عضو یاههویش و یسانشهنوگ ؛نایلاغ...

9

موزهآ

یونهان غالیای ه

یوهو شسی شنا

ضعی وها

های وضع شناسی و شیوه گونه ؛های غالیان آموزه 1زاده علی رازی

2مقدم علیرضا ایمانی 3زاده زهرا رازی

چکیدهاقلدام غالیان برای دنیاطلبی و یافتن موقعیت در جامعله، بله تأسلیر جریلانی

که اموزهکر گسترش این هب ارائه میهایی خالو اصول دین و مر دند کرد. با ، غالیللان بلله وضللع اطهللار ائملله سللویسللبب تکفیللر سللران ان از جریلان و بلله

حللدیث روی اوردنللد و بللرای باورپللریری بیشللتر، انهللا را بلله خانللدان نبللوت نسبت دادند.

هللای جریللان غلللو، تللرین امللوزه ضللمن معرفللی مهللم کوشللد نوشللتار پللیش رو میع احادیللث و قلرار دادن انهللا در میللان مکتوبللات هللای ایللن جریلان در وضلل شلیوه

گونه که شناخت ها و چگونگی وضلع حدی ی شیعه را مورد توجه قرار دهد؛ چراتوانلد ضلمن امکلان شلناخت احادیلث سلره از احادیث از سوی این جریان، ملی

های انحرافی این جریان و موضلوعات ملورد تر از تالش روشن یناسره، تصویر ،تحلیلللی_ منظللور بللا اسللتفاده از روش توصللیفی . بللدینکنللدتوجلله انهللا ارائلله

ای را در سه بخش دس در روایات، کتابخانهۀ شیو اطالعات به دست امده به دهد. ارائه تفسیرهای انحرافی و جعل حدیث مورد ارزیابی قرار می

کلیدی واژگان ،دس در روایللات ،وضللع حللدیث ،هللای جریلان غلللو امللوزه ،هللای حللدیث اسلیب های انحرافی.تفسیر

([email protected]) حوزه ثیحد یپژوه سطح سه مرکز تخصص دانش .1 شناسی دانشگاه ادیان و مراهب. استادیار دانشکده شیعه .2

کارشناسی ارشد مطالعات تاریت تشیع دانشگاه ادیان و مراهب. .3 دانشجوی

ااارهشمو ، ل دسا

6هار ، ب

1395

10

ثی و حد

آن قر ف معار م و

علو

مقدمهکه ضمن چشم گرفت انلدوزی، داشت بله الروت جریان انحرافی غلو از سوی افرادی شکل

در میان جامعه مسلمانان موقعیتی فلراهم نملوده، مقلام و منزلتلی محتلرم بلرای کوشیدند میکله خود دست وپا نماینلد. بلدین سلبب و بلرای پیشلبرد اهلداو خلود، اقلدام بله طلرح مسلائلی کفرامیز داشلت نی، اما ریشهظاهر دی هایشلان بله . انهلا بلرای باورپلریر نملودن املوزهکردنلدای

و شلاهد م لال بیانلات خلود را در روی اوردنلدارائه تفسیرهای بلاطنی و نادرسلت از ایلات قلران کله ایشلان ملورد اعتملادترین بیلت پیلامبر قالب جعل حدیث، بله اهلل نسلبت دادنلد؛ چلرا

کلنش ائمله اطهلار شمار می به افراد در جامعه اسالمی مواجله شلد و رفتند. این مسللله بلا واگسلترش ایلن گرفتله، موفلد شلدند از انها شدیدترین برخورد ممکن با ایلن جریلان را در پلیش

. ایشان ضلمن اعلالم کنندجریان انحرافی و رشد بیش از پیش ان در میان شیعیان جلوگیری گسللترش ان مبللادرت مللیویللژ هللای ایللن جریللان و بلله برائللت از امللوزه کلله بلله کسللانی ورزیدنللد، ه

کله اصلحاب امامیله بتوان کله از طریلد ان، ایلن امکلان فلراهم شلد کردنلد د نلراهکارهایی ارائه اقلدامات انها را تشخیص دهند و میان روایات صحیح و جعلی تمیز بگرارند. ائمه اطهلار

گرفتنللد. یکللی از معرفللی و نقللد ،ایللن اقللداماتمتعللددی بللرای مقابللله بللا ایللن جریللان در پللیش هللای انهللا در وضللع حللدیث و انتسللاب ان بلله خانللدان هللای جریللان غلللو و تبیللین شللیوه امللوزه بود. نبوتغالیلان: » ،جریان انحرافی غللو، االار متعلددی نگاشلته شلده اسلت. یکلی از ایلن االار رهدربا

کلله اهلل صلفر االر نعمللت «هلا و براینلدها تللا پایلان سلده سلوم کاوشلی در جریلان ی فروشلانی اسلت کرده است زمینه ژه شلیعه یلو انی در اسالم و بهیهای فکری در به وجود امدن چنین جر تالش

راد نگاشلته ملریم قبلادی و محملدعلی مهلدوی« بازشناسی اندیشله غللو». مقاله کندرا بررسی کلله در شللماره مجللله مطالعللات اسللالمی بلله چللات رسللیده و تللالش نمللوده 78االر دیگللری اسللت

ابعللاد الحللادی و غیرالحللادی ایللن جریللان انحرافللی را دهللد وتی غلللو را مللورد توجلله قللرار چیسللااللر سللید محمللد « گللری در شللیعه پژوهشللی پیرامللون پدیللده غلللو و جریللان غللالی»بررسللی نمایللد.

کلرده نقطله اغلازین ایلن ۀ مجله سفینه نیز مقالل 13رضوی در شماره کله تلالش دیگلری اسلت دهللد ومللورد توجلله قللرار هللای عصللر معصللومین با تللا سللایر فرقللهجریللان را از عبللداهلل بللن سلل

که میۀ های انها را طرح و نقد نماید. مقال اندیشه ها ریشه»توان مورد توجه قرار داد، دیگری کلله در شللماره « و علللل پیللدایش غلللو در عصللر ائملله تللاریت فرهنلل و نامه فصللل 12اسللت

11

موزهآ



ضعی وها

نگارش شلده اسلت. در ایلن مقالله نویسلندگان زاده تمدن اسالمی و به مسلولیت یداهلل حاجیگزارش دهکرتالش گلرایش اند با استناد به مدارک و های موجود در منابع متقدم، عللل اصللی

شللناختی، برخللی از افللراد بلله جریللان غلللو را در مسللائل اجتمللاعی، فرهنگللی، اقتصللادی، روانکلله بللا عنللوان ۀ جو نماینللد. مقالللو سیاسللی و اعتقللادی جسللت گللزارش دس و بلل»دیگللر ازخوانی

کللارکرد فرهنگللی نهللاد امامللتیللت غالیللتحر و بللا همکللاری سللید علیرضللا حسللینی « ان در پرتللو رو، شلیرازی و طللاهر عزیللز وکیلللی نگاشلته شللده، بللا رویکللردی متفلاوت نسللبت بلله مقاللله پللیش

گللزارش کی از ورود موضللوعات بلله میللراث حللدی ی شللیعه در یللک بللاز درصللدد توجیلله ۀ هللای حللاکله در _ شلده اسلت. در ایلن مقالله تا زملان املام رضلا ساله از زمان امام باقردهفتازمانی کللرده _ چللات رسللیده اسللت پژوهللی بلله ناملله امامللت فصللل 15شللماره انللد بللا نویسللندگان تللالش

ملدیریت کله در پرتلو_ هلای ململوس و عینلی در تلاریت حلدیث شلیعه ادعای توجله بله واقعیتکله ادعللای _ اسلتفرهنگلی نهلاد امامللت سلامان یافتلله کشللی را گللزارش در رجلال نادرسلتی دو

کهن شیعی داشته جعل در نگاشته و وضع اند، به اابات رساند. های هللای تللرین امللوزه تللالش دارد ابتللدا اساسللی پللیش روهللای موجللود، مقاللله پللژوهشۀ بللر پایلل

کرده، س ر شلیوه گون ایلن جریلان در جعلل و وضلع حلدیث جریان غلو را معرفی گونلا و هلای روی را مورد توجه قرار دهلد. بلدین قراردادن انها در میان ااار حدی ی اصحاب ائمه اطهار

کتابخانله_ منلدی از روش توصلیفی با بهلره گلرداوری شلده بله شلیوۀ ای را تحلیللی، اطالعلات بخلش دوو چگونگی جعل احادیث از سوی جریان غلو را در قلالبی نلوین و در کند میارزیابی

نماید. بندی می همختلت دست

یان غلو . آموزه1 های جرتلوان در دو ویژگلی اعتقلادی و رفتلاری های شلناخت ایلن فرقله را ملی باورهای غالیان و راه

کلله انهللا معتقللد بلله الوهیللت ائملله کللرد. ویژگللی اعتقللادی غالیللان در ایللن نکتلله اسللت خالصلله هسلتند. ویژگلی رفتلاری انهلا یا هر فرد دیگر و یا مؤار بودن نفر انهلا در قضلا و قلدر اطهار

