1

خاستگاه و ریشه های زبان چند کانونی و سنتزی )آمیزه یی( پارسی دری

بخش هشتم

دوره ساسانی

عزیز آریانفر :نویسنده

تارنمای خراسان زمین ناشر:www.khorasanzameen.net

۱۳۹۴ (مهرمیزان ) ۲۶

ناگفته پیدا و هویداست که انسان ها گویشوران زبان ها اند و سازنده و آفریننده زبان ها در

است در گام برای برای شناخت همه جانبه زبان ها، بایسته رو هم درازای تاریخ؛ از همین

و بالاتر از آن، تاریخ نژادی و تباری تمدنی -سیاسی، اجتماعی و فرهنگینخست تاریخ

گویشوران زبان های معین و مشخص را نیکو دانست، با ریشه های نژادی، تباری؛ گستره

همین گونه، خاستگاه اقتصادی و زیست و فرهنگ و تمدن و دولتداری و نظام اجتماعی و

و نیز گیتایی بود و باش آن ها و پیوندهای شان با سایر توده های همسایه شان نیایی و گستره

یی یافت.رف آشناباورها، آیین ها و سنت های شان ژ

با توجه به همین نکته ها در کتاب دست داشته کوشیده ایم فشرده یی از تاریخ پشته ایران و

زبان هایی که به گونه مستقیم یا غیر تمدنی ایرانی و توده های باشنده آن و -گستره فرهنگی

چند کانونی و آمیزه یی زبان زبان های ایرانی و به ویژه گیری لمستقیم در ریختیابی و شک

در درازای سده ها نقش داشته اند را بیاوریم. روشن است آن چه ما گرد آورده پارسی دری

ی بیشتری انجام داد. با بهره گیری از آن پژوهش هااست که می توان مواد خامیایم،

همین اکنون که این سطرها را می نویسم، در پیش رویم پشته یی از آثار کمیاب و نادر به

زبان های روسی و آلمانی نوشته شماری از بنامترین دانشمندان و کارشناسان در باره زبان

ت که دست و دوره های کوشانی و یفتلی انباشته شده اس استانپارسی دری و تاریخ ایران ب

2

کم باید چندتای آن به زبان ما برگرداننده شوند. روشن است مطالعه این همه آثار و بالاتر

از آن ترجمه آن ها کار ساده یی نیست و نیاز به زمان دارد. از این رو، باید بی پرده و

ر آشکار گفت که آن چه پیشکش می کنیم، هنوز به پایه کمال نرسیده است و خمیرمایه کا

آینده است.

به سوی باختر پشته می رویم و به پشته ایران و شمال باختریدر این بخش از خاور به هر رو،

بر گستره پهناوری پردازیم که در یک دوره چهار سده یی مانی میدبررسی کارنامه های دو

تمدن وو نقش بزرگی در راه شکوفایی و بالندگی زبان پارسی دری و فرهنگ فرمان راندند

و کوشانی را کیانی ،بازی کردند و توانستند شکوه و سترگی دولت های پیشدادیما ایرانی

شاهنشاهی پهناور هخامنشی و پادشاهی اشکانی دولت های ایلامی و مادی و و در خاور پشته

احیا نمایند. در باختر پشته پهناور ایران را

ه زبان پارسی دری میانه در یک گستره این دوره برای ما از آن رو درخور اهمیت است ک

پهناور پخش گردید و یکی از پیچیده ترین دوره های تکاملی، بالندگی و شکوفانی خود را

پیمود. در این دوره با توجه به جهانگشایی های پادشاهان ساسانی، داد و ستدهای فرهنگی،

و چه در درون پشته همسایه توده های رآیینی و تمدنی، بازرگانی و به ویژه زبانی چه با سای

از به پیمانه گسترده یی روان بود. به ویژه پیوندها میان بخش های خاوری و باختری آن ایران

میان بخش خاوری )ورزرود، خراسان، زابلستان، کابلستان و جمله پیوندهای زبانی

تخُارستان( و باختری آن بیش از پیش گسترش یافت.

که من اکنون بیشتر روی بخش دیگر کتاب که به دوره یفتلیان می بایسته یادآوری می دانیم

ازد، کار می کنم. از این رو، در باره ساسانیان به اطلاعات عمومی آورده شده در ویکی درپ

پیدیا به زبان های روسی و پارسی دری بسنده می کنیم و تنها پیوست هایی را به آن می

افزاییم.

3

جمله به زبان های روسی و آلمانی. آثار بسیاری نگاشته شده است، ازه رالبته، در باره این دو

راستش من اکنون فرصت کاوش و پژوهش در زمینه را ندارم. از این رو، این مهم را می

گذاریم برای یک فرصت دیگر.

میلادی( 637تا 224نقشه شاهنشاهی ساسانی )از

پیش از میلاد، سرزمین های خاوری 224نشاهی در در آغاز پدیدآیی این شاه

)سغدیانا، گندهارا)کابل( و باکتریانا )بلخ( در بافتار شاهنشاهی ساسانی شامل نبودند.

پس از فروپاشی دولت یونانیان در بخش های میانی و باختری ایران، شاهنشاهی پارت

سراسر بخش ها یا اشکانیان پدید آمد. همزمان در بخش شمال خاوری و سپس

360-225رپاند پدید آمد که در آن در سال های گخاوری پارس، شاهنشاهی

دودمان کوشانی فرمان می راندند.

در نقشه پادشاهی کوشانیان، پادشاهی پارسی خوانده شده است(Persian kings of the kushans AD 225- c 360)

زبان نشان داده شده یرکوقبایل تدر بخش شمال خاوری نقشه، گستره بود و باش

4

387-335جنگ های رومیان )یونانیان( با پارسیان بر سر سرزمین ارمن ها سال های

میلادی را در بر گرفت. 545-543و

و 363-338، 260-259بیزانتین سه بار )دوره از -و نبردها با شاهنشاهی روم

( را در بر گرفت.540-562

گستره شاهنشاهی ساسانیان

ر این نقشه مرزهای طبیعی و فرهنگی ایران تقریبا با مرزهای سیاسی آن مطابقت می د

کند. چنانی که دیده می شود، مناطق سغدیانا و مرو در شمال خاوری در گستره ایران

واقع بوده، بالاتر از آن مناطق خوارزم و هپتالیان در جلگه توران قرار داشته اند.

هند و ایران بوده است. در خاور، سند مرز طبیعی میان

5

نمای دیگری از شاهنشاهی ساسانی در اوج قدرت

در این نقشه دیده می شود که سیر دریا )سیحون( تقریبا مرز میان ایران و توران را می

ساخته و مناطق کاشغر چین، سغدیانا یا کوشانشهر، تاشکنت و خوارزم، جزو ایران

( ، خاوری ترین منطقه شاهنشاهی به شمار بوده است. همین گونه پیشاور)پورشاپور

بوده است.

چنان چه در نقشه دیده می شود، در این هنگام پارس به دریاهای میانه زمین )مدیترانه(

و سیاه راه داشته است.

6

ایرانشهر ساسانی و شهرهای آن

چه آمده انیساسانیم که در ویکی پیدیا به زبان روسی در باره نبیدر این جا، نخست می

است:

به زبان پارسی (ها ییایرا) انیرانیادولت (Ērānšahr)به پهلوی ارِانشهر -انیساساندولت »

کنونی در پی بر افتادن و رانیاعراق و دولتی بود که در گستره –انیساسان یشاهنشاه

و روی کار آمدن دودمان (انیشکانپارتیان )ا Arshakidsباژگونی دودمان اَرشَکیدی

که آن را امپراتوری ساسانی می خواندند، این دولتموجودیت به میان آمد. یساسانپارسی

به درازا کشید. 651تا 224از

بر اردوان یروزیپدستیابی به ز)بابکان( پس اکان پاپ کمی ریاردشاز سوی یساسان دودمان

یساسانشاهنشاه نیآخر. پی ریزی شد (یا پارتی یاشکان پادشاه) کیدیاز دودمان ارشپنجم

بر افتاد.ساله با خلافت عرب بود که پس از نبردهای چهارده (651-632سوم ) زدگردی

در دوره خسرو دوم سید.خود رسرو یکم انوشیروان به اوج شکوفایی خی در دوره امپراتور

توری هرمزد چهارم، پهنای مرزهای امپرا و پسر روانیانوشیکم نوه خسرو -)پبروزمند( پرویز

7

ران،یاهای نیو شامل زم دخود رسیگسترش به بیشترین)هر چند هم برای مدت کوتاهی(

و از هند پاکستان ییو بخش ها هیترک یافغانستان، ارمنستان، بخش شرق جان،یعراق، آذربا

سوریه کنونی گردید.

نیمسرز و عربستان، مصرنمای رهیجز ،یمرکز یایقفقاز، آس بخش هایی از یکشور ساسان

به بایتقرکنونی را در بر می گرفت )و هر چند هم برای مدت کوتاهی لیاسرائهای اردن و

از سوی خلافت یساسان یهفتم امپراتور میانه های سدهدر .رسید( انیهخامنشهنای دولت پ

شد. عرب باژگون

:پاپکان ریاردشبه دست یساساندولت بنیادگذاری

انیاشکانزیر فرمانروایی دودمان یاسم بود که تنها به گونهی دولت رانیامقارن با سده سوم

نیمه سردارنشین های دربرگیرنده ی بودونینفدراسدولت پارتی کدر واقع، قرار داشت.

اشرافبرخاسته از ک های بومی شاهاز سوی مستقل که مستقل پراکنده و هر از چندگاهی

ه سیزدهم(. )مانند ساختار دولت کییفی روس در سد رهبری می شد

.نموده بود فیتضعرا رانیا یتوجهه گونه شایان ب ی پیهمها یریدرگ ها و یجنگخانه

رها سوی خاور پارت ها را ناگزیر به بهی آن پویاروم و گسترش یامپراتور یقدرت نظام

رودان برای رومیان کرد. حتا کار به جایی میانشمال یها از شهرستانبخشی هایی کردن

توانست آن را چند بار ارتش روم ومیان چند بار به پایتخت اشکانیان تاختند ورسید که ر

بگیرد.

ران،یاباختری پارس، واقع در جنوب استان .گردیدپارس آغاز از رانیارستاخیز نو کشور

رانیا خیدر تار ینقش مهم -استواقع ان،یزادگاه هخامنش - استانکه در آن پاسارگاد ب

(فارسمعرب آن ) ارساز همین پ و... ام هایی چون پارسی، پرسپولیسن) ه استکرد یباز

کار می گرفتند.پارس از نام «رانیا»نام یبه جا انیونانیبرخاسته است(. همانا

8

( «پادشاهی»)برخاسته از دودمان که تایآناه -ایزدبانو اهن )موبد یا مغ( نیایشگاهک –ساسان

پاپک پسر او میان باشندگان پارس برخوردار بود. ، از جایگاه برجسته یی دری بودپارس

پسر) ساسان وهن -)اردیشیر( اردشیر .ی داشتبود و عنوان شاهاستخر فرماندار )بابک(

و محافل مذهبی از نردبان قدرت بالا رفت و با برخورداری از پشتیبانیبه سرعت بابک(

با گسترش رفته رفته یافت.دودمانی و سرشناسان کشوری جایگاه شامخی اشراف بخشی از

که گردید د ناو به پیمانه یی نیرومهمجوار، یها نیسرزم و دستیابی بهخود متصرفات

بر سر تاج و تخت با برادران خود ریردشا .را سرنگون کردپارس فرمانروای نیبرجسته تر

کیه او را ب رانیاگرایش او به یکپارچه ساختن در گیر شد و پیروز از میدان برآمد.

.کشاندمی انیبا اشکان ریاجتناب ناپذ یریدرگ

کینه تنها به ریاردش .دارابگرد آغاز شدفرمانده دژ از کرسی ،بالا رفتن اواز نردبان قدرت

و را زیر فرمان خود در آورد فهان و کرمان بل نیز اص، مبدل شد پارسدر سنگین وزن همهر

شمالوی س رودان هم مرز بود و این گونه بهانمیکه با یورش برد خوزستان سر انجام بهدر

نبرددر 224اپریل 20به تاریخ و برای مصاف با او برآمدند هم یشکانسپاهیان ا .شتافت

-یاشکان دودمانپادشاه واپسین میان Ormizdagan هرمزدگان دشتسرنوشت ساز

پیروزی با سپهدار ساسانی بود. ،ریاردوان پنجم و اردش

برای آن که به فرمانروایی ایران برسد، ناگزیر بود تا هشتاد تن از سرداران ریاردشحال، نیبا ا

به رغم اما فارس )پارس( زیر فرمان خود در بیاورد و سرزمین های شان را بگیرد.بومی را

باشکوهی ساخته شد و دارای طبیعت صخره یی زیبایی پادشاهیهای اخ کاین که در آن

نبود.ت دول یمرکز بود، پایتخت

خت اشکانیان بود، تکه به گونه سنتی پای دجلهدر کرانه رود سفونیو ت هیوکلِسِشهرهای

ها و از شهرستان یاریبسو زمین ها نیترپرباردر غرب کشور جا، نیاپایتخت ماند. کماکان

با و در غرب، کرانه دریای میانزمینی )مدیترانه( هایردبا بنرا رانیابازرگانی که یرهایمس

و کرانه های خلیج پارس و در شمال Iveria ،Lazika ی وقفقاز یایارمنستان، آلبان

در خاور پیوند می دادند.هند باو نوب جدر دریای عرب

9

فتوحات یدرنگ بهب ی کرد. اوتاجگذارشاهنشاه –عنوان شاه شاهانبا رسما ریاردش 226در

مناطق سکستان )سیستان( و و کرد ریسختبا شهر همدان را سرزمین مدیا : ادامه داد خود

.را گرفت خراسان

ن پس از جنگ های ارمنستا گیری ازم( بخش جشAtropatenآتروپاتان )آذربایجان( )

یان غهست مبنی بر این که اردشیر توانسته بود همچنین مر یواهدسخت رام شدند. ش

Margian (س ،)د در آورده بود.مِکران را هم زیر فرمان خو و ستانیواحه مرو

خاور مرز . در دیمنطقه خوارزم رسبه -آموریزشگاه به وادولت های مرز ،این گونه

رانیادر گستره طق کوشان ااز من یخشمی رسید. این گونه برود کابل کشورش به وادی

که به گونه سنتی ولیعهدهای خراسان، انفرماندار که باعث شد چنین چیزی .قرار گرفت

بیفزایند. به سایر القاب خود را «شاهکوشان»ند، لقب بود یساسان

ان:یارتش ساسان

یساسان دودمان انگذارینبابکان ب کمی ریکه اردشسپاه بود رستم –ساسانی ارتش ینام رسم

وامگیری ان ویهخامنش یسازمان نظام یایاحبا جاییتا ان یارتش ساسان آن را ایجاد کرد.

ن پی ریخته شد.با انطباق با الزامات زما انیاشکانمی نظااز سازمان سازواره هایی

ساختار اجتماعی ایران ساسانی

:ساختار سیاسی دولت ساسانیان

وراثت تاج و در راس دولت شاهنشاه قرا داشت که برخاسته از دودمان حاکم ساسانی بود.

را در هنگام تخت دارای سامانه تعریف شده یی نبود. از این رو شاه می کوشید ولیعهد خود

بر زندگانیش خود بگمارد. با این هم چنین شیوه یی از پیچیدگی های ارث بری نمی کاست.

باید تنها کسی از دودمان ساسانی می نشست. به سخن دیگر، دودمان شاهنشاهیاورنگ

ساسانی همچون دودمان شاهی شناخته می شد. سرشناسان و کاهنان )مغان( از هر راهی می

10

معمولا نقش هان را از فراز تخت به زیر بکشند و باژگون سازند و بر اندازند. کوشیدند شا

بزرگی در حل همچو مسایل به موید موبدان )کاهن ارشد( داده می شد

موقعیت و قدرت او با قدرت شاه رقابت می کرد. از این رو نیرومند ترین و پرشورترین

ت موبدان را تضعیف نمایند. شاهان می کوشیدند موقعیت کاهنان و و قدر

ساسانی شاهنشاهان ، که زیر فرمان )شاهان یا شاهکان( مستقل مناطق فرمانروایان -شهرداران

به نام حاکمان استان ها سر از سده پنجم بودند، بلندترین جایگاه ها را در دولت دارا بودند.

شاه داشتند.مرزبانان یاد می شدند. از جمله مرزبانان چهارتای شان لقب

به ویسپهوران می رسید. این ها –درجه و رتبه دیگر در نردبان قدرت پس از شهرداران

متشکل بر هفت خاندان بسیار قدیمی ایرانی بودند برخوردار از حقوق موروثی و دارای وزن

بزرگی در دولت. مهمترین کرسی های نظامی و دولتی برای این خاندان ها به ارث می

رسید.

بودند که برای تصدی کرسی های یوزورگان یا ویزورگان )بزرگان( زمینداران سرشناس

منابع از آنان همچون روشناسان، اکابر، بالایی اداری و نظامی جلب دربار می شدند.

نامداران، بزرگان و... یاد می کنند. آن ها بی تردید نقش چشمگیری را در اداره دولت بازی

می کردند.

که به نام آزادها -زمینداران میانه و خرد )خرده مالکان( بودند -ین گروه اجتماعیپرشمارتر

)آزادگان( یاد می شدند. آن ها مکلف به انجام خدمت سپاهیگیری بودند و در هنگام نبردها

همه .هسته ارتش ساسانی را می ساختند. به ویژه سواره نظام شکوهمند و افتخار آفرین آن را

. استثمارگر بودندلایه های رده متعلق بهگروه های برشم

متشکل بودند بر کشاورزان، دهگانان و پیشه (مالیه دهنده لایه های زیر استثمار )لایه های

هیچ اشاره یی عابنموران شهری. بازرگانان نیز از لایه های زیرین مالیه پرداز به شمار بودند.

11

و )قلبها این که شخم ین است که زمینداران نمی کنند. این گواه بر آ 1به دهقانان سرواژ

خود شان را نداشتند یا این که بسیار کم داشتند. ( شدیار

در برخی از مناطق و استان های ایران گردآوری مالیات را امرکاران به دوش داشتند که به

نوبه خود از وستریوشان سالاران فرمان می بردند.

ازند که در دوره اردشیر یکم جامعه از سوی او به چهار برخی از منابع خاطرنشان می س

بخش تقسیم می شد:

موبدان بالاترین .دارای رتب و مدارج گوناگونی بودندکه روحانیون )اسروان( -

کاهنان دادخواه )قاضیان یا موبدان، را در دست داشتند. در پی روحانی مقام های

ه روحانیت بودند.مغان فزونشمارترین گرو ( می آمدند.اندادخواهر

که به نام ارتشتاران )ارتشداران( یاد می شدند، بیشتر متشکل بر سپاهیان جنگاوران -

پیاده و سواره نظام بودند. سوارکاران بیشتر از بخش های نخبه جامعه برگزیده می

شدند. فرماندهان هم از خاندان های سرشناس گماشته می شدند.

با و کارمندان دولتی بودند.کاتبان ،ر متشکل بر منشیانکه بیشت دبیران )دبهیران( -

این هم این لایه در بر گیرنده طیف گسترده یی از دست اندرکاران مشاغل گوناگون

، پزشکان، نویسان نامه ها، شرح حال ک،یپلماتیکنندگان اسناد د نیتدو بود مانند

ن(.سخنوران و سرایندگان )آواز خوانان و نوازندگا، اخترشناسان

انییروستا یاقتصاد-یاجتماع تی( به موقعServage: یسرواژ )به فرانسو ای یدار، سرف یدارتیرع. » 1

نظام که در نیدر ا .بود یدارشده بردهچهره نرم یدارتیدارد. رعاشاره تهیناآزاد )سرف( در نظام فئودال

خود نداریاربابان زم متکار خود را در خد نیزمیب انییروستا ،در اروپا رواج داشت هانیم یهاسده

.گذاردندیم

رسته ترنییارباب بودند و پا ییاز دارا یبخش .بودندپابسته نیخدمتگذار در نظام سرواژ به زم یایرعا

کار در معدن، ،یجنگلباننبود و یها تنها کشاورز . خدمت آنشدندیشمرده م یاجتماع در نظام فئودال

)بر گرفته از ویکی پیدیا(« .گرفتیم بر در زیرودخانه و صنعت را ن یگذراندن مردمان و بار از دو سو

12

پیشه وران ،(وستریوشانکشاورزان )عبارت بود از مردم یعنی -لایه چهارم اجتماعی

این لایه همچنین بازرگانان، پیشه وران و... را در بر می گرفت. 2.)خوتوخشان(

:انیساسان

اتیآناه موبد -ساسان

؟ 209در موبد اناهیتا ساسان پسر پاپک )بابک(

220تا 209 ازر استخ اهش - پسر بابک -شاپور

تا 224شاهنشاه کبیر ایران از، 224 -220 استخر از شاه -پسر بابک -پاپکان کمی ریاردش239

میلادی239 در شاهنشاه بزرگ -کمی ریپسر اردش -پیروز یکم

، شاهنشاه 260تا 239 زرگ ارِان از بشاهنشاه - بابکان کمی ریپسر اردش -یکمشاپور

260در کبیر اِران و انیران

کبیر شاهنشاه ، 274-260 ستان از بزرگ ارمنشاه ، یکمپسر شاپور -ریاردش یکم هرمزد

274 اِران در

274 در ارمنستان گشاه بزر ،اردشیر کمی ریاردش پسر -هر مزد

272-؟ میشان ، شاهیکم شاپورپسر -شاپور

291 -276تخارستان و کستانا، سشاپور، شاه هندپسر هرمز

، 274-262، شاه کرمان در 262-260شاه گیلان در -پسر شاپور یکم -کمی هرامب

276 -274شاهنشاه کبیر اِران و انیران در

کبیر ، شاهنشاه 276-274 از ساکستان و تخارستان شاه هند و -یکم پسر بهرام -بهرام دوم

293 -276 اِران و انیران در

کبیر شاهنشاه، 293 -291و تخارستان در ساکستان پسر بهرام دوم، شاه هند و -سوم بهرام

293در اران و انیران

Aturfarnbag- 293-282شاه میشان در

گ. -طرفه این که به زبان روسی همین اکنون نقاش را خودوژنیک می گویند. 2

13

، 274-260تخُارستان در سال های و ، سکستان )سیستان(، شاه هندیکم، پسر شاپور هنرس

و انیران Eranبزرگ اران شاهنشاه ، 293-274ستان در سال هایارمن گشاه بزر

Aneran 302—293 ای در سال ه

شاهنشاه 302-293 سیستان و تخارستان در سال های و هند شاه -نرسه هرمزد دوم، پسر

309-302 در Aneran و Eran بزرگ

هرمزد دوم ، شاه هند، سَکِستان )سیستان( و تخارستان شاپور دوم، پسر

379-309 ( در Aneranانیران ) و Eran کبیر ارِان، شاهنشاه 302-309

کبیر اران و انیران ، شاهنشاه 379-330 در دوم، پسر شاپور دوم، شاه بزرگ کوشان ریدشار

383تا 379در

388-383 اران و انیران شاپور سوم، پسر شاپور دوم، شاهنشاه بزرگ

، شاهنشاه کبیر اران و 388 -3379بهرام چهارم، فرزند شاپور دوم، شاه کبیر کوشان در

.399-388انیران در

421 -388ام فرزند بهرام چهارم، شاه کبیر کوشان بهر

421-399ران در ئیزدِگِرد یکم، پسر شاپور سوم، شاهنشاه کبیر ائران و ان

439 -421ران ئبهرام پنجم، پسر یزدگرد یکم، شاهنشاه کبیر ائران و ان

457-439ران در ئیزد گرد دوم، پسر بهرام پنجم، شاهنشاه کبیر ائران و ان

، شاهنشاه کبیر ائران و 457 -421، پسر یزد گرد دوم، شاه کبیر کوشان در هرمزد سوم

459-457، شاهنشاه کبیر ائران و انئران در 421-457انئران در

، شاهنشاه کبیر ائران و انئران در 459-457پیروز پسر یزد گرددوم، شاه کبیر کوشان در

459-484

488-484ن و انئران در بلاش، پسر یزدگِرد دوم، شاهنشاه کبیر ائرا

510-487واچگان دوم، پسر یزد گرد دوم ، شاه آلبانی در

531-498و 496-488قباد یکم، پسر پیروز دوم، شاهنشاه کبیر ائران و انئران در

، شاهنشاه کبیر ائران و 496، پسر پیروز دوم، شاه کبیر ارمنستان؟ در )جاماسپ؟( زام اسپ

. 498-496انئران در

؟496پسر زام اسپ، شاه کبیر ارمنستان در -هنرسئ

14

؟ 496سهراب، پسر زام اسپ، شاه آلبانیا در

.579-531، شاهنشاه ائران و انئران 1، پسر قباد 1خسرو

590-579هرمزد چهارم، پسر خسرو یکم، شاهنشاه کبیر ائران و انئران در

591-590ه ائران و انئران در نام شاهی بهرام ششم، شاهنشا -بهرام چوبین )که ساسانی نبود(

596-590در سال های بیستام، پسر خسرو یکم، شاه اتروپاتاکان

628-590شاه کبیر ائران و انئران در دوم، پسر هرمزد چهارم، خسرو

628دوم، پسر خسرو دوم، شاهنشاه کبیر ائران و انئران قباد

629-628اردیشیر سوم، پسر قباد دوم، شاهنشاه ائران و انئران در

629فرخان شهرورز )که ساسانی نبود(، سپهدار خسرو دوم، شاهنشاه در

630-629پوراندخت، دختر خسرو دوم، ملکه کبیر ائران و انئران

631-630آزرمدخت، دختر خسرو دوم، ملکه کبیر ائران و انئران در

632-631خسرو فرخزاد، شاهنشاه کبیر ائران و انئران در

651-632سوم، پسر شهریار، پسر خسرو دوم، شاهنشاه کبیر ائران و انئران یزد گِرد

سرچشمه ها:

Аммиан Марцеллин. История. СПб., 1996. Пехлевийская «Божественная комедия»: «Книга о праведном

Виразе» (Арда Вираз намаг) и другие тексты. М., 2001. Фавст Бузанд. История Армении Фавстоса Бузанда / Пер. с

арм. М. А. Геворгяна. Ер., 1953. Бартольд В. В. Иран. Исторический обзор // Бартольд В. В.

Сочинения в 9 томах. Т. 7. М., 1971. Дашков С. Б. «Цари царей — Сасаниды. Иран III—VII вв. в

легендах, исторических хрониках и современных

исследованиях». М., 2008. ISBN 978-5-91660-001-8

Дмитриев В. А. Армия и военное дело в сасанидском Иране

по данным Аммиана Марцеллина // Записки Восточного

отделения Российского археологического общества

(ЗВОРАО). Новая серия. Т. II (XXVII). СПб., 2006. С. 397—

426.

15

Дмитриев В. А. «Всадники в сверкающей броне»: Военное

дело сасанидского Ирана и история римско-персидских войн.

СПб., 2008. Дмитриев В. А. Состав персидской армии IV в. н. э. в

известиях римского историка Аммиана Марцеллина //

Метаморфозы истории. Альманах. Вып. 3. Псков, 2003.

Дьяконов М. М. Очерк истории Древнего Ирана. М., 1961.

Иностранцев К. А. Сасанидские этюды. СПб., 1909.

История Востока. Т. 2. Восток в средние века. М., 2000. Закавказье и сопредельные страны между Ираном и Римом.

Христианизация Закавказья // История древнего мира. Кн. 3.

Упадок древних обществ / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д.

Нероновой, С. И. Свенцицикой. М., 1982. Луконин В. Г. Сасанидская держава в III—V вв. // История

древнего мира. Кн. 3. Упадок древних обществ / Под ред. И.

М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, С. И. Свенцицикой. М., 1982. Луконин В. Г. Древний и раннесредневековый Иран. Очерки

истории культуры. М., 1987. Периханян А. Г. Общество и право Ирана в парфянский и

сасанидский периоды. М., 1983.

Фрай Р. Н. Наследие Ирана. М., 1972. Bury J.B. The date of the battle of Singara // Byzantinische

Zeitschrieft. 1896. Bd. 5. Hft. 2. Cambridge history of Iran. Vol. 3 (1). The Seleucid, Parthian and

Sasanian periods / Ed. By E. Yarshater. Cambridge; L.; N.-Y.;

New Rochelle; Melbourne; Sydney, 1983.

Christensen A. L’Iran sous les Sassanides. Copenhague, 1944.

Frye R.N. The History of Ancient Iran. München, 1984. Paterson W.F. The Sassanids // The Journal of the Society of

Archer-Antiquaries. 1969. Vol. 12. Seeck O. Sapor (II) // Pauly’s Real-Encyclopädie der classischen

Altertumswissenschaft. Reihe 2. Hbd 2. 1920.

16

Sykes P. A history of Persia. Vol. 1. L., 1921.

Tafazzoli A. Sasanian society: Warriors, scribes, dehqāns. N.-Y.,

2000.

انیساسانشاهنشاهی

ی(لادمی ۶۵۱–۲۲۴)

)با اندکی فشرده سازی و ویرایش( ایپدیکیوبرگرفته از

(ی)زمستان همدان، شوشتر شاپور،یاستخر، ب سفون،یتها: تختیپا

یارتپ (،انهیم ی)پارس کیپارس: )ها(زبان

یگرییبودا ،یمانو ،یمزدک شیک ت،یهودی ت،یحیمس ،(یرسم نی)د سنایمزد: نید

ان:شاهنشاه

(نیبابکان )نخست ریاردش ۲۲۴-۲۴۱/۴۲ -

(نیسوم )واپس زدگردی ۶۳۲-۶۵۱ -

:خچهیتار

۲۲۴ سیتأس -

یلادیم ۶۵۱-هابه دست عرب رانیاشغال ا -

:مساحت

مربع ومترلیک ۶۶۰۰۰۰۰ میلادی: ۶۲۱ در سال-

:تیجمع

۳۱٬۷۰۰٬۰۰۰ :۶۲۱حدود -

(مربعلمای / ۱۲٫۴) لومترمربع/کی ۴٫۸: تیتراکم جمع

یلادیم ۶۵۱تا ۲۲۴است که از سال یرانیا ینام دودمان انیساسان ایو یساسان یشاهنشاه

ارتخشتره؛ ای) ریرا اردش کپارچهی یشاهنشاه نیا دایبن .کردند ییفرمانروا رانیسال( بر ا ۴۲۷)

از دوره شیدودمان پ نیآخر یکرد. دودمان ساسان بنا (اریاز ارت: مقدس، و خشتره: شهر

یبزرگ پهنه پارس بود، بر استاناز شانشهیکه ر یبودند. شاهنشاهان ساسان رانیدر ا یاسلام

17

را یی بهیکت ی)به پهلو رانیخود؛ کشور ا ییگستره فرمانروا افته،ی یرگیچ یباختر یایاز آس

یدولت شاهنشاه کیفرمان تنها ریساخته و ز کپارچهی ان،یبار پس از هخامنش نینخست یبرا

بود. یبغداد در عراق امروز یکیدر نزد سفونیدوره، شهر ت نیدر ا رانیا تختیپا آوردند.

