобгарлиги , аудиторлик таваккалчилиги, уларнинг реж алаш тирилиш и, кУ лланилиш и, аудит текширувида фойдаланиш тек­ширув жараёнларининг утиши ва ба- \оланиши.

Аудиторлар текширув жараёнларида >зига ишончли булиши учун молия­вий кУрсаткичларни мазм унларига цараб ба\олаши лозим.

Аудиторлик текшируви жараёнида ис- ти^болли молиявий кУрсаткичлар Хакдда урганилади.

Аудитор биринчи текширув жараёни­да молиявий \исоботлардаги к,олдик,- ларга моддий жавобгарлиги курсати­лади.

Аудитор малакасида фойдаланилаёт- ган таваккалчилик, уларнинг мо*ия- тини к?ллаш хажми, вакги ва бошкд- лар хасида ёзилади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 328: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Божхона т^ловларини аудит текшируви утказилишининг умумкй тамойиллари

Республикамиз Утган йиллик киска тарихий давр- да икгисодий мустакиллик погоналарида х,ажм жикати- дан катга икгисодий й^лни босиб утди. Бу даврда мамла- кат икгисодиётига молиявий ва назорат органлари билан бир каторда республикамиз божхона ташкилоти хам Узи- нинг муносиб киссаларини кушиш билан бирга ривож- ланиш, мустаэдсамланиш й^лини босиб тди ва Утмокда.

Айникса, Узбекистоннинг купгина дунё хдмжамият- лари фаолиятига интеграциялашувини к^риш мумкин. Рес­публикамиз божхона ташкилоти 1992 йилдаёкжакон бож­хона ташкилотига кирган булса, 1995 йилда унинг сиёсий комиссиясига аъзо килиб сайланди, с$/нгра 2000 йилда эса у ташкилотнинг молиявий кумитасига \ам сайланди.

Маълумки, божхоначилар республикамиздан чикари- лаётган мамлакатимизга киритилаётган товарлар, максу- лотларни назорат килади. Бу мураккаб ишда улар юридик ва жисмоний шахслар билан мулклар тури, уларнинг сер­тификата, жа\он ва давлат стандартларига мос келиши- га, мамлакат учун зарурлиги, а\амияти ва киймати каби- ларни узлари \акикий назоратдан угказиб конунларда бел- гиланган тариф ставкаларда мувофик равишда бож тулов- ларини белгилайди ва уз вакгида ундирадилар.

Аудит инфратузилмаси 1) юридик ва жисмоний шахслар билан давлатимиз уртасидаги икгисодий му- носабатни тартибга солишга каратилган булса, 2) Уза- ро алокдга кирувчи чет эл юридик ва жисмоний шахс- ларининг мамлакатимизда фаолият курсатаётган юри­дик ва жисмоний шахслар уртасидаги икгисодий ало- каларнинг ривожланишига кам фаолияти билан таъ- сир к^рсатади.

Бундай икгисодий алокаларни аудит назорати, фик- римизча, куйидаги ишларни уз ичига олади: 1) им­порт килинадиган моддий бойликларнинг бакосини, микдорини, кийматини аникдаш; 2) экспорт кдпина- диган товарлар кажми, бакоси ва кийматини аникдаш;3) давлат бюджетига тушадиган бош туловлар микдо- рини белгилаш; 4) Республикамиз божхона куйи орган- ларининг кисоб-китоб, \исобот ишларининг реаллиги ва бошка масалаларини х,ам куриш лозим.

Бундай текширувларни амалга оширишда юридик ёки жисмоний шахе эълон килган декларадияда товар Киймати, божхона туловининг т^рилиги аникданиши

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 329: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

му^им. Маълумки, бу жуда му\им иш, сабаби товар- нинг \аракати белгиловчи хужжатлар, узаро алокдцаги х$Ькалик субъектлари, уларнинг крнуний статус и, фа- олият турлари (уставга кура) кабиларни уз ичига ола- ди. Булардан ташк#ри \ар бир товарнинг зарур лабора­тория та\лиллари (биологик, сифат, сертификат ва бошкдлар) кдпинишини олади.

