Niyazi Mehdi v Dilar Mehdi

Flsf tarixind Flsf (1997)N v nec deyilnlr haqqnda kitab (Flsf zr drs vsaiti)Bak - 2006

Mlliflr: Flsf elmlri doktoru, ADMU-nun Mdniyytnaslq kafedrasnn professoru Niyazi Mehdi. Flsf elmlri doktoru, ADMU-nun Teatr rejissorluu kafedrasnn professoru Dilar Mehdi.

Redaktor: Sntnaslq elmlri namizdi, ADMU-nun Teatrnaslq kafedrasnn dosenti Aydn Talbzad

Ryilr: Flsf elmlri doktoru, professor Rhman Bdlov Flsf elmlri doktoru, professor li Abbasov

Drs vsaitind dnya flsfsindn semlr tlblrin v elml maraqlananlarn geni auditoriyas n anlaql kild aqlanr. Mlliflr dnya flsfi ideyalarn yeni rnklr v faktlara proyeksiya etmkl yana, onlar ada azrbaycanln maraqlandran msllri dnmk iin d clb edirlr.

Drs vsaiti Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirinin qrif verilmsi bard 874 sayl 22.12.05 tarixli mri il ap olunur.

1

indkilr n sz Birinci blm. Flsfd anlay problemi. Anlamaq v anlay Anlaylar v mumilik Cisimlr, hadislr qrupu v mumilr Mahiyyt ndir? Anlay v tkc ndis gndlik urun anlaylar haqqnda Elmi aradrmalarda anlaylar Anlaylar v danq qabiliyyti Anlaylar v flsfi kateqoriyalar Flsf nyi, nec, n n yrnir Hikmt v flsf Elm v flsf Elmd hqiqt, flsfd hqiqt Flsfi hqiqt v dyr Flsfi hqiqtlr n yksk mumildirmlr can atr Doru v yanl olan Marksizm flsfnin sas mslsi haqqnda Materializm v idealizm Daosizm materializmdir, yoxsa idealizm? Flsf dnyan n mqsdl yrnir? Flsf dnyagr ndr Dnyagrnn nec olmaa, nec etmy tsiri Materiya Qdim flsf materiya haqqnda Materiyann zndn yaranan gc yoxdur deyn ski filosoflar Materiyann zndn yaranan gc yoxdur deyn ski filosoflar Marksist flsf materiya haqqnda Marksist flsfd materiya kateqoriyasnn atmazlqlar ur ur v bilmk urumuz hm dnclrimizdir, hm duyularmzdr, hm d ... urun sirlri, paradokslar ur sosial hadis kimi... rq flsfsi urdan arnmaq haqqnda Dnya urda grnr, ya yox?

2

Tanr Aristoteld Tanr ideyas Plotind Tanr ideyas Orta yzillrd v yeni ada Tanr ideyas Tanrnn olmas, olmamas haqqnda sbutlar Tanr qdrtinin srhdi varm? Dnyadak pisliklr gr Tanr msuliyyt dayrm? Tanrn bilmk olarm? Teodiseyann yr-skiklri nsan Sokrat insan haqqnda Konfutsi bilib etmk haqqnda Kiniklr insan haqqnda Kirenaiklr insan haqqnda Epikr insan haqqnda Stoya mktbi insan haqqnda Buddizm insan haqqnda Buddizmd drd hqiqt, skkizlik qurtulu yolu Buddizm ruhun Mndn arnmas haqqnda Buddizm v Hinduizm Buddizm v Dao flsfsi: oxaylar, frqlr Dao flsfsind boluq v insan ruhuna baxda onun mnas Dao flsfsi v incsntd Fen-lyu mktbi Dao flsfsind tbiilik Dao flsfsi insan haqqnda Buddizmd Nirvana, Dao flsfsind Boluq, Sufizmd Allah Sufid Allaha sevgi Sufizmd Allah, insan v dnya Sufizmd Allah, insan v dnya Dnya Allahn yaradcl kimi Dnyann qatlar Sufizm ruhun dnya mrtblrind syahti haqqnda slam dnyaduyumunda sirr sevgi v tsvvf (Sufizm) hlinin psixolojisi Tsvvfd sirli caibliklr v qrib dnclr, davranlara sevgi Sufizmd Allaha qovumaq Sufi yaradclqla yaayandr Flsf insanda gndlik urun alna glmyn trflri ar Maarifilr flsfsi insan haqqnda Kant insan haqqnda Kant insan azadl haqqnda Kant tcrbd bilik tapan dnl tmiz dn haqqnda Kantn xlaq nzriyysi v baqa xlaq sistemlri Marksist flsfd insan problemi Marksizmd insan azadl

3

Marksizmd insan v cmiyyt Marksizm tarixd xsiyytin rolu haqqnda Nitse st insan haqqnda nsan problemi haqqnda yekun sz kinci blm. Mdniyyt Mdniyytin trifi Mdniyyt v informasiya Maddi dyrlr v mnvi dyrlr Maddi v mnvi dyrlr arasnda sbb-ntic laqlri Freyd mdniyytin yaranmas, mdniyyt hadislrinin vziflri, ii haqqnda nc Blm. Filosoflar Kantn flsfsi v estetikas Kant urun iki ii haqqnda Kant flsfsind znd qalan nsn v biz bilinnlr Kant anlaylarn transendantl haqqnda Kant reflektldirici hkm yrtmk bacar il estetik qavray haqqnda Kant yax olanlarla gzl olanlarn frqi haqqnda Kant estetik ideyann, incsntin oxmnall haqqnda Kanta gr, dahilik yalnz sntd ola bilr Kant v snt snt ndr estetik prinsipi ellinqin flsfsi v estetikas Mtlq olan v ya Absolyut Absolyut v dnyadak oxluq, crbcrlk Absolyut azadlq v azadszlq haasndan da o taydadr ellinq flsfsind ayrca kateqoriyas Flsfd hqiqt, sntd gzllik v gerklikd Absolyut Gzllik v anlay ncsnt v mifologiya ellinq sxematizm, alleqorizm, simvolizm haqqnda Yunan mifologiyasnda v incsntind simvolizm Xristian mdniyytind sxematizm Tbitd sxematizm, alleqoriya, simvol Snt nvlrind simvol, alleqoriya, sxematizm ellinqin estetik dnclri v ada snt ellinq lvilik v facivilik haqqnda Hegelin flsfsi v estetikas Hegelin idealizmi: dnya v deya Hegeld Dnya Dndn nec tryir? Hegel Mtlq deyann Mtlq Ruha evrilmsi haqqnda