رانیدب ،جنگاوران ،موبدان :. جامعه به چهار طبقهشدیاداره م یبه گونه طبقات یساسان جامعه

و یحقوق یبود و اوستا و زند منابع اصل یزرتشت زین یرسم نید .شدیم میوران تقس شهیپ و

به شمار می رفتند. یحکومت ساسان ینید

(۳۱۰-۲۰۵) نیدوره آغاز خیو تار یریشکلگ

(۳۷۹-۳۰۹) ییدوره شکوفا نینخست

(۴۹۸-۳۷۹) یانیدوره م

(۶۲۲-۴۹۸) ییدوره شکوفا نیدوم

(۶۵۱-۶۲۲) یزوال و فروپاش

:یپادشاهان ساسان

( یلادیم ۲۷۲تا ۲۴۰) کمیشاپور

(یلادیم ۲۴۴تا ۲۴۱)از انیجنگ شاپور با روم نینخست

(یلادیم ۲۷۲تا ۲۴۴)از انیجنگ شاپور با روم نیدوم

( یلادیم ۳۷۹تا ۳۱۱شاپور دوم )از

(یلادیم ۳۵۶و روم در عهد شاپور دوم ) رانای صلحنامه

(یلادیم ۳۸۲ا ت ۳۷۹دوّم ) ریاردش

:نهیشیپ

سوم وشیاز نوادگان اوست و دار ریگرفته شده، که اردش« ساسان»از «انیساسان» نام

نیبه ا بابکان ریاند. نخست کارنامه اردشاو دانسته اکانی( را از نانیدارا یِ)دارا یهخامنش

بود که یپارساز موبدان ر،یبازهم به نوشته شاهنامه، ساسان پدر اردش و داده ینسبت گواه

شهر استخر پارس را بر عهده داشت. از بازماندگان دارا که در فارس یتایمعبد آناه استیر

18

شهردار و مرزبان نیهمچن تا،یموبد آتشکده آناه کهدر دستگاه بابک ری. اردشستیزیم

یاریبس ی. او به گواههستاختلاف بابک باره نسبت او با در یول افت،یپارس بود، پرورش

در دشت یبر اردوان پنجم اشکان سرانجامبود که ریو دل رومندین یمرد سان،ینو یخیتار از

را آغاز کرد. گفتیم رانیکه خود به آن ا ینیسرزم ریشده و تسخ روزیهرمزگان پ

بود و هر شهر افتهیپارس کاهش یبر نواح یتسلط خاندان اشکان یسوم ساسان سدهآغاز در

زمان شهر استخر بود و نیشهر پارس در ا نیداشت. مهمتر یتقلخود شاه مس یبرابزرگی

یشهر را بر عهده داشت. پس از و یتایمعبد اناه استیر ،بوداشراف ساسان که از دودمان

یعنیکه با خاندان حاکم بر استخر یروابط خوب قیشد. بابک از طر نشیپسرش بابک جانش

ریبعد اردش یدارابگرد رساند. اندک یگبدرا به مقام ار ریپسرش اردش ،داشت هایبازرنگ

سپس بر .وردآدست ه را ب آن هاپارس را مغلوب کرد و مقام بومیاز حاکمان یبرخ

شد. هررا مغلوب کرد و خود حاکم ش یو و دیگوچهر شور

کار با نیداشت ا یاما پدرش سع ،دست آورده پارس را ب التیقصد داشت تمام ا ریاردش

ادی یاغیو پسرش را به عنوان یو -اردوان پنجم -یباشد. شاه اشکان یشاه اشکان تیرضا

کرد. یخود دار ریشاپور برادر اردش یحکومت پارس برا دییکرد و از تا

رخ داد یریو شاپور درگ ریاردش میانشد. او نیجانشبعد بابک در گذشت و شاپور یمدت

ا کشت دیگر خود ربرادران ریمد. اردشآ انیبه پا ریاردشسود شاپور به یکه با مرگ ناگهان

ریاردوان پنجم به حاکم اهواز دستور داد تا اردش تیکرد. در نها ریتسخ زیکرمان را ن التیو ا

کرده و سپس به جنگ حاکم اهواز شتافت. ریاصفهان را تسخ ریرا سرکوب کند اما اردش

جنگ در نی. در واپسبرخاست یحاکم اهواز مغلوب شد و اردوان پنجم خود به نبرد با و

ای ریدختر اردش اب ریکشته شد. اردش ،شکست خورده ریجلگه هرمزدگان اردوان از اردش

.نمود یتاجگذار یلادیم ۲۲۶برادر زاده اش ازدواج کرد و در سال

به کیرا نزد رانشهریا یو مذهب ینظام ،یفرهنگ تیرفته توانمندتر شده، هورفته انیساسان

یبه گستره امپراتور شان،ییبرپا یانیپا سال هایداده و مرزها را تا چهارصد سال گسترش

19

یدر کار کشوردار یکردند، هرچند که با گذشت زمان، دستگاه مذهب ترکینزد یهخامنش

یانیکشور را فرسودند. پرده پا ز،ین انیساله با روم نیچند ینمود و نبردها اریو دربار نفوذ بس

سپاه یروزی( با پزی: ابروی)به پهلو زیدوره خسرو پرو انیدر پا ،یساسان رانشهرِیا یِشاهنشاه

روزه ۲۱نبرد نیدر ا یروزیافتاد. پ فرو)در شاهنامه: گنگ دژ هودخ( میدر نبرد اورشل رانیا

ق،یو دژکوب و منجن نیسنگ یافزارهاجنگ یاریشهربراز سردار خسرو، و با یبه فرمانده

. اما رانیا تختیبه پا می( از اورشلحیمس یاصل بی)صل انیساتر یپایفرستادن چل باهمراه شد

یینبردها خت؛یبرانگ حیمس یپایبه چل یتحرم یب لیرا به دل یحیمس انیروم خشم دادیرو نیا

شاه ز،یو سرانجام خسروپرو دیانجام رانیسپاه ا ینیشکست و پَس نشبه راه افتاد که به به

یخود جلو یدر دوران پادشاه ،کاستی هایشو هالغزشکه با یی و با اراده رومندین

و رنگیبه ظاهر با ن ها،شکست به خاطربزرگان خشمبزرگان را گرفته بود، با یادهخواهیز

)قباد دوم( کشته شد. هیرویپسرش ش یو با همکار ان،یسپاه یبرخ یاز سو سهیدس

رادران خود را کشت(، از ب یاریقباد )که بس زیبرانگآن مرگ گمان یمرگ خسرو، و در پ با

آغاز یو خونخواه یجاه طلب ،یتوزنهیمرگبار از ک یی کمتر از شش ماه، چرخه یدر زمان

جا کشته شدند تا آن انیاز بزرگان و ارتش یاری. بسدیانجام یدستگاه ساسان یشد و به فروپاش

خواهر خت،دیو پس از او، آزرم زیپوران دختر خسرو پرو ،یخاندان شاه ردانم که در نبودِ

از ده شاهنشاه در شیب دنیو برگز یپ دریپ یهانشیگز . بادندیبرگز یپوراندخت را به شاه

کینزد یچون نسبت یول .شد دهیاستخر برگز بزرگان یسوم از سو زدگردیمدت چهار سال،

یعمرابن خطاب آگاه از ناتوان فهی. سرانجام لشکر خلافتین یتیمحبوب ،با شاه نداشت

، رفته رفته به کشور نفوذ کرد.مرزبانان

و هیدو نبرد سرنوشت سازِ قادس یشده، ول روزینبرد پل( پ ایدر نبرد جسر ) رانیبازمانده سپاه ا

نتوانست گرید رانیا ،نهاوند بر افتادنو پس از افتندی انیاعراب پا یروزیجنگ نهاوند با پ

دستهب یگریپس از د یکی آن شهرهای آورد و همه به دست دوبارهخود را یکپارچگی

.سقوط کرد یلادیم ۶۳۷مدائن( در ی)به عرب سفونیشهر ت ران،یا تختیپا اعراب افتاد.

از یبه گمان برخ .از او نماند یو اثر ختیناآشکار گر یسوم با سرنوشت زدگردی

20

به سال زدگردیخاطر جامه زربافتش کشت. با مرگ از مرو او را به یابانینگاران، آسخیتار

ران،یدر ا یهرچند که بازماندگان خاندان شاه افت،ی انیپا ینساسا یشاهنشاه ،یلادیم ۶۵۱

استقلال دوباره یبرا زدگرد؛یپسر روزیاز جمله پ ،)در واقع ختن( نیبه چ ختگانیگر ای

.دندیکوش اریاز خلافت عمر بس رانشهریا

است. سرچشمه گرفته یه ساساناز دور یرانیا ای یرانشهریمنش ا ای یرانشهریا دیباور و د

و یاسیس دهیا کیرا به عنوان رانشهریا دهیهستند که ا رانیدر ا دودمان نخستین انیساسان

۱۸۰۰است که ما اکنون نیا انیساسان راثیم نی. مهمترکنندیبرپا م انیرانیا یفرهنگ تیهو

.میهست انیساسان ونیرا مد دهیا نیا شیدای. ما پمیکنیم یزندگ دهیا نیسال است با ا

:خچهیتار

:(۳۱۰-۲۰۵) نیدوره آغاز خیو تار یریشکلگ یساسان یشاهنشاه زشیآن خ یو در پ یاشکان یامپراتور بر افتادناز یمتناقض یهاتیروا

توسط یساسان یاز ابهام قرار دارد. شاهنشاه یی دوره در هاله نیا اتیجزئ .وجود دارد

نهاده شد. دایر استخر بنبابکان( در شه ریاول )اردش ریاردش

، او ۲۰۰حال، در سال نی. با اگفتندیم «ریخ»بود که به آن یی هیدر آغاز حکمران ناح پاپک

خواند. Bazrangids دیشد و خودش را حکمران جد Gochihrموفق به سرنگون کردن

پسرش شاپور، نیپارس بود. پاپک و بزرگتر یالتی، دختر حکمران اRodhaghمادر او

سرتاسر پارس گسترش دهند. بهفق شدند تا قدرت خود را مو

، با هم نیناواضح و گنگ است. با ا یبعد یدادهایمنابع، رو کنندهجیگ عتیبه خاطر طب

دکه در آن هنگام حکمران دارابگر ریگفت که پس از مرگ پاپک، اردش توانیم نانیاطم

نشان منابعترش شاپور شد. ادر بزرگبا بر یوارد جنگ دن،یبه قدرت رس یبرا ینبردبود، در

سقف بر سرش کشته یبا برادرش رفته بود، بر اثر فروپاش دیدار یکه شاپور، که برا دهندیم

که اعدام شیبرادرها گریدسوی از ییهابا خاموش کردن شورش ری، اردش۲۰۸شد. در سال

پارس خواند. سراسرشدند، خود را حکمران

21

و بردپارس یجنوب یهاخود را به بخش تختیا شاهنشاه خواند، پاخود ر ریکه اردش یهنگام

یهاشهر که کوه نی( را برپا کرد. اروزآبادیگور، امروزه در ف در گذشته ) رخورهیشهر اردش

لیقابل دفاع بود، تبد کیبار یهاگردنه قیاز طر یو به آسان نددکریم یبلند از آن نگهدار

بلند احاطه شده شکلیی رهیدا وارید کی یاشهر نیشد. ا ریاردش شتریب یریگبه مرکز قدرت

یشده بود و بر بخش شمال یبرداردر دارابگرد نمونه همانندی وارید یاز رو شایدبود که

آن هنوز هم پابرجاست. یاازمده هکاخ بزرگ قرار داشت که ب کیآن

ت قلمرو خود را قدرت خود را در پارس پابرجا کرد، به سرع این کهپس از ریاردش

خود از جمله ورمجا یها استانخورد و یپارس سوگند وفادار بومیگسترش داد، با شاهان

کنترل خود درآورد. توجه اردوان پنجم، زیررا Meseneو Susianaکرمان، اصفهان،

به ۲۲۴در سال آغازشد. او در ریاردش یریگزود معطوف به قدرت یلیخ ،یشاهنشاه اشکان

جنگ نیدر ا ریشود، اما اردشوارد جنگ ریاردش در برابرتا خوزستان دستور دادحکمران

هرمزگان به او جنگبه ر،یشکست دادن اردش یتلاش برا نیشد. اردوان پنجم در دوم روزیپ

جنگ کشته شد. نی، که در اشتافت

-حکومت حالا یغرب یها استانبه ریاردش ،یپس از کشته شدن شاهنشاه اشکان

میان یدودمان اشکان ،آن هنگام در .گرفترا آن هابرد و یورش اشکانی شدهگونسرن

را قادر ساخت تا ریاردش شایدشده بود، که مین اردوان پنجم و بلاش ششم تقسادارهوا

و کپارچهی ان،یاصلاً بدون مداخله اشکان ایمداخله نیاقتدار خود در جنوب را با کمتر

مستحکم کند.

ریرساند. اردش یاری ریجدا بود، به اردش رانیا یهابخش گریفارس که از د اناست یایجغراف

کرد، عنوان یحکمران فارس تاجگذار گانهیبه عنوان سپونیدر ت یلادیم ۲۲۴که در سال

به عنوان دیآناه-از آذر هابهی)کت دیخود برگز یرا برا« شاه شاهان» ایشاهنشاه

Banebshenan banebshen او وندیاما پ آورند،یم انیشهبانوها( ذکر به م یشهبانو ای

22

سدهداد و چهار انیساله بود پا ۴۰۰که یاشکان یثابت نشده است(، به امپراتور ریبا اردش

آغاز گشت. رانیبر ا انیساسان یپادشاه

ریوجود، اردش نیسربرآوردند. با ا یگرداگرد امپراتور یمحل انیشورش ،یچند سال بعد در

استانگسترش داد، یبه سمت شرق و شمال غرب شیاز پ شیخد را ب نینو یراتوربابکان امپ

(، بلخ وی)واقع در ترکمنستان امروز Margiana مرغیان گرگان، خراسان، ستان،یس یها

و موصل را هم به نیبحر نی. او همچنرآوردخود د زیر فرمانرا Chorasmia خوارزم

است که شاهان ادعا شده یساسان یهانبشتهکرد. بعدها در سنگ مهیضم یقلمرو ساسان

،یشناساند، هرچند که بر طبق شواهد سکهشده ریاردش ریپذسلطه یو مکران یتوران ،یکوشان

اند.شده ندهیآ شاهشاپور اول، پاد ر،یفرزند اردش ریپذسلطه آن ها ادیبه احتمال ز

یکمتر تی، با موفقAdiabene، ارمنستان، Hatra در برابر ییهاورشیغرب، یسو از

حمله دو سال بعد نیرفت که ا شیپ زیروم ن یقلمروها ی، او تا ژرفا۲۳۰روبرو بود. در سال

هرچند که افت،ی انیپا یقطع جهیبدون داشتن نت انیروم سویضدحمله از کی یدر ط

خود را جشن گرفت. یروزی، در روم پAlexander Severusامپراتور روم،

را ادامه داد، باختر انیساسان یدادن شاهنشاه، گسترشیکمن، شاپور بابکا ریاردش پسر

نیهمچن .کوشان را هم به تصاحب خود درآورد یامپراتور یو بخش غرب گرفترا )باکتریا(

. به راه انداختروم را هم یامپراتور در برابر یلشگرکش نیچند

، سردار ۲۴۳اما در سال ، گرفترا Nisibisو Carrhaeشاپور نخست در حمله به روم،

از دست یهانیشکست داد و سرزم Rhesainaرا در هایرانی، اTimesitheus یروم

نییدر پاGordian III (۲۳۸-۲۴۴ ) امپراتورپی در پی یهایشرویرفته را پس گرفت. پ

Euphrates درMeshike ( که منجر به ۲۴۴شکست خورد ،)انیگورد کشته شدن

تر صرفبهمقرون اریصلحنامه بس کید و شاپور را قادر ساخت تا خودش ش یروهاین سطتو

افتیغرامت در ینارید 500,000، که به سبب آن او ببنددعرب پیلیرا با امپراتور تازه، ف

گذاشت. هایهم به صورت سالانه بر دوش روم باجیکرد و

23

( ۲۵۳ت داد )شکس Barbalissosرا در هایزود جنگ را از سر گرفت، روم یلیخ شاپور

امپراتور رهبری به هایروم یهاضدحمله جهیرا گرفت و تاراج کرد. نت هیانطاک شایدو سپس

و فاجعه همراه بود که ارتش روم در ادسا محاصره و درهم شکسته شد و بتیبا مص نیوالر

شاپور ماند. شاپور یعمرش زندان انیاسارت گرفته شد و تا پا هشاپور باز سوی نیوالر

شاپورینقش برجسته شکوهمند در نقش رستم و ب کیکردن یکارخود را با کنده یوزریپ

کرد. او یحکاک ادبودیسنگنبشته کیهم دیتخت جمش یکیدر نزد نیجشن گرفت و همچن

(، اما پس از شکست خوردن از ۲۶۰) بردبهره یدر آناتول یشرویپ یخود براپیروزی از

یقلمروها همهخود و یکرد و حرمسرا ینینشعقب یگبا آشفت شان، مانانیو همپ هایروم

که اشغال کرده بود را از دست داد. یروم

را رانیدر ا یپل سد نیداشت. او دستور به ساخت نخست یپرشمار یآبادان یهابرنامه شاپور

هایروم یاز قلمروها ینااز توسط مهاجر ینهاد، که برخ دایرا هم بن یاریبس یداد و شهرها

یلوا زیر توانستندیبودند که م یانیحیمس ن،امهاجر نیداده شدند که از جمله ااسکان

. بپردازندپرستش به خود نیدیه آزادانه ،یانساس یشاهنشاه

زمینه گسترش به ویژهاند. او شده یاو نامگذار یاز رو شاپوریو ن شاپوریدو شهر، ب

هیشاپورگان را به او هد ش،یهااز کتاب یکی)که یو از مان فراهم آوردرا یگریمانو

فرستاد. او رانیا یاز مرزهابیرون را به یگریمانو نااز مبلغ یاریکرده( محافظت کرد و بس

جامعه یبرا یدوست نیا برقرار کرد. یبه نام ساموئل دوست یخاخام بابل کیبا نیهمچن

قیرا به تعون شا ر برابرد فرسا توان نیوضع قوان وداد یمهلت آن هاپرسود بود و به انیهودی

انداخت.

یهافشار مغ زیریکم دند. بهرام پشت پا زشاپور ینید بردباری استیسبه یشاهان بعد

را کشت و هواخواهان او را مورد یمان ر،یکرت -موبدان موبد یهایرگذاریو تأث یزرتشت

بود. یموبدان زرتشت یهاخواسته ریتأث زیربهرام دوم، همانند پدرش، .قرار داد تیآزار و اذ

یامپراتور زیر ها،یچپاول روم ردمو سپون،یت ان،یساسان تختیاو، پا یپادشاه تیدر ح

24

Carus بر آن، انیرانیا یلایاست سده ماز ارمنستان، پس از نی عمده یهاقرار گرفت و بخش

واگذار شد. Diocletianبه

در را یگریفرمان راند(، جنگ د ۲۹۳در سال یبهرام سوم )که مدت کوتاه نیجانش نرسه،

در Galeriusامپراتور در برابر هیاول یهاپیروزیپس از که به راه انداخت هایروم برابر

Euphrates د. خور ی، شکست بزرگ۲۹۶در سالGalerius در شایدخود را یروهاین

کرد. تیتقو ،یامپراتور یدانوب یی اجاره یهانیاز زم شدهیآورجمع یی ، با دسته۲۹۸بهار

۲۹۸اجازه داد تا در Galeriusتر نرفت، که به آن طرف انرودانینرسه از ارمنستان و م

ینینشارمنستان انجام دهد. نرسه به ارمنستان عقب قیاز طر انرودانیرا در شمال م یتعرض

و یپر از پست یهانیاو بود، زم زیانبه یکه عوامل بجنگد، Galerius یروهایکرد تا با ن

به یمحل یها. کمکینظام ساسانسوارهسود روم بود، نه به نظامادهیپسود ارمنستان به یبلند

Galerius یاپیکند و در دو نبرد پ ریرا غافلگ یرانیا یروهایاو را قادر ساختند تا بتواند ن،

Galerius دش روزیبر نرسه پ.

او، حرمسرا و همسرش را نرسه، خزانه اردگاه یروم یروهایجنگ، ن نیدوم هنگام در

ییهایروزیکرد و پ یشرویپ Adiabeneو Mediaبه سمت Galeriusمحاصره کردند.

۲۹۸از اول اکتبر پیشبود، Erzurum یکیدر نزد آن ها نیتردست آورد، که مهمبه یاپیپ

را گرفت. سپونیرفت، ت نییپ سویبه Tigris. از دبرقرار کر Nisibis را در تیامن

فرستاده بود تا درخواست کند فرزندان و همسرانش Galerius یبرا ریسف کی ترپیش نرسه

Galeriusو هم Diocletianآغاز شد، که هم ۲۹۹صلح در بهار یبرگردند. گفتگو برا

دار آن شدند.عهده

دجله که یبه طور کرد،یم میبه روم تسل ییقلمروها رانیبودند: ا نیصلح سنگ طیشرا

Tigris این کهبر یهم نوشته شده بود مبن یگری. مفاد دشدیم یدو امپراتور میانمرز

گماشته کی زیرقفقاز یبریهم مرز آن باشد. ا Ziathaارمنستان به روم برگردد و دژ

گذر به تنها آب لیفرمان روم بود، تبد زیرکه حالا Nisibisبه روم وفادار بماند، ،رومی

25

و ارمنستان Tigris میان یوم شود، و روم که کنترل پنج ساتراپو ر رانیا میان بازرگانی یبرا

Ingilene, Sophanene (Sophene), Arzanene: گرفتیرا به دست م

(Aghdznik), Corduene, and Zabdicene (. یامروز هیترک یکی)در نزد

ارمنستان و که در امور پذیرفتندرا واگذار کردند و Tigris دجله یغرب استانپنج هایاسانس

سال بعد از کیکرد و میشکست، نرسه تخت را تسل نیا امدیگرجستان مداخله نکنند. در پ

گذاشت. آشوب در سرتاسر یپسرش، هرمز دوم بر جا یرا برا یرفت و تخت ساسان جهان

و کوشان سرکوب ستانیرا در س ییهاکه هرمز شورش یهنگام درکشور برپا گشت، و

به دست ۳۰۹در سال فرجانزادگان ناتوان بو و در اشرافاو در کنترل کرد،یم

Bedouins کشته شد. یگریمسافرت شکارچ هنگام

:(۳۷۹-۳۰۹) ییدوره شکوفا نینخست

یو به تاراج بردن شهرها یرگرانیشمال آغاز به و یها از سواز مرگ هرمز، عرب پس

یورش هم ،بود یهان ساسانارس که زادگاه شاپ استانبه اکردند، حت یامپراتور باختری

فرزند او را نیفرزند ارشد هرمز دوم را کشتند، دوم یرانیا انی، اشرافهنگام نی. در همردندآو

پناهنده شد(. تخت هایبه زندان افکندند )که بعدها به قلمرو روم ار نیکور کردند و سوم

هرمز یهااز زن یکی نشده۰زاده-شاپور دوم رزرو شد. شاپور دوم فرزند هنوز یبرا یپادشاه

شکم مادرش یبر رو یکرد: تاج پادشاه یمادر خود تاجگذار« در رحم»دوم بود که

پا به روی. پکردندیکشور را اداره م زادگانرافاو، مادرش و اش یجوان آوانگذارده شد. در

زود ثابت کرد یلیدر دست گرفت و خ یسن گذاشتن شاپور دوم، او قدرت را به طور ظاهر

و کارا است. پویا فرمانروای کیکه

جنوب برای سویخود را به ارتش کوچک اما منظم و کارآزموده آغازدوم در شاپور

برقرار یامپراتور یجنوب یرا در نواح تیرا شکست داد، امن آن هامبارزه با اعراب برد، که

جا ر آنروم در غرب کرد، که د در برابرخود یرکشکلش نخستینبه آغاز کرد. او سپس

ها را بردند، اما در تصاحب قلمرو ناتوان بودند، چرا که جنگ رشته کی یرانیا یروهاین

26

و روم در شدیم رو به روبا شکست Nisibis یشهر حساس و مرز پیهم یهامحاصره

هم موفق بود. ،افتاده بودند هایرانیکه به دست ا Amidaو Singara یشهرها یریبازپسگ

یامپراتور خاوری یدر مرزها ابانگردیب لیقبا یناگهان تاخت و تازهایبا هایلشگرکش نیا

گاهاز ن یاتیح اریبس یی هیناح کرد،یم دیرا تهد Transoxianaفرارود متوقف شدند، که

رو شاپور در شرق به طرف نیاز ا ابریشمکنترل کردن جاده یبرا یکیژیاسترات

Transoxiana او اجازه یروبرو شود، که فرماندهان محل یشرق ردنگابایب لیرفت تا با قبا

را در یمرکز یایآس لیوارد کنند. او قبا هایرا بر روم یاگرفتارکننده یهاورشیتا افتندی

کرد. او سپس مهیبه کشور ضم دیجد استان کیرا به عنوان هیهم شکست، و آن ناح

شود.یمرا تصاحب کرد که امروزه به نام افغانستان شناخته ینیسرزم

در ترکستان نفوذ کرد، تا یهم نائل شد و هنر ساسان یگسترش فرهنگ ،یروزیپ نیبه دنبال ا

نیه دومب آغاز، Grumbates ابانگردها،ی. شاپور در کنار پادشاه بدیهم رس نیبه چ

Amidaو Singaraزود موفق شد یلیکرد و خ ۳۵۹در هایروم در برابرخود یرکشکلش

کند. را دوباره تصاحب

یروهایرفت و ن شیپ رانیا یدر پاسخ، تا عمق قلمروها روم ورامپرات -،Julian جولیان

هنگامناتوان بود و رانیا تختیاو در گرفتن پا ؛حال نیشکست داد. با ا سفونیشاپور را در ت

و تاد،به دام اف Tigris دجله ل کنارح، در ساJovianاو نی. جانشعقب نشینی کشته شد

به روم واگذار کرده بودند را پس دهد، ۲۹۸در هایرانیکه ا ییها استانهمه شد ناگزیر

بتواند ارتشش ازای آنواگذار کرد، تا در رانیهم به ارا Singaraو Nisibis طور نیهم

ببرد. رونیب رانیرا از ا

او، یدوران پادشاه یگرفت. در ط یرا پیی سختگیرانه ینید استیدوم س شاپور

ها مجازات برگشته نیمرتدها و از د د،یرسپایان به ،یاوستا، متون مقدس زرتشت یآورجمع

بود به یواکنش انیحیمس تیقرار گرفتند. آزار و اذ تیهم مورد آزاد و اذ انیحیشدند و مس

بزرگ. شاپور دوم، همانند شاپور اول، با نیتوسط کنستانت مامپراتور رو یسازیحیمس

27

و از کردندیم یزندگ ینسب یفتار کرد، که در دوره او در آزادر یبا دوست هایهودی

شهیاز هم رانیا یهم برخوردار بودند. در هنگام مرگ شاپور، امپراتور یفراوان ازاتیامت

قرار رانیکنترل ا زیردر صلح و آرامش بود و ارمنستان هم خاوریبود، با دشمنان ترنیرومند

داشت.

:(۴۹۸-۳۷۹) یانیم دوره

همراه با صلح و آرامش بیشتردوره کی، یکمقباد نینخست یمرگ شاپور دوم تا تاجگذار زا

زانسیب یو امپراتور خاوریبخش روم وهنگام به د نیو روم برقرار بود )که در ا رانیا میان

سال های یطنخستین آن در گرفت که آن ها میانشده بود(. تنها دو جنگ کوچک میتقس

از انیساسان ینید استیدوره، س نیاسراسر بود. در ۴۴۰هم در سال یو دوم ۴۲۲تا ۴۲۱

حاکمان یسر کیوجود . باکردیم رییتغ یتوجه گونه شایانبه گریپادشاه به پادشاه د کی

به یکه در دوران شاپور دوم مقرر شده بود، پابرجا ماند و امپراتور یادار ستمیس ف،یضع

.کردیعمل م یبخشتیرضا گونه

یا برانیرومند ر یامپراتور کیرفت، او جهاناز ۳۷۹شاپور دوم در سال که نیاز ا پس

پسر خود شاپور طور نی( و همیپسر بهران کوشان ۳۸۳-۳۷۹دوم ) ریخود اردش ینابرادر

خود را نشان ندادند. یایاستعداد ن آن هااز چکدامی( برجا گذاشت، که ه۳۸۸-۳۸۳سوم )

برادر خود شود و نیپادشاه رشد کرده بود، نتوانست جانش یرادرنابکه به عنوان مدو ریاردش

( ۳۹۹-۳۸۸برسد. بهرام چهارم ) یزیبود تا بتواند به چ نیاندوهگ آدم کیکه شاپور سوم

یافتخار بزرگ برا کیدست آوردن ه هرچند که مثل پدرش ناتوان نبود، هنوز در ب

میو روم تقس رانیا میان یی نامهسازش یطان دوره، ارمنست نیا یناتوان بود. در ط یامپراتور

بخش کی زانسیب یو امپراتور افتندیخود بر ارمنستان بزرگ را باز یحکمران هایشد. ساسان

را در دست داشت. یکوچک از ارمنستان غرب

سهی، امپراتور روم مقایکم نیبا کنستانتبیشتر (، پسر بهرام چهارم، ۴۲۱-۳۹۹) یکم زدگردی

یکم زدگریمند بود. نیرو یپلماسیو هم از نظر د یکیزینند او، هم به صورت ف. هماشودیم

28

ینید مدارای استیبزرگ، س نیطلب بود. او مانند کنستانتخود، فرصت یروم یمانند همتاه

انیحیمس تیرا فراهم کرد. آزار و اذ یمذهب یهاتیرشد اقل یبرا یآزاد تگرف شیرا در پ

را مجازات کرد. پرداختندیم آن هاموبدان که به آزار اشراف و ارا متوقف کرد و حت

برقرار کرد و هایپابرجا با روم یبود. او صلح زیآمصلح روی هم رفتهدوره کیاو یپادشاه

کیبا نی. او همچنپذیرفترا هم به عنوان مباشر خود Theodosius II ۴۰۸-۴۵۰احت

آورد. جهانبه ینرس به نام یاو پسر یازدواج کرد که برا یهودی ختشاهد

شاهان نیترشدهاز شناخته یکی( بود، ۴۳۸-۴۲۱اول، پسر او، بهرام پنجم ) زدگردی نیجانش

پس از اها حتافسانه نیاست. ا یارسپ اتیها در ادباز افسانه یاریکه قهرمان بس یساسان

با نام بهرام تر بیشماندند. بهرام پنجم، که داریعراب هم پااز سوی یساسان یشاهنشاه ینابود

یهاترور او(، به رغم مخالفت ایاول ) زدگردی یپس از مرگ ناگهان شود،یم ناختهگور ش

را تصاحب یتاج پادشاه al-Hirah ی، سلطان اعرابal-Mundhirاشراف و با کمک

، او در شرق ۴۲۷. در یهودی Exilarchبود، دختر Soshandukhtکرد. مادر بهرام پنجم

انهیم یایرا درهم شکست و نفوذ خود را تا آس آن هاکرد و همبارز انیهپتال دگرانابیب لیبا قبا

کستان یبخارا )در ازب یاسکه یها بر روسده یاو برا ریجا تصو گسترش داد که در آن

در ارمنستان را برکنار کرد و آن رانینشانده ا( نقش بسته بود. بهرام پنجم پشاه دستیامروز

.دکر لیتبد رانیا یها استاناز یکیجا را به

از یادیز یها استاناست، که د اریعتمام یسوگل کی یرانیپنجم در سنت و فرهنگ ا بهرام

و هایمردمان ترک، هند ها،یاو بر روم یهایروزیاز پ .شودیم تیاو روا ییبایو ز یدلاور

. واژه شودیخوانده م بهرام گور هم نیاو در شکار و عشق. او همچن ییو ماجراها هاییافریقا

علاقه او به شکار و به خصوص به شکار گور خر بر لیگور خر است که به دل یمعناگور به

رادر رقابت با یاست. او تاج شاه ییدر اوج دوران شکوفا یاو نهاده شده است. او نماد شاه

شکار و خودش را با بیشترهم مبارزه کرد، اما یو با دشمنان خارج بر سر نهادبرادرش

. او رونق و رفاه شاهانه را مجسم کرد. داشتیسرگرم نگه م شناموربا همسران یعشقباز

29

یقیاز موس ینوشته شدند، قطعات سرشناس یساسان اتیآثار از ادب نیدوران، بهتر نیدر ا

شاهانه شدند، یبه سرگرم لیچوگان تبدچون ییهاو ساخته شدند و ورزش میتنظ یساسان

حفظ شده است. یپادشاه یهااز نظام یاریه امروز هم در بسکه تا ب یسنت

زدگردیپادشاه متعادل بود، اما برخلاف کی( پسر بهرام گور، تنها ۴۵۷-۴۳۸دوم ) زدگردی

یبرا به ویژهگرفت، شیدر پ یمذهب یهاتیدر برابر اقل ستمگرانه استیس کی، یکم

.انیحیمس

یآورگوناگون را جمع یهاتیمتشکل از مل یدوم ارتش زدگردیاو، پادشاهی یآغاز در

حمله یروم شرق یبه امپراتور ۴۴۱و در سال شودیهم م یکرد، که شامل متحدان هند

صلح و آرامش برقرار شد. او سپس بار دیگرجنگ کوتاه، کیزود پس از یلیکرد، اما خ

در برابر یطولان یلشگرکش کیجمع کرد و شاپورینخود را در یروهاین ۴۴۳در سال

را کیداری ها ، ها جنگ یک رشتهپس از ،فرجامداد. در سازمان را Kidaritesکیداری ها

رود آمو راند. یسو را به آن آن ها ۴۵۰شکست داد و در سال

مشکوک شد ،که در لشکرش بودند یانیحیدوم به غرب، به مس زدگردی یلشگرکش یط در

قرار داد تیرا مورد آزار و اذ انیحی. او سپس مسبیرون راندرا از حکومت و ارتش آن هاو

یسازیانجام داد. به منظور دوباره زرتشت انیهودی برابرکار را در نیهم هم یو تا حد کمتر

Battle ofبه نام یدر نبرد ۴۵۱ارمنستان در انیحیمسسوی از یارمنستان، او شورش

Vartanantz سال هایماندند. در یحیمس شتربی ها،یحال، ارمن نیرا سرکوب کرد. با ا

جهاناز ۴۵۷در سال این کهشد تا نبردوارد کیداری هابا بار دیگراو، او پادشاهی یبعد

رفت.