Хар бир операциянинг амалга ошишида маълум ни- золар *ам учраб туриши муцаррардир, уларнинг \ам оптимал ечимларида аудиторлик текширувлари му^им рол уйнайди.

Демак, аудит текширувларини |ф алдимизга келтира- диган булсак, бошкд аудит текширунларидан фарк«чи бож- хона аудит текшируви \ак,ик^тй назоратдан бошланиб, ке- йинчалик хужжатли текширувларни уз ичига олади.

Албатта, бунда мутахассислар малакаси жуда му- *им рол Уйнайди, булардан ташцари уларнинг тарки- бий тузилишида, тур л и жинс шахслар иштироки, бар- ча турдаги технологик, эпидемиология, ветеринария врачи, биологик ва техник инженерлар, хатго *арбий мутахассислар кдтнашиши зарурлигини такрзо к^лади.

Божхона фаолиятида беба\о маданий бойликлар — авлод-аждодларимиздан цолган меросни сакдаш ва ке- лажак авлодлар олдидаги масъуллигимиз булганлиги сабабли, божхона ходимлари таркибида ёки аудит тек- ширувида олимлар иштироки таъминланиши \ам та- рихий ва зарурий омилдир.

Бугунги мураккаб аудит текшируви Узига хос усул- ларни тацозо кил ад и. Улар жумласига цуйидагилар ки- ради: 1) амалий усуллар, 2) махсус усуллар, 3) бож­хона киймати буйича мюкоз карорларининг назорати. Булар божхона аудит режалаштиришда бошлантеч нукга \исобланади. Божхона к,ийматини аникдашда текши- риладиган элементларни белгилаш текшириш йулла- рини белгилаб олишдан иборат.

Со\а мугахассисларининг фикрича, асоснй ва махсус усуллар инвентаризация, тижорат фаолиятидаги турли муносабатлар даражасини аник^аш, статистик маълумот- ларни таедослаш (счёт, счёт фактура) ва товарлар бир вак^да келиб тушмаган хрлда умумий туловномаларни, регистрларни текшириш, бошлангач цолдэтини топши- риш ва шу каби юзлаштириш, сурок, килиш, агрохимик, биологик, техник та\пиллар, мутахассис хулосалари \ам мухдм рол уйнайди. Бу усуллар божхона аудит текшируви и^гисодий самарадорлигини оширади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 330: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР Р^ЙХАТИ

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. «Узбекистон», 1992 й.2. Узбеки стон Республикасинимг «Узбеки стон Республикасида

мулкчилик т$трисида»ги К^онуни. «Узбекистон*, 1992 й.3. Узбекистон Республикасининг «Узбекистон Республикасида

корхоналар тугрисида*ги К.онуни. «Узбекистон*, 1992 й.4. Узбекистон Республикасининг «Узбекистон Республикасида

тадбиркорлик туррисида*ги Конуни. «Узбекистон*, 1992 й.5. Узбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тугри-

сида*ги Крнуни. «Адолат», 1994, 42—49-бетлар.6. Узбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти турри-

сида*ги (янги тазфирдагиси) Конуни.7. Узбекистон Республикаси Вазирлар М а\камасининг 2000 йил

22 сентябрдаги аудиторлик фаолиятини тартибга солиш \ацидаги 365-сонли к^рори ва 4 та иловалари билан.

8. Узбекистон Республикасида бухгалтерия хисоби тугрисидаги Крнун. «Халк, сузи», 1996 йил, 12 сентябрь.

9. Узбекистон Республикасида бухгалтерия *исоби ва \исоботи тугрисидаги Низом. Вазирлар Маздсамасининг 1994 йил, 26 март, 164-сонли кдрорига илова.

10. «Узбекистон Республикаси Миллий аудит стандартлари». 2000 й. № 3, 4, 5, , 14, 16.