کلی رو می نیز در تعطیلی شریعت و عدم اهتمام به فرایض دینی است. از این توان به صورت کله فرقله کلرد کله بله نلوعی از ایلن دو ویژگلی در املوزه بیلان هلای نظلری و عمللی خللود هلایی را

کلرد. در ادامله برخللی از غالیلان طبقللهۀ تلوان در زملر برنلد، مللی سلود ملی هلای رایلل املوزهبنلدی گرایش گیرد. های مختلت این جریان انحرافی مورد توجه قرار می میان


6هار ، ب

1395

12

ثی و حد


علو

. الوهیت1-1های این جریان انحرافی، اعتقاد به الوهیلت یکلی اعتقادات موجود در میان فرقهجمله از کله یلا انهلا خلود خلدا بودنلد و یلا از ائمه کله ایناست. اعتقاد انها بر این مسلله استوار بلود

گفتله شلده اسللت کللرده، تجسلم یافتله اسلت. روح خداونلد متعلال در جلان و تلن ایشلان حللول گزارش کرد. در برخی از که چنین ادعایی را مطرح کسی بود هلای نقلل عبداهلل بن سبا اولین

او مللللدعی ربوبیللللت » :دربللللاره ایللللن شخصللللیت فرمللللود شللللده، امللللده اسللللت امللللام صللللادقکلله روح فرقله دیگلل 1«.بللود امیرالملؤمنین علللی گمللان داشللت ری بلله نلام شللریعیه نیللز چنلین

کالبد پن تن ال عبا که انشعابی از فرقه خطابیه الهی در کرده است؛ فرقه عمیریه حلول 2.پرداخت می بود نیز به پرستش امام صادق

را بله عنلوان خلدا بله ملردم ائمه اطهار کوشیدند میها که نمایان است، این فرقه چنانکله ؛. چنین ادعایی برای سران این جریان خلالی از لطلت نبلودکنندمعرفی و پیروان خود چرا

همیشه نتیجه خدا خواندن یک شخصیت، نیازمند بودن جامعه به پیامبر را در پی داشت و کمال تواضع این مسلولیت را برعهده می گرفتند. این افراد در

. تفویض2-1که بلاور بله مخللوق بلودن ا کسانی هستند دارنلد، املا در علین حلال ئمله اطهلارمفوضه هللا را از ان انسللان چلله انای متفللاوت بللا معتقدنللد خداونللد متعللال پللر از افللرینش انهللا از مللاده

گلروه معتقلد اسلت اختیار امر و زمام امور را بر 3،افریده گراشلته اسلت. ایلن خداونلدعهلده انهلا چللون حیللات، خالقیللت و ابتللدا بلله خلقللت انهللا مبللادرت ورزیللد، سلل ر برخللی از صللفات خللود

کللرده اسللت. از همللین رو، کلله اسللمان و زمللین و انللقاهریللت را بلله بدیشللان تفللویض ان بودنللد کننلد اند و مردم نیز باید خواسته موجودات، از جمله انسان را افریده های خود را از انان طللب

که تقدیر و روزی مردم به ؛و از ایشان طلب مغفرت نمایند گرار شدهانچرا 4.است ان واکله میلان تفلویض عالمه مجلسی در بیان شقوق مختلت مفوضه به جریانی اشاره می کنلد

گراشته، اولی را پریرفته و دوملی را در امر دین و احکام شریعت با تفویض در امر خلقت تمایز

.107إختیار معرفة الرجال، ر .1 .270های منسوب به شیعه، ر : فرق شیعی و فرقه2ت فرق اسالمی تاری .2 .21؛ خصال، ر43، ربصائر الدرجات فی فضائل ال محمد .3 .61، ر1مقاالت االسالمیین و اختالو المصلین، ج .4

13

موزهآ



ضعی وها

کرده است. ایشان استدالل می که ایات قران و اخبار رسیده از ائمه اطهار رد ویلژه ، بهکند رسلانی بله هلای ایشلان نسلبت بله جریلان غللو، تفلویض املر خلقلت و فراینلد روزی گیری موضع

هللا و اشللارات مللرتبر کنللد، امللا از نشللانه مخلوقللات از جانللب خداونللد متعللال بلله ایشللان را رد مللی گونللله اسلللتنباط بلللا وحلللی و همچنلللین رفتلللار عمللللی ایشلللان در تأسلللیر برخلللی از نوافلللل این

گردیلده اسلتکه برخی از مسائل د شود می از 1.ر امر دین و احکام شریعت بله ایشلان تفلویض آ می این کسی چنین اعتقادی داشت، نه از دایره ایمان خار گر شلود و نله در زملره غالیلان رو ا

گیرد. قرار می . انکار مرگ3-1های غلوامیز، انکار مرگ افراد و اعتقلاد بله جاودانله بلودن انهلا تلا روزی اسلت اموزهدیگر از آ شلوند و زملین را پلر از علدل و داد همچون عیسی مسیحکه نلد. در کناز پرده غیبلت خلار

کله ان چنین حالتی غالیان پر از مرگ مقتدا و پیشلوای خلود، ایلن ادعلا را مطلرح ملی کردنلد کله روح او بله اسلمان چله انفلرد بلر حسلب ظلاهر ملرده اسلت و هللا در واقلع ر داده، ایلن بلوده

کرده و 2.«ته شلده یلا ملرده، شلخص دیگلری در سلیما و صلورت او بلوده اسلتکش که انعروج که چنین اعتقادی را نسبت به امام علی داشتند، محمد بن بشیر به حیات غیر از سبائیه

کاظم معتقد بود، اسماعیلیان نیلز در ابتلدای املر خلود ملرگ اسلماعیل فرزنلد و غیبت امام بلت ایشلان صلادر نمودنلد. همچنلین واقفیله را منکلر شلدند و ر ی بله غی ارشلد املام صلادق

کاظم کرد، ولی پر از معیّ ی، مدتپر از شهادت امام ن را برای بازگشت ایشان مشخص زملانی بله اابلات رسلید، ایلن بلار دعلوی خلود را بلدون ذکلر ۀ خالو دعوی انهلا در ان بلاز که ان

گونلله احتمللال پایللان یللافتن حیللات ایشللان را رد کرمللدت تکللرار هللای کردنللد. از فرقللهدنللد و هللر که نسبت به شخصیت انلد نیلز ایلن مسللله را نسلبت داده هایی غیر از ائمه اطهار دیگری

کله بله انکلار ملرگ رئلیر فرقل می کلرد ۀ توان به پیروان ابوالخطاب و ابومسلم خراسانی اشلاره 3.دندکرخود پرداختند و مدتی را در انتظار بازگشت او س ری

که قبول شهادت یا وفات انهلا، هایی از ان انکار مرگ چنین شخصیت گیر بود رو رای و فراکللرد. بللرای نمونلله برخللی از هللا را بللا خطللر جللدی مواجلله مللی جایگللاه اجتمللاعی سللران ایللن فرقلله

.349-347، ر25بحار االنوار، ج .1 .272های منسوب به شیعه، ر : فرق شیعی و فرقه2تاریت فرق اسالمی .2 همان. .3


6هار ، ب

1395

14

ثی و حد


علو

که در ابتدا برای امام باقر دنلد، پلر از شلهادت ایشلان خلود را وصلی کر تبلیغ می سران غلو هلور مهلدی، زملام املور ملردم و شلریعت را بلر عهلده خواندند و مدعی شدند تلا زملان ظ امام

که معتقلد بلود مهلدی موعلود، محملد دارند. همچنین می کرد توان به مغیرة بن سعید اشاره کشلته شلد، ملرگ او را که انبن عبداهلل بن حسن است و پر از او بله دسلت منصلور دوانیقلی کله مقتلول کرد و مدعی شد حسلن بلوده و او همچنلان شلیطانی در سلیمای محملد بلن ، انکار

1.زنده است . وحی و علم غیب4-1

دربللارهیکللی دیگللر از محورهللای چللالش برانگیللز در اعتقللادات و باورهللای غالیللان، بحللث ویلللژه علللم ایشللان از غیلللب و مسللائل ملللاورایی و همچنللین امکلللان بلله میللزان دانللش املللام

بسته شلدن بلاب وحلی ۀ یدریافت وحی از سوی پروردگار جهانیان است. برخی از غالیان فرضگرامی اسالم نیلز ائمله اطهلار ملدعی شلدندرا منکر شدند و چنین پر از رحلت رسول

2.نلدا امکان دریافت وحی دارند و از این طرید با خلدای یگانله بله صلورت مسلتقیم در ارتباطکلله خداونللد رحمللان از اسللرار جهللا برخللی دیگللر پللا را فراتللر نهادنللد و مللدعی شللدند همان ن گونلله

گاهی دارند و مسلله گاه است، فرستادگان و پیشوایان امت نیز از ان ا ای وجود نلدارد هستی ا معرفت انان بیرون باشد.ۀ که از دایر

که هرچند امامیله معتقلد بله بسلته شلدن دروازه وحلی شوباید این نکته مطرح جا ایندر د نهایللت و ان را بللیاسللت، امللا علللم و دانللش جانشللینان ایشلل پللر از رحلللت خللاتم النبیللین