دوران ینشست. در ط یدوم، به تخت شاهنشاه زدگردی ر( فرزند جوانت۴۵۹-۴۵۷هرمز سوم )

تیحما زا روزیکه پ د،یبرادر بزرگتر خود جنگ - یکم روزیپبا پیهم یاو، و یکوتاه شاه

. او در دیجنگ انیهم با هپتال )باکتریا( در باختر طور نیاشرافزادگان هم برخوردار بود، و هم

کشته شد. روزیبرادرش پبه دست ۴۵۹سال

30

رانیبه ا ردگابانیب یهاگروه گری، به همراه د3(دیسف یها)هون انیپنجم، هپتال سده آغاز در

وارد آن هابر سختی یهاوم شکستسزدگرد یهرام پنجم و ، بآغازردند. در یورش آو

( ۴۸۴-۴۵۷) روزیبرگشتند و پ مپنج سدهپایان در اما راندند. خاور یرا به سوایشان کردند و

خاوری یهابه مدت دو سال به بخش ،یروزیپ نیشکست دادند. به دنبال ا ۴۸۳در سال ار

تا چند سال آن ها. دادندیتاز و تاراج قرار م جا را مورد تاخت و و آن کردندیحمله م رانیا

.کردندیم افتیدر ینیسنگ یهاپس از آن، خراج

بار دیگریکم روزیبه دنبال داشت. پ یشاهنشاه یو هرج و مرج را برا یثباتیحملات ب نیا

روزی. پبه دام افتادندبیابان راند، اما در راه هرات، او و ارتشش در رونیرا ب انیتا هپتالکوشید

شیتا شهر هرات پ انیهپتال ،یروزیپ نی. پس از انابود گردیدکشته شد و ارتش او یکم

ه زاداشراف کیسر انجام، قرار دادند. یظمنبی را در هرج و مرج و یرفتند، و امپراتور

بلاش، کرد. او پانظم را برجایی سوخرا( تا ایاز خاندان کهن کارن، به نام زرمهر ) یرانیا

هپتالیان دیچند که تهد هر ند،یبنش یرا شوراند تا به تخت پادشاهیکم روزیاز برادران پ یکی

هم پابرجا ماند. یکم خسرو پادشاهیتا زمان

نیبا ا .داد یازاتیامت نایحیاو به مس .دست بودو گشاده میپادشاه ملا کی( ۴۸۸-۴۸۴بلاش )

پس او. پتالیاندر قبال ه به ویژهام نداد، انج یبا دشمنان امپراتور رویارویی یبرا یحال، کار

(، و را بر انداختندبزرگان کشور او شودیم تهشد )گفبرکنار ، کور و پادشاهیاز چهار سال

تخت نشست.بر یکمقباد -شبرادرزاده ا

-که توسط مزدک یی از فرقه اوو اصلاحگر بود. رومندین ی( پادشاه۵۳۱-۴۸۸)یکم قباد

دیکرد. مزدک خواستار آن بود که ثروتمند با پشتیبانی ،نهاده شده بود دایفرزند بامداد بن

پذیرفتنبود که با نیظاهر ادر قباد تیکند. ن میتقسناداران سران خود را با مثروت و ه

ها نداشتند. نگاه شود به . هون های سفید یک اصطلاح لغزش آمیز است. یفتلی ها هیج پیوندی با هون 3

بخش یفتلی ها.

31

نیرو به رشد را در هم بشکند. ا یستوکراسیرابزرگان و رینفوذ و تأث مزدک، یهاآموزه

به زندان افکنده شود، و Susaدر «یفراموش دژ»وع و در اصلاحات باعث شد تا او مخل

حال، در نی، با ایکم. قباد دیبه قدرت رس ۴۹۶برادر کوچکتر او جاماسپ )زاماسپ( در سال

به او پناه داد. هپتالیانو پادشاه ختیگر ۴۹۸سال

ینساسا یاشراف، به تخت شاهنشاهیکم از سوی قباد یبرکنار روی( پ۴۹۸-۴۹۶) جاماسپ

کشاورزان به را به منظور کمک هااتیاو مال .و مهربان بود منشنیکو ینشست. جاماسپ شاه

که قباد یزیوفادار بود، همان چ یاصل یزرتشتآیین به نیکاهش داد. او همچنتنگدستان و

آن از یخود را در ازا یاز آن باعث شده بود تخت و آزاد یچیجهت و سرپ رییبا تغیکم

که یبه عنوان رهبر ارتش بزرگیکم قباد .دیرسپایان زود به یلیاو خ یدشاهدست بدهد. پا

یریگکناره پادشاهیبرگشت. جاماست از تخت ختتیبه او داده بود، به پا انیپادشاه هپتال

یادآوری چی، هیکمقباد وم بار د دنار آمک یرا به برادرش داد. پس از رو اجکرد و ت

است که برادرش با او رفتار نیبر ا جیاست، اما باور را دمدهاین انیاز جاماسپ به م یگرید

داشته است.نیکی

:(۶۲۲-۴۹۸) ییدوره شکوفا نیدوم

با یکم. قباد شودیم آغاز یکمقباد یپادشاه نیپس از دوم یعصر ساسان ییدوم شکوفا دوره

، او ۵۰۲آغاز کرد. در سال هایروم در برابر را یلشگرکش کی ان،یهپتال یبانیپشت

زود آن را از دست داد. یلیدر ارمنستان را گرفت، اما خ Theodosiopolisتئودوپولیس

از یغرب یها، هون۵۰۴را گرفت. در سال Tigris دجله در Amida آمیدا ،۵۰۳در سال

بار دیگر دایآم گردید. بس موقتآتش کیبردند که باعث یورشقفقاز به ارمنستان سوی

۵۲۱/۵۲درگرفت. قباد در سال ۵۰۶و معاهده صلح هم در سال کنترل روم درآمد زیر

در .وفادار بودند هایرومه آن از آن پس بفرمانفرمایان را از دست داد، که Lazicaکنترل

یکه باعث درگرفتن جنگ انجام شد Iberian سویهم از همانندیتلاش ۵۲۴/۵۲۵ لسا

و روم شد. رانیا میان

32

یهادند که دفع شد و تلاشنمو Nisibis غاز به تاحت و تاز بهآ های، روم۵۲۷سال در

، قباد ۵۳۰شد. در سال یمرز دو کشور هم خنث یکیمواضع خود در نزد تیتقو یبرا هایروم

یمهم روم یحمله به دارا، شهر مرز یرا برا Firouz the Mirranes یفرمانده زیرلشکر

شمار گاهچند از ن رفت، و هر Belisarius ،یارتش به مصاف سردار روم نیکرد. ا گسیل

کنترل زیر رانیاز ا یبودند، در جنگ دارا شکست خورد. در همان سال، ارتش دوم شتریب

Mihr-Mihroe درSatala به فرماندهی یروم یروهایناز Sittas وDorotheus

یفرماندهبه هایاز لخم یی دسته وسطکه ت رانیاز ا ی، ارتش۵۳۱شکست خورد، اما در سال

Al-Mundhir III شد،یم یهمراه Belisarius را درBattle of Callinicum

شد. هر چند که قباد بسته «یابد»معاهده صلح کی، ۵۳۲شکست دادند، و در سال

یداخل یکند، موفق شد نظم را در مرزهارها انیهپتال وغی ریخودش را از ز توانستینم

یکه برخساخت شهر را هم نی. چنددیجنگ پیرورمندانه زین یکند و در برابر روم شرق قراربر

به ساماندادن به آغازقباد طور نیاند، و همنام قباد گرفته ینام خود را از رو آن هااز

کشور کرد. یرونو اداره د هااتیمال

ین)به مع« روانانوشه» ای «روانیخسرو انوش»، که به او یکمخسرو -، فرزند اویکماز قباد پس

و نیترپرآوازه (. او ۵۷۹-۵۳۱فرمان راند ) رانیبر ا ند،یگوی( هم مدانیدارنده روح جاو

یمیقد یاصلاحاتش در بدنه حکومت یبرایکم است. خسرو یشاه ساسان نینامدارتر

کرد که بر طبق یمعرف یریاتگیمال یبراخردورزانه ستمیس کیشهرت دارد. او انیساسان

کرد از هر جهت رفاه یشده بود. او سع آغازود، که از دوره پدرش ب نداریمالکان زم یبررس

ودشان را خجنگ افزارهای ، پیشین یرا بهبود دهد. اربابان فئودال اشیو درآمد شاهنشاه

یکم. خسرو تجهیز می کردند خود را رزمجویانن و هاهواخوا ،گونه نیکردند، هم تامین می

یدرست کرد، که توسط دولت مرکز« هاملازم» ای (ن هاا)دهق ن هاگااز دهتازه یروین کی

کار باعث شد تا ارتش و نیا .شدیو حقوق آن پرداخت م شدیم زیو اشرافزادگان تجه

.بومیشوند تا به اربابان کینزد یبه دولت مرکز شتریاشراف ب

یقطعه طلا پرداخت کرد که بخش 440,000( به خسرو ۵۲۷-۵۶۵) Justinian Iامپراتور

هیرا شکست و به سورپیمان ، خسرو ۵۴۰بود. در سال ۵۳۲سال یهمان معاهده صلح ابداز

33

. به دست آوردپول از چند شهر یرا تاراج کرد و مبالغ بزرگ Antioch و حمله

شکست خورد، و رانیاز ا Lazica ۵۴۱آمد: در سال دیاو پد یهم برا یگرید یهاپیروزی

با شکست همراه شد. Anglonبه ارمنستان در هایروم یهاورشیاز یکی ۵۴۲در سال

شکسته شد، ۵۴۷در سال ،منعقد شده بود ۵۴۵بس موقت پنجساله که در سال آتش کی

ونزینگار هایزانسیب کبا کم تیداد و در نها رییجانب خود را تغ بار دیگر Lazicaکه یوقت

با بسته فرجامدر .ماند Lazicaاما محدود به افتیکرد؛ جنگ ادامه رونیخود را ب یرانیا

ماند. هایهمچنان در دست روم Lazica، ۵۶۲در سال یصلح پیمانشدن

میاو شد، که تصم نیجانش Justin II ۵۶۵-۵۷۸درگذشت و Justinian I ۵۶۵سال در

را از تاخت و تاز به آن هابه سردمداران عرب را متوقف کند تا یمال یهاگرفت تا کمک

ارمنستان، از خانواده یاز آن، فرماندار ساسان پیشسال کیباز دارد. هیسورممالک روم در

یاز اعضا یکینهاد، و انیبن یامروز روانیا یکیدر نزد Dvin درمعبد آتش کیسورن،

شورش شد که در کیاعدام موجب نیرا اعدام کرد، که ا Mamikonianبانفوذ خانواده

Iberiaهم به انیکشته شدند، و شورش ۵۷۱ان او در سال و پاسدار یرانیآن فرماندار ا یاثنا

.ختندیگر

سالانه خود به یکرد و وجه پرداختبهره گیری هایاز شورش ارمن Justin II یوستین دوم

به عنوان هایارمناز قفقاز متوقف کرد.گذرگاه های از پاسبانی یرا برا روانیخسرو انوش

۵۷۳را در سال Nisibisشد که گسیل یقلمرو ساسانهم به یو ارتش شدپذیرایی نامتحد

نه تنها باعث یزانسیسرداران ب میان در ناسازگاری حال، اختلاف و نیمحاصره کرد. با ا

شوند، ههم در شهر دارا محاصر آن هاخود هم موجب شد که که ناکام ماندن محاصره، بل

را نابود کردند، که باعث شد هیرسو آن هاگرفته شد و سپس هایرانیااز سوی شهر نیکه ا

Justin II بس پنجساله در مرز آتش کیبه صورت سالانه در عوض یکه مبلغ بپذیرد

همچنان گرید یهرچند که جنگ در نواح .بدهد رانیبه ا Mesopotamianمیانرودان

. افتیادامه

34

که یبه آناتول یورشیخود را انجام داد، یلشگرکش نیآخر روانیوش، خسرو ان۵۷۶در سال

: در افتی انیو فاجعه پا بتیشد، اما با مص Meliteneو Sebasteiaباعث به تاراج بردن

Euphrates رود فرات ر ازهنگام گذدر هایرانیرد، اوشکست خ Meliteneاز رونیب

تا عمق یاز نابسامانبهره گیری با هایزانسیدادند. ب ینیتلفات سنگ ها،یزانسیحملات ب ریدر ز

یایدر یسو را در آن یآبخاک یروهاین اکردند، حت یشرویپ روانیخسرو انوش یقلمروها

در یروزیپ کی. خسرو به دنبال عقد قرارداد صلح افتاد، اما پس از دندیهم تدارک دکسپین

دهد، و دامهتا جنگ را ابر آن شد ، Tamkhosrauدر ارمنستان توسط سردارش ۵۷۷سال

با عفو های. شورش ارمنافتیادامه Mesopotamia رودان میان جنگ در گونه، نیا

برگردد. یساسان یکه باعث شد ارمنستان به امپراتور افت،ی انیپا یعموم

از خسرو کرد. یانیدرخواست پادرم من،یشاه یناتن ، برادرMa 'd-Karib، ۵۷۰سال در

یکیدزدر ن یی به منطقه Vahriz یفرمانده زیرارتش کوچک کیناوگان و کیخسرو

آن کردند، که به تصاحب ییمایراهپ صنعا تختیپاسوی به آن هافرستاد، و یامروز عدن

هم شرکت کرده بود، در مدت ورشیکه در Mard-Karibپسر Saif سیف درآمد. ها

را در عربستان یقادر بودند تا مقر انیساسان جه،یشاه شد. در نت ۵۷۷و ۵۷۵دوره انیم یزمان

از یبا شرق را اداره کنند. بعدها، عربستان جنوب ییایدربازرگانی ا کنند تا بتوانند برپ یجنوب

رانیاسوی از ۵۹۸در سال گرید یشگرکشل کیکرد و یچشمپوش انیعت از ساسانااط

یبه شاهنشاه دیجد استان کیرا به عنوان یعربستان جنوب پیروزمندانهاتفاق افتاد که

برجا بود. پا زیپرو پس از خسروآشوب وران کرد، که تا د مهیضم یساسان

نداری( بود، اشراف زمییدهقانان )اربابان روستا زشیشاهد خ روانیخسرو انوش یشاهنشاه

آنان را اتیمال یآورگرد ستمیو س انیساسان یاستان یادارتیر پشت ها پسان پا که خرده

کرد، نیو آذ یبهسازخود را تختیبزرگ بود، پا یدادند. خسرو اول، آبادگر لیتشک

کرد و یها را بازسازانالکساخت. او یتازه ی ین هااو ساختم هاد،ن دایبن نوی یشهرها

در یمستحکم یآباد کرد. دژها بار دیگرها نابود شده بودند را که در جنگ ییهانیزم

شده برگزیده که به دقت یمرز یرا در شهرها عیمط یلیت و قباخها و معبرها ساگردنه

داشت، هرنرمش انی. او نسبت به همه اددباشن گانگانیدند، اسکان داد تا پاسدار هجوم ببو

35

از فرزندانش یکیهم که هنگامی دولت ساخته بود و یرسم نییرا آ یتزرتش نییچند که آ

شد، به خود نگرفت. یحیمس

همچنان زانسی( بر تخت نشست. جنگ با ب۵۹۰-۵۷۹هرمز چهارم ) روان،یاز انوش پس

را بینهرمز، سردار خود بهرام چو این کهبود، تا یقطع جهینتبدون اما شد،یم دتریشد

کی در اثرشد. سال بعد، هرمز ۵۸۹که باعث شورش او در سال 4کرد، ریبرکنار و تحق

( ۶۲۸تا ۵۹۰از یشاهنشاه ز،یپرو دوم )خسرو وسرنگون شد و پسرش خسر یکاخ یکودتا

را آرام نکرد، او با بین بهرام چو یدر تخت شاه رییتغ نیاحال، نیبر تخت نشست. با ا

و بهرام زد،یبگر زانسیشد تا به قلمرو بناگزیر د و او را شکست داد. خسرو یخسرو جنگ

-Maurice (۵۸۲ رومصب کرد. خسرو از امپراتور غرا یساسان یتخت شاهنشاه بینچو

به یواگذار کردن قفقاز غرب شنهادیدرخواست کمک در برابر بهرام را کرد، به او پ ۶۰۲

ازدواج می، مرMauriceخسرو با دختر ،یوفادار نیکردن ا تیتقو یرا داد. برا زانسیب

Johnنرسه و ،یزانسیفرمان خسرو و سرداران ب زیر یزانسیب-یرانیا دیکرد. ارتش جد

Mystacon ، در جنگ ۵۹۱د، او را در سال یبهرام شورش در برابرBlarathon ست شک

داد.

بر تخت نشست، به قول خود وفا کرد و کنترل بار دیگر یروزیپ نیکه خسرو به دنبال ا یوقت

نو حنامه صلسازشداد. زانسیرا به ب Caucasian Iberia ایبریای ففقازی و یارمنستان غرب

دنبال کنند. خسرو یگرید یهایخود را در جا یرگیاجازه داد تا نظام یبه دو امپراتور

زانسیهم کنترل ب Mauriceگسترش داد و یشرق یرا در مرزها یساسان یرو امپراتورقلم

بالکان را پس گرفت. یبر رو

. روشن است برکناری بهرام چوبین ربطی به نبردهای بیزانش نداشت بل که پس از پیروزی او بر 4

تورکان در هرات و افتادن بلخ در دست او و در هم کوبیدن تورکان در حوالی بلخ صورت گرفت. ما در

این باره به تقصیل نوشته ایم.

36

( سرنگون و کشته شد. خسرو به ۶۱۰-۶۰۲توسط فوکاس) Maurice، ۶۰۲سال در

زانسیب در برابریی تازهاو را بهانه کرد و حمله کشتنخود برخاست و یناج یخونخواه

بی درگرفته بود که خسرو ینگجخانه زانسیب یدر امپراتورران و. در همان ددادسازمان

روبرو شد. یبا مقاومت اندک وشتافت درنگ از آن بهره برداری نمود و به سوی آن

،یزانسیب شدهتیتقو اریبس یمرز یشهرها یسرداران خسرو به شکل سامانمند

Mesopotamia وArmenia ختندیرا ر سابقهیتهاجم ب کی، تخم در هم کوبیدندرا .

را گرفتند. هیرا اشغال و انطاک هیسور ۶۱۱در سال هایرانیا

ضدحمله سترگ کی ن،یشهربراز و شاه ،یرانیسرداران ا ه،یز انطاکبیرون ا، در ۶۱۳سال در

را شکست دادند. پس از آن، ،شدیم یامپراتور روم رهبر -وسیشخص هراکلاز سوی که

یپایکرد و چل بر افتادن ۶۱۴در سال می. اورشلافتیادامه درنگ یب هایرانیا یشرویپ

جهانتر از آن در مقدس ،یحیمس یهایکه از نظر روم چیزیافتاد، هایرانیمقدس به دست ا

به ۶۲۱مصر هم در سال ماندهیکرد، و باق سقوط ۶۱۹در سال هیوجود نداشت. اسکندر

انیبه دوران هخامنش رانیا یبر بازگرداندن مرزها یمبن انیساسان یایافتاد. رو انیدست ساسان

اوج نیبود. ا یه فروپاشستانآدر زانسیب یرامپراتو که یبرآورده شده بود، در حال باًیتقر

یرانیا یقیموس ،یرانیهنر ا نهیدر زم یرانیتمدن ا ییهمراه بود با شکوفا رانیگسترش قلمرو ا

.یرانیا یو معمار

:(۶۵۱-۶۲۲) یو فروپاش زوال

در دند،یرسیبه نظر م نخست پیروزمندانههرچند که در وهله زیخسرو پرو یهایلشگرکش

زیپرو شدند. خسرو رانیا نهیشدن خزانه و گنج یو ته رانیشدن ارتش اواقع باعث فرسوده

( ۶۴۱-۶۱۰) وسیهراکل جه،یرا بالا برد. در نت هااتیمال ،یمل نهیخز یبازساز یبرا یدر تلاش

خود را جمع کرد، ارتشش رانشدهیو یامپراتور ماندهیمنابع باق همهشمرده و متیفرصت غن

. دیتوجه را تدارک دشایان ضدحمله کیکرد و یرا سازمانده

کرد، در یلشگرکش هایرانیا در برابرو قفقاز ی، او در آناتول۶۲۷تا ۶۲۲ سال های میان در

و نیخسرو، شهربراز، شاه یفرمانده زیرکه هایرانیها در برابر ارشته از جنگ کی

37

در گنزک را به تارج برد و با انیمعبد بزرگ زرتشت .دیرس یروزیشهرپلاکان بودند، به پ

شد. مانیترک هم همپ یخزرها و خاقانات غرب

اسلاوها و یروهایبه محاصره ن ،)کنستانتینوپل، پسان ها استانبول( هینطنط، قس۶۲۶سال در

باسفر یسو شهربراز واقع در آن یفرمانده زیر رانیآمد که توسط ارتش اآوارها در

Bosphorus در هایرانیارسیدن یها براتلاش همهاز زانس،یاما ناوگان ب شد،یم یبانیپشت

یو امپراتور افتی انیپامحاصره با شکست سر انجامکرد و در یریتنگه جلوگ یآن سو

. افتینجات یروم از فروپاش

انجام داد و با وجود انرودانیبه م یزمستان یلشگرکش کی وسی، هراکل۶۸-۶۲۷سال در

نینوا را در جنگ Rhahzadh یرهبر زیر رانیخود، ارتش ا یخزر مانانیهمپگریز

رانیرا و اج کرد، آن ییمایراهپ)رود دجله( سیگریت نییپاگستره شکست داد. سپس به

بر کانال نهروان به او اجازه یکردن پلویران رد. با کرد و کاخ خسرو در دستگرد را تاراج ک

تاخت ران،یا یدر شمال غرب دیالهاز صرف نظر کردن از شیداده نشد، او پ سپونیحمله به ت

هم انجام داد. یگرید یو تازها

و ان،یساسان یروهامقل و آبادترین نیترپربارشدن رانیو وس،یهراکل یهایروزیپ ریتأث

یریگنزک و دستگرد، به طرز چشمگانند اهداف مهم و جالب توجه م شرمسارانه بیتخر

زد. بیاز او آس یرانیاشراف ا یبانیخسرو و پشتآبروی به

شد. قباد دوم ه( سرنگون و کشت۶۲۸قباد دوم ) -فرزندشبه دست ، خسرو ۶۲۸سال لیدر اوا

شده از روم موافقت گرفته یقلمروها همهبا پس دادن و جنگ را اعلام کرد انیپای درنگ ب

شکوهمندانه به نییآ کی یارزرا با برگ نیراست یپایچل وسی، هراکل۶۲۹کرد. در سال

و هرج و مرج یبه دنبال آن جنگ داخل .برگرداند. قباد در عرض چند ماه کشته شد میاورشل

از جمله دو ،یاپیدوره چهارساله و جلوس پنج پادشاه پ کی یرا فرا گرفت. در ط رانیا

. ناتوان شد یتوجهشایان به طرز یساسان یتر خسرو دوم و سپهبد شهربراز، شاهنشاهدخ

کیتا دیکشیسال طول م نیارتش واگذار شد. چند یبه سردارها یقدرت دولت مرکز

38

افتندیرا ن نیمجال ا چگاهیه انیسربرآورد، و ساسان کودتاها یسر کیپادشاه قدرتمند از دل

.ابندیزخود را با یرویکه کاملاً ن

یدر استخر زندگ پنهانی، که یکمخسرو یهااز نوه یکیسوم، زدگردی، ۶۳۲بهار در

مهاجم عرب، که حالا یهالهیقب نینشست. در همان سال، نخست یبه تخت شاهنشاه کرد،یم

. بر طبق گفته دندیرس یساسان یروهامپرچم اسلام با هم متحد شده بودند، به قل زیر

Howard-Johnston ،ناتوانرا هایزانسیو هم ب هایرانیهم ا یزیجنگ و خونر یهاسال

از نیسنگ یستاناتیمال ،یبر آن بر اثر زوال اقتصادافزون انیو فرسوده کرده بود. ساسان

و ،یالتیا ندارانیزم ندهیفزا یریقدرتگ رانه،یسختگ یاجتماع یبندطبقه ،ینیمردم، آشوب د

به رانیا ریشدن تسخ لیشدند، که باعث تسه شیپ زا تراتوانن اشاهان، حت یپ دریپ ینسرنگو

اعراب شد. دست

جادیاعراب ا نخستین یهاکه ارتش یفشار در برابر رگذاریمقاوت تأث کیهرگز انیساسان

و نامشاور یلوازیر پسربچه بود و کاملاً کیکه زدگردیکرده بودند، از خود نشان ندادند.

کوچک را یفئودال یهایبه پادشاهتجزیه شده کشور پهناور کیرا نداشت که نیا ییتوانا

اعراب یاز سو همانند یفشارها زیرکه هایزانسیکه ب قتیحق نیکند، با وجود ا تحدم

عراق را در د،یخالد ابن ول -ابوبکر فهخلی فرمانده 5.رفتند ینمبه شمار یدیتهد گریبودند، د

در جنگ یبرا هیبه جبهه سور ۶۳۴ه در سال کرد. او ک ریآسا تسخجنگ برق نیچند یط

نکرد و مسلمانان در جنگ پل در یاری ازیاو را به هنگام ن نشیجانش ،رفته بود هایزانسیب برابر

اعراب دیحال، تهد نی. با ادیرس انیبه پا انیساسان یروزیشکست خوردند، که با پ ۶۳۴سال

سربرآوردند. خالد بن بار دیگر دیمنضبط خالد بن ول یهابعد ارتش یمتوقف نشد و کم

و فرمانده ارتش اعراب بود. اسلام امبریمحمد، پ یهااز صحابه یکی دیول

نه ترکان افزود که دیگر از سوی خاور هم نه یفتلیان مانده بودند که ساسانی ها تهدید کنند و . می توان 5

در جایگاهی بودند که بتوانند برای ایشان درد سری بیافرینند. در این هنگام خاقانات غربی ترک هم در

ر سر گستره نفوذ بود و خان ها با یک دیگر بپاشیده اثر خانه جنگی ها به چند خان نشین کوچک فرو

دست به گریبان بودند.

39

از یکیعمر بن خطاب فهیخل یفرمانده زیرمسلمانان یهااز ارتش یکی، ۶۳۷سال در

هیقادس یهاسرلشگر رستم فرخزاد را در دشت یفرمانده به انیرانیبزرگ ا یهاارتش

مدتدرازمحاصره کیپس از سپونیخود ت .کرد یشرویپ سپونیت ید و به سوشکست دا

یهانهیگنج بیشترشرق رفت، و سوی به سپونیاز ت زدگردی. دو به دست اعراب افتا سقوط

کردند ریبعد تسخ یرا کم سپونیجا گذاشت. اعراب ت سپونیخود را در ت یبزرگ شاهنشاه

از شماری گذاشتند. پولیرا ب یارتش ساسانبه چنگ آوردند و یبزرگ یمنبع مال و

انمهاجم شرفتیتا مانع از پ کنندسازماندهی را شانیروهاینکوشیدند یساسان انیفرمانروا

انینبود، و فرمانروا رگذاریتأث یمرکز یروین کیها بدون وجود تلاش نیعرب شوند، اما ا

نداشت، یاختار نظامس گریکه د ،یساسان یدر جنگ نهاوند شکست خوردند. شاهنشاه

شده بودند و دنابو اشیلت و پار شده بودند، منابع مال اشیراشرافیغ یستاناتیمال یروهاین

عاجز و درمانده بود. نادر برابر مهاجمیکسره نابود شده بود، حالا جیطبقه آزاتان آن به تدر

همراه فرخزاد و در جنگ نهاوند، به هایرانیخبر شکست ا دنیپس از شنی درنگ ب زدگردی

تیروابه کرد. یشرویخراسان پ یشرق استان یباز هم به سو یرانیاز اشراف اشماری

طرخان( قرار گرفت و زکیدر گناباد مورد استقبال فرستاده مرزبان مرو )ن زدگردی ،یبلاذر

نیمرزبان مرو، شاه خشمگ یبرا زدگردیاز دختر یخواستگار لیدله ب مانزد شاه بود ا یمدت

جهی! در نتد؟ینما ینوکر ما از دختر ما خواستگار کیو مید و گفت ما شاه شاهان باشش

به زدگردیرا به گرفتن یطرخان فوج زکین .به جنگ برخاست زدگردیطرخان با زکین

و افرادش شکست زدگردی جهیدرگرفت و در نت ینگجا ج ( فرستاد و در آنبدیز دژگناباد )

کشته شدند. ،خورده

به یتوجهشایان که به طرز دندیسکونت گزیانه م یایهم در آس یرانیاز اشراف ا یبرخ

دودمان نینخست یبه پابرجاساز نیو همچن یدر آن نواح یرانیگسترش فرهنگ و زبان ا

یساسان یهابه دنبال زنده کردن سنت هکمک کردند، ک ان،یسامان دودمان -یاسلام یرانیا

بود.