4

Hegel incsntin zlliklri haqqnda Hegel incsnt v flsfnin laqlri, frqlri haqqnda Gzllik v eybcrlik Hegel ski rq sntinin simvolik xarakteri haqqnda Hegel Antik yunan snti haqqnda Hegel Romantik snt haqqnda Artur openhauerin flsfsi, insan haqqnda tlimi v estetikas opehauer flsfd kimlri sevib, kimlri sevmyib Dnya irad kimi openhauerin pessimist metafizikas openhauer Dnya radsinin obyektlmsinin pilllri haqqnda openhauer insan haqqnda openhauer iradnin qaynamasn sndrmk haqqnda openhauer dahilik haqqnda openhauer gln sbblri haqqnda openhauer irad problemindn gzlliy, lviliy nec xr? openhauer incsnt haqqnda Freyd, Psixoanaliz, incsnt< Freydin Psixoanalizi Freyd insan psixolojisinin strukturu haqqnda Freyd yuxu haqqnda Psixoanaliz v incsnt Psixoanaliz bilmz edilnlr haqqnda uralt istklr v mdniyyt *** Kitabdak az ilnn szlr Azrbaycan flsfi dilind rb-fars szlrinin ar bolluu bu dili ruhumuzun, mdniyytimizin drinliklrindn zgldirib. Sonucda oxlarnn yax anlamad ar bir dil yaranb. rb-fars szlri tekstlr guya yksk dnc mdniyyti gtirir. slind is gerk dncni dnc grntlri il, dnc avaz il vz edir. ndi n dolaq bir durum yaranb. rb-fars br-bzyi il naxlanm dil amzn dnc azadlna cavab vermir. vzind dild bir az tmizlm ii aparanda bu dil d allmad n bynilmir. Ancaq allmaq n d bir az tmizlnmi dild oxlu dnc yazlar xmal v oxunmaldr. Bizim kitabn dil islahatlarn bel bir fonda dyrlndirmk grkdir. Onu da artraq ki, aadak siyahdan grcksiniz ki, slind, islahatmzn gtirdiyi szlr he d ox deyil. Amac mqsd (ski trk szdr). Anlam - (Anadolu trkcsind ilnn yeni sz, yni neologizmdir). Bilg mdrik (ski trk szdr). Btnc mumi (bizim neologizmdir, yni dzltdiyimiz yeni szdr). Dz zahir (bizim neologizmdir). Doru hqiqt

5

Dr nv (ski trk szdr). Etgi tsir (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Gerk hqiqt, doru. Grklr tlbat (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Grkc zrurt (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Grk obraz (ski trk szdr). z mahiyyt (bizim neologizmdir). lgili laqdar (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). ligi laq, mnasibt (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). stm irad (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Nsn cism, ya (Orta srlr dbi dilimizd ilnib). Nsnl cismani, maddi. yrti tlim (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Soru sual (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Soy qbil (ski trk szdr). Tandclar lamtlr (bizim neologizmdir). Tanm vermk, tanmlamaq trif vermk, tyyin etmk (Anadolu trkcsind ilnn neologizmdir). Toplum cmiyyt (Anadolu trkcsind ilnn yeni szdr, neologizmdir). Toplumsal ictimai, sosial. Ulus millt, xalq (ski trk szdr). Qut ruh (ski trk szdr).

***

n sz

Adamlar arasnda flsf haqqnda yanl inanclar var. oxlar bel deyir: - Flsf yaman tindir, onu anlamaq hr adamn ii deyil. Ancaq hr bir elmi, hr bir snti anlamaq n qdr tindirs, flsfni d anlamaq o qdr tindir, hr bir elmi anlamaq n qdr asandrsa, flsf d bir o qdr asandr. Bir szl, flsfnin asanlq v tinlik mslsind unikall yoxdur. Nec ki hr snti, elmi, elc d flsfni hvsl, sevgi il hvsl il yava-yava, anlaya-anlaya yrnmk grkdir. Flsf il bal baqa aldan. Bzilri hesab edir ki, mnal, all n deyilirs, o, mtlq flsfidir. Buradan da bel deyim ortaya xb: - Filan yaznn flsfsi. Ancaq hr all, mnal sz flsfi deyil. Msln, el all sz var ki, arqlama yrdir v buradan flsfy yol yzlrl mntqdn kendn sonra atr. Biz flsfnin nlri v n n yrndiyini bilsk, nyin birbaa, ya dolay ona dxli olduunu bir az asan taparq. Onun n d hm asan, hm d tin olan bu elmdn shbt balayaq. z d indi bu elmin lifbasn yrnk. Yaznn lifbasn yrnndn sonra minlrl kitab oxumaq olur. Elc d flsfnin lifbasn yrnndn sonra yzlrl filosofun kitablarn oxuyub, bu v ya baqa drcd anlamaq olur. Balanc n ox tin suallarn biri budur: flsfy birinci hans problemin qapsndan girmk grkdir? Bzi mllimlr hesab edir ki, bir dn problemi, msln, materiya v ur problemini gtrb, flsfy onun iindn girmk grkdir. Ancaq girmk n ayaq, etmk ns arac (yni ednl stnd edilnin arasnda olan ara, - alt, vasit) lazmdr. Masa dzltmk n dlgrin rndsi, xtkei, kici

6

olmaldr. Bu altlrdn birinin iini o birisi gr bilmz, ya da ala-yarmq grr. Rnd il kicin yerin mx vurmaq olar, ancaq iri mx olsa, tin olacaq, axrda da rnd snacaq. Dlgr kimi filosofa da iini grmk n araclar, vasitlr, altlr grkdir. Onlarn arasnda is balcas dnmk altlridir. Onun n d, glin, hmin altlrin bzilrinin qulpundan tutub flsf dnyasna girk. n nc anlay (mfhum) szn zmz n n qdr grkdirs, o qdr anlaql edk.