گاهی از امور غیبی نیز می .داند متصل به دانش الهی می شود؛ املا ایلا ایلن این مسلله شامل اگلاهی پروردگلار بلزرگ از اسلرار جهلان هسلتی قلرار گاهی به صورت مستقل اسلت و در علرآ ا ا

کللرد و جللواب را در ان مللی کتللاب الهللی مراجعلله گیللردب بللرای پاسللت بلله ایللن پرسللش بایللد بلله فرماید: نمود. خداوند سبحان می وجو ستج

کارهلا بله او بازگردانلده ملییها و زم نهان اسمان پلر او را .شلود ن از ان خداسلت و تملام کن و بر او توکل نماى و پروردگار تو از 3.ستید غافل نیده انجام می چه انپرستش

:فرماید میدیگر ی ا ههمچنین در ای

.283همان، ر .1 .129، ر«بازشناسی اندیشه غلو» .2 .123هود، .3

15

موزهآ



ضعی وها

کل ل شناسلند و نملی ب را نملییلاسلت جلز خلدا غن یهلا و زمل در اسلمان ربگو هر کف ی داننلد 1.خته خواهند شدیبرانگ

که در ادامه مورد توجه قلرار ملی گیرنلد، بلر انحصلار هرچند این ایات و بخش ابتدایی ایاتی یلابی بله ایلن دانلش را کله دسلتهستند تصریح دارند، اما ایاتی خداوندعلم به غیب از سوی

شده است:امده در قران ،بدانند. برای نمونه پریر به نحو غیرمستقل امکانکسی را بر غ گاه نمییداناى نهان است و کله از او خشلنود یلجلز پ .کنلد ب خود ا امبرى را

که براى او از گماشت و از پشت پیش روباشد 2.سرش نگاهبانانی برخواهد

گلللاهی مسلللتق رو بللله نظلللر ملللی از ایلللن گلللاهی از عللللم غیلللب را بللله دو قسلللم ا ل و رسلللد بایلللد اگلللاهی غیرمسلللتقل تقسلللیم گلللاهی مسلللتقل تنهلللا اختصلللار بللله خداونلللد منلللان دارد و کلللردا . ا

گللاهی غیرمسللتقل مللوهبتی اسللت از جانللب ایشللان بلله سللوی هللرک خللود شایسللته بدانللد. راگلللواه بلللر ایلللن مللدعی اسلللت. املللام علللی 128خطبلله کللله نهللل البالغللله نیللز در ایلللن خطبللله

بینلی رخلدادهایی از اینلده، در پاسللت پلر از پلیشگللردد، پلر از وقلایع جنل جملل بیلان ملیگفتللله کللله کلللرده بلللود، بلللا بللله سلللؤال یلللک اعرابلللی گلللاهی از غیلللب هلللای حضلللرت را حملللل بلللر ا

رویی فرمود: خوشکله از دارنلد ... پلر ایلن عللم . عللم اموختله شلدهۀ این علم غیب نیست، علملی اسلت

کلل کسللی ان را ندانللد و جللز ایللن، علمللی اسللت کلله جللز خللدا ه خللدا ان را بلله غیللب اسللت کله سلین پیامبرش کلرد گیلرد و دللم ان ۀ اموخت و او مرا یاد داد و دعلا ملن ان را فلرا

3.علم را در خود پریرد

کلله حضللرت مللی همللان کلله در قللرن طور هللای پللر از فرمایللد، دانللش ایشللان از رخللدادهایی کله از صلاح فرمایش ایشان واقع می کله علملی املوختنی اسلت ب ان شوند، نه دانش مسلتقل

گلاه بلودن ائملله کله در مسللله ا کسلب شلده اسلت. بلدین سلبب نبایلد ایلن تصللور بله وجلود ایلد که جلنر اعتقلاد ؛از علم غیب میان غالیان و امامیه اشتراک عقیده وجود دارد اطهار چرا

گللاهی از ایللن دانللش را بلله نحللو مسللتقل و امامیلله ایللن انهللا بللا امامیلله متفللاوت اسللت. غالیللان اگاهی را موهبت دانند. ی از جانب خدا میا

.65نمل، .1 .27-26جن، .2 .128-127البالغه، ر نه .3


6هار ، ب

1395

16

ثی و حد


علو

گریزی5-1 . شریعت هللای جریللان انحرافلی غلللو، معتقللد بلله الوهیلت بنللدگان خللدا هسللتند و برخللی برخلی از فرقلله

هلا معتقلد بله تفلویض اختیلار علالم هسلتی از سلوی ای ندارند. برخی از این فرقه چنین عقیدهان معتقد به نامیرایی برخلی خدا به بندگان هستند و برخی چنین باوری ندارند. برخی از غالی

کلیللدی فرقلل از شخصللیت خللود هسللتند و برخللی چنللین مللدعایی ندارنللد. برخللی از ایللن ۀ هللای کلله صللاحبان ان علللم بللدان اشللاره هللا در چگللونگی بهللره گللروه منللدی از دانللش غیللب، از حللدی

گرایش های متعلد بله ایلن جریلان داشتند، فراروی نمودند و برخی چنین نکردند؛ اما تمامی گریلزی. بنلابر اعتقلاد انهلا، شللناخت شلریعت ؛انحرافلی در داشلتن یلک ویژگلی مشلترک هسلتند

کفایللت مللی کنللد و نمللاز و روزه و دیگللر فللرایض همگللی مقدملله شللناخت امللام از هللر چیللز دیگللری کله رو از این 1.هستند که شناخت حاصل شد، دیگری نیازی به این اعمال نیست؛ چرا زمانی

کردهدر حقیقت این اعمال مجا که در شناخت امام خود قصور 2.اند زاتی هستند برای انان کلله یکلی از راه هللای اصللی بللرای ایلن مسللله چنللان در اعتقلادات انهللا ریشله دوانیللده اسلت

گراشتن تمیز میان غلالی و غیلر ان، میلزان اهتملام فلرد بله فلرایض دینلی و انجلام اصحاب در که ملتهم بله غللو بلود _ که محمد بن اورمه واجبات و ترک محرمات است. برای نمونه زمانی

کله از غالیلان بله سلبب بلدنامی شلیعه و اماملانش _ وارد شهر غلوسلتیز قلم شلد، برخلی افلرادی کمللر بله قتللل او بسلتند. انللا شلب اول بلله نبیلزار بودنلد و همچنللین از پیشلینه او خبللر داشلتند،

لی نکردند. شب دوم به سلراا او سراا او رفتند و دیدند در حال نماز است و تصمیم خود را عمکه در شلب سلوم او را گرشتند، اما زمانی رفتند و باز او را به نماز دیدند و این بار نیز از خون او کردنلد و مللداومت او بلر فلرایض را دلیللل محکملی بلر غللالی در حلال اقامله نملاز دیدنللد، رهلایش

3.دانستند شنبودنکله رسلمًا از علدم پلریرش توبله انهلا املام صلادقاین ویژگی منفی در غالیان چنلان بلود

گفت. ایشان در کله از چگلونگی وگو گفتسخن توبله افلراد فتن لریرنبا یکی از اصحاب خود کرده بود، پر از غالیان را از یهود و نصری بدتر دانست، فرمود: که اناین جریان پرسش

کلرده اسلت و قلادر بل ه تلرک علادت خلویش غالی به ترک نماز، زکلات، روزه و حل علادت

.67معرفة الحدیث، ر .1کاوشی در جریان .2 .229ها و برایندها تا پایان سده سوم، ر غالیان: .330-329رجال نجاشی، ر .3

17

موزهآ



ضعی وها

1.تواند به طاعت خدا بازگردد نیست و هرگز نمی

رو غالیان به سبب اهمال در ادای واجبات، غالبًا امکلان تلرک علادات و تلالش بلرای از اینکنند، باز هم توبه انها پریرفته نمی گر هم توبه شود. انجام انها را ندارند، بدین سبب ا

. جعل و وضع حدیث2رو بلرای از ایلن .یافتنلد فلی هلیم مؤیلدی بلرای تأییلد ملدعای خلویش نملیهلای انحرا فرقه

کله بله انهلا در جلب اطمینان پیروان خود از صحت و سالمت عقایدشان، به جعل هلر ملدرکی کمک می بله وضلع حلدیث و تلروی نسان انا اوردند. بدین د، رو میکر رسیدن به مقاصدشان

هلللای متفلللاوتی را یدن بللله ایلللن مقصلللود شلللیوهان در جامعللله مسللللمانان پرداختنلللد. بلللرای رسلللکلی میکرامتحان که به صورت دس ،دسلته اول ؛بندی نملود توان در سه شاخه تقسیم دند

تفسللیر غلللر و انحرافللی از ،دسللته دوم ؛و تحریللت در روایللات اصللحاب مللورد واللوق ائمللهکلله در دسللترس همگللان بللود و دسللته سللوم منللابع انتشللار ،روایللات مشللهور و مللورد اعتمللادی

.های باطل و جعل مستقیم احادیث و انتساب انها به معصومین اموزه تأییدمستقل در . دس در روایات1-2

کتلاب کارهای ناشایست غالیان، دست بلردن در متلون و هلای ملورد اعتملاد شلیعه یکی از آ باورهللای خللود درون ایللن نگاشللته هللا بللود. غالیللان ایللن بلله منظللور تحریللت ان روایللات و در