40

شتریو ب دیرسپایان دوره پنجساله به کیدر یساسان یهنشاهشا نابه هنگام بر افتادن

در برابر یرانیا یشهرها شتریحال، ب نیبا ا .شدند یخلافت اسلام مهیآن ضم یقلمروها

مسلمان ی. خلفادندیجنگ آن هابار در برابر نیکردند و چند ایستادگیمسلمان نامهاجم

در رانی. مردم اکردندیسرکوب ما ر یاصفهان و ر ،همدان یاها در شهرهشورشبارها

در یقانون ذم یلوا زیرفشار قرار داشتند، زیر یبه اسلام، به طور اندک دنیگرو یبرا آغاز

یهااتیمال نیگزیدر عمل جا هیخود ماندند. جز نیبه د هیو پرداخت جز یدولت اسلام

)که در انیکهن ساسان «نیزم اتیمال»، افزون بر این. گرفتندیم انیشد که ساسان یی نهاسر

عمر گهگاه فهیخل شودی. گفته مگرفته می شد( هم ندیگویم Kharaj خراج به آن یعرب

نیکه زم یاز مبلغ آن ها ایکند که آ یشوند، تا داور یبررس هااتیتا مال دادیم لیتشک یتایه

نه. ایهستند شتریب ،بهره دهد توانستیم

یرانینخبگان ا یهابا تلاش به ویژهصورت گرفت، جیدرتبه اسلام به ناریمردم ا دنیگرو

.افتیشدت یعباس یخلفا زیر ینامور گاهیآوردن جا به دست یبرا

:نوادگان

:بودند یاز نوادگان شاهان ساسان ریز یو رهبران مذهب ن هاااست که خاند نیبر ا باور

( از نوادگان زاماسپ۷۶۰-۶۴۲) هیبو آل

( در مازندران، از نوادگان زاماسپ۱۵۹۸-۶۶۵) انیپادوسپان

خود را به یای( ن۵۷۰-۲۶۵) شوندیهم شناخته م انیگرجستان، که با نام خسرو انیساسان

.رساندندیشاپور اول م

(، فرزندان زاماسپ۱۵۹۷-۶۴۷) )طبرستان( تبرستان یهایگاوپار

( از شاخه هرمز چهارم۱۳۸۲-۱۱۰۰) روانیش شاهان

خود را به یاین ،ییبها سندهینو کی بر طبق گفته ت،یبهائ انگذاریبن (،۱۸۹۲-۱۸۱۷) بهاءالله

.رساندیسوم م زدگردی

:شان بانیو رق انیساسان

41

سروکار انیتوانمند مانند ساسان یخود، با دولت اتتصرفخاوری مکه در بخش زانسیب دولت

در غرب و هم هم یبسیار یهایگرفتار .دانستیدشمن خود م نیرومندتریداشت و آن را ن

که شدیمانع از آن م ها،یگرفتار نیر اروپا داشت. اویژه دخود، به تِتصرفامدر شمال

،ی، دستگاه ساسانرو نیخود کند و به همخاوری یمرزهاتنها به همه نگاهِ خود را زانسیب

دهد و ( را، در کنار رودِ دجله قرار سفونیخود )ت تختِیتوانسته بود پا ،یمانند دستگاه اشکان

نداشته باشد. یمیدشمن، ب یبه مرزها اشتختیبودنِ پا کیاز نزد

داشت که ادیز یهایگرفتار ،خود یو هم در شمالِ مرزها خاورهم در یدولت ساسان

دستگاه یِخارج استیس ،گونه نی. بددیرسیم یی کننده دیخطرناک و تهد زانیبه م یگاه

زمان، نیدر ا ی. اما دستگاه ساسانشدیخلاصه متر باخو خاور در رابطه با کسرهی ،یساسان

و رانگریو یهابیرا از آس رانشهرینشان داد و توانست ا رومندین یخود را به اندازه کاف

تیهمراه با امنآرام یزندگ ران،یمردم ا یکشور، برارون دور نگه دارد و در د نیخطرآفر

کند. نیتام

یسالم اجتماع یهااخلاق، رابطه ،یو کشوردار استیس نهیپربار در زم یدستگاه، فرهنگ نیا

یهاخود را در نسل یاثرها اش،یاسیس یِرانیو و یو هنر به وجود آورد، که پس از نابود

دشمنان شناخته شده دستگاه این کهنشان داد. با یبه روشن گان،یهمسا گریو فرهنگ د نیپس

شمال و شرقِ کشور بودند، شکست شرفتهیپ مهین یهاو دولت زانسیب شرفتهیدولت پ ،یساسان

نشده بود. نخست، یبین شیپ یکه از دو سو دشمنان، بل نیا یدستگاه، نه از سو نیا

یهاقوم اشیکه همه توان جنگ بود که با آن یاز درون، و پس از آن، از دولت یفروپاش

بود که یرومندین یِکرف -ینید شنبی هیبرپا اشیاجتماعو یاسیس هیبن یبودند، ول ابانگردیب

بودند. بهرهیازش ب ،یساسان گریها و دشمنان ددولت

و یروح نگاهبرپا شده بود، از نهیدر شهر مد یلادیکه در آغاز سده هفتم م یدستگاه اسلام

یِ رگیهمانند چ ه،یهمسا یبر کشورها اشیفرهنگ ریشده بود که تأث رومندیچنان ن یمعنو

بود که با ژرفچنان یفرهنگ ریتأث نینورد، گذرا نبود. ابیابان و نینش هیباد یهاقوم گرید

42

هنوز شیاثرها ،یرگیچ سدهاعراب، پس از دو یِو جنگ یاسیس یِو سست یهمه گسستگ

ماندگار است.

:یاسیس فرهنگ

از شان،یهاو سکه هاسنگنبشته . در خواندندیم زدانیخود را از تبار ا ،یشاهان ساسان نینخست

از ی. شاهان ساساندانست توانینکته را م نیا ،یلادیچهارم م سدهبابکان تا ریاردشدوران

که دندیخود برگز یبرا یگری(، القاب دیلادمی ۳۸۳–۳۷۹دوم )حکومت: ریزمان اردش

تنهاشاهان خود را ،یلادیچهارم م سده انینداشت. در پا انیآنان با خدا وندیپاز ینشان گرید

یهاو نوشته خواندندی( م'MLK'n MLK( و شاهان شاه )mzdysn) سنیمزداپرست/مزد

مختصرتر شد. ،یبه علت نامعلوم شان،یهاسکه یرو

نشان داد و یاسیشد، قدرت س یسازمانده انیدر دوره ساسان یزرتشت ینیدستگاه د که نیهم

در ریکرت کیبه تحر یرا محسوس ساخت. اعدام مان یخود را در امور امپراتور نیوزنه سنگ

و آزار منظم پیگرداست. ینیحکومت به دستگاه د یدوران بهرام دوم، نشانگر وابستگ

و انییبودا ان،یهودی پیوسته( و به ستوه آوردن انی)از جمله مانو نوگرایان یعنی کان،یزند

که آن ادامه تسلط خود بر مردم است. با یبرا ینیمستمر دستگاه د یگواه مساع انیحیمس

همه نیمتحد بودند، با ا گریکدیآشکار با اتیدر ضرور یو دولت ساسان ینیدستگاه د

آن قدرت و منافع آن بوده است. یاصل هیکه ما گشتیظاهر م آن ها انیم یگاه کشاکشگه

در دربار حضور دارند وستهیموبدان پ ،یارسپ-یعرب یهاو در گزارش انهیم یارسپدر منابع

دانست. زیآماغراق دیرا با یمستمر ینفوذ و هماهنگ نیما چن. اسمت رایزنی دارندو همواره

و کردندیاعمال نفوذ م تشدبه مکتوب، مکه موبدان بر کلا میبه خاطر داشته باش دیبا

برای داشته است. یو روحان ینید یریسوگ بی چون و چرا نامگیدر خدا انیدخالت ساسان

ای نمودند،یبا الحاد و ارتداد مبارزه م کردند،یمپشتیبانی تیکه از روحان یپادشاهان نمونه،

بهرام پنجم، و خسرو م،)مانند شاپور دو دادندیرا توسعه م آن ها ای ساختندیها مآتشکده

ایبه سود دربار ینید ندهیکه در برابر قدرت فزا ی. اما پادشاهانشدندیم شیستافراوان ( کمی

( که یلادمی ۳۰۲–۲۹۳نرسه )انند است. م شدهیم ادی یبه بد آن هااز ،ستادندیایمردم م

43

او یبرانداز یبار برا نید، چنبگیردتاج و تخت را دیکوشیکه م ریظاهراً به کمک کرت

را متوقف ساخته بود. انیحیو مس انیو آزار مانوپیگرد یتوطئه کرد. و

:یساسان دولت

مقام نیمل بود. نخستکا اراتیاخت یشاه قرارداشت که دارا -یراس حکومت ساسان در

نظارت شاه اداره زیرکشور را دینام داشت که با «وزرگ فرمادار» یپس از و یادار

دست در یاز و ابتیمعمولاً به ن ،جنگ بود ایکه در سفر هنگامی. اداره کشور در کردیم

و در جنگ شدیگماشته م زیسپاه ن یسردار هب یگاه ی. ودوزرگ فرمادار بو ایاعظم ریوز

نامدار رانیوزرگ فرمادار بود. از وز فیاز وظا زین یاسیس گفتگوهای. کردیها شرکت م

ریوز -سورن پهلو یکم، زدگردی ریوز -و مهرنرسه ریاردش ریوز -ابرسام توانیم یساسان

را نام برد. روانیانوش ریوز -وهرام پنجم و بزرگمهر

که یاما کسان .شدندیم رییتخوش تغدس یمعمولاً در دوره ساسانن رایوز تایثابت ه یاعضا

بودند: ها نیا ،بودند یرانوز تایهمواره عضو ه

فرمادار وزرگ

موبد موبدان

سپاهبد رانیا

ربدیدب رانیا

بد. وشیواستر

نظارت زیرد و وب وشیواستر ای وشانیملقب به واستر از سوی کسی کهدولت یمال امور

یو کشاورزبازرگانی و صعنت و هیمال ریواقع وز در وشانی. واستر شدیاداره م ،اعظم ریوز

نظر زیراما شدندیبود. آمارگران درجه اول کشور توسط وزرگ فرمادار منصوب م

مختلف گوشه های از بازرگانی و یبرآورد مال آن ها فهیظند و ومی کردکار وشانیواستر

نیتام یو حقوق گمرک میو غنا یمورد یها ثابت و باج اتیدولت از مالدرآمد کشور بود.

.شدیم

44

داشتند و یی ژهیطبقه و یدر دوره ساسان رانی. دبشدیانجام م رانیکشور توسط دب یادار امور

محاسبات یو نگهدار یاسیو س یاز مقربان شاه بود. مکاتبات ادار رانیا رانیدب سییربیشتر

دهینام ربدیدب رانیا ایهست م رانیدب -رانیا رانیدب سییبود. ر رانیدب دوشبه یو نظام یمال

:کردندیکار م ریهفت دب ،ینظر و زیرمهست و رانیپس از دب ی. در رتبه بعدشدیم

(هیعدل ری)دب ریدب داد

(یشاه دیعوا ری)دب ریآمار دب شهر

(یدربار دیاوع ری)دب ریآمار دب کدگ

خزانه( ری)دب ریآمار دب گنج

(یاستبل شاه ری)دب ریآمار دب آخور

ها(آتشکده ری)دب ریار دبآم آتش

(هیریامور خ ری)دب ریدب روانگان

بود:زیر فیزرتشت شاه مکلف به انجام تکال نییآ روانیپ دید از

زرتشت( نی)د ینید یدستورها تیرعا

کوین اخلاق

عفو و اغماض توان

ایبه رعا محبت

ایرعا یفراهم آوردن آسودگ ییتوانا

یشاد

بودن به گذرا بودن جهان متذکر

قانینالا هیکاردانان و تنب قیتشو

یدادگر

رسم بارعام یابقا

یدستگشاده

کردن مردمان میب یب

در نصب کارگزاران دقت

45

نیا یزدیو نشانه دور شدن شاه از فره ا کندیشاه بدکردار را رها م یزدیفره ا ،ینیدگاه ن از

این که ایاشته باشد اصلاح امور را ند یستگیتنگدست شوند و شاه شابیشتر است که مردم

نخواهد داشت و بر مردم یتوان دادگر یشاه نیراه درمان را نداند. چن ایدر غم مردم نباشد

.زندیدر آو یبا و یدادگر پاییخاطر بر بهاست که

:سپاه

:یسواره نظام ساسان یبازساز

از زمان شدیم هدیسپاهبد نام رانیا -رانی( فرمانده کل سپاه اروانی)انوشیکم زمان خسرو تا

سپاهبد در نظر کیهر یشد و برا میتقس یکشور به چهار بخش نظام روانیخسرو انوش

یبسیار اراتیاخت یاسیسگفتگوهای سپاهبد در مورد جنگ و صلح و رانیگرفته شد. ا

سپاهبد کاسته اراتیمعمولاً از اخت ،ها بود به شرکت در جنگ لیماداشت. اگر شاه خود

بود )اسواران( که در نیسواره نظام زرهپوش سنگ یبخش سپاه ساسان نی. مهمترشدیم

اریبس یروم نظامادهیبا پ ییارویدر مورد رو ژهیبه و .داشت یی کننده نییها نقش تع جنگ

ریت یرهایرا آماج ت آن هاو زدیرا به هم م ادگانیپ یجنگ شیآرا یموثر بود و به سادگ

نیآهن یشده بود و نقاب دهیفلس گونه آهن پوش یهابا تکه تن اسواران همه. نمودیاندازان م

دنید یبرا یو شکاف یمیان یجلو یکه تنها سوراخ یبه طور .پوشاندیرا م آن هاصورت زین

عضلات سوار یبرا یکاف ملع یتکه بود و آزاددر آن قرار داشت. زره سواره نظام تکه

. ادگانیپ زیلشکر ن یدند و در انتهابو یجنگ یها لیپ. پشت سر اسواران کردیفراهم م

زین یکار مزد نیو بابت ا آمدندیکه به اجبار به جنگ م دبودن یانییروستا ادگانیپ

اماندازان در پشت سواره نظ ریبخش سپاه بودند. ت نیکم اثر تر ،لیدل نیبه هم .گرفتندینم

.دگرفتن یقرار داشتند و از دور دشمن را هدف م

وجود داشت که در یاز اقوام و ملل تابع امپراتور ییها معمولاً گروه یسانسپاه سا انیم در

مورد اعتماد شاهان شتریب هایسکستان ،اقوام نیا انی. از مکردندیم یها کمک موثر جنگ

واحد کوچکتر از آن درفش و واحد وبزرگ سپاه را گند یبودند. واحدها یساسان

مجزا داشت و فرمانده گند را یر درفش پرچم. هدندینامیکوچکتر از درفش را وشت م

46

یو یسپاه برا انیمعمولاً در م ،که شاه حضور داشت ییها . در جنگخواندندیگندسالار م

که گرفتندیمسربازان گرد تخت شاه را فرا نیاز زبده تر یو گروه گرفتندیدر نظر م یتخت

.نمودندیم پاسبانیجان از شاه یتا پا

و شناختندیو گرفتن دژها را خوب م ینگهدار یها روش انیف اشکانبر خلا انیساسان

یکه روزگار یسلحشوران .بردندیبه کار م یدر دست داشتند و به خوب زیلازم را ن یابزارها

مانع از یاستواروارد آوردند و مانند سد یروم یونرهایبر ارتش و لژ یسخت یهاشکست

بود که توانست انتقام حمله یسپاه ساسان نیواقع اشدند. در شمیبر جاده ابر آن هاتسلط

برابر رراز دتابرقدرت هم کیو از آن زمان به عنوان ردیرا بازپس گ ییاروپا یهایمقدون

در هر باًیروم بودند. تقر یدر شرق امپراتور یگریابرقدرت د انیظاهر شود. ساسان انیروم

و ینظام نیحضور داشتند. ماش زیواره نظام( نداشتند، سواران )س هایبا روم انیرانیا که یجنگ

که یتلخ قتیحق .بود هایاز روم ترنیرومند اراز و حتتها همجنبه همهدر انیساسان زاتیتجه

یواریهمانند د یساسان دهیبه آن اعتراف کردند. سواره نظام نخبه و برگز انیسرانجام روم

نیهند و چ یکنند و به مرزها ریرا تسخ رانینتوانند ا آن هابود تا هایبرابر روم دراستوار

بانیسواران در دل رق نیکه ا کندیرا درک م یترس و وحشت یبرسند. امروزه کمتر کس

( یرومتاریخ نویس ) انوسیبیموضوع بهتر است به ل نیدرک ا ی. براختندیانگیم خود بر

تا هر سرنوشت دهندیم حیترج یروم یونرهایلژ است: شتهکه در آن نو ییجا .میمراجعه کن

رو در رو نشوند! یرانیاما با سواران ا .را تحمل کنند یو قضا و قدر

:یساسان جامعه

ی. در راس جامعه خاندان شاهشدیاداره م یبه صورت طبقات یدر دوره ساسان رانیا جامعه

ردم.و سپس توده م ران،ی(، دبشتارانی)آسَروَن(، جنگاوران )ارت انیبود و پس از آن روحان

هم وجود یطبقات یامکان انتقال ارتقا نیاما در قوان .بود یموروث طبقه کیدر تیعضو

از یی ژهیو تیقابل ایهنر دیشخص با ،طبقه یارتقا ی. براافتادینادر اتفاق م اریداشت که بس

ش هنر دیبا یبود که و نیکند. قانون چن دایتا بتواند به طبقه مناسبش ارتقا پ دادیخود بروز م

. هر طبقه ابدیبه طبقه مورد نظر ارتقا ربدانیموبدان و ه دییو پس از تا درا به شاه عرضه کن

مشخص آن هاکامل اتییجز ای بیترتکه البته شدیم میتر تقس ییجز یخود به طبقات

47

دستوَران، اندرزبدان ربدان،ی)دادوران( مغان، موبدان، ه انیشامل قاض انی. طبقه روحانستین

داشتند. ییمجزا فیوظا کی ها هردسته نی. اشدیران( م)آموزگا

محاسبان، ان،یعبارتند از منش میشناسیرا امروز م یداشتند که برخ ییهادسته زین رانیدب

.اخترشناسان، پزشکان، تاریخ نویسانقراردادها، سندگانیها، نواحکام دادگاه سندگانینو

یکه اگر شاه در حالت مست یبه طور شدیم به شدت مراعات رانیاطبقات در میان کیتفک

پوزش دیبا یو ،کند ییهمنوا گریبا نوازنده از طبقه د خواستیخواننده م کیاز

و زند بود. اوستادوره بر اساس نیدر ا یحقوق مدن .خواستیم

:یساسان هنر

و رانیا میقد یهمراه است و هر چند ادامه هنرها «یمذهب ینبیجهان»اساساً با یساسان هنر

که از سمت شرق و غرب به گوناگونی ین هاایجر ریتاث زیراست و یو پارت یهخامنش

.دارد زیخاص خود را ن یها یژگیشکل گرفته است، اما و ،بود ریهنر سراز نیا یسو

ساسانی اند، در دورهاستفاده کرده یمذهب یها و بناهاها در کاخکه پارتهایی یرگچبُ

ییاست. در بناها یرچبُگ یوابسته به دوره ساسان ناتییاز تز یمیخش عظ. بافتی ژهیرونق و

شده است و افتی یگچبر یهافیاز موت ییبایز یهانمونه سفونیدر ت یاق کسرتمانند

یرو موضوع نقوش گچبُ اهیو گل و گ یهندس یهاطرح نیهم بهتر زدگردی دژدر نیهمچن

زیو سروستان ن روزآبادیف مان،یتخت سل ،یرتاق کس یعهد ساسان گرید یهستند. در بناها

یها در معمارها نقشطرح نیاستفاده شده است که ا یگچبر یبایز بس یهاها و نقشطرح

ناتیی. از تزشودیبه کار گرفته م روحیاز نقوش ذ استفادهبدون یبه شکل جالب اسلامی دوره

ن اویدر ا یی ستهیت. که به نحو شااس یکار کییاستفاده از موزا ساسانی وابسته به دوره گرید

استفاده از یعنی کیاستفاده شده است. موزا شاپوریدر شهر ب شاپوریکاخ ب یو غرب یشرق یها

اند.شده افتییاد شده آن در مکان یهامونهن نیکه مهمتر یقطعات کوچک سنگ رنگ

:یکشاورز

48

بود. یکشت و برز و کشاورز رانیو منبع درآمد و امرار معاش مردم در ا دیتول یاصل وهیش

یبرا افیعبارت بودند از جو، چاودار، ارزن، حبوبات، علوفه، ال یکشاورزفرآورده های

برنج و باغات زیو ن هایر، پسته و بادام، خرما و سبزیانگور، انجچون ییهاوهیم ،یسندگیر

که در میاندیعلاقه داشتند و م اریبس یبه توسعه کشاورز انی. ساسانتونیو ز لوزردآ

وجود داشته است. یگسترده و قابل کشت یکشاورز یهانیخوزستان و عراق زم

یو درختان اهانی( از جمله گPersicum) یرانیا یو گردو یرانیپسته ا واس،یر انقوزه،

کشت آن را در سرتاسر اروپا گسترش دادند. هایبودند که روم

یادیتا حد ز انهیفئودال در خاورم ای نداریزم ویژگی هایکه بر آن است یفراریچارد نلسن

باختریدر جنوب یشناساستانب کاوش هایرا هاافتهی نیاروپا فرق داشته است. ا سمیبا فئودال

اند.وجود نداشته ییها و دژهاکاخ که در کنار روستاها کندیم دییتأ زین رانیا

:یو منابع بوم رانیا کیکلاس خیدر تار انیساسان

:در شاهنامه انیساسان

در شاهنامه: یساسان پادشاهان

بابکان، ریاردش.1

ر،ی.شاپور پسر اردش۲

.اورمزدِ شاپور۳

.بهرامِ اورمزد،۴

.بهرام بهرام،۵

ان،ی.بهرام بهرام۶

بهرام، ی.نرس۷

،ی.اورمزد نرس۸

.شاپور ذوالاکتاف،۹

نکوکار، ری.اردش۱۰

.شاپور پسر شاپور،۱۱

49

.بهرام شاپور،۱۲

شاپور، زدگردی.۱۳

.بهرام گور،۱۴

،پسر بهرام گور زدگردی.۱۵

.هرمز،۱۶

زدگرد،ی روزی.پ۱۷

روز،ی.بلاش پ۱۸

.قباد،۱۹

روان،نی.نوش۲۰

.هرمزد،۲۱

ز،ی.خسرو پرو۲۲

ه،یروی.ش۲۳

،یرویش رِی.اردش۲۴

)گراز(،نیی.فرآ۲۵

دخت،.پوران۲۶

دخت،.آزرم۲۷

زاد،.فرخ۲۸

زدگردی.۲۹

:یساسان پادشاهان

(یلادیم ۲۴۰تا ۲۲۶)یکم ریاردش ای بابکان ریاردش

رانیبود شاه کلّ ا لی. او مادیرس هریگوچ یبه پادشاه ریاردوان پنجم، اردش یزمان پادشاه در

و نهم( در صحنه نبرد کشته شد ستیشورش کرد و اردوان پنجم )اشک ب نیبنابرا .باشد

بابکان قرار گرفت. ریدر کف اردش رانیا شاهیپاد بیترت نی(. بدیلادیم ۲۲۴)

50

انیدر اواخر حکومتشان از روم انیکه اشکان ییهاشکست یبابکان به تلاف ریاردش

را انی. او رومدیلشکر کش ،زمان تراژان امپراتورشان بود نیبه روم که در ا ،خوردندیم

حران و ارمنستان را تصرف کرد. ،بینیشکست داد و نص

بابکان در چهار بخش: ریشارد یکارها

و امکانات شتیحداقل مع نییمردم به طبقات مختلف و تع میتقس

انیمانند هخامنش دانیسپاه جاو یایاح

شدندیکه از مرکز به نقاط مختلف فرستاده م یتوسّط ماموران یعموم تیبه امن ژهیو توجّه

هند تا پنجاب تصرف

(یلادیم ۲۷۲تا ۲۴۰) کمی شاپور

شد او رو به روحران و ارمنستان خیزشبا پادشاهیبابکان در آغاز ریپسر اردش -یکم شاپور

از خود نشان دادند که یشورش ارمنستان را خواباند امّا مردم حران چنان مقاومت یبه راحت

حران دروازه باز و شاپور همه را از شاهزاده انتی. سر انجام باخنمودیممکن مناسرکوب آن

کرمان، خوزستان، عمان، یگذراند. او پس از فتح حران شهرها غیدم ت از اهزادهجمله ش

مکران، غرب، خراسان و توران را فتح کند.

:(یلادیم ۲۴۴تا ۲۴۱)از انیجنگ شاپور با روم نینخست

نبرد پس از نیفتوحات، شاپور متوجه روم شده و با آنان وارد جنگ شد. در نخست نیاز ا پس

به نیاز دست او رفت. گرد بینیشکست خورد و نص نیاز گرد ینبیو نص هیتصرّف انطاک

رانیبا ا یی . او مصالحهدیرس یعرب به پادشاه پیلیسردارانش کشته شد و پس از او ف دست

بازگردانده شود. رانیو ارمنستان به ا رودانمیان امضا کرد که در آن

:(یلادیم ۲۷۲تا ۲۴۴)از انیجنگ شاپور با روم نیدوم

آن را تصرّف کرد و پیرامون یخود از فرات گذشت و نواحنخست مانند جنگ ورشاپ

ییآنان را در چنان تنگنا ،دندیرس یساسان یاردوها یکیبه نزد یروم یروهاین هنگامی که

یبرا یجنگ رانیشدند او از اس ریاس انشیاز سپاه یاریامپراتور روم و بس «نیوالر»قرار داد که

51

هیکاپادوک ر،یصغ یایآس یشهرها ،انی. او پس از شکست رومگرفتکار ساختن پل شوشتر

درگذشت. یلادیم ۲۷۲شکست خورد و به سال ریاز پلم یرا کاملاً فتح ول

:(یلادیم ۳۷۹تا ۳۱۱دوم )از شاپور

زمام کشور را به دست گرفت. ،ساله شد ۱۶چشم به جهان نگشوده پادشاه بود و چون شاپور

مسلّماٌ ،نبود دودمان نیدر ا روانیاند. اگر انوشرا داده ریبه او لقب کب تاریخنویساناز یبرخ

او یکه از زمان کودک ان،یاز قدرت دربار آغازبود. شاپور در اناوج قدرت ساسانی او نقطه

در ن،یدفاع کرد. تصرّف بحر نیعرب نش یکاسته و از مرزها ،داشتند یاریبس اراتیاخت

از کرد،یرا سوراخ م شانیجنگ با اعراب کتف ها یراً شاپور در طزمان او اتفّاق افتاد. ظاه

امپراتوران -ردادیو ت)کنَستانتین( نیسطنطن. با مرگ قخواندندیم« ذوالاکتاف»رو او را نیا

نیا. دیشاپور بر سر ارمنستان با روم جنگ ،یلادیم ۳۱۴و ۳۳۷ سال هایروم و ارمنستان در

باشندهپرستان کار او اعراب و بت نیافتاد. پس از ا رانیاارمنستان دوباره دست گونه،

موقّتاً شکست خوردند. آن ها، برانگیختارمنستان را به حمله به روم

با .امدیبر ن بینیاز عهده تصرف نص یول ،را محاصره کرد بینیخود به روم حمله و نص شاپور

یدوست مانیان با ارمنستان پزم نیسپاه روم را در دشت شکست داده بود و در ا ،حال نیا

با یحمله و در سنجار کنونرودان میان به یلادیم ۳۴۲(. شاپور در سال یلادیم۳۴۱بست )

عام شدند. به قتل ،سخت خورده ینبرد شکست نیدر ا انیرو در رو شد. روم نوسیسپاه کنستانت

کوچک و انیکه کوشان دیخبر رس ،دیدیم کیرا نزد بینیبر نص یروزیکه پ یاو در زمان

تا توانست بر دیال با آنان جنگهفت سحمله بردند او مدتّ یشرق یبر مرزها هاونیخ اطلهیه

(. ۳۵۷-۳۵۰شود ) روزیآنان پ

یهانیبر ارمنستان تاخت و سرزم گریبار د ،خاوری یبازگشت از مرزها ازپس شاپور

تیحیمس گریکرد که د وضع یرا تصرّف کرد؛ امّا سرانجام شکست خورد. او قانون یاریبس

قدرتمند و با اراده یاو پادشاه ،میریبگ دهیرا ناد شیهاخشم یممنوع باشد. اگر بعض رانیدر ا

.در گذشت یلادیم ۳۷۹در سال یاست. وبوده

52

:(یلادیم ۳۵۶و روم در عهد شاپور دوم ) رانای صلحنامه شرح

نوشت: نیاو چن یادر خواست صلح کرد. شاپور اوّل بر یسردار روم انوسیموسون

سلام وسیستارگان به برادر خود کنستانت یشاه شاهان، برادر مهر و ماه و همتا شاپور،»

است. که امپراتور در اثر کسب تجربه به راه راست باز گشته نیاست از انود و خوش رساندیم

ر جلال گسترش داده بودند. من د هیحدود مقدون مونویمن قلمرو خود را تا رود استر اکانین

که ارمنستان و دانمیخود م فهیو وظرم دا یبرتر اکانمنی بر همه لتیضو عظمت و ف

کوچک یهانیسرزم نیبه در کردند، باز ستانم. ا اکانمیاز ن ریو تزو لهیرا که به ح ودانرمیان

که اگر میگویو به شما م د؛یاست، به من باز پس ده یزیرا که تنها موجب نفاق و خونر

به جنگ شیخو یروین همهزمستان با یباز گردد، پس از انقضا بتن بدون پاسخ مثم ریسف

شما خواهم آمد.

در «یو خداوند فر و شکوه جاودان هایو خشک اهایدر ندهیگشا» وسیروم کنستانت امپراتور

از ،نهندیدفاع را بر حمله رجحان م یگاه انیروم اگر» :سدینویم« برادرش شاپور»پاسخ به

هرگز یاند، ولنشده روزیپ یگاه انیست. گر چه روما که از راه مدارا بل ست،یو ترس ن میب

پاسخ سبکسرانه نتوانست از نیاست. امپراتور روم با اآنان نبوده انیجنگ به ز یقطع جهینت

کرد و ریشده در نامه را تسخیاد یهانیمسرز همهکند و شاپور دوّم یریوقوع جنگ جلوگ

.افتیخود را خردانهیپاسخ ب یشکست داد و پادشاه روم سزا یروم را به سخت

:(یلادیم ۳۸۲تا ۳۷۹دوّم ) ریاردش

یفرد ی. ودیرس یدوم، به پادشاه ریاردش -برادر زن او ،از در گذشت شاپور دوم پس

به جا یهاسکّه یبود. بر رو تیّپرور، خوشدل، و پاک ن تیّرع اریحال بس نیو در ع ارادهیب

انیحی. او در دوران حکومت خود مسشودیم دیده)گرب کرتار( کوکارنی از او کلمهمانده

. به نوشتهدادیم اری{ را آزار بسابنی}آد کردیبر آن حکومت م در گذشتهکه ینیرزمس

سال چهار دوّم پس از ریاست. اردشبوده ریبرادر بزرگ شاپور کب یودانان، خیراز تا برخی

.دیگرد برکناربزرگان کشور ی از سو ،ههودیب پادشاهی

:شاپوریگند دانشگاه

53

به دست ۲۷۱شده( در سال دهینام زین شاپوریصورت جنده شاپور )که بیگند دانشگاه

مارستانیب کی یدارا نیفرهنگستان همچن نینهاده شد. ا ادیدر شوشتر بن یشاهنشاهان ساسان

جهان بود. یآموزش مارستانیب نیشاپور نخستیگند مارستانیکتابخانه بود. ب کیو یآموزش

زین امبریپ یانم اتیو بنا به روا شدیم سیتدر یو پزشک یفلسف یاهفرهنگستان دانش نیدر ا

به زندان افتاد و در همین شهر درگذشت. شاپوریدر گند

« شاپور-یدز-گوند»خوزستان بود. نام آن در آغاز یاز هفت شهر اصل یکیشاپور یگند

عبارت است رفتهیکار مآن به یکه برا ییهانام گریاست. دبوده« شاپور یدژ نظام» یبه معن

.دندینامیلاباط م تیآن را ب یانی. در سرلاطین لاب،یخوز، ن آباد،لیاز پ

گاهیجا نیدر ا انیاز زمان پارت شاپوریهمانند به گند یادیکه بن ندا نیا پژوهشگران بر یبرخ

پس از شکست یساسان ریفرزند اردش کمیشاپور را شاپور یدبه نام گن یاست. شهرقرار داشته

خود قرار تختیشاپور را پایگند کمیبنا نهاد. شاپور ن،یوالر یدادن سپاه روم به سرکردگ

داد.