11. Узбекистон Республикаси Вазирлар М а\камаси «Ма^сулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикдриш ва сотиш харажатларнинг таркибий \амда молиявий натижаларни шаклланиши тартиблари туррисида» Низом. 1995 йил.

12. Каримов И. А. Узбекистон иктисодий исло^отларни чукурлаш- тириш йулида. Тошкент: Узбекистон, 1995 йил.

13. И. А. Каримов. «Узбекистон Республикаси XXI бусагасида: хавфеизликка таздид, барк^рорлик шартлари ва тараккиёт кафолат- лари». 1997 йил.

14. И. А. Каримов. «Биз келажагимизни уз кУлимиз билан кура- миз». 7-жилд, Узбекистон, 1999 йил.

15. И. А. Каримов. «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон чает — пировард мацеадимиз». 8-жилд. Узбекистон, 2000 йил.

16. В. Д. Андреев. «Практический аудит (справочное пособие)*. М. Экономика. 1994 г.

17. Арнес Э. А. Лоббек Дж. К. Аудит. М: Финансы и статистика, 1995 г.

18. Т. Абдукаримов. «Бухгалтерия *исоботларини укиш ва та*лил кдлиш*. Т. 1999 й.

19. Актуальные проблемы учета, аудита ва совершенствования финансово-кредитной системы в условиях рыночных отношений (14— 16 декабря, 1993 г). Самарканд, СКИ—1993.

20. «Банковский надзор и аудит». «Инфа—1995 г.21. Белов И. Г. Контроль и ревизия в сельском хозяйстве. М. ВО

«Агропромиздат», 1988 й.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 331: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

22. Бутинец Ф. Р. и др. Контрольно-ревизионная служба на селе. Вопросы и ответы. М. «Агропромиздат, 1986.

23. Додж Р. Краткое руководство по стандартам и нормам аудита. Пер, С англ. предисл. Стукова С. А. М.. Ф инансы и статистика, 1992 й.

24. Данилевский Ю. А. Аудит: Вопросы и отчеты. М., Библиотека журнал« «Бухгалтерский учёт». 1993. С. 110.

25. Дж К. Ван Хори. «Значение финансового менежмента». Фи­нансы и статистики. 2000 г. С 788.

26. Додж Р. Краткое руководство по стандартам и нормам аудита. Финансы и статистика. ЮНИТИ, 1992. С. 240.

27. Додж Р. Краткое руководство по стандартам и нормам ауди­та. Финансы и статистика. ЮНИТИ, 1992. С. 192.

28. К. Дюри. «Введение в упровленческий учет* М.: аудит 1998 г стр 582.

29. Дж. К. Ван Хорж. «Значение финансового менеджмента» М., Финансы и статистика. 2000 г. С. 788.

30. Иткин Ю. М. Проблемы становления аудита. М.: Финансы и статистика, 1991 й.

31. А. Иброщмов. «Ижара ва кичик корхоналарда бухгалтерия \исоби \амда иктисодий наэоратни ташкил этиш*. Т ., 1992.

32. А. Ибрагимов, Каримов. «Хориж сармоялари — бухгалтерия *исоби*. Т. 3-н 1999 й. С. 142.

33. Камышанов П. М. Знакомгесь: Аудит (организация и методика проверок). М., Информационно-виедреческий центр «Маркетинг»,

34. Н. Каримов. «Су\батга чорлаймиз», СБХ 15-сон, 29 январ 2001 йил.

35. 3. Н. Курбонов, М. К. Турдиев. Аудит ва аудкгорлик фаолияти- ни ташкил килиш. Самарканд: «Матбуот уйи». 1994 йил.

36. X. Н. Мусаев. Ислохдглар ва муаммолар (ёки бозор муносабат- лари шароитида мутахассислар тайёрлаш). Икгисод ва \исобсгт жур- нали, 1995. I—2-сон. 6—8-бет.