کللله هللا را بلله منظلللور استنسللاا از راویللان شلللیعی مللی تللابک کتلللاب را تللا جللایی گرفتنللد و اصللل کتلاب را زیللر و رو ملی توانسللتند تغییلر مللی ملی کلله گللاهی چنللان بلود کللرد و بلله دادنلد. ایللن تغییلر

کاماًل جدید تغییر می کله برخلی از تلاریت متنی بلدون ،نویسلانف مصلنفاتف شلیعه داد؛ بله طلوری کتللاب متغیللر را بلله عنللوان یللک نگاشللته توجلله بلله ایللن کتللاب واحللد اسللت، کلله اصللل مطلللب

کتللاب جللا اناز 2.سللاختند مسللتقل بلله صللاحب االلر منتسللب مللی هللا معمللواًل متعلللد بلله کلله ایللن هلای حلدی ی خلود بله انهلا مراجعله تر بلرای افلزایش داشلته ن شیعه بود و راویان جوانامعتمدگراشللتن میللان ر نکردنللد، انللا مللی وایللات صللحیح و غیللر ان بلله حفلله و ضللبر انهللا بللدون تمیللز هلای بعلد از خلود را انتقال این روایلات تحریلت شلده بله نسللۀ پرداختند و ناخواسته زمین می

کلله یللونر بللن کردنللد. بللرای نمونلله، امللام رضللا فللراهم مللی پللر از مشللاهده روایللات جعلللی

.650األمالی، ر .1 .97-95ر فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، رمکتب د .2


6هار ، ب

1395

18

ثی و حد


علو

کللله بللله املللام عبلللدالرحمن از علللراق دریافلللت نملللوده بلللود، بللله نفلللرین ابلللو الخطلللاب و یلللارا نش 1.بستند، پرداخت دروا می صادق

کله کرد، مغیرة بن سلعید اسلت. او که در این انحراو نقش بزرگی ایفا کسانی یکی از دیگر کلله در میللان شخصللیتی شللناخته شللده بللرای اصللحاب ائملله اطهللار گردان خللود بللود، از شللا

گردان و اصلحاب ائمله اطهلار راویلان برونللد و خواسلت بلله نلزد دیگلر مخفللی بودنلد، ملی شلاکتللاب کتللاب کننللد. او سلل ر گردانش هایشللان را بلله منظللور استنسللاا از انهللا طلللب هللا را از شللابله صللاحبانش کلهداد کلرد و بلله انهلا تحویلل مللی گرفلت، در انهللا دخلل و تصلرو ایجللاد ملی ملی

کله ،بر ایلن اسلاس 2.برگردانند کلرده اسلت گردان حلدیث هلزار 12او خلود ادعلا بله احادیلث شلاکرده است دقینصا که مغیرجا انالبته از 3.اضافه املده بله شلمار میخلود از غالیلان هیی

گری به خوبی اشنا بوده، احتملااًل ایلن ادعلا را نمایی به عنوان اقتضای غالی و با دروا و بزرگکسی او را به خلوبی بشناسلد و که اینچه ؛برای مهم جلوه دادن خود مطرح ساخته است گر ا

کرب بودن این ادعلا در ایلن حی با منابع روایی شیعه داشته باشد، بهاشنایی سط سادگی به برد. سطح پی می

گلر حملل بلر تصلحیت نشلود، شلاید بتوانلد بله م ابله حلدی ی تحریلت جملله از کله ا ملواردی گیرد، روایتی از امام صادق فرماید: میاست. ایشان شده مورد توجه قرار

ع َاِع َظُم ِمن َبَداٍء َبَدا َلُه ِف َما َبَدا هلِِل َبَداٌء أ َ ِن یِإْس 4.َل اب

کلملله ۀ ایللن روایللت بلله شللیو از واژه « ابنللی»دیگللری نیللز نقللل شللده اسللت و در ان بلله جللای کلللله خداونللللد در حللللد اسللللماعیل فرزنللللد « ابللللی» اسللللتفاده شللللده و منظللللور از ان بللللدائی اسللللت

د.کرظاهر ابراهیمزیللرا ادعللاى امامللت ؛تللر اسللت صللحیح« ابلی»ت هرچنلد عالملله شوشللتری معتقللد اسللت عبللار

کلماسلماعیل بلن جعفللر گروهللی کلله بلا هملین عقیللده تلا انتهللا در ، از سلوى خلرد مطللرح شلد کلله دارای واژه امللا بلله نظللر مللی 5،گمراهللی خللود بللاقی ماندنللد اسللت، « ابنللی»رسللد روایللت اول

.224إختیار معرفة الرجال، ر .1 .225همان، ر .2 .150بین التصوو و التشیع، ر .3کمال الدین و تمام النعمة، ج336التوحید، ر .4 .69، ر1؛ .52األخبار الدخیلة، ر .5

19

موزهآ



ضعی وها

که اوالً ؛درست باشد هلایی گلزارش ،یلاً ضبر اصلی روایت به همین شلکل بلوده اسلت؛ اان ،چراکه از ان این کله املام صلادق گونله اسلتفاده ملی موجود است ، اسلماعیل را بله عنلوان شلود

کللرده بللود کلله یکللی از عالمللات امللام را فرزنللد ،اال للاً 1؛جانشللین خللود معرفللی احادیللث دیگللری ۀ فاصلل کله اینبله ویلژه 2،شلود داند، مؤید دیگری بر ایلن ادعلا محسلوب ملی تر بودن می بزرگ

کاظمس کلرده نی ایشان با امام کله برخلی ادعلا کله املام حتلی از بسلیار زیلاد، بله طلوری انلد کوچللک کلله پللر از جریللان اصللل وجللود فتنلله ،تللر بللوده اسللت؛ رابعللاً فرزنللد اسللماعیل نیللز ای

که بداء الهی در هملین ملورد اظهلار درگرشت اسماعیل به وجود امد، خود دلیل دیگری است احادیلث دیگلری نیلز موجلود ،؛ خامسلاً رزنلد خللت حضلرت ابلراهیمشده است و نه دربلاره ف

که بداء نسبت به فرزند امام صلادق که بر این مسلله داللت دارند اظهلار شلده اسلت است تر ایشلان درگرشت فوت فرزند بزرگ رهکه دربادر روایتی امام هادی .و نه نسبت به جد او

فرماید: است، میکلله ناشللناخته بللود، خداونللد نسللبت بلله ابومحمللد بعللد از ابللوجعفر، نسللبت بلله چیللزی

کرد، که برای موسی هماناظهار بداء بداء حاصلل شلد، پلر از وفلات اسلماعیل طور که از طرید ان وضعیت او نمایان شد 3.به چیزی

کلملل رو تردیلللدی بللاقی نملللی از ایللن کللله اصلللل روایللت بلللا صللادر شلللده اسلللت. « ابنلللی»ۀ مانللد کله گلر روایتلی کلار رفتله اسلت حملل بلر تصلحیت نشلود و ایلن « ابلی»ۀ در ان واژهمچنین ا بله

کله پلای تحریلت در میلان بلوده، در ان صلورت ملی تلوان ایلن ملورد را بلله انگلاره پریرفتله شلود که ؛عنوان یکی از موارد دس و تحریت در روایات از سوی غالیان مورد توجه قرار داد غالیانی

هلای انشلعاب گیری زمینه ی موعود بودن، موجب شکلبا نامیرا جلوه دادن اسماعیل و ادعا فرقه اسماعیله از مرهب شیعه شدند.

. تفسیرهای انحرافی2-2 جعلللل و وضلللع حلللدیث همیشللله بلللا مشلللکالت خلللار خلللود هملللراه بلللود. سلللاخت سلسلللله کللله بللله هلللر طریلللد امکلللان تکلللریب ملللدعای سلللند و انتسلللاب مفلللاهیم انحرافلللی بللله افلللرادی

کلار سلادهمطرح شده را نداشته باشن کله همگلان بتواننلد از پلر ان براینلد؛ زیلرا د نیز ای نبلود

.108های منسوب به شیعه، ر و فرقه: فرق شیعی 2تاریت فرق اسالمی .1 .284، ر1الکافی، ج .2 .327همان، ر .3


6هار ، ب

1395

20

ثی و حد


علو

صلحت از یافتند و انها را به نزد ایشلان بلرده، به این اخبار دسترسی می گاه اصحاب ائمه 1پرسیدند. می شانو سقم

کم هلای القلای مفلاهیم انحرافلی بله تلرین شلیوه هزینله بدین سبب یکی از تأایرگرارترین و کلله در دسللتان هللر مسلللمان و و تأویللل ایللات قللران و روایللت مللردم، تفسللیر هللای مشللهوری بللود

کثریت مسللمانان بله سلبب روایلت نبلوی جا انشد. از ای یافت می شیعه کله فرملود: که ادارای ظلاهر و بلاطن اسلت و حرفلی وجلود نلدارد، مگلر کله انای از قران نیست، مگر هیم ایه»

کله قلران دارای ظلاهر و بلاطن اسلت، به این 2،«دارای تأویل باشد که ان نکته اعتقاد داشتند که معمواًل به تأویلل هلای بلاطنی از ملتن نزدیلک بلود، همیشله ایلن احسلاس را در این تفاسیر