شیگرا روانی. خسرو انوششد آورنام یساسان روانیدر زمان خسرو انوش شتریب شاپور یگند

شاپور یاز دانشوران زمان خود را در گند یبه دانش و پژوهش داشت و گروه بزرگ یفراوان

مأمور مسافرت ،یرانیپزشک بزرگ ا -هیفرمان خسرو بود که برزو نیهم یگرد آورد. در پ

در هیبپردازد. امروزه شهرت برزو یدانش هند یهانیبهتر یدآوربه هندوستان شد تا به گر

انجام داد که امروزه به نام انهیم یبه پارس یهند «پنچه تنتره»است که از کتاب یی ترجمه

و دمنه معروف است. لهیکل

در جهان یفلسفه و پزشک ،یدانشورز یاصل یهاشاپور از کانونیفرهنگستان گند ،نیا بر بنا

اعطاء اجازه طبابت به یبه انجام آزمون و امتحان برا یمنابع اشارات یشد. در برخ استانب

( ی)سرگذشت فرزانگ« الحکمه خیتار»است. کتاب شاپور شدهیموختگان دانشگاه گندآدانش

در یآزمون دانشگاه یبرگزار نینمونه نخست نیا دی. شاپردازدیم لهامس نیا فیبه توص

جهان بوده باشد.

54

یشاپور گردآوریدر کتابخانه گند ،یپزشک نهیشناخته شده آن روزگار در زم یهاکتاب همه

شرق و انیانتقال دانش م یبه کانون اصل لیشاپور تبدیگند ،کار نیده بود، با او ترجمه ش

از فرهنگستان شیکه پ میان یآموزشگاه وانس نیشاپور و همچنیغرب گشت. گند

ژهیوه ب «مارستانیب»در شکل گرفتن نهاد یبزرگ ریتأث ،شده بود ادیشاپور در دزفول بنیگند

در جهان داشتند. یآموزش درمانگاه

و استادان از انیشد. دانشجو یمرکز فرهنگ نیشاپور در عصر خود بزرگتریگند دانشگاه

شدند و رفتهیدر آن دانشگاه پذ ینسطور انیحی. مسآوردندیم یاکناف جهان بدان رو

در آن ها ینو افلاطون .فلسفه را به ارمغان آوردند در طب و یونانیآثار یهایانیترجمه سر

و ختیدر هم آم ونانیو هیسور ران،یهندوستان، ا یاشتند. سنت طبک یگر یجا بذر صوف

آثار افلاطون و ارسطو به روان،یشکوفا را به وجود آورد. به فرمان انوش یدرمان دبستان کی

.شد سیبرگردان شد و در دانشگاه تدر یپهلو

نمارستایو ب یاسلام در عربستان، دانشکده پزشک نید شیدایپ نیآغاز سال های در

را در خود جا داده بود. گفته یو روم یهند ،یونانی ،یرانیاستاد ا یادیشاپور شمار زیگند

( دانشکده ن)فارغا آموختگاناز دانش زیاسلام، ن امبریپ -محمد یپزشک شخص اشده که حت

است.بوده شاپوریجند یپزشک

یهایماریاره باطلاعات در ب یبه گردآور یبخش ان،یشاپور، دوره ساسانیدانشگاه گند در

که در یاکتشاف ییایدر یاست. در سفرهااختصاص داشته آن هادرمان یهاو راه انوردانیدر

همراه بودند که ییایدر ین هاابا کارو یهمواره پزشکان شد،یانجام م انیزمان هخامنش

که استآمده نکردیاند. در کتاب دداشته ه دوشرا ب انوردانیدر یبهداشت یهامراقبت فهیوظ

به نام ناوارتشتارستان یدانشکده افسر یو بندر هرمز نوع رافیدر بندر س یدر دوران ساسان»

.«پرداختیم رانیا ییایدر یرویبه آموزش و پرورش افسران ن

:انیدر دوران ساسان انیاد

55

:یمان نییآ

ریط ساتازه آورد که از اختلا یو مذهب یامبریپ یادعا یمان یکم،شاپور یدوران پادشاه در

ی. مانافتیروز گسترش آن جهانو مذاهب فراهم ساخته شده و در شرق و غرب انیاد

یکیدر ۲۱۵در سال یپدرش فاتک از مردم همدان بود. و .بود انیاز اشکان یی بزرگ زاده

به کسب دانش و فلسفه پرداخت و یدر کودک یآمد. و جهانبه لبابِ کینزد یاز روستاها

یو چهار سالگ ستید و در بکررا مطالعه یونانیو ییبودا ،یسویع ،یزرتشت انیسپس اد

به ،بود رفتهیاو را پذ نیکه د کمیبرادر شاپور «روزیپ» لهیکرد و سپس به وس یامبریپ یادّعا

داشت. میرا به شاپور تقد« شاپورگان» دو کتاب خو افتیدربار راه

به هندوستان و یآزاد گذاشت، مان نین دآ جیرا در ترو یو مان رفتیرا پذ یمان نیشاپور د

از یمؤبدان زرتشت کمیبهرام یبازگشت، در دوران پادشاه رانیسفر و دوباره به ا نیچ

برگزار یی مناظره یو مان آن ها میان شده شاه را بر آن داشتند که مناکیب یمان نید شرفتیپ

ریو ز شودیه زندان افکنده مبه دستور بهرام ب ،شکست خورده مناظره نیدر ا یمان .کنند

زنده زنده پوست کنده و پوستش را از کاه انباشته گرید یتیبه روا ایو دهدیشکنجه جان م

خوانده یمانو از آن هنگام آن دروازه باب شودیم زانیآو شاپورگندی دروازه یو بالا

(.یلادیم ۲۷۶) شودیم

آمد. دیپد دیاز تصادم آرا و عقا اریبس یدابود که با سر و ص ینیبدعت د نینخست یمان نییآ

یو مذاهب متداول آن عصر بود، نزد مغان، بدعتباورها از آمیزه یی که در واقع یمان نییآ

اری، جهد بسآن هابرانداختن یاند موبدان براآورده هاخیشد و چنان که در تار یبزرگ تلق

نیسخت عقوبت دادند. با ا زیرا ن نشروایرا محاکمه کردند و نابود نمودند و پ وکردند. ا

ها نه تنها نرفت و سال انیداشت از م یخاص یو لطف هنر یاو، که ذوق عرفان نییهمه آ

. کردیهم معارضه م یمسلمان نیبا د او حت یسیع نییکه با آ زرتشت بود بل نییمعارض آ

:مزدک نییآ

که از اخبار بر مزدک، چنان تر آورد.تازه یکه مزدک ظهور کرد و سخنان امدیبرن یچند

زرتشت به شمار یاز آرا یلیتاو ،هم که آورد یی تازه نییود از موبدان بود و آ، خدیآیم

56

خاص داشتند یتیبدان عنا ی. در مساله وجود شرور و آلام، که هم زرتشت و هم مانآمدیم

یهایو زشت اهیبد همهتازه اورد و گفت ییمزدک را شد،یشمرده م ینوث دیو محور عقا

و مساوات یکه برابر یزیچ را،یز .آز دانست ویخشم و د ویرشک و د ویاز د دیجهان را با

یلایبرده است، قدرت و است انینابود کرده و از م ،هرمزد است خشنودی هیمردم را که ما

تبهکار است. وانید نیا

که یمساوات و برابر ،ودنر انیرشک و خشم وآز مردم است، از م هیما هرآنچهتا ،نیبنابرا

که خسرو یزیانگی. با کشتار شگفتدیآینم دیدر جهان پد ،فرمان هرمزد و خواست اوست

از جهان کسرهیپسر بامداد نییموبدان گمان بردند که آ ،مزدک کرد روانیاز پ روانیانوش

کیماند و انیساسان بر افتادنپس از امزدک حت نییو آ امدیدرن ستگمان در نیبرافتاد. اما ا

به معارضه مسلمانان برخاست. ینیبا نام خرمد زیچند ن

:انیزروان

از عهد زرتشت به وجود آمده است و پس نییآ نیاند که اگمان برده پژوهشگران ازشماری

ن،ییآ نیا لیرا، در توسعه و تکم ونانی ری. تاثستیبرکنار ن ونانیو نفوذ فلسفه ریاز صبغه تاث

آمده است. زیآن است که ذکر زروان در اوستا ن قتیحق کنیل کار کرد ونتوان ان دیشا

دیاز عقا ییهاهیاقوال اوستا برآمده باشد و ما رخیب لیاز تاو ده،یعق نیاحتمال است که ا

انیموبدان و روحان ،بر آن افزوده شده باشد. به هر حال زین یونانیو سپس از فلسفه انیکلدان

و با آن شمردندیرفض و بدعت م ینوع ،یمان دیمانند عقا زین زروان را نییآ ،یزرتشت

که در همه اوضاع یبه سبب تحول ،یکه در آخر دوره ساسان آن تیا. نهدندیورزیم دشمنی

نیاز محققان در یبرخ دهیبه عق اوحت افتی اریرواج بس زین نییآ نیآمده بود، ا شیپ یزمان

داشت. یبرتر یشتزرت یهافرقه گریبر د یدوره فرقه زروان

:یسیع نییآ

،ی. در دوره ساسانگشتیپراکنده م رانیمردم ا میاندر انیاز دوره اشکان یسیع نییآ

بودند. پادشاهان دهیگرو ییترسا نییآور، به آنام ین هاااز خاند اداشت و بس یاسقف سفونیت

و به شمردندیم را بس پرخطر انیترسا ،رفتیرا پذ یسیع نییکه روم آهنگامی از یساسان

57

بر می کار نیهمواره آنان را بد زی. مغان و موبدان نپرداختندیم آن هاپیگرد آزار و

رفتار کردند. اما هر یبا آنان با لطف و نرم زیو خسروپرو یکم زدگردیمانند رخی. بانگیختند

کی دزدگری. در دوره کردیو کار را سخت م شدیافزوده م ان،یو توقع ترساگستاخی روز

،بود سایکلهمسایگی را که در یی آتشکده وزستان،خ ریاردش در شهر هرمزد ،یشیکش بار

. بار گشتیتا چه حد سبب خشم موبدان و بزرگان م یگستاخ نیکه ا داستیمنهدم کرد. پ

جا را رفت و آتش را خاموش کرد. آن یی در آتشکده ،یینام ترسا ینرس یدر ر گرید

را از مهر و زدگردیکه دبو یاسباب زیکار ن نی. استادیا نیایشو به نمود انینمازخانه ترسا

رانیترسا در آن روزگار در ا نیی. آکردیم مانیپش ،دیورزیم انیکه نسبت به ترسا یی علاقه

لایه های میان آن در عیموبدان، مانع از انتشار سر یهایریسختگ اداشته است. حت یانتشار

مختلف مردم نبوده است.

:بودا نییآ

و نیچ ،. در بلخ و سغد و بلاد مجارافتییبودا هر روز گسترش م نییآ زین خاور یسو از

. در بودندبودا مینشر و بسط تعالدست اندر کار ییوداجهانگردان بهند، همواره زاهدان و

رخیعنوان بوذاسف و بلوهر در ب زیراز بودا یزیسرگذشت عبرت انگ انیآخر دوره ساسان

از یکی ایبودا د،یآیم که از ماخذ بر انتشار داشت. گذشته از آن، چنان رانیز بلاد اا

داشته است. یارسپبه زین یشاگردان او کتاب

:یساسان اتیادب

که از انهیم یمانده، تنها به زبان پارس یبرجا انیکه از روزگار ساسان ییهاو نوشته هانگاشته

و یو زبان سغد کیزبان پهلوان ای یپارت ین هاا. به زبستین خوانده شده، یزبان پهلو ربازید

است.برجا مانده یآثار زین یخارتُو زبان یو زبان ختن یزبان خوارزم

و گاهشمار شاهنشاهان نامهشجره

یفهرست شاهنشاهان ساسان یلادیم ۲۲۴–۲۴۱ بابکان ریردشا

۲۴۱–۲۷۲ کمیشاپور

58

۲۷۳–۲۷۳ کمیهرمز

۲۷۳–۲۷۶ کمبهرام ی

۲۹۳–۳۰۲ نرسه

۲۷۶–۲۹۳ بهرام دوم

۳۰۲–۳۱۰ هرمز دوم

۲۹۳ بهرام سوم

۳۰۹ آذر نرسه

۳۱۰–۳۷۹ شاپور دوم

۳۷۹–۳۸۳ دوم راردشی

۳۸۳–۳۸۸ شاپور سوم

۳۸۸–۳۹۹ بهرام چهارم

۳۹۹–۴۲۱ کمی زدگردی

۴۲۱–۴۳۹ بهرام گور

۴۳۹–۴۵۷ دوم زدگردی

۴۵۷–۴۵۹ هرمز سوم

۴۵۹–۴۸۴ کمی روزپی

۴۸۴–۴۸۸ بلاش

۴۹۷–۴۹۹ جاماسپ

دوم بار ۴۹۹–۵۳۱ نخست بار ۴۸۸–۴۹۷ کمقباد ی

۵۳۱–۵۷۹ روانیخسرو انوش

۵۷۹–۵۹۰ هرمز چهارم

قباد

دوم بار ۵۹۱–۶۲۸ نخست بار ۵۹۰ زیخسرو پرو

۶۳۰ سوم خسرو

شاهزاده اریشهر

۶۲۸ قباد دوم

۶۳۰ ریجوانش

59

۶۳۰–۶۳۱ پوراندخت

۶۳۱ دخت آزرمی

۶۳۱–۶۳۲ فرخزاد خسرو

دهشاهزا زدانداری

۶۳۲–۶۵۱ سوم زدگردی

۶۲۸–۶۳۰ سوم راردشی

۶۵۱–۶۷۷ سوم روزیپ دختر

۶۷۷-نامشخص سوم( زدگردی)نوه ینرس مهران جشنسده

۶۳۰ دوم روزیپ

:منابع

ییایتورج در ،یساسان یشاهنشاه

رانای ده هزار ساله خیتار

ینشر شاهنامه پژوه ؛یفردوس شاهنامه

رانیدانشگاه آزاد ا . تهران:انیساسان خیارعباس. ت اب،یزر

۱۳۵۵ ران،ی. تهران. انتشارات دانشگاه آزاد ایساسان اتیاحمد. ادب ،یعیسم

تهران، انتشارات ،یتنب و بوموس ریبر جزا رانیا یخیتار تیحاکم ،یعل دیشناس، س حق

.۱۳۸۹سنا،

.۱۳۷۹وران،فن آ جهان، همدان، نشر یبا معمار یی.آشنامیمحمد ابراه ،یزارع

.۱۳۶۵ترجمه کرامت ا... افسر، تهران، فرهنگسرا ، ران،یا یپوپ، معمار آرتوابهام

.۱۳۶۵تهران، فرهنگسرا، ران،یا یمعمار یهاوهی. شایرنیپ

ترجمه بهنام محمدپناه، چاپ دوم. تهران: ،یکاوه، سواره نظام زبده ارتش ساسان فرخ،

۹۷۸-۶۰۰-۵۰۳۳-۲۷-۴. شابک: ۱۳۸۹انتشارات سبزان،

. ۱۳۸۹سکوت، تهران: انتشارات سخن، سدهدو کوب،نیزر

60

سکه طلا کی یبر رو یپادشاه ساسان نیسوم کمهرمز ی نگاره

ساسانیان در شاهنامه:

گشت از جهان دیچو نوم سکندر

مهان انیم ییرا فگندیب

ادیکس از روم ردیتا نگ بدان

بماند مران کشور آباد و شاد

اریشهر نیود بر زمدانا ب چو

آورد دانش شاه بار نیچن

دارا به رزم اندرون کشته شد چو

همه دوده را روز برگشته شد

شادکام یکیبد مر او را پسر

و ساسان به نام یخردمند و جنگ

61

دیرا بران گونه چون کشته د پدر

دیگشته د انیرانیسر بخت ا

یاو ختیلشکر روم بگر نآ از

یاو ختیاویبه دام بلا در ن

بمرد یهندوستان در به زار به

ماند خرد یکودک یکیز ساسان

نشان تا چهارم پسرهم نیبد

پدر ینام ساسانش کرد یهم

و گر ساربان یبدند شبانان

همه ساله با رنج و کار گران

دیبابک رس یکهتر پسر سو چو

دیبه دشت اندرون سر شبان را بد

به کار دیگفت مزدورت آ بدو

به بد روزگار گذارد دریکه ا

بدبخت را سرشبان بپذرفت

داشت با رنج روز و شبان یهم

شد کارگر مرد و آمد پسند چو

شبان سرشبان گشت بر گوسفند

بود مرد یهم یروزگار نآدر

پر از غم دل و تن پر از رنج و درد

؟ ابیخفته بد بابک رود یشب

روشن روانش به خاب دیچنان د

برنشست انیژ لیساسان به پ که

گرفته به دست یهند غیت یکی

که آمد بر او فراز کس نآهر

کرد و بردش نماز نیبرو آفر

یاراستیب یرا به خوب نیزم

62

یراستیاز غم بپ رهیدل ت

اندر چو بابک بخفتشب گرید به

جفت شهیبود با مغزش اند یهم

پرستدر خواب کاتش دید چنان

فروزان به دست یببرد سه آتش

اد و مهرآذر گشسپ و چو خر چو

فروزان به کردار گردان سپهر

یساسان فروزان بد شیپ همه

یعود سوزان بد یبه هر آتش

شد داریبابک از خواب ب سر

شد ماریروان و دلش پر ز ت

که در خواب دانا بدند کس نآهر

بر توانا بدند یبه هر دانش

بابک شدند انجمن وانیا به

زن یبزرگان فرزانه و را

د از نهفتبابک سخن برگشا چو

بگفت شانیبد کسریهمه خواب

یشد زان سخن رهنما شهیپراند

یسرانهاده برو گوش پاسخ

سرافراز شاه یگفت ا سرانجام

نگاه دیکرد با نیا لیبه تأو

سان به خواب نیز ندمیان را که یکس

برآرد سر از آفتاب یبه شاه

خواب زو بگذرد نیا دونکیا ور

پسر باشدش کز جهان بر خورد

سخن گشت شاد نیا دیبابک شن چو

داد هیهد کیبه کیشان براندازه

63

تا سرشبان از رمه بفرمود

به روز دمه دیبر بابک آ

میاو با گل شیشبان پ امدیب

میدل بدو ن نهیپر از برف پشم

یجا گانهیبابک ز ب بپردخت

یبدر شد پرستنده و رهنما

و بنواختش دیساسان بپرس ز

تشبنشاخ کینزد شیبر خو

از گوهر و از نژاد دشیبپرس

و پاسخ نداد دیشبان زو بترس

اریشهر یپس بدو گفت کا نآاز

نهاریز یشبان را به جان گر ده

ز گوهر همه هرچ هست دیبگو

به دست مانیبه پ یریچو دستم بگ

در جهان یبد یبا من نساز که

نه بر آشکار و نه اندر نهان

بابک زبان برگشاد دیبشن چو

ادیدهش کرد یکین زدانیز

گزند یزیبر تو نسازم به چ که

دل و ارجمندبدارمت شادان

گفت زان پس جوان نیبابک چن به

پهلوان یکه من پور ساسانم ا

ریجهاندار شاه اردش رهینب

ریادگی یهم یکه بهمنش خواند

اریاسفند لیپور سرافراز

ادگاریدر جهان لیز گشتاسپ

آب ختیبابک فرو ر دیبشن چو

64

خواب دین چشم روشن که او دآاز

یپهلو یپس جامه اوردیب

یباره با آلت خسرو یکی

گفت بابک به گرمابه شو بدو

باش تا خلعت آرند نو یهم

او را بساخت هیکاخ پرما یکی

ن سرشبانان سرش برافراختآز

کرد یاو را بران کاخ بر جا چو

کرد یغلام و پرستنده بر پا

داد شیسرفراز یهر آلت به

داد شیازینبی م از خواسته ه

را شیداد پس دختر خو بدو

را شیو افسر خو دهیپسند

چهرنه ماه بگذشت بر ماه چو

کودک آمد چو تابنده مهر یکی

رینامدار اردش یماننده به

ریو فرخ و دلپذ ندهیفزا

پدر کرد نام رشیاردش همان

او شادکام داریشد به د این

به بربر به ناز دشیپرور یهم

دراز یروزگار نیرآمد برب

ریزویاو را کنون مردم ت مر

ریخواندش بابکان اردش یهم

هنر هرچ بود اموختندشیب

بر گوهرش بر فزود زیهنر ن

و فرهنگ و چهر داریشد به د چنان

زو فروزد سپهر یهم یکه گفت

65

اردوان یآمد سو یآگاه پس

ز فرهنگ وز دانش آن جوان

هنگام رزم انستیژ ریش که

روز بزم یماند هم دیهبه نا

نامه بنوشت پس اردوان یکی

بابک نامور پهلوان یسو

یمرد بادانش و رهنما یا که

یرازهیو با نام و پاک یسخنگو

ریکه فرزند تو اردش دمیشن

ریادگیو ندهیگو ستیسوار

اندر زمانهم ینامه بخوان چو

ما شادمان کیفرستش به نزد

کنم ازشینبی هاستهیبا ز

سرفرازش کنم لانی انیم

فرزند ما کیباشد به نزد چو

ما وندیپ ستیکو ن میینگو

شاه بابک بخواند یآن نامه چو

خون مژگان به رخ برفشاند یبس

ریاو شد دب شیتا پ بفرمود

ریجوان اردش دهیهمان نورس

اردوان نامه نیگفت کا بدو

کن به روشن روانبخوان و نگه

شاه کینامه نزد یکی نکیا من

کخواهین یکیفرستم سمینو

را دهیدل و د نکیکه ا میبگو

را دهیدلاور جوان پسند

پند زیو دادمش ن فرستادم

66

بدان بارگاه بلند دیچو آ

آن کن که از رسم شاهان سزد تو

برو بر وزد یکه باد دینبا

گنج بگشاد بابک چو باد در

کرد شاد ییجوان را ز هرگونه

غیستام و ز گوپال و ت نیزر ز

غیدر امدین زشیز فرزند چ

یو اسپ و ره بایو د نارید ز

یو زربفت شاهنشه ینیز چ

جوان شیو بنهاد پ اوردیب

اردوان جوان شد پرستنده

ریبا اردش زین هاهیهد یبس

ریو مشک و عب ناریو د بایز د

یپ کیکودک ن این شیپ ز

یبه درگاه شاه اردوان شد بر

بارگاه یکیآمد به نزد چو

د با شاه زان بارخواهبگفتن

خواند شیرا به مهر اردوان پ جوان

ها فراوان براند ز بابک سخن

تخت بنشاختش یکینزد به

ساختش گهیجا یکیبه برزن

یخوردن ییهرگونه فرستاد

یهم ز گستردن یدنیز پوش

جوان امدینامداران ب ابا

که فرموده بود اردوان ییبه جا

دینهاد از بر چرخ ش یکرس چو

دیسپ یروم ین گشت چون روجها

67

ریخواند اردش شیپ ییپرستنده

ریکه بد ناگز ییهاهیهمان هد

شاه اردوان کینزد فرستاد

بابک پهلوان فرستاده

اردوان و پسند آمدش دیبد

جوانمرد را سودمند آمدش

داشتش یخسرو هم پسروار

نگذاشتش ماریبه ت یزمان

رگاهیخوردن و خوان و نخچ یم به

سال و ماه یخودش داشت شیبه پ

شیداشتش همچو فرزند خو یهم

شیخو وندیندادش ز پ ییجدا

رگاهیبه نخچ یبد که روز چنان

پراگنده شد لشکر و پور شاه

ریراند با اردوان اردش یهم

ریجوانمرد را شاه بد دلپذ

بود شاه اردوان را چهار پسر

اریشهر یکیچون یکین هر آاز

گور آمد از دور دیهامون پد به

ن لشکر گشن برخاست شورآ از

ختندیبرانگ انیبادپا همه

ختندیبرآم یگرد با خو یهم

ریاندرون اردش شیتاخت پ یهم

ریشد در کمان راند ت کیچو نزد

گور نر یکیبر سرون بزد

و پر کانیگذر کرد بر گور پ

هم اندر زمان اردوان امدیب

68

آن گشاد و بر آن جوان دیبد

گنده گفتگور اف یکیآن دیبد

کس هنر باد جفت که با دست آن

ریداد پاسخ به شاه اردش نیچن

ریگور را من فگندم به ت نیکه ا

امرا من افگنده نیگفت ک پسر

امندهیجو زیهمان جفت را ن

ریداد پاسخ بدو اردش نیچن

ریفراخست و هم گور و ت یکه دشت

هم نشان نیافگن بر گرید یکی

ندروغ از گناهست بر سرکشا

از خشم شد زان جوان اردوان پر

بانگ برزد به مرد جوان یکی

گناه منست نیگفت شاه ا بدو

و راه منست نییکه پروردن آ

رگاهیخود به بزم و به نخچ ترا

با سپاه یهم دیچرا برد با

یتا ز فرزند من بگذر بدان

یو کنداور ینیگز یبلند

بیناسپان ما را ب یتاز برو

نیگز ییبر سرا گهیهم آن جا

آخر اسپ سالار باش نآبر

باش اری یبه هر کار با هر کس

ریپر از آب چشم اردش امدیب

ریبر آخر اسپ شد ناگز

این شینامه بنوشت پ یکی

ایمیپر از غم دل و سر پر از ک

69

آمد از اردوان شیما را چه پ که

که درد تنش باد و رنج روان

کرد آن کجا رفته بود ادی همه

چه آشفته بودکجا اردوان از

دیبابک رس کیآن نامه نزد چو

دیبر کس پد زینکرد آن سخن ن

گشت زان کار پر درد و رنج دلش

ز گنج یچند نارید اوردیب

او ده هزار کینزد فرستاد

برافگند گرد و سوار یونیه

ریاو شد دب شیتا پ بفرمود

ریاردش ینامه فرمود ز یکی

جوان دهیکم خرد نورس نیا که

با اردوان ریبه نخچ یچو رفت

یفرزند او شیپ یتاخت چرا

یاو وندیتو نه پ یاپرستنده

یار بد یبه تو دشمن ینکرد

یتو به نابخرد یاکه خود کرده

یاو بجو یکام و خشنود کنون

یرو چیمگردان ز فرمان او ه

فرستادمت یلخت نارید ز

به نامه درون پندها دادمت

کاره ب یبرد هیما نیکه ا نگهآهر

گر خواه تا بگذرد روزگارد

ریپ دهیجهاند ونیه تگاور

ریدوان تا بر اردش امدیب

آن نامه برخواند خرسند گشت چو

70

و اروند گشت رنگین یدلش سو

یهرگونه گستردن بگسترد

یو از خوردن ها یدنیز پوش

دیگز ییاسپان سرا کینزد به

دیگز یینه اندر خور کار جا

یکار او یو روز خوردن بد شب

یاو اریو جام و رامشگران یم

کاخ بود اردوان را بلند یکی

ارجمند ییبه کاخ اندرون بنده

یگلنار بد نام آن ماهرو که

یپر از گوهر و رنگ و بو ینگار

اردوان همچو دستور بود بر

گنجور بود زین خواسته نآبر

یاز جان بد تریگرام بر برو

یاو شاد و خندان بد داریبه د

برآمد به بام یبد که روز چنان

شادکام یدلش گشت زان خرم

ریکرد خندان لب اردش نگه

ریگیجوان در دل ماه شد جا

شد کیبود تا روز تار یهم

شد کیهمانا به شب روز نزد

ن کنگره بر ببستآبر یکمند

گره زد برو چند و ببسود دست

از باره آمد فرود یگستاخ به

دهش را درود یکیداد ن یهم

ریاردش خرامان بر امدیب

ریمشک و عب یپر از گوهر و بو

71

سرش برگرفت باید نیبال ز

شد تنگ در بر گرفت داریچو ب

یروکرد برنا بران خوب نگه

یو آن رنگ و بو یو آن رو یبدان مو

یماه گفت از کجا خاست بدان

یاراستیکه پرغم دلم را ب

امداد پاسخ که من بنده نیچن

امتو زنده داریبه د یتیز گ

گنجور شاه اردوان رامدلا

که از من بود شاد و روشنروان

امترا بنده یریگر پذ کنون

امدل و جان به مهر تو آگنده

تو کیبه نزد یچو خواه میایب

تو کیدرفشان کنم روز تار

روزگار نیبرآمد بر یلخت چو

شکست اندر آمد به آموزگار

بابک بمرد داریب دهیجهاند

را سپرد یگریکهن د یسرا

اردوان یآمد سو یآگاه چو

گشتش روان رهیپر از غم شد و ت

پارس ادی یهر مهتر گرفتند

سپهبد به مهتر پسر داد پارس

برند رونیتا کوس ب بفرمود

ز درگاه لشکر به هامون برند

ریشد بر دل اردش رهیت جهان

ریروشندل و دستگ رین پآاز

از لشکر اردوان برگرفت دل

72

گرفت گرید یرا ین آگهآوز

زیاز درد او بد دلش پرست که

زیجست راه گر یبه هر سو هم

پس چنان بد که شاه اردوان نآاز

وانر ز اخترشناسان روشن

شیبه درگاه خو یچند اوردیب

شیبازجست اختر و راه خو یهم

تا گردش روزگار زین همان

ن پس کرا باشد آموزگارآاز

نزد گلنار شاه فرستادشان

گاهبدان تا کنند اختران را ن

روز اندر آن کار شد روزگار سه

ارینگه کرده شد طالع شهر

آوازشان دیگنجور بشن چو

سخن گفتن از طالع و رازشان

روز تا شب گذشته سه پاس میس

بپردخت ز اخترشناس زکیکن

از آرزو دل لبان پر ز باد پر

ادیبه شانیداشت گفتار ا یهم

روانبشد مرد روشن چهارم

اردوان آن راز با دیکه بگشا

برکنار ها جیبا ز برفتند

اریبر شهر زکیز کاخ کن

راز سپهر بلند بگفتند

همان حکم او بر چه و چون و چند

پس کنون تانه بس روزگار نیکز

دل نامدار چدیبپ یزیز چ

73

یکهتر یاز مهتر زدیبگر که

یو کنداور یسپهبد نژاد

بلند یاریپس شود شهر نآ وز

دو سودمن اخترکیجهاندار و ن

کبختینامور مهتر ن دل

گشت سخت یغم شانیز گفتار ا

ریکشور به کردار ق یشد رو چو

ریبر اردش امدیب زکیکن

برآشفت مرد جوان ایدر چو

از اردوان یبیروز نشک کیکه

روانبگفت آنچ روشن زکیکن

گفت با نامدار اردوان یهم

دیچون ز گلنار زان سان شن سخن

دیبرگز یو خامش ییبایشک

ریرد برنا شد از ماه تم دل

زیجست راه گر ین پس همآ از

شوم رانیگفت گر من به ا بدو

شوم رانیشهر دل یسو یز ر

به رام ییکه آ یبا من سگال تو

شاه کیبه نزد یبباش دریگر ا

یتوانگر شو ییبا من آ اگر

یهمان بر سر کشور افسر شو

امداد پاسخ که من بنده نیچن

امزنده نباشم جدا از تو تا

گفت با لب پر از باد سرد یهم

آب زرد دگانیاز د ختیفرو ر

ریاردش یورگفت با ماه نیچن

74

ریشدن ناگز دیکه فردا ببا

شیخو وانیبه ا امدیب زکیکن

شیبه کف برنهاده تن و جان خو

زرد دیز خورش یتیگ یشد رو چو

به خم اندر آمد شب لاژورد

ها باز کرد در گنج زکیکن

جستن آغاز کرد یرز هر گوه

وز گوهر شاهوار اقوتی ز

چندانک بودش به کار ناریز د

که بودش نشست ییبه جا امدیب

بدان خانه بنهاد گوهر ز دست

بود تا شب برآمد ز کوه یهم

گروهیشد ب یبخفت اردوان جا

ریبه کردار ت امدیب وانیا از

ریگوهر بر اردش اوردیب

به دست یجام دیرا د یجهانجو

گهبان اسپان همه خفته مستن

ریمستشان کرده بود اردش کجا

ریناگز یخواست رفتن هم یکه و

نیکرده گز هیاسپ گرانما دو

نیز ریبر آخر چنان بود در ز

دیگلنار د یچون رو یجهانجو

دید ناریهمان گوهر و سرخ د

بنهاد جام شیزمان پ اندرهم

اسپان لگام یبزد بر سر تاز

د بر نشستخفتان و خو دیبپوش

زهر آب داده به دست غیت یکی

75

یخ بر دگر بارگرماه همان

یکبارگینشستند و رفتند

یپارس بنهاد رو یسو وانیا از

یجورفت شادان دل و راه یهم

اردوان یروماهیبد که ب چنان

روانشب و روز روشن ینبود

الیدوش و ینبرداشت باید ز

به فال یدیمگر چهر گلنار د

هنگام برخاستنآمدش چو

سر گاهش آراستن بایبه د

یاو نیبه بال امدین زکیکن

یاو نیشد از ک چانیبرآشفت و پ

یبه پا ستادهیسپاه ا بدربر

یتخت و تاج و سرا اراستهیب

درگاه برخاست سالار بار ز

اریبر نامور شهر امدیب

گفت گردنکشان بر درند بدو

کس کجا مهتر کشورند هر آن

گفت شاه نینرا چ پرستندگان

نگاه نییکه گلنار چون راه و آ

من نیبه بال دیاین ندارد

من نید استاند نیکه داند بد

ریهمانگاه مهتر دب امدیب

ریدوش اردش گاهیکه رفتست ب

اهیآخر ببردست خنگ و س وز

نامبردار شاه یکه بد باره

ریشد شاه را دلپذ انگاههم

76

ریکه گنجور او رفت با اردش

یبرآمد ز جا ینگمرد ج دل

یبرآشفت و زود اندر آمد به پا

فراوان ببرد یجنگ سواران

باره آتش سپرد یهم یتو گفت

یجا دینامور د یکی بررهه ب

یاندرو مردم و چارپا یبس

هور ریکه شبگ شانیز دیبپرس

شما بانگ نعل ستور یدیشن

که اندر گذشت شانیگفت ز یکی

دو تن بر دو باره درآمد به دشت

به راه انیبرگذشتند پو یهم

اهیس گریخنگ و د یباره یکی

غرم پاک یکیدم سواران به

بر پراگند خاک یهم یچو اسپ

دستور گفت آن زمان اردوان به

چرا شد دوان یغرم بار نیکه ا

داد پاسخ که آن فر اوست نیچن

پر اوست یاخترکیو ن یبه شاه

او را متاز ابدیغرم در نیا گر

ر گردد بمابر درازکا نیکه ا

اردوان گهیآمد آن جا فرود

بخورد و برآسود و آمد دوان

ریتاختند از پس اردش یهم

ریاندرون اردوان و وز شیبه پ

چو باد دمان زکیبا کن جوان

زمان کینپردخت از تاختن

77

باشد سپهر بلند اری کرا

گزند دیایبروبر ز دشمن ن

ریتاختن رنجه شد اردش نآاز

ریآبگ یکی یلنداز ب دیبد

به گلنار گفت انیپو جوانمرد

جفت میکه اکنون که با رنج گشت

چشمه آمد فرود نیبد دیببا

و پود تاریکه شد باره و مرد ب

میخور یزیبر آب و چ میبباش

میبگذر ین پس بر آسودگآاز

آب کینزد دندیهر دو رس چو

دو رخساره چون آفتاب یبه زرد

ریفرود اردش دیخواست کا یهم

ریبر آبگ دیدو مرد جوان د

به آواز گفتند زود جوانان

بسود دیببا بتیعنان و رک

ز کام و دم اژدها یرست که

بها اردیکنون آب خوردن ن

به خوردن فرود ییکه آ دینبا

درود دیرا داد با شیتن خو

ریاردش دیآن شن یاز پندگو چو

ریادگیسخن نیبه گلنار گفت ا

شد عنانگران شد سبک بشیرک

به گردن برآورد رخشان سنان

چو باد دمان اردوان اندرپس

روانرهیتاخت با رنج و ت یهم

ز روز یمیکه بگذشت ن بدانگه

78

فروز یتیگ مودیفلک را بپ

یبا رنگ و بو دیشارستان د یکی

یاو کیمردم آمد به نزد یبس

گفت با موبدان نامدار نیچن

برگذشت آن دلاور سوار یکه ک

یداد پاسخ بدو رهنما نیچن

یراو پاک اخترکیشاه ن یکه ا

برگشت زرد دیکه خورش بدانگه

بگسترد شب چادر لاژورد

دو تن انیشهر بگذشت پو نیبد

گشته دهن آبیپر از گرد وب

سوار کیغرم بود از پس یکی

نگار وانیبه ا دمیکه چون او ند

یگفت با اردوان کدخدا نیچن

یبه جا یمگر بازگرد دریکز ا

یو ساز جنگ آور یساز سپه

یکه اکنون دگرگونه شد داور

بختش پس پشت او برنشست که

تاختن باد ماند به دست نیاز

نزد پسر سینامه بنو یکی

سخن در به در نیا یبه نامه بگو

ریاز اردش ابدیمگر ینشان

ریکه او دو شد از غرم ش دینبا

سخن نیزو اردوان ا دیبشن چو

نست کواز او شد کهنبدا

شارستان اندر آمد فرود بدان

دهش را درود یکیداد ن یهم

79

شب روز شد بامداد پگاه چو

بفرمود تا بازگردد سپاه

یدو رخساره همرنگ ن امدیب

یگشت اندر آمد بر رهیچو شب ت

نامه بنوشت نزد پسر یکی

به باغ اندر آورد بر یکه کژ

ریما اردش نیشد ز بال چنان

ریت چیزان سان نجست از کمان اک

نهان شیپارس آمد بجو یسو

در جهان یسخن با کس نیا یمگو

ریاردش دیرس ایسو به در نیوز

ریدستگ یگفت کا نیچن زدانیبه

از بدکنش منیمرا ا یکرد تو

تنش یکین دینبکه هرگز م

خواند شیو ملاح را پ برآسود

ز کار گذشته فراوان براند

ریزانه ملاح پکرد فر نگه

ریبه بالا و چهر و بر اردش

نژاد یجز ک ستیکو ن بدانست

ز فر و ز اورنگ او گشت شاد

هم اندر شتاب ایبه در امدیب

ه هر سو برافگند زورق به آبب

رینامدار اردش یآگاه ز

ریسپاه انجمن شد بران آبگ

در صطخر یکه بد بابک کس نآهر

شاه کردند فخر یبه آگاه

رک از تخم دارا بدنده دگر

80

نامدارا بدند یبه هر کشور

ریآمد ز شاه اردش یآگاه چو

ریجوان شد دل مرد پ یز شاد

و کوه ایرفت مردم ز در یهم

برنا گروها گروه کیبه نزد

زنیرا ییهر شهر فرزانه ز

گشت انجمن یبه نزد جهانجو

جوان ریبرگشاد اردش زبان

نامداران روشنروان یا که

نامدار انجمن نیز ستین یکس

زنیفرزانه و مردم را ز

کاسکندر بدگمان دینشن که

در جهان یگیکرد از فروما چه

بکشت کیکایما را اکانین

به مشت یتیآورد گ یدادیب به

اریمن باشم از تخم اسفند چو

اریمرز اندرون اردوان شهر به

داد میرا نخوان نیگرد مر ا سزد

ادی میریکس نگ استاند نیوز

ارمندی نیبا من بد دیباش چو

به کس نام و تخت بلند نمانم

دیرا چه پاسخ ده نیو ا دییگو چه

دیپاسخ به آواز فرخ نه که

که بود اندر آن انجمن کس نآهر

زنیزن مرد و از را ریشمش ز

خاست یبر پا دیآواز بشن چو

81

راز دل بازگفتند راست همه

نژادبابک میهرکس که هست که

شاد میهر تو گشتو چ دارید به

انیساسان میکه هست گرید و

انیرا کمر بر م نیک میببند

تست شیو جان ما سربسر پ تن

تست شیبه کم ب یو شادمان غم

یبرتر یدو گوهر از هرکس به

یو کنداور یبر تو شاه سزد

میفرمان تو کوه هامون کن به

میهمه خون کن ایآب در غیت به

ریاردش دیپاسخ بدان گونه د چو

ریو ت دیبرتر آمد ز ناه رشس

دیگستر نیمهتران آفر بران

دیگستر نیک شهیدل در ز اند به

شارستان یکی ایدر کینزد به

و شد شارستان کارستان افگندیپ

ریگفت با اردش یموبد یکی

ریو دلپذ اخترکیشاه ن یا که

ینو کن یهم یاریشهر سر

یکن خویکه ب دیپارس با بر

اردوانرزم با یپس کن نآ از

اختر جوانست و خسرو جوان که

به گنج فیاو از ملوک طوا که

آزار و رنج یدیو زو د فزونست

یگاه او را ز جا یبرداشت چو

یسپس با تو پا نیز یکس ندارد

82

ریگردن فراز اردش دیبشن چو

ریو دلپذ ستهیبا یها سخن

کوه آفتاب غیبرزد سر از ت چو

آب شیصطخر آمد از پ یسو به

ر بهمن اردوانشد ب خبر

روانرهیگشت پردرد و ت دلش

درنگ یبر تخت شاه چیا نکرد

«. با ساز جنگ اوردیب یسپاه

سپهدار ایرانرمین به برادرش: -دردنامه تاریخی و ماندگار رستم فرخزاد

برادر به درد ینامه سو یکی

کرد ادیها همه و سخن نبشت

کرد بر کردگار نینخست آفر

د روزگارو ب کین دیکزو د

دگر گفت کز گردش آسمان

پژوهنده مردم شود بد گمان

گنهکار تر در زمانه منم

گرفتار آهرمنم رایاز ا

ستیته یخانه از پادشاه نیکه ا

ستیو فره یروزینه هنگام ف

بنگرد آفتاب یز چارم هم

شتاب دیجنگ ما را بد آ نیکز

ز بهرام و زهره است ما را گزند

ن ز چرخ بلندگذشت دینشا

برابر شدست وانیو ک ریهمان ت

شدست کریعطارد به برج دو پ

شیبزرگ است پ یاست و کار نیچن

83

شیگردد دل از جان خو ریس یهم

یهم نمیها ب یهمه بودن

یهم نمیبرگز یوز او خامش

شدم انیزار و گر انیرانیبر ا

شدم انیبر زین انیز ساسان

و دادآن سر تاج و آن تخت غیدر

و فر و نژاد یآن بزرگ غیدر

انیاز تاز دیپس شکست آ نیکه از ا

ستاره نگردد مگر بر زبان

سال چهار صد بگذرد نیبر

نسپرد یکس یتیتخم گ نیکز

فرستاده آمد بمن شانیاز ا

سخن رفت هرگونه بر انجمن

تا لب رودبار یکه از قادس

اریبا شهر میرا ببخش نیزم

راه ندیبر کشا یکیسو و از آن

کجا هست بازارگاه یبه شهر

زیچ میو فروش میبدان تا خر

زین میبجوئ یاز آن پس فزون

ما ساو و باژ گران میریپذ

کند آوران میهید مینجوئ

میفرمان بر زیشهنشاه را ن

میگر از ما بخواهد گروگان بر

ستیاست گفتار کردار ن نیچن

ستیجز از گردش کژ پرگار ن

بود هر زمان یجنگ زین نیبر

که کشته شود صد هژبر دمان

84

بزرگان که با من بجنگ اندراند

ننگرند یهم شانیبه گفتار ا

یو چون ارمن یطبر یرو یچو م

یمنیاهر شیجنگ اند با که ب

مهتران نیو ا یسور یچو کلبو

که گوپال دارند و گرز گران

که اند شانیسرفرازند که ا یهم

و مازندران بر چه اند رانیبه ا

و بد کیاگر مرز و راهست اگر ن

ستد دیبا ریگرز و شمشه ب

میکار آوره ب یو مرد میبکوش

میجهان تنگ و تار آور شانیبر ا

راز گردان سپهر ینداند کس

مهره که جز گونه گشتست بر ما ب

خرد را مران یچو نامه بخوان

بپرداز و بر ساز با مهتران

گرد کن خواسته هر چه هستهمه

نشست یها پرستنده و جام

(جانیتا آذرآبادگان )آذربا یهم

بزرگان و آزادگان یبه جا

ز اسپ یگله هر چه دار دونیهم

گنجور آذرگشسب یببر سو

سپاه رانیز زابلستان هم ز ا

زنهار خواه ندیکس که آ هر آن

مهر یارایبدار و بپوش و ب

گردان سپهرگرد نینگه کن بد

بیوز با نه میکز و شادمان

85

بینش یفراز و زمان یزمان

یسخن هر چه گفتم به مادر بگو

یرو زیهمانا مرا ن ندینب

پند اریدردوش ده از ما و بس

نژند یتیبده تا نباشد بگ

یآرد کس یور از من بد آگاه

یبس نیکار غمگ نیمباش اندر ا

جنسپ یچنان دان که اندر سرا

که نهد گنج با دست و رنج یکس

یگرا یپرست زدانیبه شهیهم

یسرا یسپنج نیبپرداز دل ز

که آمد به تنگ اندرون روزگار

اریسپس شهر نیمرا ز ندینه ب

تو با هرکه از دوده ما بود

اگر مرد برنا بود ریاگر پ

دیکن شیاین زدانی شیهمه پ

دیکن شیاو را ستا رهیشب ت

زین دیده باشو بخشن دیبکوش

زیچ دیز خوردن به فردا ممان

درم یبه سخت یکه من با سپاه

درم یبه رنج و غم و شور بخت

نیسرانجام از ا ابمین ییرها

«نیزمرانیا نیخوشا باد نوش»

اریبود تنگ بر شهر یتیچو گ

مدار یتو گنج و تن و جان گرام

تخمه نامدار ارجمند نیکز

بلند ارینماند جز شهر

86

کاره ب یسست چیبکوشش مکن ه

پروردگار ستیجز او ن یتیبه گ

او است و بس ادگاری انیز ساسان

تخمه کس نیاز ا ندیپس نب نیکز

مهر و داد نیسر تاج و ا نیا غیدر

به باد یکه خواهد شدن تخم شاه

باش و جهاندار باش روزیتو پ

باش ماریز بهر تن شه بت

یاو شیپتو شو دیگر او را بد آ

یبسپار پرخاشجو ریبه شمش

چو با تخت منبر برابر شود

همه نام بوبکر و عمر شود

دراز یها رنج نیتبه گردد ا

شود ناسزا شاه گردنفراز

نه شهر ینیب میهینه تخت و نه د

راست بهر انیز اختر همه تاز

روز درازه ب دیچو روز اندر آ

فراز شیدرازاست پ بینش

سپاه یگروه شانیا بپوشند از

نهند از بر سر کلاه بایز د

کفش نهینه تخت و نه تاج و نه زر

نه گوهر و نه افسر و نه بر سر درفش

بر خورد یگرید یکیبرنجد

ننگرد یبداد و ببخشش کس

چشم رخشان کند یکی دیشب آ

را خروشان کند ینهفته کس

ستیگریستاننده روز و شب د

87

بر سرست و کله انیکمر بر م

یبگردند و از راست مانیز پ

یو کاست یشود کژ یگرام

یشود مردم جنگجو ادهیپ

یکه لاف آرد و گفتگو یسوار

هنر یشود ب یکشاورز جنگ

ببر دینژاد و گهر کمتر آ

از آن و آن نیا یهم دیربا

نیندانند باز آفر نیز نفر نیاز ا

نهان بهتر از آشکار شود

گ خارا شوددل شاه شان سن

گردد پسر بر پدر شیبد اند

بر پسر چاره گر نیپدر همچن

اریهنر شهر یشود بنده ب

کاره ب دیاین ینژاد و بزرگ

را نماند وفا یکس یتیبگ

ها شود پر جفا روان و زبان

انیو از ترک و ز تاز رانیز ا

انیاندر م دیآ دیپد ینژاد

بود ینه دهقان و نه ترک و نه تاز

بود یها به کردار باز خنس

دامن نهند ریها ز همه گنج

و کوشش به دشمن دهند رندیبم

بود دانشومند و زاهد بنام

بدام دیتا که آ نیبکوشد از ا

چنان فاش گردد غم و رنج و شور

به هنگام بهرام گور یکه شاد

88

نه جشن و نه رامش و نه کوشش نه کام

همه چاره و تنبل و ساز دام

آورد میس نیر با پسر کپد

آورد میخورش کشک و پوشش کل

شیسود خو یکسان از پ انیز

شیاندر آرند پ نیو د ندیبجو

دینباشد بهار از زمستان پد

دیهنگام رامش نب ارندین

داستان بگذرد نیاز ا اریچو بس

آزادگان ننگرد یسو یکس

خواسته یخون از پ زندیبر

شود روزگار مهان کاسته

زرد یدل من پر از خون شد و رو

ها شده لاژورد دهان خشک و لب

انیکه تا من شدم پهلوان از م

انیشد بخت ساسان رهیت نیچن

وفا گشت گردان سپهر یب نیچن

مهر دیدژم گشت و از ما ببر

آهنگذار کانیو پ ریمرا ت

کاره ب دیایبر برهنه ن یهم

ریو ش لیکز گردن پ غیهمان ت

ریزخم اندر آورد سه ب ینگشت

انیپوست بر تاز ینبرد هم

انیآمدم بر ز انیز دانش ز

یستیخرد ن نیا یمرا کاشک

یستیو بد ن کین شهیگر اند

با منند یبزرگان که در قادس

89

دشمنند انیدرشتند و بر تاز

شود رونیب شیب نیگمانند ک

شود حونیرود ج نیز دشمن زم

ستیز راز سپهر کس آگاه ن

ستیرنج کوتاه ن نیندانند ک

چو برتخمه بگذرد روزگار

از رنج و از کارزار دیچو سود آ

برادر تن آباد باد یتو را ا

تو شاد باده ب رانیدل شاه ا

گورگاه من است یقادس نیکه ا

کفن جوشن و خون کلاه من است

است راز سپهر نیچن

بلند تو دل را بدرد برادر مبند

اه جهان بر مدارز ش دهیدود

در کارزار شیفدا کن تن خو

یمنیروز اهر نیا دیکه زود آ

یچو گردون گردان کند دشمن

چو نامه به مهر اندر آورد گفت

باد جفت نیرا آفر وندهیکه پ

نامه نزد برادر برد نیکه ا

هر چه اندر خورد نیجز دیبگو

:وقاص ینامه رستم فرخزاد به سعد ابن اب

دراز یها رنج نیدد اتبه گر

فراز شیدراز است پ یبینش

نه شهر ینیب میهینه تخت و نه د

راست بهر انیز اختر همه تاز

90

به روز دراز دیچو روز اندر آ

شود ناسزا شاه گردنفراز

اهیس یگروه شانیبپوشد از ا

نهند از بر سر کلاه بایز د

کفش نهینه تخت و نه تاج و نه زر

افسر نه بر سر درفشنه گوهر نه

است گریستاننده روزشان د

و کله بر سر است انیکمر بر م

یبگردند وز راست مانیز پ

یو کاست یشود کژ یگرام

یشود مردم جنگجو ادهیپ

یسوار آن که لاف آرد و گفت و گو

هنر یشود ب یکشاورز جنگ

به بر دینژاد و هنر کمتر آ

گردد پدر بر پسر شیبد اند

چاره گر نیر بر پدر همچنپس

اریهنر شهر یشود بنده ب

به کار دیاین ینژاد و بزرگ

را نماند وفا یکس یتیبه گ

ها شود پر جفا روان و زبان

انیوز ترک وز تاز رانیز ا

انیاندر م دیآ دیپد ینژاد

بود ینه ترک و نه تاز ،نه دهقان

بود یها به کردار باز سخن

امن نهندد ریها ز همه گنج

بکوشند و کوشش به دشمن دهند

91

نه جشن و نه رامش نه گوهر نه نام

به کوشش ز هر گونه سازند دام

شیسود خو یکسان از پ انیز

شیاندر آرند پ نیو د ندیبجو

خواسته یخون از پ زندیبر

شود روزگار بد آراسته

دینباشد بهار از زمستان پد

دیهنگام رامش نب ارندین

ندارند هوش یشیو ب یشیز پ

پوش نهیو پشم نیخورش نان کشک

داستان بگذرد نیاز اریچو بس

آزادگان ننگرد یسو یکس

زرد یهمه دل پر از خون شود رو

ها پر از باد سرد دهان خشک و لب

گشت گردانسپهر وفایب نیچن

مهر دیدژم گشت وز ما ببر

همان زشت شد خوب و شد خوب زشت

از بهشت دیزخ پدبشد راه دو

زبان پارسی میانه:

در باره این که زبان پارسی میانه پهلوی اشکانی چه وجوه اشتراک و چه وجوه افتراقی با

زبان پارسی میانه ساسانی داشته بود، هم دیدگاه های متفاوتی ابراز گردیده است. برای

و یساسان یپهلو متن کیارس پآباد در یحاج بهیکه متن کتمی پندارد هاگ »نمونه،

یگرفته است که زبان پهلو جهینت یو .(یو ساسان ی)اشکان یاست از دو لهجه پهلو یبیترک

است. یو قرض یدر آن وام یپارت و ایرانی یعنصر ها ،بوده ی( در اصل آرامی)ساسان یغرب

ان ( و زبییایآر ری)غ یآرام ین هاااز زب یریپذ ریارس؛ تأثپدر یاشکان یپهلو ی،قول وه ب

92

،انیساسان دنیآورد که با به قدرت رس انیبه م ییلهجه ،انیدر حوزه قدرت سلوک یونانی

یبه جا یبا گرفتن )ف( آرام ،دهیگفته شده است و اصل واژه هم مسخ گرد یساسان یپهلو

ین موافق به ضوابط زبان آرامآ شده و پسوند جمع )آت( در فتهگ اتی)پ( آثار آن فهلو

«است

متفاوت در باره نژاد و تبار ساسانیان:دیدگاه های

یاسمی دیرش

کُردنژاد بوده اند انیبر این که ساسان یلیدلا

نگار مشهور در فصل سوم از یجغراف استرابون .اغلب احتمال کردنژاد بوده انده ب انیساسان

کرده و التیا نیاز ا یاز اراتستن وصف ،پارس است التیخود که مختص باحوال ا ۱۵کتاب

:دیگو

)که ها و مجوس های و هخامنش شخوارهایعبارتند از پات ،که ساکن پارسند یمختلف فیطوا

یها و مردها. قسمت یهستند( و کورت یو حافظ اصول اخلاق زکاریمتعصب و پره اریبس یقوم

مشغول زراعت هستند. هیو بق گذرانند یروزگار م یراهزنه ب فهیطا نیاز ا

مشغول زد و خورد رهیو غ یبازرنگ فهیخود از طا شاوندانیکار با خوبابکان در آغاز ریاردش

عیرا مط یفارس ریمجاور در فارس عشا اتیولا ریکرمان و ساه ب یاز دست انداز شیشد و پ

ها شده است. مصاف نیکرد در شاهنامه اشاره با شیخو

مر ببرد یز استخر ب یسپاه

کرد گبشد ساخته تا کند جن

اندر آمد به تنگ ریاه اردشش چو

مر بجنگ یشدش کرد ب رهیپذ

کار بد خوار و دشوار گشت یکی

93

گشت اریابا کرد کشور همه

یکرده بد پارس یلشگر یکی

یدو بس یکیفزونتر ز کردان

ختندیروز تا شب برآو یکی

ختندیسپاه جهاندار بگر

برد: خونیکردان شبه ب گریبار د ،پس از فرار ریاردش

شد کیبگذشت و تار میشب ن چو

شد کیجهاندار با کرد نزد

دیپر از خفته د شانیدشت از ا همه

دیدل لشگر آشفته د کیکای

کرد نیباله آمد سپهبد ب چو

تک را سپرد زیت ۀعنان بار

تاراج داده هاشان ب بوم همه

سپه را همه بدره و تاج داد

کرد ساکن پارس فیطوا از .بوده اند اریکردان در پارس بس که دیآ یداستان بر م نیا از

یکرده اند در فارسنامه ابن بلخ دیینسبت را تا نیاتاریخنویسان شبانکاره است و اکثر فهیطا

میار قدگروه ب» : اروپا چاپ ۱۴۶ص : آمده است« احوال شبانکاره و کرد فارس»در فصل

و یانشب شانیا شهیپ یبوده اند ک یقوم نشایا یک ینبود یشبانکاره را در پارس ذکر

را شانیفراخاست ا هیفضلو چون در فتور. لمیآخر روزگار ده ب و یبود یو مزدور یکنزمیه

و سلاح ور و اقطاع خوار یگشت تا همگان سپاه یم ادتیروزگار زه آمد و ب دیپد یشوکت

« است نیاند و نسب حال شبانکاره ا لیاص انیاسمعل شانیشدند از جمله ا

{ کردان پارس پنج رم بوده اند می}قد:روزگاره کردان پارس ب ذکر» :دیگو ۱۸۶در صفحه

:لیتفص نیرم صد هزار حومه بد کیهر

رم البازنجان. -انیرم الکار -رم اللوالجان -وانیرم الذ -هیلویج رم»

94

نام و درنیشبانکاره از اسباط اردش فهیطا مسطور است که: یئۀمجمع الانساب شبانکار در

ذکر رفت که شیپ ن. دگر آن که از ای…افتادن بر دو وجه است شانیبر ا یشبانکارگ

یکار حشمداره ب ،طرف فارس آمده شد و ب یو متوار ختیبگر یساسان چون از هما

«.مشغول گشت

در فارس بوده اند انیدوش به دوش هخامنش میکردان از زمان قد اسناد معلوم شد که نیابنابر

ساسان انتساب داشته است و بنابر مسطورات ه ب ،از شعب کرد است یکیکاره که و شبان

در یاست و مسعود یشبانکاره رم البازنجان بوده که همان بازرنگ ریاز عشا یکیفارسنامه

( نام میکه در سابق ذکر کرد )چنان شمارد یکرد را بر م فیطوا کهجا مروج الذهب آن

ریو الاشراف هم )که مذکور شد( هنگام شمردن عشا هیلتبنمادنجان را ذکر کرده است در ا

،که ذکر شد ها نیا جز»دیسخن گو انیبرد و در پا یبازنجان را نام م رهیکرد نخست عش

.«د.ساکن ان…کرد هم در فارس و کرمان و گرید ریعشا

موسوم انیبازرنگ فهیطا یاز روسا یکیبود که شهر استخر را یبابکان در زمان ریاردش ظهور

دارا بگرد( و در هی)ناح در گوپانان نیهمچن .به جوزهر )=جزهر =گوچهر( در دست داشت

از دودمان یساسان که مرد .وجود داشتند یکوچک از شاهان محل یدودمان ها گرید نقاط

نام رام بهشت ه ب یاز خاندان بازرنگ یزن ،( در شهر استخر بودتای)اناهید معبد ناه نجباء و موبد

مغتنم شمرده در انیبازرنگ فهیطاه وجود آمد و انتساب خود را به از او پاپک ب .گرفت

ینظام یمقام عاله نام را در دارابگرد ب ریاز پسران خود اردش یکیپارس قوت گرفت و

.دیارگبذ رسان

.تن از ملوک پارس را مغلوب کرد و مقام آنان را صاحب شد نیچند ۲۱۲بعد از سال ریادش

و مکان دیشور ،او بود شاوندیکه خو یبازرنگ )گوچهرشاه( احوال پاپک برجزهر نیمقارن ا

.پادشاهی نشست کهیار گوچهر را کشته خود بر .به تصرف آورد ،بود دیسفۀاو را که قلع

95

یطبر خیدر تار ،سن آورده و جزء محال دارابگرد شمرده است ستنیلفظ گوپانان که کر اما

جعفر جوبانان ضبط شده است. «الخراج قدامهبن»و در کتاب

ماند ینم یپس شک .فرسنک بوده است ۲۴ رازیمکان تا شهر ش نیفاصله ا ،ریکتاب اخ بنابر

توان گفت یم ،از محال شبانکارگان است یکیچوپانان است و چون دارابگرد -که جوبانان

از یی هیاحدر آن عصر ن ،نام چوپانان که اسلاف شبانکارگان بوده انده ب یی فهیکه طا

کرده اند. دایسر و کار پ فهیطا نیبا ا اکانشیو ن ریرا در تصرف داشته اند و اردش دارابگرد

یخوانده م کینسا ایکه پیش از اسلام نسا ضاستیب ۀهمان قلع دیکاخ سف ایاز قلعه مقصود

نام دادند. ضایقلعه آن را ب نیشده و مسلمانان هنگام حمله با

«.۱۲۶فهو نشانک ص هیها بالفارس اما اسم» :سدینو یم یاستخر

کرد بوده است در تاج فیو دارابگرد و نقاط اطراف آن در دست طوا ضایب ،قرار نیا از

بن الحسن بن عبدالله ی{ بفارس منها ابوالحسن علضاءیالعروس آمده است که الکرد}هالب

بن القاسم(. نیمن کرد ”فایبن قاسم )واظن هذا تصح یالکرد

و مادر )شبانکاره( جوبانان فهیساسان از طا یعنی ریموافق مقدمات مذکور جد اردش پس

هیخاندان ناح نیا یاست و محل نشو و نما یکرد بازرنگ فهیطا یاز روسا یکیپاپک دختر

.دیرا کرد نام ریتوان اردش یپس م .فارس است نیکردنش

ریاردشه پادشاه آن دودمان ب نیآخر یکه اردوان پنجم اشکان ستیی اقول نامه نیا دیمو

در حضور عموم خوانده شده است نامه که نیکرد از جمله در ا اریبس نینوشت. و توه

درج است: ریو ابن اث یکه در طبر سدینو یم یاردوان عبارت

الاکراد من اذن لک امیخ یف یالمربّ یالکرد هایقد عدوت طورک و اجتلبت حتفک ا انک»

«لبسته یالتاج الذ یف

96

کردنژاد یا یخواند شیجانب خوه را ب گو مر ینهاد رونیب شیخو میاز گل یتو پا یعنی)