37. X. Н. Мусаев, М. У. Мусаева. Проблемы организации учета и аудита в условиях перехода к международным стандартам. Материа­лы международной науч-прак. Конференции: «Актуальные пробле­мы учета аудита и совершенствования финансово-кредитной систе­мы в услвиях рыночных отношений». Самарканд, 1994 г.

38. X. Н. Мусаев. Аудит услубиёти ва ташкил килиниш и муаммо- лари. «Бозор муносабатлари шароитида ф*соб, аудит ва та\пил му- аммолари». Самарканд, 1995 йил.

39. М. М. Тулахужаева. Аудит финансового состояния предприя­тия. Ташкент, 1994 г.

40. Ф. Э. Гадоев, Д. П. Югай. «Рекомендации по применению плана счетов с типовыми бухгалтерскими проводками*. Т. 1997 г. «Мир экономики и право». С. 294.

41. Иткин Ю. М, Сотиболдиев А, Гадоев Э. Ф, Пулатходжаева М. «Бухгалтерский учет в услвиях рыночной экономики Узбекистана». Т. 1999 г. 1—11 часть.

42. Егоров В. С, Санников А. А. Практикум по контролю и ревизии в сельском хозяйстве, 1985 г.

43. Национальный стандарт бухгалтерского учета Республики Уз­бекистан НСБУ — 21. План счетов бухгалтерского учета финансово­хозяйственной деятельности хозяйствующих субъектов и инструк­

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 332: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

цию его применению. Т. Ассоциация бухгалтеров и аудитов Узбекис­тана. С. 216.

44. Ризакулов А, Ибрагимов А, Хасанов Б, Усанов, Маматов 3. Г. «Бухгалтерия *исоботларининг халцаро стандартлари». Т. 1994 й.

45. Ризакулов А, Иарзиев Р. «Аудет*. Т. 1999. г. С. 211.46. Гатаулин Ш. К, Гадоев Э. Ф, Югай Л. П. «Рекомендации по

применению журнально-ордерной форму бухгалтерской отчености*. 1999 г.

47. Н. С. Carnee. «Аудит ва тафтиш*. Т.: «Фан». 1996 й.48. Р. Раджа бое, Р. Д. Дустмуродов. «Кишлок, хужалик корхонала-

рида бухгалтерия \исоби*. Нукус: «Билим», 1995 й.49. Спецвыпуск 2. «Национальные стандарты бухгалтерского уче­

та Республика Узбекистан*. Т, 2000 г.50. Ассоциация бухгалтеров и аудиторов Узбекистана. С. 194.51. Н. Б. призов, С. Н. Тошназаров. Халкдро учёт асослари. Самар­

канд С К И , 1995 йил.52. Б. Хамдамов. Молиявий назорат ва аудит. И^гисод ва дособот

журнали. 1993 йил. 4-сон.53. Халимов А. X. Современная методика прведения аудита на

предприятиях Республики Узбекистан. 1995 г.54. Шеремет А. Д. «Аудит* М., 1994 г.55. Лойиха: «Узбекистон Аудиторларининг касбий этикаси ко-

декси». БСХ № 5, 29 январ 2001 йил.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 333: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

М У Н Д А Р И Ж А

Кириш ........................................................................... 3Бозор икгисодиёти ш ароитида аудит ва ауди-

торлик фаолиятининг таш кил этилиш и ва ривож-л ан ти р и л и ш и .......................................................................... 12

Аудит фанининг предмета ва м ето дл ар и ............ 25Аудитнинг мо^ияти ва мазмуни. Аудит ва ауди-

торнинг турлари ва ти п л а р и ........................................... 32Аудит утказиш нинг методологик муаммолари . 47Аудитнинг умумий тех н о л о ги яси ............................ 57Аудитни режалаштириш ва таш кил кдпиш . . . 64 А у д и тн и у ткази ш ж а р а ё н и д а ж и д д и й л и к

ва аудитда таваккалчилик.................................................. 69Аудиторлик хулосаси ва таркибий кисмлари . . 76 Бухгалтерия ^исоботларини аудит текширувини