که معنایکر مخاطب ایجاد می کلرده اسلت عمید ید رو بلا از ایلن .تر از قران یلا روایلت را ادراک کمتری ان را می سخت .شد معتقد میپریرفت و بدان گیری

کللرده اسللت، ح کلله جریللان انحرافللی غلللو انهللا را مطللر در اداملله بلله برخللی تفاسللیر نادرسللتی شود. اشاره می

کلله حضلرت در ذیللل ایله شلریفه از املام صلادق .1 همانللا خداونلد شللرم »نقللل شلده اسلت فرمود: 3،«ا فراتر از ان م ل زندیبه پشه که اینکند از نمی

ایشلان و فراتلر از ،رو پشله از ایلن .زده اسلت را برای امام عللی همانا خداوند این م ال گرامی اسالم ،ان 4.است رسول

کله اراده پروردگلار متعلال هیم با بررسی ایات متعدد قران و شأن نزول انها درمی گلاه یلابیم کله بله به ذکر نام وصی رسولش در قلران تعللد نگرفلت. رویکلرد خلدای بلزرگ چنلین بلود

های ان ب ردازد و معرفی علنلی ان را بلر عهلده پیلامبرش بگلرارد. در بیلان ویژگی ذکر صفات وگونله ویژگی که در بسیاری از موارد منحصلر در یلک فلرد بلود، خداونلد همیشله بله ای ایلات ها

گاه به سبب ورود، شک و شبههفرمو خود را نازل می که برای افراد حاضر و ا ای در ارتباط بلا د کله .یه ایه به وجود نیایدمعنای صریح و اول گلر فلرآ بلر ایلن باشلد بلا توجله بله ایلن مطللب، ا

که ایات متعددی در وصت او نازل شلده، در ان صلورت منظور از پشه، اشاره به انسانی است

.224إختیار معرفة الرجال، ر .1 .771، ر2کتاب سلیم بن قیر هاللی، ج .2 .26بقره، .3 .35، ر1تفسیر القمی، ج .4

21

موزهآ



ضعی وها

گفت این ایه برای رساندن چنان داللتی موفد بوده است و این نقص نمی بزرگ بلرای یتوان شود. کتاب خدا محسوب می

باید توجله داشلت خداونلد همیشله بلا افتخلار و بزرگلی از ویژگلی اولیلای خلود ،دیگراز سوی گونلله کلله سللیاق ایللن ایلله بلله کللرده اسللت. ایللن در حللالی اسللت کلله چللون از اسللتای صللحبت

گلویی خجاللتاملدهارزش سلخن بله میلان بله ظلاهر بلی یموجود کله خلدایی ، پلر اور اسلت گفت سیاق این ایه و این روایت بلا چنان بزرگ به چنین موجودی م ال زند. بدین سان باید

که در شأن نزول جانشلین پیلامبر بنیلادین دارد. ینلازل شلده، تفلاوت سایر ایات و روایاتی که سبب میۀ نکت کلاهش یابلد، تأویلل دیگری شود اعتماد به ایلن روایلت بله حلداقل ممکلن

گرامی اسالم« فراتر از ان»عبارت ن ایشان، خداونلد هرگلز است. برخالو جانشی به رسول کرده است. از ذکر نام رسولش در قران إبا نداشته و همیشه از ایشان با عظمت یاد

کله باره در این البته روایت دیگری از امام باقر که حضرت در پاست به سلؤالی نقل شده داند یا خیر فرموده است: ایا این تفسیر از ایه را صحیح می

که شنیده اند. ند در جای خود قرار ندادها اینان چیزی را

گزارش حکایتی از زمان رسول خدا و امام علی کله روزی ملی ایشان در ادامه به پلردازد گراملی شخصی تمشیت الهی را به خدا، رسول و جانشین او نسبت داد. در این هنگام رسول

کرد و فرمود: اسالم گفته نهی گوینده را از این .کند الهی برابر و هم اندازه نیست و بر ان غلبه نمی ۀهمانا چیزی با مشیت قاهر

کله بله خداونلد متعلال فضلیلتی بله او و عللی کله اینبلا افزودس ر حضرت کلرده اعطلا کللدام از مخلوقللاتش از ابتللدای خلقللت تللا بلله انتهللا نبخشللیده اسللت، امللا در برابللر وسللعت هللیم

که به پرواز دراملده و ع نیلز در ایلن عرصله پهنلاور للیقدرت الهی، ایشان جز مگسی نیست 1.همچون پشه است

و با توجه به نکلات ارائله شلده دربلاره ایلن با فرآ پریرش روایت نقل شده از امام باقرکه پیش گرفت شیوه تر نیز بیان شد، می روایت و مطالبی کله غالیلان بلرای توان نتیجه هایی

اسلیب بیلت اهلشله بله جایگلاه دادنلد، همی های خود مورد اسلتفاده قلرار ملی تروی اموزهکه به امام صادق وارد می ده است.شمنتسب کرد. یکی از این موارد، همین روایتی است

.392، ر24بحار األنوار، ج .1


6هار ، ب

1395

22

ثی و حد


علو

کلله در زملللان 1،«سللوگند بلله ان سللتاره چللون فلللرو افتللد»در تفسللیر ایلله .2 نقللل شللده اسللت رو ایشان فرمود: ای از اسمان بر زمین فرو افتاد. از این ستاره پیامبر

کله درافتلد، او جانشلیتاره بنگرن سیبه ا دنلد ین ملن خواهلد بلود. همله دید، به خانه هر کرد: سوگند بله ان سلتاره ین ایافتاد و خداوند ا ن ستاره، به خانه علییکه ا ه را نازل

2.چون فرو افتد

گلردد و ایلن روایلت حملل بللر گلر امکلان فلرود یلک سلتاره بله خانله شخصللی تلقلی بله قبلول اگلزارش وارد اسلت و ان معجزه شلود، بلاز هلم سلوره نجلم کله اینیلک اشلکال اساسلی بله ایلن

گراملی مکی است و به نظر می رسد فضای روایت نقل شده در مدینه و در زمان سیطره رسول کله بر اوضا شهر و منطقه بوده باشد؛ اانیًا روایت اسالم هلای مشلابه دیگلری وجلود دارد که پدرش بسیار ع ابن کرده است کله سلتاره در منلزل او فلرو افتلد القهعباس نقل و از 3مند بود کله عبلاس در زملان جنلل بلدر در سلال دوم هجلری بلله هملراه سل اه مشلرکجلا ان 4،ن بللودایی

رسد در مکله امکلان داشلتن چنلین ارزویلی بلرای او وجلود داشلته اجبار، به نظر نمی هرچند بهگللر ایللن فللرآ مطللرح کلله ایللن ایلله دوبللار نللازشللواسللت. البتلله ا ل شللده و دفعلله دوم در مدینلله د

بوده، ممکن است این روایلت نیلز بلا فلرآ معجلزه بلودن حکایلت نقلل شلده در ان، تلقلی بله قبول شود.

. جعل حدیث3-2ای دیرینله سابقهمسلمانان ۀ های بزرگ، در جامع جعل حدیث و دروا بستن بر شخصیت

که نفاقشان اجازه شناسایی انها از سوی عموم م دارد؛ عده داد، حد و باطلل را ردم را نمیای سلاختند. ایلن های نفسانی خود را به نلام دیگلران منتشلر ملی امیختند و تمایل به یکدیگر می

گرامی اسلالمۀ شیو نیلز وجلود داشلت و حضلرت بلرای مقابلله ناجوانمردانه در زمان رسول با ان چنین فرمود:

رکر بللر مللن عامدانلله دروغللی هلل [بدانیللد]انللد، گویللان بللر مللن زیللاد شللده دروا !ای مللردم 5.ببندد، برای خود جایگاهی در دوز اماده ساخته است

.1نجم، .1 .408، رکشت الیقین فی فضائل میر المؤمنین .2 .433، ر2مدینة معاجز األئمة اإلانی عشر، ج .3 .46،ر2تاریت یعقوبی، ج .4 .62، ر1الکافی، ج .5

23

موزهآ



ضعی وها

از همللان روزهللای نخسللتین ارائلله دیللن پیللامبر بیللت اهلدهللد ایللن روایللت نشللان مللیگرفتلللار دروا گلللروه گویللللان بللللوده مبلللین اسللللالم کلللله بعلللدها از ایللللن حربلللله انلللد. یکللللی از هللللایی

کردنللد، غالیللان من گسللترش منافقانلله اسللتفاده کلله اخللرین راهکللار انهللا بللرای حللرو بودنللد؛ چرا هللای انحرافللی خللود در سللطح جامعلله مسلللمانان، جعللل و وضللع حللدیث و انتشللار ان اندیشلله

گرفلت، بود. پیش تر دالیل جعل و وضع حدیث از سوی این جریان انحرافلی ملورد توجله قلرار کللله از احتملللال جعلللل از سلل از ایللن وی غالیلللان برخلللوردار اسلللت، رو، در ادامللله برخلللی از روایللاتی

د.شو بررسی میکه حکایت یکی از موارد این .1 گزارشی اختصار دارد بلا گر مناظره امام باقر چنینی به عباس است. ابن