.(یترا که رخصت داد که آن تاج را بر سر گذاره یی که در چادر کردان پرورده شد

آنان هم می ۀدور انیدر پا ،داده اند انیساسانه نسبت را که در آغاز عهد ب نیاز قضا هم

ه ب دنیکه هنگام فرار از خدمت پدر پیش از رس تاس زیپرو خسرو. و آن در باب مینبی

با که یوقت بیناکراد شاه پرست بسر برد و بهرام چو فیطوا انیدر م یچند ،جانیآذربا

امیخ یف یالمرب …ابنی»عبارت مورد طعن قرار داده گفت: نیاو را بد ،خسرو روبرو شد

«الاکراد

.نام نهادند« کردآباد»مدائن را یاز شهرها یکیخود هفیطا ادگاره یدودمان ب نیا نیسلاط

چون به مکان ریآمده است که اردش رالفرسیکه در س سدینو ینقل از حمزه مه ب اقوتی

بعد محلات هفتگانه مدائن را نام دیجا کوش آن یو در آباد دیآن جا را پسند ،دیمدائن رس

از یشهر انین موصل در عهد ساسان)کردآباد( است. در مکا کردآفاذ نیبرده است که آخر

مسکن کردان ساخته بود. یبرا یکه شاهنشاه ساسان رینام بوذاردشه بود ب ریاردش یبناها

عبارت آمده است که نیا «یدر ذکر مضاف و منسوب بهر شهر»عنوان ریز هقیب خیتار در

کردان فارس بوده است. یاصل هنیکند م یثابت م

و ونانی یحکما ندیمنسوب گو تیو ولا تیبود بدان ناح یزیچ یتیو ولا یتیهر ناح در»

سمرقند و صباغان انیسواد بغداد و کاغذ رانیو دب منیزرگران شهر حرّان و جولاهگان

ریو ت نیو نقاشان چ رکانیصورتان بخارا و ز حیطوس و کربزان مرو و مل ارانیو ع ستانیس

کرمان و اکراد یجادوان هند و ضعفاو نیو اصحاب ناموس غزن لخاندازان ترک و دهاه ب

.«هقیب ی.و ادبا…نورید انیو طرف روم و صوف هیو انگور هیفارس و ترکمانان حدود قون

هم از کثرت کردان در فارس سخن رانده شده است و آن در قصه محمد ستانیس خیتار در

ه ب رو یصفار ثیل عقوبیگاه که عامل فارس بود آن فهیبن واصل است که از جانب خل

را شکست داد فهیخل انیچند بار لشکر .آغاز نهاد یباز سرکش یول ،شد اریبا او ،فارس نهاد

دفع او همت گماشت:ه ب عقوبی ،چون کار او بالا گرفت .دو اهواز را به قلمرو خود افزو

97

برفت متمحمد بن واصل به هزی … شانیا انیسخت بود م یو حرب دندیفراهم رس ضایب به»

. و از آن …کوه در شده بر عقب او بشد تا او ب عقوبیگرفت و شیپشت خو زنجانیو دم ب

عمر بن عقوبیفارس{ جیدر کنار خل رافیشد}بندر س رافیسه جا ب و از آن جا به نسا شد

ها اندر شد و به محمد بن واصل به کشتی …بر او فرستاد ردو هزا یعبدالله را با سوار

بود همه ادانیهاء ص یها در شراع وآلت نبود که از کشت یکشته در شد و ب ایدره نشست و ب

جا کردان بود آن یمهتر .بودند رافیلب سه گشت تا بامداد ب یهم یاندر کشت ایشب به در

او را بر …شد و محمد بن واصل را بر آن جمله بگرفت رونیب ی.گفتند یرا او را راشد

«. یو مائت نیمحرم سنه ثلث و ستآورد سر برهنه اندر عقوبی شیبه بند پ استری

ریرکبی/ انتشارات ام یاسمی دی:رشفیاو / تأل یخیو تار ینژاد یوستگی: کرُد و پمنبع

:یبودن دودمان ساسان یپارس

هست و به چه معناست و از کجا یی شهیپاپکان که بود و نامش از چه ر رینخست: اردش»

برخاست ؟

جا مانده از ه پاپاکان بنابر همه آثار ب ریاما زادگاه اردش، ستیپاپکان روشن ن ریزادروز اردش

و عرب و یرومتاریخنویسان های پاپکان و گزارش ری)کارنامگ اردش یدوران ساسان

پارس بوده است و استان، اصطخر( و در نهیری، در شهر استخر )در نگارش دیرانیا

یبا سرنگون ریه است. اردشبود لادیپس از م 242تا 224از انپاپک ریاردش ییفرمانروا

کرد . یگزاردایرا بن یساسان ی، شاهنشاهیشاهنشاه اشکان نیواپس -اردوان پنجم

:پاپکان ریاردش یتبارشناس

یپاپکان م ری، همان کارنامگ اردشسخن می گوید انیسند که از تبار ساسان نیتر نهیرید

انی( بوده و در دوران ساسانیاسان)زبان دودمان س انهیم یمتن به زبان پارس کیباشد، که

خوانده شده انیدارا یپاپکان، ساسان از تخمه دارا رینگاشته شده است و در کارنامگ اردش

یبوده است. چنانچه در شاهنامه فردوس یسوم هخامنش وشیان همان داریدارا یاست و دارا

به همان یاستناد فردوس نشانگر نیدانسته شده است و ا «انیدارا یدارا»از تخمه ریاردش زین

.باشد یم ریکارنامگ اردش

98

به نی، و همچندیبنگر انهیم یو به زبان پارس یسیانگل یپاپکان با الفبا ریبه متن کارنامگ اردش

.دی( بنگریدر ی)پارس نیامروز یبرگردان پارس

" pad kārnāmag ī ardaxšīr ī pābagān ēdōn nibišt ēstād kū pas az

marg ī alaksandar ī hrōmāyīg ērānšahr 240 kadag-xwadāy būd.

spahān ud pārs ud kustīhā ī awiš nazdīktar pad dast ī ardawān

sālār būd. pābag marzobān ud šahryār ī pārs būd ud az

gumārdagān ī ardawān būd. ud pad staxr nišast. ud pābag rāy ēč

frazand ī nām-burdār nē būd. ud sāsān šubān ī pābag būd ud

hamwār abāg gōspandān būd ud az tōhmag ī dārā ī dārāyān būd

ud andar dušxwadāyīh ī alaksandar ō wirēg ud nihān-rawišnīh

ēstād ud abāg kurdān šubānān raft ."

: یامروز یبرگردان پارس

رانشهریا ،یست که پس از مرگ اسکندر رومنوشته شده ا دونیبابکان ا ریدر کارنامه اردش

به آن ها در دست سالار اردوان کینزد ین هاابود. اسپهان و پارس و سام یکدخدا ۲۴۰را

منیو مرزبان پارس و از گماردگان اردوان بود و در )شهر( استخر نش اریبود. بابک شهر

بابک بود، همواره همراه با نبود. و ساسان، )که( شبان یفرزند نام بردار چیداشت. بابک را ه

زی)حکومت بد( اسکندر به گر ییبود. و اندر دژخدا انیدارا یگوسفندان بود و از تخمه دارا

رفت . یشبان م یروش شده بود و با کردها -و نهان

http://en.wikipedia.org/wiki/Kar-Namag_i_Ardashir_i_Pabagan

http://en.wikipedia.org/wiki/Darius_III

یمتن نگاشته شده که ساسان شبان بابک بود و از تخمه دارا نیجالب است که در هم اریبس

و گله دار بودند یرانیشبان، همان مردمان ا یکردها. رفت یم« شبان یکُرد ها»و با انیدارا

وجود دارد یاریو منابع بس شد یو گله دار، کُرد گفته م یرانیبه مردمان ا نهیریو در متون د

نداشته است، یو زبان تباری ی، هرگز معنانهیرید ی، واژه کُرد در نگاشته هادهد ینشان م که

در نگاشته ،گله دار یو طبرستان یلمید او حت یکرمان واز اقوام بلوچ یبر بعض اچنانچه حت

99

میگونه مستند خواهه موضوع با ب نی، کرُد گفته شده است )که در ادامه به انهیرید یها

پرداخت(

و ی، بر مفهوم قومی، که واژه کرُد در دوران ساسانمیکه اگر هم بگوئ جاست نیاما پرسش ا

از انیکه ساسان افتیدر توان ی، مرینسک کارنامگ اردش نیهم دنیبوده است، با د یزبان

ساسان شرمسار نبودند و اگر ساسان، بر فرض کرُد تبار یاجتماع نییپا گاهیبازگو کردن جا

که ساسان کرُد بوده است. تندنگاش یبود، م

نیکه ا دانست یپاپکان آمده است که بابک )پاپک( نم ریدر کارنامگ اردش نیهمچن

دیکه خورش دیبابک در خواب د یسوم هست. شب وشیشبانک )ساسان( از تخمه دارا، دار

و پس از دیخواب د نیبگرفت. بابک چند یو جهان از آن روشن دیاز سر ساسان بتاب

که از کدام تخمه و تبار دیبا خوابگزاران، ساسان را به نزد خود خواند و از او پرس یگفتگو

؟ یهست

و پس از آن بود که ساسان راز خود را به بابک گفت و روشن کرد که از تبار و تخمه دارا،

پاپکان، پس از آن بود که ریبنابر کارنامگ اردش هست. یسوم هخامنش وشیهمان دار ای

زاده شد. ریداد و دختر از ساسان باردار شد و اردش ریاردش یرش را به زنپاپک دخت

ی، چون سنگنوشته هایگریو منابع د ستین یاستانب یهرچند که استناد ما تنها به نگاشته ها

هم در دست است. در سنگنوشته گرانیو د یرومنویسان خیرتا یو گزارش ها یاستانب

انگاشته شده یزاده پارس بینج کیفارس، ساسان ستانادر نقش رستم یساسان کمیشاپور

آورده نشده است . یپارس ریغ یها تیقوم گرید ای داز کُر ینام چیاست و ه

: رینام اردش شهیر

ایبه شکل آرتاخشتر استانب یواژه پارس کی، باشد یم یامروز شیکه در گو رینام اردش

بوده و سه تن از شاهنشاهان یام هخامنشن کینام نیا یراسته آرتاخشاجا بوده است. ب

ایآشه شهیواژه از ر کی «آرته» ای «آرتا»نام آرتاخشتر را داشتند و واژه یهخامنش یپارس

. است نیراست یو به معنا باشد یاشه م

100

در .استبودهیم یرانای کهن و ستوده یهااز نام شده،یتلفظ م« ثْرَخْشَارَْتَه»که ریاردش

)به ریاردش خواندند؛ی( مArtaxérxēs Αρταξέρξης« )کْسِرْکْسِسْاَرْتَه» شایونانی

Artašēs) «سیارَْتَش» یبه ارمن بوده؛یم «ریاَرْتَخْش» ای« ارَْتَخْشْتَر:( »انهیم یپارس

Արտաշէսدر واژه ری. اردششودیخوانده م «ریاردش» زین یدر یو در پارس گفتندشی( م

جزء نخست .دهدیم« و عدالت است یراست هیبرپا اشیشاهکه پاد استیکس» یمعنا

است و جزء دومش با « اشه» ایو « ارته»عدالت موسوم به ینیبرگرفته از مفهوم د ریارتخش

.تدر ارتباط اس« شهر»مفهوم

http://en.wikipedia.org/wiki/Artaxerxes_I_of_Persia

http://en.wikipedia.org/wiki/Asha

کجا یساسان ریتبار گله دار( در زمان اردش یرانیمردمان ا یبرا ییدان )واژه کر نیسرزم

بر اردوان و کشتن اردوان یروزیپس از پ ریپاپکان، اردش ریبنابر کارنامگ اردش بوده است ؟

نفره از زابل به جنگ با چهار هزار یپنجم، به پارس بازگشت و سپس با فراهم آوردن لشگر

پسران و برادران کردانشاه و ستاندن یریکرد و دستگ هزارز کشتن کردانشاه رفت و پس ا

کجا بود؟ کردانشاه، همان ی، به پارس بازگشت. اما کردانشاه که بود و قلمرو ومتیغن

)کردستان عراق( یبوده که در شمال عراق امروز یرانی( پادشاه اmadig) گیماد

. کرد یم ییفرمانروا

. :دیبرو ریز نکیبه ل http://en.wikipedia.org/wiki/Madig

یو زبان تباری تیبر هو ینادرست( واژه کرُد در دوران ساسان شهی)بر اند میریاگر هم بپذ

هم شانیکردان در شمال عراق بوده و شاه ا نیپاپکان سرزم ریبوده ، بنابر کارنامگ اردش

ره کرد، همان هست که واژه به آن اشا دیچه که با اما آن نام داشته است. گیکرُدانشاه، ماد

کی ی، هرگز به معنایدوران پسا اسلام نیآغاز ینسک ها او حت استانکرُد در دوران ب

که گله دار رانیا یتبار در هرجا یرانیبه مردمان ا یدرسته زبان نبوده است، ب کی ای تیقوم

یشناسان امروز خیدانشوران و تار ا، حتنیرید یرانیجز منابع اه است. ب شده یبودند، گفته م

: گیماد نکیل نینکته اشاره کرده اند و در هم نیهم به ا

101

J. Limbert . The Origins and Appearance of the Kurds in Pre-

Islamic Iran. Iranian Studies, 1.2: pp. 41-51 " G. Asatrian Prolegemona to the Study of Kurds. Iran and the

Caucasus, 13.1: pp. 1-58

را نشان داده است. دهیا نیا یدرست یجستار هم با استناد به منابع ارزشمند نیا http://tajikam.com/fa/index.php…

، مینشان داد شتریگونه که پ ؟ همانگفتند یخود کرُدستان م نیبه سرزم انیساسان ایاما آ

رانیبه شکل ا انهیم یبه زبان پارس رانیا بوده است. نام یساسان کمی ریاردش رانینام ا ارذانگیبن

استاندر نقش رستم یساسان کمی ریدر سنگنوشته اردش انیبه شکل آر یو به زبان پهلو

رانینام ا یبازمانده از دوران ساسان یانگاشته ها و نسک ه گریشده است و در د دهیپارس د

. دیتوان د یرا م رانشهریو اhttp://en.wikipedia.org/wiki/Iran_%28word%29

https://www.facebook.com/iranianCivilization/photos/a.31434805

2086622.1073741828.314342878753806/358215774366516/?typ

e=1&relevant_count=1

:رانشهریا

شود( یگفته م« شار» ی؟ )چنانچه در کردگفتند یشار مرانی، ارانیبه ا انیساسان ایآ

واژه میتوان یم یو پس از آن در شاهنامه فردوس گفتند یم زین رانشهری، ارانیبه ا انیساسان

شکل هست . نیبه هم یدر یهنوز هم در زبان پارس «شهر». واژه میینبرا ب رانشهریا

چه نام داشته است ؟ یزبان دودمان ساسان

و برگردان یسیانگل یپاپکان را با الفبا ریاز متن کارنامگ اردش یگونه که بخش همان

زبان یاین انهیم یبوده است و زبان پارس انهیم یپارس انی، زبان ساسانمیارائه کرد یامروز

گرفته و شهیپارس ر استانچون از .است ی، نامش پارسیدر یاست. زبان پارس یدر یپارس

یینمونه ها ما در این لینکبوده است. یزبان دربار و شاهان ساسان ونچ .است یصفتش در

:میه ارا نشان داد انهیم یاز زبان پارس

102

https://www.facebook.com/iranianCivilization/photos/a.31434805

2086622.1073741828.314342878753806/368895656631861/?typ

e=1&relevant_count=1

ت، ( روشن اسنیلات یآن )با الفبا انهیم یو متن پارس ریگونه که از کارنامگ اردش همان

نمونه در همان متن کوتاه از کارنامگ که یهست. برا یدر یواژگان همان واژگان پارس

یشعر پارس کیاز گرینمونه د کیهست. به یدر یدستور زبان هم پارس اارائه شده، حت

: دیهست، بنگر یمتن دوران ساسان کیکه آسانااز جاماسب انهیم

Dārom andarz-ē az dānāgān

از داناگان یدارم اندرز

Az guft-ī pēšēnīgān

انینیشپی از گفته

Ō šmāh bē wizārom

(به شما بگزارم )گزارش دهم

Pad rāstīh andar gēhān

اندر جهان یبه راست

Agar ēn az man padīrēd

دیریاز من پذ نیاگر ا

Bavēd sūd-ī dō gēhān

بودَ سود دو جهان

و یپارس یهرچند که زبان ها ؟یبه کرد ایاست کینزد یدر یزبان به پارس نیا ایآ

. شاوندیخو یزبان ها نیتر کیهستند و نزد یرانیا یبوده و زبان ها شهیر کی، از یکرد

103

http://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Persian

:نمونه نیا ای Andar xwadāyīh šābuhr ī ohrmazdān tāzīgān mad hēnd ušān

xōrīg ī rudbār grift was sāl pad xwār tāzišn dāšt t šābuhr ō

xwadāyī hmad oyšān tāzīgān spōxt ud šahr aziš stād ud was šāh

tāzīgān ābaxšēnēd ud was maragīh.

برگردان :

)عرب ها( مادند )آمدند(، گانیمزدان )شاپور فرزند هرمزد(، تازرشاپور ه ییاندر خدا»

داشتند )ستم و خوار یسال ها خوار ینامشخص( گرفتند. برا ی)مکان «رخورق رودبا»اوشان

رونیرا سپوخت )برون ب کانیآمد و تاز یکردن مردم منطقه خورق رودبار(، تا شاپور خدا

. «دیرا مرگان گرید یاریو بس کانیستاند و شاه تاز شانیراند( و از ا

دیتوان یم نی. همچندیهست، برو انهیم یزبان پارس یسیانگل یایپد یکیکه و ریز نگیبه ل

:دینیبب ریز نکیل یرا در نسخه فارس یدر یو پارس انهیم یاز واژگان مشترک در پارس یانبوه

منبع : http://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Persian

:هست انهیم یبابکان که به پارس ریمتن از کارنامگ اردش نیا ای pad kārnāmag ī ardaxšīr ī pābagān ēdōn nibišt ēstād kū pas az

marg ī alaksandar ī hrōmāyīg ērānšahr 240 kadag-xwadāy būd.

spahān ud pārs ud kustīhā ī awiš nazdīktar pad dast ī ardawān

sālār būd. pābag marzobān ud šahryār ī pārs būd ud az

gumārdagān ī ardawān būd. ud pad staxr nišast. ud pābag rāy ēč

frazand ī nām-burdār nē būd. ud sāsān šubān ī pābag būd ud

hamwār abāg gōspandān būd ud az tōhmag ī dārā ī dārāyān būd

ud andar dušxwadāyīh ī alaksandar ō wirēg ud nihān-rawišnīh

ēstād ud abāg kurdān šubānān raft.

برگردان :

رانشهریا ،ینوشته شده است که پس از مرگ اسکندر روم دونیبابکان ا ریه اردشدر کارنام»

به آن ها در دست سالار اردوان کینزد یها بود. اسپهان و پارس و سامان یکدخدا ۲۴۰را

104

منیاستخر نش (و مرزبان پارس و از گماردگان اردوان بود و در )شهر اریبود. بابک شهر

نبود. و ساسان، )که( شبان بابک بود، همواره همراه با یمبردارفرزند نا چیهداشت. بابک را

زی)حکومت بد( اسکندر به گر ییبود و اندر دژخدا انیدارا یگوسفندان بود و از تخمه دارا

«.رفت یشبان ) شبان = چوپان ( م یروش شده بود و با کردها -و نهان

یساسان یبوده و در دوران شاهنشاه نهایم یبابکان که به پارس ریبنابر نگاشته کارنامگ اردش

، که دارا داند ی، م«انیدارا یدارا»، پدرش بابک را از تخمه و تبار رینگاشته شده است، اردش

، کشته شد. یبوده که پس از شکست از اسکندر مقدون یسوم هخامنش وشیهمان دار

یسوم هخامنش وشیاربه دارا منسوب شده است و دارا همان د انیدر شاهنامه هم تبار ساسان

بوده است.

منبع : http://en.wikipedia.org/wiki/Kar-Namag_i_Ardashir_i_Pabagan

: شتریب یپرسش ها

یرانیا ی، با زبان هایجنوب غرب یرانیزبان ا کیعنوان ه ، بیدر یامروزه زبان پارس ایآ

؟ یغرب یرانیا یبا زبان ها ایدارد یکینزد شتریب یشرق

و یو سغد یوخش یچون زبان ها یشرق یرانیا ی، با زبان هایدر یزبان پارس انگمیب

دارد، اما ی، شباهت کمیغنابیو ی( و خوارزمییای)باکتر یو باختر یکالیو س یریپام

، با زبان یدر یبودن دستور زبان پارس یکیموارد یاریواژگان و در بس یو همسان یکسانی

و یو تالش ی( و تاتی)طبر یو مازندران یلکیو گ یو لر یکرد نچو یغرب یرانیا یها

، یدر یزبان پارس یبرا توان یحالت نم نیتر نانهیاست و در خوشب شتریب اریبس ی، بسیبلوچ

بوده یکی، یرانیخانواده ا یهمه زبان ها شهیدر نظر گرفت. هرچند که ر یو بلخ یشرق شهیر

است.

شیمنطقه گو هی، بر پایو غرب یبه شرق یرانیده اخانوا یزبان ها ییمنطقه یبند میتقس ایآ

است؟ شانیا یامروز

105

در دانشگاه یزبان شناس یو دپارتمان ها یبرتر زبان شناس اداناست یها دگاهینه و بر اساس د

باشد. یم هیزبان در مناطق اول یباستان شهیر هیهست و بر پا نبرتر جها یقیها و مراجع تحق

و قفقاز هیو روس ایاست که در است یرانیخانواده ا یاز زبان ها یکی ،ینمونه زبان اوست یبرا

یزبان ها یزبان در دسته بند نینامند و البته ا یم «یرونیا»خود را شانیداشته و ا یشورانیگو

یم شیامروزه در شمال غرب گو که یحال ست، درا یبانغیبه زبان کیو نزد یشرق یرانیا

شود.http://en.wikipedia.org/wiki/Ossetian_language

امروزه در جنوب شرق یست، ولا یشمال غرب یاز گروه زبان ها یزبان بلوچ ای

دارد. یشورانیگو

http://en.wikipedia.org/wiki/Balochi_language

گرفته و از صفت اش شهی، از استان پارس رداستی، چنان که از نامش پیدر یپارس گمانیب

چون یارانیبوده است. زبان شهر یکه زبان دربار و دودمان ساسان داستیباشد، پ یکه در

گریو د یساسان کمی( و شاپور یرانشهریا تیو هو رانینام ا ارذگدای)بن یساسان کمی ریاردش

نیزم رانیبزرگان اhttp://en.wikipedia.org/wiki/Iran_%28word%29

یبه خود م انیرانیزبانان و ا یارسپهمه بوده است و ارانیشهر نیا ی، زبانیدر یزبان پارس

بزرگان باشند. نیو زبان ا خیدار تار راثیبالند که م

زین یکه شاهان هخامنش ی)نام ریاردش بوده است: یهمه پارس یپادشاهان ساسان ینام ها

،نرسه ،بهرام ،هرمز ،شاپور ،بوده است( استانب یپارس شهینام از ر کی یراسته داشتند و ب

بین،بهرام چو ،خسرو ،روانانوشی ،جاماسپ ،بلاش ،روزپی ،بهرام گور ،زدگردی ،رسهآذر ن

...فرخ هرمز ،دختیمآزر ،پوراندخت ،شهربراز ،قباد ،زخسرو پروی

نقوش بازمانده از نیترو سالم نیباتریاز ز یکیکه ربابکانینگاره اهورامزدا و اردشسنگ در

یی صخره نهپارس، بر سی استاننقش رستم محوطه شرقی است، در گوشه ساسانی دوره

106

یپارس ،یاشکان یبه سه زبان پهلو یی بهیکت ر،یاسب اردش نهیس یبر رو شده است. دهیتراش

است: نآن، چنی وجود دارد که ترجمه یونانیو انهیم

دارد، زدانیکه نژاد از ا ران،یشاه شاهان ا ر،یمزداپرست، خداوندگار اردش کریاست پ نیا»

«خداوندگار بابک، شاه. پسر

می بابکان اردشیر اشکانیبه پنجم اردوان که یی نامه طبق ساسانیان نژاد باب من طبری

منه بکتاب الاردوان رسول علیه ورد کذالکاذ هو فبینما»: است نگاشته گونه این ،نویسد

طورک عدوت قد انک فیه فاذا بحضرتهم قرأالکتاب و لذالک الناس اردشیر فجمع

1 ج 1407 ،علیمهبیروت الکتاب دار، طبری) «.الاکراد خیام فی الکردیالمربی لبتایهاواجت

، 390 ص

«کردان چادر زیر تربیتشده کرد ای که چنین مضمون و بخواند را نامه اردشیر» : ترجمه

بابک مادر نژاد به اشاره طبری تاریخ از دیگر جایی در(. 583 ص 2 ج 1375 ،طبری)

.... نامشرامبهشت و بود رساپ شاهان از گروهی نژاد از ساسان زن»: ددار اردشیر پدر

شاهی و پرداخت مردم بهکنار پدر از پس ،رسید کمال به چون و بیاورد بابک رامبهشت

یمتن پسا اسلام کیکه یطبر خیبه تار میخواهبگر ا گفته بودکه بازرنگیان از یکی اصطخر

یم یمتن که به زبان عرب کیهم ، آنمیاستناد کن یو چندگانگ یبوده و پر است از دوگانگ

تر نهیرید ی، پس چرا به نگاشته هاستیاز آن ن یمستند چیکرده که ه ادینامه کیو از باشد

کیپاپکان که ریهم کارنامگ اردش ؟ آنمیپاپکان استناد نکن ریچون خود کارنامگ اردش

یدر شاهنامه فردوس ابوده و حت انهیم یبوده و به زبان پارس ینگاشته و نسک از دوران ساسان

ی، ساسان را از تخمه داراریهم درست مانند کارنامک اردش یبه آن استناد شده و فردوس

ر،ینوشته شاهنامه، ساسان پدر اردش ردانسته است. بناب یسوم هخامنش وشیدار یعنی، انیدارا

س را بر عهده داشت. از شهر استخر پار یتایمعبد آناه استیبود که ر یاز موبدان پارس

درست تر است ینگاشته عرب کیاستناد به ای. پس آستیزیارس مپبازماندگان دارا که در

نگاشته شده است؟ انیکه در دوران ساسان انهیم ینگاشته به زبان پارس کیاستناد به ای

انیسانو شاهانش اشاره کرده است. سا انیبه ساسان اریاش بس یخیتار بخششاهنامه هم در

از اسلام شیو بلوچ و .... در زمان پ یکرد و لر و اذر یعنی یرانیبوده اند و ا یرانیا

107

حکومت بود و نه تنها کیزبان و کی ن،یآئ کی یدارا ،بنا کردند انیکه ساسان یرانشهریا

هم یروم را تا مرز فروپاش یورتکه امپرا روم بود بل یورتمقابل امپرا یظامو ن یقطب فرهنگ

گانگانیو سال ها تاخت و تاز ب گرید کیدور افتادن مردم از ،از اسلام پس ی. ولبرد شیپ

فاصله گرید کیاز یو هم از لحاظ اعتقاد شیهم از لحاظ گو ارید نیشود مردم ا یسبب م

یبا پا یاست روز دیدارند و ام یو زبان یفرهنگ ترکمش یها شهیهمچنان ر یول رندیبگ

بنا کنند. نینو یرانشهریا یفرهنگاشتراکات نیفشردن برا

6:بود یرانیا انیساسان دهد یکه نشان م یلیهفت دلا

نیدر ا یساسان یورتامپرا هینطفه اول از شهر استخر پارس برخواستند. این کهنخست (1

بوده است یساسان یهاپادشاه یبرخ یشهر شکل گرفت و محل تاجگذار

، شهریر، دباآروزیف ساختند مانند: انیاسانپارس را س استان یشهرها شتریب که نیدوم ا (2

روزارجانیکام ف ،شاپوریب

نوشته یهادر متن .دندینام یم یپارس ای گیزبان خود را پارس که نیا که نیسوم ا (3

زبان ی( آمده که به معناPārsīg) گیزبان پارس نینام ا انهیم یشده به خود زبان پارس

است.« منسوب به پارس

فرضیه خراسانی . در برابر این فرضیه، یک فرضیه دیگر هم است که هواداران چندانی ندارد: 6

بودن ساسانیان:

( بودند:ی)خوراسانیپارت ای یهمه پارس یهفت خاندان ممتاز ساسان

پارس یخاندان پادشاهی ساسان .۱

دودمان نیمنسوب به ا زیپارس ن التیرودخانه مهران در ا یاشتند ولاقامت د یخاندان مهران در ر .۲

است.