Birinci blm. Flsf hans msllri dnmk stnd qurulub Flsfd anlay problemi. Anlamaq v anlay An-lay sznn kk (an) ski trklrd yenidn grndrmk mnasn (anlamn) verir. ndi biz yadma salram mnasnda anram deyirik. Yada salmaq ndir? Bir vaxtlar bildiyini, grdyn urunda (bilincind) yenidn grndrmk. Bizlrd deyirlr: huumdan xb, yni huda deyil ki, yenidn grndr, ana bilsn. Demli, anlay hr df grk olanda yenidn grndr bilmkl baldr. Bs nyi yenidn grndrmkl baldr? Szsz, haansa grdyn, bildiyin, qavradn nyis. Sonra, gtrk anlaya doma olan anlama. Anlamaq hmi nyis anlamaqdr. Anlamaq hmi nys tutulubdur, nyls doludur. Hensizliyi anlamaq olmaz. XX yzilin byk filosofu Husserl deyrdi: Dn hmi nyis dnmkdir. Htta el-bel dnnd d biz nyis dnrk. Demli, anlamaq da nyi? sualndan qopmazdr. ski v Ortaa (Orta srlr) trklri rblrin ey ( v onun qohumu ya) szn sinonim kimi nsn klmsini ildirdilr. Yqin ki, nsn ns nnin qsalm formasdr. Flsfy d el bu cr sz grkdir: ns olan, ancaq n olmasn ayrca demy ehtiyac olmayan. Biz bilincimiz, urumuz n nsnlri, olaylar nec mnimsyirik? Anlayb, anladmz anlaya yb orada saxlamaqla. Nsnni anlamaq, sadc, onda n varsa, hamsn grmk deyil (he, n varsa, hamsn grmk d olammaz). Nsnni anlamaq nsnnin nliyini tapmaq, yrnmkdir. Masann stnd min dn gldigedr lklr, czqlar, iq-klg oynamalar var. Hams da masann znnkdr. Ancaq masann n olduunu bilmyimiz n biz onlarn he biri grk deyil. Anlamaq n masan gstrib, bu ndir? sualna cavab vermliyik. Cavab versk ki, bu taxtadr, demli, hl masan anlamamq, nki saysz nsnlr var ki, taxtadandr. Cavab versk ki, bu ayaql yadr, yen onu anlamamq, nki dolabn da, pianinonun da ayaqlar var. Ancaq cavab versk, bu mhkm madddn dzldilmi, stnd myyn eylri qoyub i grmk n hazrlanm v yerdn hndrly d, stnn eni d hmin i n lverili olan nsndir, masa ndir? sorusuna (sualna) cavab vermi olarq. Demli, onu anlayrq, demli, anladmz sasnda masa anlayn dzldrik. Biz nsnlrin nliyini, sasn, mahiyytini urumuzda yenidn grkdrnd, bu grnni hans bir szns, (msln, masa v ya stol sznn) iin yb saxlayanda anlay yaranr. Hllik biz flsfnin dilinin, dn vasitlrinin iki vahidini mnimsdik: anlay v anlamaq. Ancaq onlar daha yax bilmk n flsfnin baqa anlaylarna mumi (btnc), tkc anlaylarna kemk grkdir.

Anlaylar v mumilik

7

rnklrd hmin anlaylara baxaq: adam - Elxan adnda tlb. Adam mumidir (btncdir), nki btn adamlarn hamsnda tkrar olunan gstricilri (lamtlri) z iin, mzmununa yb. Sndn sorusalar ki, adam kimdir? v sn cavab versn ki, adam gy gz kiidir (nki gy gz adamlar da var), onda deycyik ki, snin adam anlayn dz deyil, nki dz olsa, grk qara gz adamlar adam saymayaq. rqilr adam anlayn belc daraltdqlar n d, qara drililri adam yerin qoymuruq. ski yunan filosofu Platon adam anlaynn iindkini, mzmununu bel amd: Adam llksiz, iki ayaql heyvandr (yni canldr). llkd yaayan Sinoplu Diogen bir df xoruzu gtrb, btn llklrini yolur, camaata gstrib deyir: Budur, Platonun adam. slind n ba verir? Platon adam anlayna yanl mzmun verdiyi n hmin anlay adamlara da, xoruza da, toyua da aid olur. Ortaa (orta srlr) mslman filosoflar - Frabi, bn-Sina, bizim Bhmnyar bir-birinin ardnca deyirdilr ki, adam dnn canldr. Di gl, adam anlaynn bu am da yanldr, nki el onlarn z flsfsin gr, mlklr d dnn canl idilr, ancaq he biri onlar adam saymrd.