کللله توسلللر املللام صلللادق فهلللم شلللود، ابتلللدا حضلللرت بلللاقر نقلللل ملللی در ایلللن روایلللت فرماید: در قران میکشد. خداوند متعال عباس را از یک ایه شریفه به چالش می ابن

گفتندیدر حق که کسانی کردنلد، فرشلتگان یسل ر ا ،پروردگار ما خداسلت :قت سلتادگی کله وعلده ین مباشلید و غملیلم مداریبل :[نلدیگو و می]ند یا بر انان فرود می د و بله بهشلتی

1.دید، شاد باشیافته بودی

گمللان مللی ابللن کلله خللود یکللی از مصللادید ایللن ایلله اسللت عبللاس ح مللامامللا ا ؛بللرد بللا طللرکلم ابلن کند. ایشان س ر بلا طلرح مسللله ای دیدگاه او را نفی می مسلله عبلاس در ای دانلش

دربللاره دارد. سلل ر امللام گللویی وامللی سللازد و او را بلله تنللاقض مسللائل فقهللی را نمایللان مللی کند: عباس این ادعا را مطرح می کوری ابن

گر به انکلار ان زی، خلدا تلو را وارد جهلنم خواهلد ای ب لردا شلنیده از رسلول خلداه چل اکه به انکار امام نمود، همان که در روزی کور شدی طور 2.پرداختی و در نتیجه

کوری ابن عباس به که دلیل اصابت بال یک فرشته بله چشلم در ادامه روایت اشاره شده برتللری یابللد و بللاز هللم امللام بللاقر فللردای ان روز نیللز اداملله مللی وگو گفللتاو بللوده اسللت. ایللن

کشد. عباس می علمی و معنوی خود را به ر ابنکله راوی حکایلت این روایت چند اشکال عملده دارد. ابتلدا بایلد بله ایلن نکتله توجله شلود

.30فصلت، .1 .247، 1الکافی، ج .2


6هار ، ب

1395

24

ثی و حد


علو

هجللری متولللد شللده 832یللا 801در سللال اسللت. امللام صللادق نقللل شللده، امللام صللادقز بنلابر قلول مشلهور عبلاس نیل به دنیا املده اسلت؛ ابلن 3هجری 57در سال است؛ امام باقر

سلال دهکله بلیش از رو اساسلًا املام صلادق از ایلن .از دنیلا رفتله اسلت 4هجلری 68در سلال و خلود ۀسلال 11توانسلته شلاهد منلاظره پلدر عبلاس بله دنیلا املده اسلت، نملی پر از وفات ابلن

ساله باشد. 71پیرمردی کله ب گیلرد ایلن مسللله اسلت که باید مورد توجه قرار گلزارش، بسلیار نکته دیگری یلان ایلن

گزار که معمواًل غالیان از ان استفاده می ش نزدیک به که انهلا عالقله هایی است منلد کنند؛ چراکننللد؛ العللاده عجیللب و خللارق یدالیللل ،هسللتند بللرای هللر اتفللاق کللور شللدن چشللم ذکللر ماننللد

کور شده بودند که پدر و عمویش نیز رسلد. ظر ملیبسیار فانتزی به ن ،با بال فرشته 5پیرمردی که ذکر شد، به نظر ملی از این گلزارش رو و بنا به دالیلی هلای نادرسلت رسلد ایلن روایلت یلک از

جریان انحرافی غلو باشد.که انها بلرای کر فشار وارد می بیت اهلداران گاهی فشار حکومت چنان بر دوست .2 د

آ شدن از این فشار به مطالبی رو می کله عجیلب و غریلب مل خار نملود. سلران جریلان یاوردند که برای ، کننلدتلر به نلوعی تحملل فشلار حکوملت بلر خلود و ملردم را اسلان که انانحرافی غلو

کلله قطعللی بللودن صللدور انهللا از سللوی معصللوم دسللت بلله نقللل احللادی ی مللی بللا تردیللد زدنللد ست.و ر روبه

حلله از امللام پللردازد. عبللداهلل بللن طل یکللی از ایللن روایللات بلله نقللل از حکللایتی دربللاره وز مللیکلردم. فرملود صادق کله روزی پرسشلی از ایشلان دربلاره وز مطلرح کلرده اسلت ایلن :نقل

کنار خانه خدا که ایشان در حیوان از مسوا است و به نقل حکایتی از پدر بزرگوارش پرداخت کلله وز کللرد. ایشللان بلله یللاران خللود فرمللود کلله وزغللی از راه رسللید و شللرو بلله سللر و صللدا بللود

که از : »گوید می کنید، من نیز تا زمانی گر از ع مان بدگویی بلنلد شلوید از جلا اینبه خدا قسم اامیلله حضللرت در اداملله فرمللایش خللود دربللاره مللرگ خانللدان بنللی«. کللنم بللدگویی مللی علللی

ان سلل ر «. شللود بلله وز مسللت مللی کلله اینمیللرد، مگللر امیلله نمللی هللیم فللردی از بنللی»فرمللود:

.161، ر2کشت الغمة فی معرفة األئمة، ج .1 .78، ر6تهریب األحکام، ج .2 .469، ر1الکافی، ج .3 .291، ر3اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج .4 .236األخبار الدخیلة، ر .5

25

موزهآ



ضعی وها

که کرمروان اشاره ملک بنبه ماجرای مرگ عبدالحضرت مرگ بله وز تبلدیل شلد و هنگامد کرد. بنی تنه درخت را تراشیدند، لبلاس امیه نیز برای ابروداری یک از دست خاندان خود فرار

کلله غیللر از ملللن و کردنللد و ان را دفللن نمودنللد. ایشللان در انتهللا بیللان داشللت و زره بلله تللن ان کر از این ماجرا باخبر 1.نشدفرزندانش، هیم

هلا باعلث بلدنامی شلیعه اسلت و بله تقویلت دیلدگاه خرافلی بلودن گونه روایت اینمتأسفانه کلله خانللدان مللروان در حللد انجامللد میاعتقللادات ایللن مللرهب اسللالمی . همچنللین بللا خیللانتی

تللللر در انتظللللار ایللللن دردنللللاک یرفللللت عللللراب جامعلللله مسلللللمانان مرتکللللب شللللدند، انتظللللار مللللیصرفًا به یک خزنده مسلت شلوند و از خلود چنلان که اینباشد تا کاران به خدا و دین او خیانت

کلله بخواهنللد از شخصللیت بزرگللی چللون امللام علللی کننللد. اختیللاری داشللته باشللند بللدگویی که این روایات بی االبته این بدین معن چلون و چلرا موضلوعه هسلتند، وللی تردید و بلی نیست

کله یقلین بله معصلومهلایی بایلد بله تأییلد باید توجه داشت چنین روایت برسلد و تلا زملانی .کردصدور ان حاصل نشده است، باید از نقل و تکرار ان خودداری

که پر از شلهادت املام حسلین .3 گزارش شده است کتب حدی ی، ، لشلکر در برخی از گرفللت بللر بللدن مبللارک ایشللان اسللب بتازانللد. فضلله ابللن کنیللزان نللام کلله _ زیللاد تصللمیم یکللی از

کبری _ دبو حضرت زهرا گراملی برای زینب داستانی از مواجهه یکی از بنلدگانی رسلول که از طرو ایشان ازاد شده بود با شیری در یلک جزیلره نقلل ملی اسالم کنلد به نام سفینه

کللرده حضلرت بلود، از صللدمه زدن بله او خلودداری نمللود. کله انکله شلیر بله سللبب سلفینه ازاد که ان شیر در همین فضه ادامه می گیلرد او اجازه ملی نزدیکی است و از حضرت زینب دهد

گللاه سللازد. فضلله بلله نللزد شللیر مللی گرفتلله اسللت ا کلله سلل اه دشللمن رود و بلله او را از تصللمیمی کنند نیخواهند با امام حس دانی فردا می گوید: ایا می می کار خواهند اسب بلر انها می بچه

که شیر وارد مید کارزار میپشتش بتازند. پر از ان نقل شده است شود و دو دست خلود را ان که لشکر دشمن چنین چیزی را مشاهده ملی می روی پیکر امام حسین کنلد، گرارد. زمانی

کله ایلن فتنله عمر بن سعد از تصمیم خود منصرو می کله نبایلد شلود و بلا ایلن بیلان ای اسلت 2.دهد نشینی می برانگیخته شود، دستور عقبکرده ند. برای نمونه عالمله کنصحت این روایت را به نوعی اابات اند برخی از علما تالش

.232، ر8الکافی، ج .1 .466-465، ر1همان، ج .2


6هار ، ب

1395

26

ثی و حد


علو

کرده مجلسی پر از نقل و تبیین جزئیات این روایت، در نهایت این حدیث را تلقی به قبول که دشمنان میجا انو معتقد شده است از خواستند این معجزه پنهان بماند، دروا اسلب یی

کله شللاید بلله دلیللل ان در ادامله بیللان مللیانللد. ایشلل تلاختن بللر پیکللر مطهللر را مطلرح سللاخته کنللد کله ابلن کملی بله انهلا داد همین دروا بود نیلز پلر از علاملی همچنلین شلیت حلر 1.زیلاد جلایزه :گوید میگزارش روایت، چنین