خاندان کارن پهلو نهاوند .۳

نام سورن است.ه ب شابورین یکیدر نزد یو ده یدر ر یرود نیهمچن ستانیخاندان سورن پهلو س ۴

د.پارس بودن میخاندان بودند، مق نیخاندان مهر نرسه که از ا ،یر ازیخاندان اسپند .۵

جانیآذربا کیخاندان ز ۶

خاندان اسپاهبذ پهلو گرگان ۷

108

، بهرام، ریاردش مانند: دداشتن یکاملا پارس یها نام انیساسان هاین ک این کهارم چه (4

و.. روزیپ، جاماشپ، شاپور، اورمزد

و کشور خود را دندینام یم ییایرآ یبه معن ریخود را ا انیساسان این کهپنجم (5

دندینام رانیها و خود را شاهنشاه ا ییایار یشاهنشاه یشهر به معنرانیا

خودو رساندند یشاهنامه م ییخود را به شاهان اسطوره نسل انیساسان این کهشم ش (6

، دونیفر، دیو هوشنگ و جمش ومرسیمانند گ یو شاهان انیهخامنش نیرا جانش

و بهمن و داراب و داراشاه اریو گشتاسپ و اسفند اوشیس، خسرو، کاووس شاه

.شمردند یسوم( م وشی)دار

ن کاوه آکه با یپرچم همان ند.کرد رنیا یرا پرچم مل یانیدرفش کاو این کههفتم (7

شدند. رهیبر ضحاک چ اهش دونیهنگر و فرآ

ریز یهانیسرزم نسبت به خود و یدیچه د انیکه ساسان دهندیهم نشان م یساسان یهاسکه

که اعلام آن گریدارند. د آن هابودن یکه نشان از زرتشت خود داشتند. نخست آن ۀطریس

یرانیاز ا یهستند. پس مفهوم انیرانیپادشاه همه ا یانساس گریو شاهان د ریاردش کندیم

جلوه دهد. خواهندیم یکه پادشاه خود را به صورت اله آن گریبودن وجود داشته است. د

یکیهستند. یلادیسوم م سدهدر آغاز انیساسان یهادهیا ۀدهند لیهمه عوامل تشک ها نیا

همان نیاست. ا انیدر زمان ساسان امهنیخدا شیدایمفهوم پ نیا یریاز عناصر مهم شکلگ

است که در نیا انیساسان گرید تیاست که شاهنامه از آن سرچشمه گرفته است. اهم یکتاب

شود. یم نیتدو نامهیبه نام خدا رانیا یمل خیتار سوم، سدهدر همان روانیزمان خسرو انوش

راحت ان ،شده هیتجز سمیلنام فدرا زیر یدر روزگار اشکان رانیا این که لیبه دل انیساسان

نوشته نیپاپکان چن ریرا برانداختند در کارنامه اردش یاشکان یشاهنشاه لیدل نیبودند و به هم

هیو چهل شاه کوچک بود و تجز ستیدو یشهر دارارانیا ،یپس از مرگ اسکندر روم بود:

بود. یدست اردوان شاه اشکان کترین نزدآبه یها لتایشده بود و پارس و اصفهان و ا

از ریگرفته شده، که اردش« ساسان»از «انیساسان»ام . ناز شهر استخر پارس برخاستند انیساسان

اند.او دانسته اکانی( را از نانیدارا یِ)دارا یسوم هخامنش وشینوادگان اوست و دار

109

داده و بازهم به نوشته شاهنامه، ساسان ینسبت گواه نیبابکان به ا رینخست کارنامه اردش

شهر استخر پارس را بر عهده یتایمعبد آناه استیبود که ر یاز موبدان پارس ر،یپدر اردش

وبددر دستگاه بابک که م ری. اردشستیزیداشت. از بازماندگان دارا که در فارس م

انیدر دوره ساسان .افتیشهردار و مرزبان پارس بود، پرورش نیهمچن تا،یآتشکده آناه

هستند. یبودند از نسل خاندان هخامنش یبود که مدع ین محلاستخر در دست شاهزادگا

ن زمان داشتند و اجداد آ رانیبزرگ در فارس و ا یتشگاه مقامآ نیا انیروحان یعنی ربدانیه

بوده اند. تایمعبد اناه ونیجز روحان یساسان دودمان سبابکان موس ریاردش

تیهو نیتکو هیخود را بر پا یخنگاریتار انیساسان .دندینام رانیکشور خود را ا انیساسان

رانیبه نام ا یاسیواحد س کی جادیسبب تلاش کردند تا به ا نیبد کردند. یزیبرنامه ر یمل

و انیانیخود را از نسل ک انیساسان نامه ها هستند.یخدا یمهم ساسان یاز نوشته ها .بپردازند

در شاهنامه انیساسان .، می بالیدندنان بودندآ یزنده کننده شاه این کهدانسته و به انیهخامنش

پاپکان خود را از نسل ساسان پسردارا پسر ریمانند کارنامه اردش انهیم یپارس یو نوشته ها

پسر اوشیپسر س خسرویپسر گشتاسپ پسر لهراپ پسر ک اریدارب پسر بهمن پسر اسفند

و شاهان اسطوره .نددانست ی..........مدونیپسر فر رجیپسرنوذر پسر ا دقبا یپسر ک کاووسیک

.دانستند یخود م یایدر شاهنامه را ن رانیا یی

( خود را یهخامنش ی)پارساستانب یپارس یبزرگ در سنگنوشته ها وشیدار یپارس شاهنشاه

هرگونه مردمان. یشاه کشورها شاه بزرگ. شاه هستم. وشیمن دار» :شناساند یم گونه نیا

پسر یپارس کی .یهخامنش کی (شتاسپی)و اسپپسر گشت بزرگ و پهناور. نیزم نیشاه ا

«.یرانیاز تخمه ا (ای)اریرانیا کی .یپارس

یهاسه شهر در پارس به نام آن هاکرد که از ادیبابکان هشت شهر بن ریاردش ،طبری ه گفتهب

پنج کوره فارس در از یکیخوره ریاردش بود؛ «ریاردش ویر»و «ریاردش رام»، «خورهریاردش»

به مرکز شهر گور )معرب: جور( است که توسط یاسلام یسده ها نیتا نخست انیعصر ساسان

یروزیپس از پ شایدشهر نیاست. ا «ریشکوه اردش» ینام به معن نیبنا شده است. ا ریاردش

پیش)که ریشهر در کنار کاخ اردش نیساخته شده است. ا یلادیم 224بر اردوان در ریاردش

110

شود که امپراتور پنج یرد( ساخته شده است و گفته مک یم یاز شورش، در آن زندگ

است. شهر دهیرا د آن ها ی، مسعودتاریخ نویس نامدارشهر ساخته که نیآتشکده کنار ا

«.شد یشاه اداره م یاز سو یی ندهیگور توسط نما

)برگرفته از منابع انترنتی با اندکی ویرایش و فشرده سازی(.

: Pārsīg انهیم یزبان پارس

)با اندکی ویرایش . فشرده سازی(: ایپدیکیو ازبرگرفته

انرودانیو م یامروز رانیجنوب غرب ا:منطقه

سوم هجری )سده یلادنهم می تا سده لادیاز م شسوم پی از سده شیکماب شدهمنقرض

( کاربرد داشته است.یقمر

Indo-European یزبان یهاخانواده

زبور یپهلو ،یمانو انهیم یفارس ،یی بهیکت انهیم یسفار ،یکتاب یپهلو ینوشتار سامانه

یاین کیپهلوان ای کیپهلو ای( ی)ساسان یزبان پهلو ای گیزبان پارس انه،یم یپارس زبان

و ن هاابه زب قینه چندان دق و عام یدر معنا یاست. پهلو یامروز یزبان پارس میمستق

الاتیو محدود به ا شودیق ماطلا یو ساسان یاشکان یهادوره جیرا یهامخصوصا خط

یپارس انیم ممستقی است که واسطه یاز زبان پارس یشکل انهیم یپارس ای یاست. پهلونبوده

از خود ترافتهیتحولشکل یامروز یپارس گریاست. به عبارت د یامروز یو پارس استانب

. ستا نهایم یزبان پارس

انیدر زمان ساسان شایدبود و یساسان یهشاهنشا همهمشترک در یزبان ارتباط انهیم یپارس

ین هاازب از یکی انهیم یشده بود. پارس یزبان پارت نیگزیطور کامل جابه باًیدر خراسان تقر

و سپس رانیا ینخست در جنوب غرب یدوران اشکان لیاز اوا فیاست که بنا به تعر یرانیا

تا صدر اسلام رواج انریا یورتهمه امپرا یبه عنوان زبان رسم انیدر زمان ساسان

پارس بود. در ،دیآیمشمار به استانب یزبان که فرزند پارس نی. خاستگاه ااستداشتهیم

این کهتا رفتیپذ یراتیتأث یاشکان یبود و از پهلو یمحل یزبان انهیم یپارس انیدوران اشکان

ها از کتاب یاریبس و انیو اسناد ساسان هابهیشد. کت یشاهنشاه یزبان رسم انیدر زمان ساسان

111

اثر به دیو تا چند سده پس از اسلام همچنان تول انی. با برافتادن ساسانشدیزبان نوشته م نیبه ا

.آمدیشمار مبه مردهمین یادامه داشت. گرچه عملاً زبان نزبا نیا

با یختگیبه آن، پس از تحول و آم کینزد اریبس ین هاازب ای هاشیاز گو یکی ایزبان نیا

ها، واردشدن وامواژه نیو همچن کیدور و نزد شاوندیخو ین هااو زب هاشیها، گولهجه

فراوان چه یهاکه شباهت ستینشگفتی یجا ،نیاست. بنا بر انو را به وجود آورده یپارس

که از یدو زبان وجود دارد. در واقع تحول نیا انیم یدستور گاهو چه از ن یواژگان گاهاز ن

انهیم یکه از پارس استیبزرگتر از تحول اریبس ،استاتفاق افتاده انهیم یتا پارس استانب یپارس

است.نو رخ داده یتا پارس

مانند زبان یو زبان لرستان یزبان لر یهاشیگو ریو سا یاریبخت-یلر ،یرانیا ین هاازب شهیر

زبان همواره نیا .دگردیم بر استانب یبه پارس انهیم یپارس قیو از طر انهیم یبه پارس یارسپ

است.داشته یکیپارس نزد ینواح یمحل یهاشیبا گو یو واژگان یدستور دگاهیاز د

:زبان نام

یمعناآمده که به Pārsīgزبان نینام ا انهیم یارسپنوشته شده به خود زبان یهامتن در

به ییهایدگرگون یعیطور طبرفته و به ،زبان رفته نیاست. ا« زبان[ منسوب به ]قوم[ پارس»]

یپارس ای یفارس ای یشد که پارس یبه زبان لیبعدها تبد هایدگرگون نیا جهیو در نت دیخود د

یعیبط یهایدگرگون نهمیهم از یبه پارس گپارسی شدن خود واژه لینام داشت. تبد یدر

ن،ی. بنابرانداافتادهیواژه م انیپا ییاه یدگرگون ندِیفرا نیدر ا یعنیبوده است؛ ادشدهیزبان

نو نزد یارسپو هم زبان انهیم یارسپپس از اسلام، هم زبان نیغازآ یهادر دوره

یهانمونه در نوشته ی)برا یفارس ای)ـگ( ـیپارس یعنینام داشتند، کی شورانشانیگو

بی عر انیرانیها و اعرب یهادر نوشته طورنیهم در شاهنامه و سَنْگْ،یُنرِْ یدانشمند پارس

نو سخن یارسپکه اکنون به زبان یمردمان رو، نی(. از امیهست یکاربرد نیشاهد چُن سیون

یگرینام د دیبا گیهمان پارس ای انهیم یارسپ( به دیآیم ی)که در پ یلیبه دل ،گفتندیم

112

نو یارسپکهن یهارا در متن انهیم یارسپدو از هم بازشناخته شوند. زبان نیتا ا دادندیم

. انددهینام یفهلو یکهن عرب یهامتنو در یپهلو

درگذشته جاحظ ) تیروا ،شده دهینام یپهلو انهیم یارسپکه در آن زبان یمأخذ نیترمیقد

سوم کم از سدهدست انهیم یارسپزبان دنینام یپهلو ن،یا بر ( است. بناماهتابیهـ ۲۵۵سال

صورت کهن زبان دنینام یبرا یبه کار رفتن اصطلاح پهلو لیبوده است. دل جیرا هجری

زین هایمعن نیا بردارنده در پهلوی پس از اسلام واژه نیآغاز یهاآن بود که در سده یپارس

که راه و رسم بل ،یمی)البته نه هر قد یمیقد»و « واژه( یکل ی)در معنا یرانیا»شده بوده:

از یی واژه هاله نیا احتّ(« میخوریبرم یمعن نیبه ا شتریکه در در شاهنانه ب ،یمیقد یرانیا

بوده که بازتاب آن را در افتهیو ... « باشکوه» ،«یاستانب» ،«یاشراف»چون یگوناگون یمعناها

یسادگ به ،بود رانیکهن ا یهاو دوره هانییآ ادآوریکه یزبان ن،یبنابر ا بینیم. یشاهنامه م

ای و یفَهْلَو ،یپَهْلَوان ،یلَواست که پَهْ یادآوری انیشود. شا دهینام یزبان پهلو توانستیم

شمال یرانیا یهاشیچون گو یگرید یهاو قوم ن هاابه زب ،یآن بَهْلَو شدهیشکل عرب

گفته شده است. زین یغرب

شده به دادهنسبت» یواژه در اصل به معنا نیبوده؟ ا ییدر اصل به چه معنا پَهْلَوی واژه اما

شمال یها استاناز یکیبه بعد نام هخامنشی و از دورهاست. پَهْلَ« همان پارت( ایپَهْلَو )

آمده است. واژه Parθava- یهخامنش یهانوشتهدر سنگ استان نیبوده. نام ا رانیا یشرق

-Parθava جِیرا اریبس یِهالیبا تبد θ بهh وr بهl دو در واژه، به نیا گاهیقلب جا زیو ن

Pahlaw استانهمان یعنیپَهْلَو ) استاندر جیان رازب ساسانی بدل شده است. در دوره

در یپهلوان ای یپهلو گر،ید سخن. به دندینامیم Pahlawānīg ای Pahlawīgپارت( را

یهافرق دارد و امروزه آن را در کتاب انهیم یارسپبوده که با زبان یگریاصل نام زبان د

.نامندیم یپارت ای یاشکان یشناسانه پهلوزبان

( نام Karl Germanovitsh Zaleman: یبار کارل هِرمان زالِمانْ )به روس نیتنخس ایگو

زبان به کار برده است. امروزه هم نیا ی( را براMittelpersisch: ی)به آلمان انهیم یارسپ

. رودیبه کار م انهیم یارسپ دنینام یبرا یو پهلو یساسان یپهلوچون ییهاهمچنان اصطلاح

113

به یزردشت یهاکه در کتاب ستا نهایم یاز فارس خاصی گونه شتریب یالبته منظور از پهلو

است.کار رفته

:از اسلام پسبرافتاد، اما خط و رانیکارگزاران عرب در ا ین هااویاز د یکه نام زبان و خط پهلوآن با

رواج شیو مسلمان تا حدود سده پنجم کم و ب رمسلمانیغ انیرانیا انیدر م یزبان پهلو

خط ه ب ای یها را به خط پهلوسازه یهانگارهسنگ رانیا یاز نواح یکه در برخ چنان .داشت

در مازندران که از بآریز کینزد میبرج لاج بهیمانند کت نوشتندیم دوهر یو پهلو یکوف

آرامگاهبرج نیاست. ا یآن به کوف گریو خط د یخط آن به پهلو کیو یسده پنجم هجر

برج کیهم نزد یگریاست. برج دبنا شده ۴۱۳ خیبوده و در تار اریابوالفوارس شهر ایک

است. یو پهلو یآن به خط کوف بهیشده و کت ااست که ظاهراً در آغاز سده پنجم بن میلاج

نوشته دو سنگ یو دارا یآرامگاه یهاگونه برج نیاز هم زیبندرگز ن کیبرج رادکان نزد

است. انهیم یو پارس یکوف

داشتند. ییآشنا انهیم یبه خط و زبان پارس انیرانیاز ا یاریپنجم بسسده چهارم و در

در یبه پارس یپهلو یاز دفترها یو مترجمان شمار یگردآورندگان شاهنامه ابومنصور

بهرام استانبابکان و د ریو کارنامه اردش رانیزر ادگاریمانند یاز پهلو یدوره رسالات نیهم

و به یدر یها را به پارسنوشته گریگزارش شترنگ و دبختگان و رگمهرگور و پندنامه بز

نیدر ا انهیم یکرده و جزو شاهنامه قرارداده بودند. نفوذ زبان پارس یسیبازنو یخط پارس

هم یو فردوس یقیدق لهیوسبه یبه پارس آن هابود که پس از نظم یی ها به اندازهبازگفته

مشهود است. کیهر یبا اصل پهلو آن ها انیم یفراوان یکینزد

یاصل آن از دوره اشکان ایمشهور که گو یها از کتاب یکیسده پنجم یهاانهیم در

گردانده شد و سپس به همت یبه پارس یاز متن پهلو «نیو رام سیو» یعنیاست بوده

یها بیها و ترک لغت ریمنظومه تأث نیدرآمد و در ا یبه نظم پارس یاسعد گرگان نیفخرالد

.شودیم دهید اریبس یپهلو

114

تا سده هفتم هم یبه پارس آن هاو نقل یبا متون پهلو رانیا سندگانیشاعران و نو ییآشنا

نام زراتشت بهرام ه از شاعران نامدار ب یکیروزگار نیکه در هم چنان .استادامه داشته

است شواهد نشانگر آن نیدرآورد. ا یبه شعر پارس یرا از پهلو «رافنامهیارداو»کتاب ،پژدو

از بارهکی یحکومت ساسان یبا فروپاش یساسان یبا خط و زبان پهلو انیرانیا ییکه آشنا

داشت.ادامه رگاهیکه تا د نرفت بل انیم

:انهیم یپارس آثار

:انهیم یپارس اتیادبآثار بعضاً با نی. ایو آثار کتاب یی بهیاند. آثار کتدو دسته ،اندماندهزبان نیکه از ا یآثار

شاهان یهانوشتهشامل سکه انهیم یاند. آثار پارسنوشته شده شاوندیخو یط متفاوت ولخطو

شودیم یو متون مانو یو سه سده نخست هجر یآثار مکتوب عصر ساسان ها،بهیکت ،یساسان

یو ادب یخیتار انهیم یپارس یاز آثار کتاب یاند. برخشدهنسبتاً متفاوت نوشته یبه الفباها که

حکومت یاند. پس از فروپاشبر گرفته در یزرتشت ینیعمده مطالب را آثار د هستند اما

که در یاز آثار زبان پهلو یادیشمار ز ،مسلمانان حجاز به دست رانشهریو فتح ا یساسان

بیشترآثار نیترجمه شد. ا یدر دست بود به زبان عرب رانینقاط ا ریسا ای شاپوریدانشگاه گند

ادب رالملوک،یشب، س کیهزار و یها استاناست. درفته انیم آن از یپهلو ینسخه اصل

دسته هستند. نیاز ا یقیو تحق یاثر علم یو دمنه، سندبادنامه و شمار لهیکل ر،یالکب

به توانیم زین دهیما رس به دستکه انهیم یبه زبان پارس ینمهم عصر ساسا یاز آثار کتاب

سده هایمانده در یجاراشاره کرد. عمده متون ب یبابکان، شاپورگان مان ریکارنامه اردش

یآثار دوره ساسان ریتحر آن هااز یاریبس شایدوجود نینوشته شده با ا ینخست اسلام

اند. بوده

ستیشا نکرد،یمانند بندهشن، د یبه آثار پرحجم توانیم انهیم یآثار متاخر پارس نیاز مهمتر

وزار اشاره کرد. کیو شکندگمان ینیزادسپرم، دادستان د یهادهیگز ست،ینشا

:زند و پازند آثار

115

متون اوستا به زبان ،یمزدکباورهای جیبا ترو رویارویی یبرا ژهیوه ب یاواخر دوره ساسان در

اما ستیاوستا امروزه در دست ن یمیقد یهابخش همهبرگردانده شد. اگرچه انهیم یپارس

،ستندین ییمتون اوستا میترجمه مستق انهیم ین پارسمتو نی. اماندهیباق آن هااز یادیتا حد ز

که زبان یشمار کسان ی. در دوره ساسانندیآیشمار مه ب آن ها یریتفس هکه ترجم بل

ه مرده ب یدر آن دوره زبان یینبود چرا که زبان اوستا ادیچندان ز دانستند، یرا م ییاوستا

یپارس یهاکتاب ریو سا ریتفاس نیش انگار ،شد جادی. متون پازند که بعدها ارفتیشمار م

یبرا ،جا که آسانتر بود هستند که از آن ییخط اوستا مانه ای رهیدب نید یبه الفبا انهیم

شد.کار گرفتهه نگارش ب

:انهیم یپارس یهانبشتهسنگ

پراکنده یهانوشتهها و سنگنوشتهذکر شده، پاره ریز یکه در الگو یها و آثارجز کتاب به

ها شامل آثار نوشتهسنگ نیا است.مانده یدر نقاط گوناگون به جا انهیم یاز پارس زین یی

کار ه ب ی. الفباباشدیم آن ها کیو ملازمان نزد یرانو وز یساسان نینخست مکتوب شاهان

کینزد یاشکان یتفاوت داشته و به خط پهلو یکتابت اندک یآثار با الفبا نیگرفته شده در ا

و حمص جانیدر پارس، کرمانشاه، کردستان عراق و آذربا شتریب هابهیکت نیاست. ابوده

یبود و در برخ جیرا یپهلو یسینو بهیکت زین یاسلام دورهدر نیاند. همچنواقع شده هیسور

.میاند مانند برج لاجبوده زین یخط پهلو یدارا یاسلام یهابهیکت رانیمناطق شمال ا

شهر دربند قفقاز کشف یدر بارو یپهلو وستهوچک به خط پیک نوشتهسنگ ۲۵نمونه یبرا

دایجا پدر آن زین انهیم یبه پارس گرید بهیشناسان شش کتاستانبچندی پیش شده بود و

دنیدر کش یکه به نوع کندیرا ذکر م یکسان اینام سنگتراشان بهیکت کیو یس نیکردند. ا

سهم داشتند. وارید

:پارسی میانه زبان دستور»

:(ناماسم )

اختلاف یدر یبا پارس یپهلو یو از نظر دستور شود؛ی)نام( خوانده م یو پهلو یبه پارس نام

ندارد. یادیز

116

:مفرد و جمع-۱

مرتمان -)مردم( martōm «مرتم» :مانند ؛ستا «آن» -جانداران یو جمع برا مفرد

که جمع آن هیناح =Kōstak .باشدیم زی( نهایجامدات )ا یبرا و درختان -)مردمان( درخت

Kōstakīhāمی شود. ی= نواح

است که در ظاهر ی)اسم جمع اسم است یدر یچون اسم جمع در پارس زیاسم جمع ن -۲

سپاه Spāhمانند است( یاست اما شامل گروه یکی

:معرفه و نکره-۳

ست ا یحرف همان حرف نیو ا دیآیاسم م یاست که در انتها «ی»معرفه در نکره علامت

.شودیم دهینام «وحدت یای»نام ه ب یدر یکه در پارسMart = Mart-ē

.ندارد یدر یبا پارس یتفاوت چیاسم عام و خاص ه -۴

گذشته ایزمان حال یهاشهیمبالغه و اسم فاعل و اسم مفعول با ر غهیو ص یصفت فاعل -۵

:شودیساخته م ریشرح زه فعل و پسوند ب

امر( و پسوند کار غهیزمان حال )ص شهیر از

Hāmōčآموز=

Hāmōčkarآموزگار=

«آک»امر و پسوند غهیص از

Dānدان =

DāNākدانا=

117

در تنها است و حذف شده یدر زبان پارس «ک»موارد حرف گونه نیدر ا دیبینب دیتوانیم

.استماندهچند مورد مثل خوراک و پوشاک

«:نا»امر و پسوند غهیص از

RAWرو=

Rawānروان=

«:اندک»امر و پسوند غهیص از

Zīvی= ز

Zīvandakزنده=

Frōšفروش=

Frōšandakفروشنده =

«آر»گذشته و پسوند شهیر از

Mēnētدیشی= اند

Mēnētārشمندی= اند

میبگو جا نیجا دارد ا Mēn شودیم دهید زیهست در واژه هخامنش ن شهیاند یابه معن که

که کلمه

ستانیپسوند ا با

Tāpگرم=

Tāpīstānتابستان=

:صفت

نیسه حالت دارد: مطلق، برتر، برتر یدر زبان پهلو صفت

توم( است.-) نیتر( و صفت برتر-صفت برتر ) نشانه

Vočurgبزرگ=

118

Vočurgtar-tum نی=بزرگ و بزرگتر

در اصل رییبا تغ زین یگاه. شودیم کار گرفته« ستیا»از پسوند یساختن صفت عال یبرا

دو صفت از دو حرف اضافه سهیمقا یبرا میگذریکه از آن م سازندیم یواژه صفت عال

.برندیبهره م «هچَ»و «کو»Nēst ērān-štr hač xvaš-tar gēvāk-ē

واکِ یشتر هچَ خوشتر گ-رانیا ستین

.ستین رنشهریخوشتر از ا ییجا

:سازندیصفت م یدر یاسم مانند پارس از

Zarزر=

Zarrēnنی= زر

.دیآیم یکسره پارس یجاه ( بīبا واسطه ) زین هیالضافٌو موصوف و م صفتXvarāsān ī kōstak

)خراسان( کسته )سو سمت( خواراسان

از فعل شیصفت پ هنگام یگاه. شدیخوراک... خوانده م -مانند خواهر یگذشته کلمات در

.شودیصورت حرف اضافه م نیدر ا .دیایب

Hu-frayān= انیفر -هو

.که در تن انسان و گوسفند است ییاگرم -خوب انیفر

:نسبت

:شودینسبت ساخته م ریز یپسوندها با

(Ān īh īk)

119

mart īhی= مرد

āsōrīkی=آسور

.وجود دارد کی= تاریست که هنوز در واژه تارا ( همانکی)ا پسوند

یبگرفت ماه و گشت جهان تار ین یو کوف ین دیپد یابر

؛هنوز بر قرار است ییاروپا ین هاابپسوند است که در ز نیهم زین و...

یدموکراس ،کیمانند دموکرات

.کیاتم ،اتم ای

دهید ی( در آمده است و همانست که در واژه مردیصورت )اه ب ی( در پارسهی)ا پسوند

.شودیم

کار ه ب اریبس یانتساب فرزند به پدر همان )آن( است که در پهلو ایپسوند انتساب محل اما

.رودیم

Pāpakān ī artaxšērپسر بابک( ریبابکان )اردش ری= اردش

لانیاست مثل گ یدر نام شهرها و روستاها هنوز جار هژیوه ب یاریبس یهاواژه در واژه نیا

.لیمحل منسوب قوم گ یعنی

:دیق

است:جمله و از آن شودیگونه گون ساخته م وهیبه ش زین دیق

صفات ی( به اسم و بعضهایاضافه کردن )ا با

Dātقانون=

120

Dātīhāی= قانون

:رودیکار مه هنوز ب دیساختن ق ی( براهایپسوند )ا نیا

تنانه کی ایتنه کی یعنیاست بوده هایبه صورت تن نیاز ا شیدر واژه تنها که پ یکی

باشد. یجار ستیبایم یدر زبان امروز زین ها یریو د ها یو زود ها یکینزد دیدر ق گرید

...یزود نیبه هم ها یو زود ها یکینزد نیهم یمعنبه ها یکینزد

و «یتشنگ» دیمانده و آن دو ق یبر جا دیاز ق گریدو صورت د زین یشابوریزبان ن در

ه ب «ایا»پسوند نیا «هایگرسنگ ایگوسن «های= تشنگایتوشن»صورت ه است که ب «یگرسنگ»

گونهه ب یاست که در زبان تبر یهنوز جار یمعنه ب ایتن یدر واژه زین یدر کرد «هایا» یجا

.استدر آمده «اتنی»

افزودن باē n

rāstراست =

Rāstēn نیراست =

(در شوند تکرار آن دیآیفاعل م یکه جا ستا یی)کلمه :ریضم

:متصل ریغ ریضما

MUمو=

TUتو=

Oyاو =

Amahسنندج و و در مایبه شکل ا یو لر یاریصورت )آمو(، در بخته = ما )ما در دزفول ب

یتالش و یلکیبه صورت )أمه( و در گ رانشهری(. در مهاباد و پمهیصورت )اه سردشت و بانه ب

(شودیهمان اما گفته م یلارستان شیامه و در گو یتات و

šma & šmahشما =

121

ōyšānشانی= ا

است. )م ت ش...( یمتصل درست همانند پارس ریضما

:ینسب ریضم

رین ضمایاست و اریبس زیهست که موارد استعمال آن ن یهلودر زبان پ گرید رینوع ضم کی

که شودیم دهینام ینسب ریضم ،رودیکار مه ب ادیز اریدر موارد بس رضمای همه یجاه را که ب

بر حسب ریضما نیلات ین هااکه در زب میدانیم .دهندیکوتاه( نشان م یبا حرف )ا

. ندکنیم رییدر جمله و نوع کار برد تغ یریقرارگ

.دیآی( در منیما یصورت )مه ب یو ملک یو اضاف ی( در حالت مفعولی)ا یسیدر انگل مثلآ

است و در صورت )اَدَم( و )اَزِم( بودهه ب ریضما نیا ،ییو اوستا استانب یپارس ین هاازب در

.استرفتهیکار مه صورت )از( به ب یو اشکان یپهلو

:چسبندیحروف م نیمتصل به ا ریضما

-چه -این که یکو که کجا چه برا -که یهنکام مهکا گاهی –و -او -اگر -به – ی)ب-۱

–اذَگ آنگاه پس از آن انگاش -اتچه -او را که یکاش وقت -اوم و مرا و من -چنانچه

را( آن هاتاک شان تاشان تا -اگرت -اشبه

دهیحرف ربط چسب نیمتصل با ریکه ضم دبینی یم ،خواهد آمد ندهیکه در آ ییهاجمله در

جا نیاما در ا .استصورت آزاد آمدهه ب ،ستا متعلق به آن ریکه ضم ییهاه واژ ایاسم یول

:میکنیمثال بسنده م کیبه Hast rāst man abāg mēnīšn agar-at

اگرَت شنیراست من اباگ من هست

با من راست است اتشهیاند اگر

:میکنیم سهیمقا یاز سعد یجمله را با شعر نیا

یریهست که زنده دل بم یسعادت اگرت

122

که در آن فنا نباشد یاوفتاد یاتیبه ح

Humta-Huxta-Xvarašta

-که نآ -که –( آن کس که ی)ا ینسب ریبه ضم-۲

Bud rāst did i-m xvamn hān

م خوومن هان-یا دیراست د بود

راست بود دمیکه د یخواب آن

عنوان ه ب ریضم یاما در جمله زبان پارس استدهیسب( چی)ا ینسب ریجمله ضم نیدر ا که

.استدهیچسب دنیشناسه به فعل د

( کدام کهی)ک ریبه ضم-۳

او( -آن – نیاشاره )ا ریضم

شانیا شودیاو جمع م ریضم

(-کدام – یچ -چه -که-ی)ک <--یاستفهام ریضما

(دیآیو اسم تن م شیخو ریکه از ضم--شتنیخو -شیخو -)خود <--مشترک ریضما

-نمونه آورد که توانیرا م یفراوان یهاواژه ،نو یفارس به انهیم یشدن فارس لیتبد ردر مسی

نمونه: یافتاده است؛ برا شانیانیپا یگ

nihānīg> ؛ینهان

nāmīg> ؛ینام

gētīg> یتیگ،

parīg> َ(۱۳۸۳ مکنزی نامهها در واژهمدخل ری)نک ز یپر»

نوشته ،«انهیم یزبان پارس گانیخودآموز را -یپهلوان نامه :انهیم یپارس اتیادب»برگرفته از:

یدیجن دونیفر

123

:منابع

ن،یو دستور آن. چاپ سوم. تهران: مع اتی: ادبیاحمد. زبان پهلو ،یژاله و تفضل آموزگار،

۱۳۸۰.

انتشارات و چاپ دانشگاه (. تهران: مؤسسهانهیم ی)فارس یپهلو اتیج. زبان و ادب ا،یتاواد

.۱۳۸۳ران، ته

.۱۳۴۷ ران،یفرهنگ ا ادیالعلوم. چاپ اول. تهران: انتشارات بن حیمحمد. مفات یخوارزم

.رانیا اتیادب خیتار

. ۱۴. ج. ی. در دائرۀالمعارف بزرگ اسلام«اتیّزَبانْ وَ اَدبَ ،یپَهْلَو»حسن. ،یدیبباغ یرضائ

.۹۱-۷۹. ۱۳۸۷تهران،

،ی. تهران: مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامیرانیا ین هاازب خیحسن. تار ،یدیبباغ ییرضا

۱۳۸۸..

.۱۳۵۷. یزبان فارس نی. تکواشرفیعل ،یصادق

. تهران: انتشارات هرمس.یزبان فارس یریگ. شکللبریژ لازار،Cereti, Carlo G. “PAHLAVI LITERATURE”. In Encyclopædia

Iranica. Retrieved ۱/۲۲/۲۰۱۴.

. نبشتهیکی. و«یو ساسان یاشکان یخودآموز خط و زبان پهلو ،یپهلواننامه . »یدیجن دونیفر

.۱۳۹۲آبان ۲۳در شدهیمیان . بازشابورین ادیبن

یدر سه جلسه توسط دکتر عل یکلاس آموزش خط و زبان پهلو یداریشن لیو فا دئویو

ینیام

انهیم یمتون پارس یسیانگل ترجمه

یکنزمک یپهلو-یسیانگل ،یسیانگل-یفرهنگ لغات پهلو متن

یکنزمک یپهلو-یسیانگل ،یسیانگل-یفرهنگ لغت پهلو جستجوگر

یبه پارس یشکوه بایترجمه فر کا،یرانیدر دانشنامه ا یمقاله احمد تفضل ات،یفهلو

دانشنامه جهان اسلام. ،ینواب اریماه ییحیو گانهیاز ژاله آموزگار یی مقاله ،یپَهلَو

.یدر دائرۀالمعارف بزرگ اسلام یدیبباغ ییحسن رضا یامقاله ات،یزبان و ادب ،یپهلو