Cisimlr, hadislr qrupu v mumilr Dnyada nsnlr, olaylar qohumluqlarna gr crbcr nvlr, dstlr ml gtirir. Msln, ayrayr sydlr syd nvnd (tmiz trkcd, drnd) birlirlr. Ona gr d deyirik: Aacn bir nv olan syd. Elc d paldlar, kknarlar v s. Ancaq bu nvlr, drlr zlri d aac olduqlar n bir-birin qohumdurlar. Demli, aac soydur (qbildir, mumidir), nvlrs onlarn iind drl dstdir (ski trkc drl nvbnv demkdir). Bs nsnlr, olaylar nec olur ki, nv iind birlik ml gtirirlr? Yeri glmikn, bu nvlr flsfd ayrca da deyirlr. Mahiyyt ndir? Nsnlr ya mahiyytlrin (izlrin), daxili zlklrin, yni iridn onlar zldirn (zlrin brabr edn, nliklrini vern) chtlrin gr, ya da onlara zahiri zlk vern chtlrin gr bir dstd birlirlr. Msln, su, buxar, buz zahirlrin, zlrin gr baqa-baqa olsalar da mahiyytlrin gr birlirlr v ya birdirlr. Daha tez-tez nsnlr hm mahiyytlrin, hm d zahirlrin gr oxadqlar n bir nvd toplanrlar. Klk, su qayan el ova bilr ki, o, qua bnzr, ancaq bu oxart zd olacaq. Sydlr is hm mahiyyti, hm d zahirlrinn gr bnzyib aac nvn, drn ml gtirirlr. gr syd syd edn filan xasslrdirs, (bu da brabrdir mahiyyt) v gr qarmzdak aac syddrs, bu aac hmin mahiyyt lamtlrini znd tkrar etmlidir. Ona gr d hr nvd (gr bu nv z oxarlndan yaranmaybsa), nv aid hr bir nsnd eyni mahiyyt itirak edir, onun sas olur. Bir sas, bir mahiyyt min nsnni trdir, min nsndn bilinir. Mahiyyti bilmk anlamaqdr, anlamaq anlay yaratmaqdr. Anlamaq nv gstrn anlaya hmin drdki nsnlrin, olaylarn mahiyyt lamtlrini yazmaqdr. Anlamaq bu ndir? sorusuna, sualna cavab vermkdir. Demli, anlamaq nsnnin nliyini bilmkdir, anlaysa nsnnin nliyini zn yazr. Anlamaq nsnnin sasn, mahiyytini mnimsmkdirs, indi artra bilrik, nsnnin sas onun iin girdiyi nvd hamya aid olan, ham n bir, eyni olan mahiyytdir. Anlamaq bu mahiyyti mnimsmkdir. Demli, sn bir nsny baxanda onunla bir nvdn olan btn nsnlrin hamsnda itirak edn chtlri ymalsan. Yb urunda (bilincind) toplayaraq sz balayanda hmin nsnnin v onun yaxn qohumlarnn anlayn taprsan. Bu anlay mumildirmk sasnda yaranr. Bu anlay

8

nvn iindki btn nsnlrin nliyini biz deyir. Sn syd anlayn bilirsns, hr syd rast glnd hmin anlaya baxb, sydn n olmas haqqnda oradan bilgi (informasiya) alrsan. Anlay sn nsnnin mahiyytini andrr, ona gr d nsnni anladr.

Anlay v tkc Gtrk Elxan adnda bu tlbni. O, tkcdir. Yni nyi varsa, zn toplam bir olandr. Mn onu anlamaq istyirm. Onun n d n qdr bacarramsa, ona baxb onun aid olduu nvlrin anlayna bilgi (mlumat) almaq n gedirm. Msln, Elxan adamdr, demli, adam anlay mn onun haqqnda bir soraq verir. Elxan azrbaycanldr, demli, azrbaycanl anlay baqa mlumat verir. Elxan tlbdir, tlblik anlayndan yeni bilgi alram. Elxan gyk olandr, gzllik anlay burada onun haqqnda mn baqa sora verir. Bellikl, tkc ayr-ayr durmu anlaylardan bildiyimiz lamtlrin bir nsnd, bir hadisd bir yer ylmas kimi, bir-birin hrglnmsi kimi alr. Tkcni anlamaq onu, - konkret olan birc-birc, ayr-ayr anlaylarn iin salb xarmaqdr, ayr-ayr anlaylarn diin vurmaqdr. Bizim qarmza nsn (ns n) xr. Hl nliyini bilmirik. Ancaq bilmk istyirik. Grrk ki, filan anlayda deyiln lamtlr onda var. Onda bu nsnni hmin anlay sasnda bir az tanyrq, sonra keirik baqa anlaylara. Kant deyrdi ki, nsnni anlamaq n onu anlayn altna (ina) salmaq grkdir. Szsz, nsny el-bel d baxmaq olar. Szsz, nsny baxb, onun cizgilrind doma eylrin cizgilrini grb duyulanmaq da olar. Bu da bir qavraydr v ox vaxt biz el bu cr d baxrq. Ancaq gr cisim haqqnda duyularn yox, dncnin biimind danmaq istyiriks, anlaylarn dilindn daha ox istifad etmliyik. Var elmi anlaylar, bir d var gndlik urun txmini v ya elmsiz anlaylar. Alim d, el-bel adam da gndlik yaamnda (hyatnda) ox vaxt txmini, az elmi, ya da elmsiz anlaylardan istifad edir. Ancaq el ki alim nsnni anlamaq, anlatmaq lazm glir, o mcbur olur, anlaylarn elmldirsin. ndis gndlik urun anlaylar haqqnda Qdim yunanlar ideya (eydos) szn deynd cismin grnnn xarakterik cizgilrini gzlrinin qabana gtirirdilr. Yalnz sonralar, blk d Platonun saysind yava-yava Avropa flsfsind ideya nsnlrin gz az bilinr mahiyytini zn ym dnc vahidi kimi baa dld. Ancaq indi d gndlik bilincd anlaylarn oxu nsnlrin mahiyytinin yox, znn klini xarr. Su anlay oxumuzun urunda ns yumaq, srin, duru, ffaf bir madd grkn (obrazn) dayr v ona gr d bu grkn oxartsn grrks, ona sudur deyirik. Ancaq su anlaynn elmi mzmunu H2O-dur. Adi danqda is he kimya da sudan dananda bunu yadna salmr.