Утказишдаги услублар.......................................................... 79Операциявий ау д и т ........................................................ 82Аудиторлик текш ирувининг тамомланиш и . . . . 88 Ик^исодий назоратнинг предмети ва методи. На-

зоратнинг предмети ва о б ъ е к т л а р и ..............................100И нвентаризация — ик,тисодий назоратнинг

ажралмас к и с м и .............. .................................................. 111Аудит ва тафтиш иш ларини режалаштириш ва

таш кил килиш ш акллари ................................................... 123Агросаноат корхоналари ва бирлаш маларининг

ишлаб чицариш, хужалик ва молия фаолиятинитафтиш к и л и ш ........................................................................142

Х исоб-китоб ва кредитлар б^йича хужаликоперацияларини аудит ва тафтиш килиш ................... 156

Товар-моддий бойликларни аудит к,илиш............171Асосий воситаларни аудит ва тафтиш кщ и ш . . . . 183 М авж уд чорва м о л л а р и н и н г бош с о н и н и

ва \аракатини аудит ва тафтиш к^илиш ..................... 194

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 334: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

Корхонада ме^нат сарфи \амда унга ^ак,туланишини аудит ва тафтиш к,илиш....................... 204

Мах,сулотларни, хизмат ва бажарилган ишларниреализация кдгсишни аудит текшируви.........................207

Корхоналарнинг молия натижаларини, жамгармалар \амда резервларни аудит текшириш . . 235

Капитал куймаларни аудит кдлиш .......................242Корхоналарда бухгалтерия \исоби ва давлат

\исоботларининг а.\волини аудит килиш ................. 251Корхоналарда иш юритиш ва ижарачилик

интизомининг а\волини аудит кдлиш ...................... 255Корхоналар ва бирлашмаларда низом

коидаларига амал килишни аудит кдпиш ................258Кичик, урта ва кооператив хужалик

субъектларининг аудит текшируви............................ 276Иловалар.....................................................................294

Халк*аро майдонда кабул кдпинган аудиторликстандартлари.................................................................... 294

Аудиторнинг умумий стандартлари.........................294Аудиторлик текширувини Утказувчи объектлар-

да аудитор ишининг стандартлари............................. 294Аудиторлик хулосанинг стандартлари......................295Умумий кдбул кдлинган андозалар........................... 295

Аудитни утказиш буйича аудиторнинг ёзмамажбуриятнома-розилик хати ..................................... 296

Аудит Укув консалтинг маркази якунийтестлари.............................................................................301

Аудиторлик ишлари бажариладиган даврдабуладиган халцаро аудиторлик меъёрлари.................325

Фойдаланилган адабиётлар руйхати..........................330

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 335: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

АУДИТ

«Шарк» нашриёт-матбаа акцкядорлик компанияси

Бош таэфирияти Тошкент — 2001

Му\аррирлар А. Бобониёгов, Д. Исмоилова Рассом К. Акчулаков

Бадиий мухаррир Ф. Башарова Техник мухаррирД Габдрахмонова

Мусаххих Ж Тоирова

Теришга берилди 4.09.2001. Босишга рухсат этилди 31.10.2001. Бичими 84x1087,2 Таймс гарнитураси. Офсет босма. Шартли босма табори 16,8. Нашриёт-хисоб табого 18,5. Адади 5000 нусха. Буюргма № 2461. Бахоси келишув асосида

«Шарк» нашриёт-матбаа акцнядорлик компанияси босмахонасн

700083, Тошкент шазди, Буюк Турон, 41

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 336: АУДИТ - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari... · Дарсликда аудит, аудиторлик фаолиятининг умумий жихатлари,

сзоСанаев H ., Нарзнев Р.

Аудит: Олий Укув юртлари учун дарслик.—Т.: «Шарк», 2001. 336 6.

Сарлавхдца: Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги, Самарканд к^ишлок, хужалик институти.

I. Муаллифаош.

www.ziyouz.com kutubxonasi