گزارش که انها اسب بر پشت و سینه حضلرت تازاندنلد، پلر همچنین های روایت شده کار را بعد از منصرو شدن و رفت 2.ن شیر انجام دادندشاید این

گلزارش سایر علما نیز به تضلعیت ان پرداختله انلد. بلرای م لال سلید هاشلم بحرانلی پلر از کلله ایللن روایللت بللا کنللد و بیللان مللی ایللن روایللت ان را از حیللث مللتن و سللند تضللعیت مللی کنللد

مطهلری نیلز ضلمن ابلراز تأسلت از ذکلر ایلن شلهید 3.ضروریات متعدد تاریخی در تعارآ استکربال به گزارش کافی، ان را یکی از تحریفات واقعه کتاب 4.اورده است شماردر

کله ملتن حلدیث گیلرد با توجه به مطالب ارائه شده، ابتلدا بایلد ایلن نکتله ملورد توجله قلرار کدام از معصومین گلزارش تلاریخی اسلت. سل ر بایلد تنهلانیسلت و مستند به هیم یلک

گز که غیر از این روایت، هیم کلربال، از شخصلیت فضله یلاد توجه داشت ارش دیگری از وقایع کنیلز حضلرت زهلرا که ایلن فضله ایلا هملان بلود یلا نکرده است. همچنین مشخص نیست

کللله بللله تلللاریت .شخصلللیت دیگلللری اسلللت کللله این انلللد، پرداختللله بیلللت اهلالبتللله منلللابعی کلربال از ایلن .اند دیگری نبرده ۀکدام نامی از فض هیم 61در سلال رو حضلور ایلن شخصلیت در

رسد. هجری، بسیار بعید به نظر میکله حضلور شلیر و ممانعلت از تازانلدن گیرد ایلن اسلت که باید مورد توجه قرار نکته دیگری

که معتقدند س اه دشمن در همان عصر عاشلورا، اسلب اسب با دیگر نقل هلا را بلر های تاریخی کله مطلرح ملیبدن اجساد مطهر تازاند، ناسازگاری دارد. همچنین پرسلش دی شلود ایلن گلری

کلرده کله بلا سلفینه برخلورد گزارش ذکلر شلده، هملان شلیری اسلت که در این است، ایا شیری کالم، این کله ایلن شلیر هملان شلیر سلفینه اسلت. حلال گونه برداشلت ملی استب از سیاق شلود

.371-368، ر5، جمراة العقول فی شرح خبار ال الرسول .1 .36، ر4إابات الهداة بالنصور و المعجزات، ج .2 .470-469، ر3مدینة معاجز األئمة اإلانی عشر، ج .3 .585، ر17نی، جمجموعه ااار استاد شهید مطهری: حماسه حسی .4

27

موزهآ



ضعی وها

که با سفینه برخورد داشته و سلالیان متملادی از ان پرسش دوم مطرح می که ان شیری شود کربال رسیده استب پرسش اخر گرشته، چگونه به فضه چگونله متوجله شلده که ایننیز زمان

کربال امده استب عدم پاست مسلتدل بله ایلن ، امکلان باورپلریری ها پرسلشکه شیر سفینه به کاهش می گزارش را دهد. این

که به نظر نمی کربال به انجلا همچنین باید توجه داشت م معجلزه رسد اراده الهی در واقعه گرفته باشد املر و این معجزه به غایت بی که اینویژه به ؛و اتفاق رخدادی خارق العاده تعلد

گرامی اسالم بی کرده، سر از تلن او فایده باشد. در بحث موجود، جانشین رسول را شهید گر قرار بود معجزهرو از این .کنند جدا می تفلاق باید برای حفه جلان ایشلان ا ،ر دهدنیز ای ا

که اسیب دیده است. همچنین اینها همگی با فلرآ ایلن مسللله می افتاد و نه حفه پیکری گراشتن دو دست شیر بر روی بدن ایشان، بی که کله است احتراملی بله حضلرت تلقلی نگلردد

ماند. در این صورت جای بح ی باقی نمیکله محملد .4 گیرد، روایتلی اسلت که باید مورد توجه قرار بلن مسللم از املام روایت دیگری کله و ایشان از جابر بن عبداهلل انصاری نقل می باقر کند. مضمون این روایت چنلین اسلت

گفللت بللا امللام علللی بللار خورشللید هفت گفللت: اولللین ؛سللخن ای »بللار خورشللید بلله حضللرت خورشلید از حضلرت ،دوم بلار«. علرابم نکنلد کلهمرا نلزد پروردگلارت شلفاعت نملا !انمؤمنامیر

که کله حضلرت به خواست او فرمان دهد دشلمنان ایشلان را بسلوزاند. در مرتبله سلوم و زملانی کلرد. در بابل به سر می چهلارم حضلرت بلاربرد، از خورشید خواست برگردد و خورشلید اطاعلت بله علزت »گویلد: خورشید در پاست ملی« بایا از من خطایی سراا داری»فرماید: به خورشید می

گر خد که ا در «. کلرد ا مردم را همچون تو افریلده بلود، هرگلز جهلنم را خللد نملیپروردگارم قسم ای از نملاز بلا املام عللی مرتبه پنجم و در زمان خالفت خلیفه اول، مسلمانان بر سر مسللله

گفلت: .به مخالفت برخاستند حلد بلا او، بله دسلت او »در این لحظه خورشید به صدا درامد و کله حاضلر بودنلد، شلنیدند. و ایلن سلخن را قلریش « و همراه اوسلت کسلانی ششلم، بلارو تملام

دهلد و در پاسلت بله سلؤال رود و سلطلی بلرای وضلو بله ایشلان ملی ملی خورشید بله نلزد املام. در مرتبلله هفللتم نیللز پللر از شللهادت حضللرت، «خورشللید سللوزان»گویللد: کیسللتی ایشللان مللی

1.کنند عهد میرود و پر از عرآ سالم، با یکدیگر تجدید خورشید به نزد ایشان می

.205، ر1الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، ج .1


6هار ، ب

1395

28

ثی و حد


علو

که این روایت در منابع حدی ی متقلدم شلیعه ذکلر گیرد ابتدا باید این نکته مورد توجه قرار و سلایر اصلحاب بله حکمیلت شود خورشید میلان املام عللی نمی ،نشده است. برای نمونه

گزارشللی از ان در هللیم منبللع ب للردازد و قللریش و حضللار شللاهد چنللین رویللداد بزرگللی باشللند، امللا برخللی از مضللامین ایللن روایللت اسللت. ایللا رهری وجللود نداشللته باشللد. نکتلله دیگللر دربللامعتبلل

گلر خورشلید سلوزان بله زملین بیایلد و سلطح اب بلرای تواند سلطل جابله خورشید می کنلدب ا جلا کند، پر چه کنلدب مانلد و نلور افشلانی ملی در اسلمان بلاقی ملی چیلزیوضو به حضرت تعارو

که نمی کله املام و جانشلین رسلول توان به ساد نکته دیگری گرشت، این است کنار ان گی از کلله بللر روی زمللین، از خورشللید مللی خللدا کسللانی کلله ایللا از او خطللایی سللر زده اسللتب پرسللد

کله هرگللز بله ویلژه امیرالملؤمنین دارنللد، ملی اشلنایی محلدودی بلا لسلان ائملله اطهلار داننلد اورند. به زبان نمی ایشان در ارتباط با هیم مخلوقی ولو خورشید، چنین سخنی

و خورشلید، نکتله خلارق العلاده های خارق العاده از رابطه امام علی جدا از نقل حکایتکلردن املام بلاقر خلود از جلابر بلن عبلداهلل انصلاری اسلت. ائمله اطهلار دیگر روایت نقل

کله مرجع پاست کننلد. در ملواردی نیلز گویی هستند و نیازی ندارند از غیرمعصلوم خبلری نقلل کننلد، همیشله از خبلر ایشان می گزارش که هنوز متولد نشده بودند، خواهند حوادث زمانی را

گزارش یک معصلوم را مستند به پدرانشان می بسلیار حتلی از صلحابی پیلامبر کردند و نادر است.

کللله چلللون ملللاجرای بازگردانلللدن خورشلللید در زملللان رسلللول البتللله ایلللن احتملللال وجلللود دارد کلله میللان مسلللمانان یللک واقعلله پریرفتلله شللده اسللت 1،وجللود داشللته خللدا 2،بلله طللوری

مشللابه ایللن رویللداد کلله اینبلله اتفللاق حقیقللی بللال و پللر دهللد؛ بلله ویللژه کللهروایتللی جعللل شللده گلللزارش شلللده اسلللت کللله چلللون کللله ایلللن احتملللال را تقویلللت ملللی 3در بابلللل بلللرای حضلللرت کنلللد

یللان دامنلله ایللن تعامللل را فراتللر از و خورشللید تعللاملی برقللرار بللوده، برخللی از غال میللان امللامکلرده که در واقع وجود داشته، تصلویر انلد. بله هملین دلیلل، بسلیار بعیلد اسلت وقلایعی چیزی

که در منابع دیگری نیز بدان اشلاره گزارش ذکر شده، به غیر از بازگرداندن خورشید که در این دیگلری از تراوشلات یلک ۀشده، به وقو پیوسته باشد و به احتملال زیلاد ایلن حکایلت، نمونل

.562، ر4الکافی، ج .1 .59، ر3لوامع صاحبقرانی، ج .2 .129، ر1روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج .3

29

موزهآ



ضعی وها

ذهن غالی است.