Elmi aradrmalarda anlaylar Aradrmalar, axtarlar var ki, yeni anlaylar yaradb anladr v sonraklar bu anlaylardan istifad edrk yeni dnclr taprlar. Deyiblr, ax, dnmk bacar baqalarnn dnclri il dnmkdir. Bir vaxtlar ski yunan filosofu Demokrit Levkippl birlikd atom anlayn yaratmd. Demidi: atom nsnlri quran, drl formalar olan blnmz qrnqlardr. Sonralar bu atom anlay bir ox filosoflarn z sistemlrini qurmasna yardm lini uzatd.

9

Aradrmalar da var ki, ncki anlayn adn, zn, formasn saxlayr, iini is xeyli dyidirir, deyir, mzmunu bu yox, odur. Msln, mslman filosoflar arilr, yhudi filosofu Maymoniddn gln soraa gr, Demokritin atom anlayna bir az baqa anlam (mna) vermidilr. Onlar n atom olan kimi d ln zrrcikdir (Demokritgild is atom blnb yox olmur). Allah hr yox olan zrrciyin yerind hmnc el o crn d var ednd nsnlr ncki kimi qalr. Ancaq harada ki, yox olmu filan qdr zrrciyin yerin eynisini qoyur, az sayda atomlarn yerin is tamam baqa crlrini ta edir, onda biz nsnlri dyimi v ya dyimkd olan grrk. Allahn mczsi is bel ba verir: hans anda is yox olmu atomlarn yerin tamam baqa sayda, tamam baqa dzld atomlar ta edilir: msln, Hzrt Musann sasn ml gtirmi atomlar yox edilir, vzin el atomlar v onlarn el dzl ta edilir ki, ilan alnr. Hr an dnyan yoxluqdan qurtaran Allah ists, onu bagicllndirici bir dyiknliy salar. Yni birinci anda bir grnd olan dnyan ikinci anda atomlarn baqa dzm il tamam baqa grn salar v belc, hr an yeni mnzr peyda olar. Ancaq arilr gr, Allah insanlara z byk yaxln edrk ninki hr an dnyan yoxluqdan qurtarr, hm d el edir ki, dnyada ox eylr bir an qabaq olduu kimi qalsn. Dyimlr ox yerd yava-yava getsin, mczlr is hr an ba vermsin. nsan, ax, bel dnyada yaaya bilr! Grrsnzm, arilrd atom anlay nec dyiir v nticd hans flsfi sistem gtirir? Demokritin atomlar dnyada olanlarn iin Allahn qarmasna yer qoymur: kosmosun boluunda atomlar uurlar, bir-birin rast glnd formalar primlnib birlmy imkan verirs, filan qdr atom bir-birin primlnir. Sonucda, ylan atomlarn trtdiyi quruludan asl olaraq dalar, drlr, adamlar v s. ml glir. arilrd is hr an Allahn li dnyann stnddir v dnyan Yoxa urumlamaa qoymur. ndiycn dediklrimizi ycamladraq: biz anlay, anlant, mumi, tkc, mahiyyt, zahir, nlik, nsn kimi flsfi anlaylar yrndik. Bu anlaylarn hams min cr balarla bir-birin balanb, ona gr d bir-birini anladr. Cmly fikir verin: Anlayanda nliyi anlayram, bundan anlaylar dzldirm, anlaylar nsnlrin nliyi haqqnda mn bilgi verir, anlaylarda mn tkclrdn mumiy, btn qalxram.

Anlaylar v danq qabiliyyti Bzi adamlar bilinclrind olan qtl v ya anlaylarn elmsizliyini, yanl olaraq, danq bacarqlarnn olmamas kimi anlayr. Onlara el glir ki, bilirlr, ancaq bildiklrini dey bilmirlr, nki natiq deyillr. Aldandr bu. Gzl danma bacarmadqlar n yox, dnb-dndrmk n anlaylar olmadqlarna gr dana bilmirlr. Adam dilc n qdr knty olsa da drin dncsi varsa, bu dnc n yndmsiz deyimlrin iindn qzl klsi kimi parlayacaq. Anlaylar bilmyn is dqiqd bir onun ad ndir..? zaddr...eydir... deyck. kinci yandan, bel dnmk dz deyil ki, snin anlaylar bilmyin brabrdir szlklrdn, drsliklrdn, terminalogiya ltlrindn onlarn mnasn zbrlmy. zbrlmk hl bilmk deyil. Bax, n vaxt onlar ildib-danma bacarrsansa, o vaxt da zn dey bilrsn ki, mn anlaylar bilirm. Anlaylar dnyan doldurmu nsn nvlrinin, soylarnn addr. Bir eyi bildirmyin n asan yolu onun zn darta-darta gtirib gstrmk yox, adn kmkdir. Nsnni min cr bildirmk olar, msln, barmaqla gstrmkl, ancaq bunun bir atmazl var, cisim, ya grnmynd barmaqla onu bildirmk tindir. Nsnni kli il d bildirmk olar, ancaq kli kmk n xeyli i grmk grkdir.

10

yaya ad qoyub ad il bildirmk is n rahatdr. Anlaylar bel adlardandr v biz onlar bilnd nsnlr trf boylanmadan nsnlrdn shbt ed bilirik, danmzda evikc dnizi qoyub syd gtrrk, da qoyub, aran gtrrk.