گیری نتیجهگسللترش امللوزه گزیر سللران جریللان غلللو بللرای هللای خللود در راسللتای اهللداو دنیاطلبانلله، نللا

کنند و برای باورپلریری هرچله و بودند مستنداتی جعلی برای ادعاهای انحرافی خود دست پا شللخار در جامعلله مسلللمانان بیشللتر نیللز بلله دور ، ایللن مجعللوالت را بلله مللورد اعتمللادترین ا

کله منتسب نمایند. انتساب احادیث به ایشان این مزیت را برای سران غلو بله هملراه داشلت کسللی بلله خللود جرئللت مللی ، علللم مخالفللت و داد در مقابللل علللم فرزنللدان رسللول خللدا کمتللر

که این ایشان در تمامی سرزمین وان های اسلالمی بله عنل مقابله برداشته، سر ستیز بردارد؛ چرا شدند. مرجع علوم و اخرین پایگاه دانش شناخته می

گللرفتن گرفتنللد. انهللا ابتللدا بللا غالیللان بللرای رسللیدن بلله ایللن مقصللود سلله شللیوه را در پللیش که ممکن بود، روایات ایلن نگاشلته کوشیدندهای حدی ی اصحاب امامیه، کتاب هلا تا جایی

رداننلللد. اقلللدام دوم انهلللا در ارائللله را تحریلللت و تغییلللر نملللوده، انهلللا را بللله صلللاحبان خلللود بازگهلللای مشلللهور در دسلللت عملللوم ملللردم براسلللاس تفسلللیرهای نادرسلللت از ایلللات قلللران و روایلللت

کردند ظلواهر ایلات و احادیلث را گرایانه بود. در این رویکرد غالیان سعی می رویکردهای باطنر اخلرین اقلدام . دکننلدمدعی شلده بودنلد، تأویلل چه ان های انحرافی خود و مطابد با اموزه

کللله ملللورد زدنلللد و بللله دروا انهلللا را بللله ائمللله اطهلللار نیلللز انهلللا دسلللت بللله وضلللع حلللدیث ملللی ساختند. اعتمادترین اشخار در جامعه مسلمانان بودند، منتسب می


6هار ، ب

1395

30

ثی و حد


علو

منابععلللاملی، بیلللروت، اعلملللی، حسلللن حلللر ، محملللد بلللنإابلللات الهلللداة بالنصلللور و المعجلللزات .1

ق.1425کبر غفاری، تهران، انتشارات صلدوق، علی :شوشتری، تعلید، محمدتقی األخبار الدخیلة .2 ا

ق.1410چات دوم، حسلن :الحسلن طوسلی، تحقیلد ، محملد بلنإختیار معرفة الرجال المعروو برجال الکشی .3

ق.1409مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، یللروت، اایللر، ب ، ابوالحسللن علللی بللن ابللوالکرم محمللد ابللنةاسللد الغابللة فللی معرفللة الصللحاب .4

ق.1409دارالفکر، ق.1414، ةالحسن طوسی، تحقید مؤسسة البع ة، قم، دار ال قاف ، محمد بناألمالی .5ناملله مطالعللات راد، فصللل ، مللریم قبللادی و محمللدعلی مهللدوی«بازشناسللی اندیشلله غلللو» .6

.146 - 109ش، ر1386، 78اسالمی، شماره مللدباقر بللن محمللدتقی مجلسللی، ، محبحللار االنللوار الجامعللة لللدرر خبللار األئمللة األطهللار .7

ق.1403، یاء التراث العربیجمعی از محققان، بیروت، دار إح :تحقید :حسلن صلفار، تحقیلد ، محملد بلنهمیعلل اهلل فضلائل ال محّملد صلّلی یبصائر اللدرجات فل .8

کوچه باغی، قم، مکتبة ا ق.1404، یالنجف یاهلل المرعش ةیمحسن بن عباسعلی م.1979حسنی، بیروت، دارالقلم، م معروو، هاشبین التصوو و التشیع .9، حسین صلابری، تهلران، های منسوب به شیعه : فرق شیعی و فرقه2تاریت فرق اسالمی .10

ش.1390سمت، چات هشتم، محمد ابلراهیم ایتلی، تهلران، :واضح یعقوبی، ترجمه محمد بن ، احمد بنتاریت یعقوبی .11

ش.1382انتشارات علمی و فرهنگی، تحقیللد طیللب موسللی جزائللری، قللم، دارالکتللاب، م قمللی،یابللراه ی بللن، علللتفسللیر القمللی .12

ق.1404

هاشللم حسللینی، قللم، جامعللله :، تحقیلللدصللدوق بابویلله عللللی بللن ، محمللد بللنالتوحیللد .13 ق.1398مدرسین،

حسلن الموسلوی خرسلان، تهلران، :الحسن طوسلی، تحقیلد ، محمد بنب األحکامیتهر .14 ق.1407، هیدارالکتب اإلسالم

31

موزهآ



ضعی وها

کبللر غفللاری، قللم، جامعلله علللی :تحقیللدعلللی بللن بابویلله صللدوق، محمللد بللن، خصللالال .15 ا ش.1362مدرسین حوزه علمیه قم،

لجامعللة ةالتابعلل یعلللی نجاشللی، قللم، مؤسسللة النشللر االسللالم ، احمللد بللنرجللال نجاشللی .16 ش.1365چات ششم، ، ةن بقم المشرفیالمدرس

انتشلارات احملد فتلال نیشلابوری، قلم، ، محملد بلننیرة المتعظلین و بصلیروضة الواعظ .17 ش.1375رضی،

ونر یل محملد بلن عللی بلن محمد بلن ، علی بنمیالتقد یم إلی مستحقیالصراط المستق .18 ق.1384ة، یدریمیخائیل رمضان، نجت، المکتبة الح :عاملی نباطی، تحقید

کاوشی در جریان .19 اهلل صلفری فروشلانی، ، نعملتها و برایندها تلا پایلان سلده سلوم غالیان: ش.1378ای اسالمی استان قدس رضوی، ه مشهد، بنیاد پژوهش

کلینللی رازی، تحقیللد ، محمللد بللنالکللافی .20 کبللر غفللاری و محمللد اخونللدی، علللی :یعقللوب ا ق.1407تهران، دارالکتب االسالمیة،

محملد انصلاری زنجلانی :قلیر هالللی، تحقیلد ، سللیم بلنکتاب سلیم بن قلیر هالللی .21 ق.1405خوئینی، قم، الهادی،

کبر غفلاری، علی :تحقیدمحمد بن علی بن بابویه صدوق، ، مةن و تمام النعیکمال الد .22 ا ق.1395تهران، اسالمیه،

هاشلللم رسلللولی سلللید :سلللی اربللللی، تحقیللدیع ، عللللی بللنمعرفللة األئملللة یکشللت الغملللة فللل .23 ق.1381، یهاشم بنیمکتبة محالتی، تبریز،

:مطهلر حللی، تحقیلد یوسلت بلن ، حسلن بلن نیر المؤمنیفضائل م ین فیقیکشت ال .24 ق.1411ین درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، حسح الفق .25 ، محمللدتقی بللن مقصللودعلی مجلسللی، قللم، هیلللوامللع صللاحبقرانی المشللتهر بشللر

ق.1414اسماعیلیان، )جلللللد دوم از بخللللش سللللیره مجموعلللله االلللار اسللللتاد شللللهید مطهللللری: حماسلللله حسللللینی .26

ت اهلل شورای نظارت بر نشر ااار استاد شهید ای :(، مرتضی مطهری، تحقیدمعصومین ش.1387مطهری، تهران، انتشارات صدرا،

مان بحرانلی، قلم، مؤسسلة المعلارو یسلل د هاشم بلنی، سعشر ینة معاجز األئمة اإلانیمد .27 ق.1413ة، یاإلسالم


6هار ، ب

1395

32

ثی و حد


علو

:، محمدباقر بن محملدتقی مجلسلی، تحقیلدشرح خبار ال الرسول یمراة العقول ف .28 ق.1404 ة،یسیدهاشم رسولی محالتی، تهران، دارالکتب اإلسالم

ش.1362، محمدباقر بهبودی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، معرفة الحدیث .29، سلید مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبلانی فکلری تشلیع در سله قلرن نخسلتین .30

کویر، :حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه ش.1388هاشم ایزدپناه، تهران، انتشارات :اسلماعیل اشلعری، تحقیلد ، ابوالحسن عللی بلنمقاالت االسالمیین و اختالو المصلین .31

ق.1369الدین عبدالحمید، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، ییمحمد مح، شللریت رضللی ابوالحسللن محمللد بللن حسللین موسللوی، ترجملله سللیدجعفر البالغلله نهلل .32

ش.1385شهیدی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چات بیست و پنجم،

عضو یاههویش و یسانشهنوگ ؛نایلاغ...

Documents