Anlaylar v flsfi kateqoriyalar Flsf oxlu anlaylardan istifad edir, htta bunlarn arasnda gndlik (el-bel) urdan alnm txmini, elmsiz anlaylar da az olmur; flsfi shbtind filosof da yngllk, alq, eviklik kimi anlaylar ildir v bu zaman ox vaxt onlarn mnasnn txmini d olsa, frqin varmr. Ancaq el anlaylar da var ki, onlar yox etsn, flsfi dn lsiz-ayaqsz qalar, yeriy bilmz. nki onlar zlrin flsfy grkli n sas nsn v olaylarn n nmli ynlri haqqnda bilgi toplayblar. Flsf daha ox nsn v olaylarn bu trflrindn danmaldr, ona gr ona hmin anlaylar grkdir. Bu anlaylara flsfnin kateqoriyalar deyirlr. Kateqoriya yunanca deyim, mhakim, lamt anlamlarn (mnalarn) verir. Sonralar Aristotelin saysind flsf bu kateqoriya szn gtrb, onunla znn v baqa bir ox elmlrin n sas, grkli anlaylarn adlandrb. Flsfnin kateqoriyalarna materiya, ur (Anadolu trkcsind bilinc), qanun, nsn, gerklik, sbb (v ya ndn), ntic (v ya sonuc) kimi anlaylar aid etmk olar. Onlarn saysind flsf dnyan grkdrmk, yni modelldirmk n z dilini (anlaylar sistemini, aparatn) yaradr. Onlarn saysind flsf nlris necs v n ns dnr. ndi grk flsf nyi yrnir, nec yrnir v n n yrnir.

Flsf nyi, nec, n n yrnir Hikmt v flsf Flsf haqqnda ilkin shbtlrd hmi bu flsf adnn haradan glmsi haqqnda soraq vermyi ham zn borc bilir. Biz d bu qaydan pozmayaq: filo-sofiya yunan szdr. Sofiya hikmt demkdir, filo is sevmk. Demli, filosofiya hikmti sevmk anlamn (mnasn) verir. Flsf is Ortaa mslman alimlrinin bu yunan szn rb dilin uyun demlrindn yaranb. Deyirlr ki, birinci df Pifaqor zn filosof adlandrb v bununla demk istyib ki, mn z yerimi bilirm, bilirm ki, hikmt yalnz Tanr biliyidir, mnd ola bilmz. Mn ancaq hikmti sev bilrm. Flsf sznn hikmtl bal olmas indiki ada flsfnin n olduunu anlamaq n dyrini saxlayb, ya yox? Bu sorunu dnk. Filosoflar, flsfi mktblr var ki, sasn, insann zn, yaayn nec qurmas mslsin balanrlar. Nyi anlamaq istslr d - istyir buludlar, istyir heyvanlar almini, istyir kosmosu, hamsn ynldirlr insann znbilm, dnyada yaama, davranma mslsin. El hikmt d yaamaq gediind rastmza xan problemlri ya zmk, ya da mnasz saymaq bacar n grkli biliklr deyilir. Hikmt bilicisi mdrik adam (ski trklr buna bilg deyirdilr, yni bilgin) ay-ulduzu bildiyi n mdrik deyil, bundan z n, adamlar n ibrtlr, rnklr xard n bilgdir. XVIII yzilin ingilis filosofu Deyvid Yum mdrikliyi bel yozanlardan idi. Ancaq flsfni elmi dn, elmi gerklrin (hqiqtlrin) rivlrin salanlar da var. V onlar n, artq, hikmti sevmk hl sl flsf deyil.

11

Elm v flsf Onlar n bilik, varlq haqqnda hqiqtlr (gerklr) n nc z-zlynd, insana dxli olmadan dyrlidir v flsf bu ynmd axtarlarda olmaldr. Sual yen tkrar edk: flsf nyi yrnir? Sovetlr Birliyind drsliklr buna bel cavab verirdi: flsf tbitin, cmiyytin, tfkkrn n mumi inkiaf, glim qanunlarn yrnir. Ancaq n mumi inkiaf qanunlarn yrnirs, yni qanunlar yrnirs, - sonra da deyilir ki, flsf tarixind marksist flsf elmi aama, elmi mrhldir, - bs onda niy bu yz ne il rzind onun tapd hqiqtlri bu qdr byk filosoflar bu qdr danblar? Filosofun tapd gerk elmidirs, bs niy onun sasnda, onun verdiyi buyuruqlara baxb bir dn ey d ixtira etmk olmur? Blk flsfnin gerklri, hqiqtlri il elmin, texnikann gerklri arasnda byk ayrlmalar var? kinci yandan. Konfutsi, - miladdan nc yaam bu byk in filosofu deyibmi: - Flsf qaranlq otaqda qara piiyi, - bil-bil ki, orada yoxdur, - axtarmaqdr. Kims bunu flsfnin mnasz il mul olmas kimi aacaq v ar da. Ancaq... glin dnk. Hindistan axtarmaa gedn Kolumb Amerikan tapb. V ya baqa cr : filosof axtaranda el axtarr ki, sanki konkret nyis (qara piiyi) axtarr (ax, hava kimi olan yox, brkliyi, lglnliyi olan hvsl, istkl axtarmaq olur). Ancaq ikinci yandan, o bilir ki, tapaca Doru el olacaq ki, gndlik bilinc ulduzlar qdr uzaq, hava kimi ll tutulmaz grnck. Gndlik ur buna qaranlq otaqda olmayan qara piiyi qaranlq otaqda axtarmaq kimi baxacaq.

Elmd hqiqt, flsfd hqiqt Flsfi hqiqt ox vaxt 2+2=4 kimi riyazi dorulara oxamr. Buddizmin banisi akyamunann (v ya Buddann) yanna glib, ona dnyann, gerkliyin necliyi haqqnda suallar veriblr ki, o, yaratd dinin flsfi gcn gstrsin. Budda is susub, he n demyib. Sonralar Buddizm flsfsi tarixind onun bu susqunluu byk bir flsfi hqiqt, gcl bir flsfi mvqe kimi qalb. Buddann flsfi sual cavabsz qoymasnn z bir hqiqt olub v sonrak flsfi dartmalarda (mbahislrd), deyimlrd sbut kimi ildilib. Bu hqiqt 2+2=4 hqiqtindn yerl gy qdr ayrlr. Ax, elmd cavabszlqla, susqunluqla dorunu sylmk olmaz. ski Yunanstanda Eleya hrind yarand n Eleya mktbi adlanan filosoflar dstsi vard. Onlarn bas Parmenid sbut edirdi ki, gerkliyin, dnyann ksimlri, qrnqlar yoxdur. Varlq (dnya) ksimlr blnmmi teyxa Birdir, sadc, bizim gzmz oxhissli v ya oxluq kimi grnr. Dediyini bel doruldurdu: tam, btv, - iindkilrindn bykdr. Sylsk ki, bir btvn iindki hr ksim btvn z boydadr, mntiqsizlik alnar, nki btv anlay ksimlri zn ym v hr ksimindn byk olan tutumu bildirir. Ona gr deynd ki, hr ksim iin girdiyi btvn z boydadr, bununla btv anlayn dadrq. Buradan Parmenidin xard sonuc (ntic): desk ki, gerklik, dnya ksimlrinin, hisslrin ymdr, onda grk gerkliyin, dnyann zn btv sayaq. Ancaq gerkliyin hr hisssinin znn d hisslri olacaq. V bu hisslrin hr birinin hisslri d hisslr blnck. Belc hr bir ksim sonsuz sayda hisslr blnck, demli, hr ksim sonsuz olacaq. Ona gr d biz dey bilrik ki, gerklik d sonsuzdur, onun n balaca qrn da sonsuzdur. V ikisi d sonsuzdursa, demli, ikisi d bir boydadr. Bu, btvl onun ksimlrini bir-birin brabr edir, bu is alasmazdr. Ona gr d mntiq tlb edir bel demyi: gerklik hisssizdir. Blnmz (ax, hisslr yoxdur ki, onlara blnsn) Bircdir. Onda gerklikd hrkt, devikm, dyim d olmayacaq, nki hrkt n n az bir nqtdn o biri nqty keid grkdir. Gerklik is bir nqtdir (ax, hisslri olmayan n varsa, nqtdir). Nqtd is trpni n yer yoxdur.

12

Grrsnzm? Flsfi anlaylarla v mntiql ox inandrc bir ey alnr, hrnd grdklrimiz, el hrkt edn qolumuz da he cr qoymur ki, buna rkdn inanaq. Sinoplu Diogen d gzlrimizin, lqolumuzun dili il Parmenidin mntiqini pua xarmaq, yanltmaq istmidi. Deyirlr, o, Parmenidin varlqda hrkt yoxdur ideyasn eidnd durub var-gl edir v belc, adi yolla hmin ideyann yanl olduunu gstrmk istyir. Ancaq el bu yolla flsfi Dorunu datmaq istdiyi n d ustad Antisfendn ktk yeyir. Antisfenin ktyinin mnas n idi? O idi ki, sn gz grnnlr sasnda flsfi geryi yalanlamaq istynd flsfi mrifti pozursan. Yeri gldi, flsfd ktk mslsindn danaq. Qabaqca dnrsn, flsf hara, ktklmk, yaxasndan yapb bomaq, bir szl, fiziki basqya salmaq hara. Ancaq Buddizmin Yaponiyada yaranm Dzen-Buddizm qolunda bir d grrdn ki, l aac il adepti, yirdi (mridi, yrncmni) vurman z n byk Dorunu ard. Elmd ktklmkl hqiqti amaq olmaz, olsa-olsa, mktbd formulalar zbrltmk olar. Dzen flsfsi is n uca Dorusunun yolunu, olurdu ki, ktkl ard. Bir df Dzen neofiti (yni yrnni, mridi) mllimdn soruur: Dzend n byk hqiqt ndir?

Mllim cumub onu boazlayr v boa-boa balayr qqrmaa: De! De grm! Neofitin gzlri brlib boazndan xrlt glnd mllimi lini kir. Bir az keir, neofit zn glir v birdn onda illrc gzldiyi satori, yni bilincinin Dzen Dorusu il nurlanmas ba verir. Biz he vaxt bilmycyik ki, onun iind nur salan bu hqiqt n idi. Ancaq Dzen mslindn (pritasndan) bir sonucu xara bilrik. yrtmn yrncmn (neofit) gstrir ki, sn boulanda nec dana bilmirsns, elc d Dzen geryini n qdr istsn d boulurmusan kimi dana bilmrsn. Bunun bir sbbi odur ki, Dzen hqiqti he bir sz smr, onunla yalnz insann i dnyas qfildn nura batr, ia qrq olur. V neofit bunu anlad n d onda satori ba verir. Aydndr ki, neofitd satorinin bel bir hrktdn (bomaqdan) sonra ba vermsi n ne illr grk olmudur ki, o, Dzen monastrnda Dzen qaydalar il yaasn, Dzen dnclri il axtarsn. Yalnz bundan sonra adam Dzen Dorusuna gznn almas n yetiib-biir v bir him bnd olur. Onu da deyk ki, Dzen Buddizmdn ne yz il qabaq ski ind yaam Dao flsfsinin yaradcs Lao-sz sylmidir: Biln danmr, danan bilmir.

Flsfi hqiqt v dyr

Yen qaydaq ncki sualmza: flsfi gerkliklrin fizika, riyaziyyat gerklrindn frqi ndir? ox tindir cavab vermk, ancaq hr halda sl cavaba yaxn cavab axtaraq. Flsfi hqiqtd dyr onun hqiqiliyind gcl amil kimi itirak edir. Bs, dyr ndir? Dnyaya baxaq. Biri var z-zlynd nsnlr. Onlar arlqlarna, enin-uzununa, fiquruna gr birbirindn ayrlrlar. V tbitd murdar bir eyin tmiz bir eydn frqi d arlq, l kimi lamtlrin sasnda olur. Ancaq el ki insan dnyaya baxr, nlrs onun n murdar, pis, eybcr olur, nlrs tmiz, yax, gzl grnr. N n?

13

Onun n ki insan gryi (ehtiyac, tlbat) iindn dnyan grr. V bu zaman gryini dynlr, grkli olanlar yax, gryin ziyanl olanlarsa pis lamtlrini alr. Nsnlr almi insan gryinin gzn dynd dyrlr almin evrilir. Fizika, kimya, riyaziyyat z Dorularn, hqiqtlrini mn sevirm, mn hzz alram, bunu daha ox bynirm duyularndan tmizlyir. Flsfi Dorularda is dyr gc var. Ona gr d grrsn ki, kasbln ziyytini kn, varllara ya nifrt edn, ya da hirslnn adamn grklri (tlbat) onu marksist hqiqtlri qavramaa hssas edir. Ya da ona anarxist flsfi baxlar domaladrr. Baqa birisi is hlimliyin, barqanlna, gcl su duyularn keirdiyin gr dinl bal flsfnin hqiqtlrin alr.

Flsfi hqiqtlr n yksk mumildirmlr can atr Flsfi dorular dolunlua, btn dolunluqlar il mdniyytin, insann i dnyasnn hr qatnda, laynda zncirvari reaksiyalar dourmaa can atr. Onun n d flsfi gerklr gzllik donunda olur. Gzllik gcl tsir edndir. Flsfi hqiqt d z gzlliyi il gcl tsir edir, tsirini xlaqdan tutmu, siyastcn, Mndn tutmu, dnya haqqnda tsvvrlrcn gndrir. Bizansl Foti deyrmi: Mn hqiqti gzlliyindn tanyram. Flsfi dorular gzlliklri il mdniyytin hr nqtsindn baxan gzlri zlrin sir yesir etmk istyir. Flsfi dorular qloballa, universalla hr eyi evrsinin iin salmaa can atr. Flsf hr xrda eydn dana bilr, hr nsnni yrn bilr, ancaq sonra... yrndiyini, tapdn qloballadrmrsa, universuum (yni btn dnya) tutumunda genilndirmirs, flsfi hqiqt d alnmr. Sufi airi Fridddin ttar gn baxb grmd ki, gzlri qaralr v demli, iq ki aydnla xarb gstrndir, gndn xanda gzlri qaraldr. Sonra bir poemasnda bunun sasnda yazmd: Allahn nuru Onu grmyk dey min prdy evrilir. Bax, artq, bu, flsfdir v dindar flsfsevrlr n geni bir dnyagrn zl verir. Onun n ki, bel suallar ortaya xarr: - Nec edim ki, Allah grmsm d, Allah birbaa bilmsm d onun istdiklrin, buyurduqlarn uyun yaaym? Nec edim ki, Allaha birbaa qovumadm n, he olmasa, grdklriml dolaysna ona sar ucalm? Bu suallarn cavab hmin flsfsevr dindarlarn btn yaamn, gerklik haqqnda bildiklrini z tutumlarna salr. Nitse zn thlkli blklrin filosofu deyrdi. Yni he kimin danmad hqiqtlr blk? sualn verib zn i salr. Onun bir essensind dli bir adam bazar yerin qab qqrr: - Tanrn axtarram! Tanrn axtarram! Camaat p-p salr ki, bu dli n itirib, tapmr, noolub buna? O is qqrmaa davam edir: - Haradadr Tanr? Sylyim? ldrmk onu! Sn, mn ldrmk onu! Nitse sonralar Byl buyurdu Zrdt kitabnda hmin ideyan flsfi dnyagr kimi tutumlu edir. O dnya il adamlar ovunduranlara, o dnya adna ikizllk ednlr, elc d bu dnyada gc, irad (istm) gstrmk vzin o dnya midi il yazqlaanlara kskin szlr deyir. Bellikl! Flsf hr eydn dana bilr, hr eyi yrn bilr, ancaq grk tapdqlarn universalladrsn ki, varlq v insan geniliyind mumildirsin ki, flsf ola bilsin.

14

Ona gr d flsfnin yrnib-bilm blglrin, alanlarna baxn. Flsfnin bir blgsi ontologiya adlanr. Yunanca ontos olan, logiya is yrti, tlimdir. Demli, flsfnin ontologiya blmsi varlq, olanlar haqqnda tlimdir. Daha qabaqlar ontologiyann yerin hmin anlamda metafizika termini ilnirdi. Yunanca meta sonra gln demkdir, fizika is el fizikadr. Demli, meta-fizika fizikadan sonra gln anlamn verir. ada flsfd ontologiya da metafizika da brabr ilnir v varl yrnn flsfni bildirir. Flsfnin ikinci blgsi qnoseologiya adlanr. Yen yunanca qnosis bilmk, logiya is tlimdir. Demli, qnoseologiya insann dnyan nec anlayb-bilmsini yrnir. Flsf ontologiya saysind varl yrnib-yrdir, qnoseologiya saysind is insann dnyan nec bilmsini yrnmy alr. Bellikl, flsfnin bilm tutumu varlq v insan uru almincn genilnir. Ona gr d flsfnin kateqoriyalar, balca anlaylar ox tutumludur. gr hr hans bir flsfi nzriyy insan anlayn zn kateqoriya edirs, btn insanlarn mahiyytini ona ymaa alr. gr sbb ntic anlaylarn kateqoriyaya evirirs, onda tbitd, toplumda (cmiyytd) insanda, onun urunda ba vernlrd sbb-ntic iligilrini (laqlrini) axtarb-mumildirmy alr. gr flsfi sistem mahiyyt, tzahr kateqoriyalarn gtrrs, demli, toplumda, insanda n varsa, hamsnda onlarn mahiyyt v zahir ayrldn qbul edir. Baqa bir flsfi nzriyy, msln, Karl Popperin nzriyysi hmin kateqoriyalar gtrb, sbut etmy ala bilr ki, he nd mahiyyt, zahir blnm yoxdur. Ancaq el bu cr inkarn z d universalladrmadr, qloballadrmadr, yni hr eyd nyins olmasn danmaqdr. gr flsfi nzriyyd hrkt kateqoriyas ilkdirs, demli, tbitd, toplumda, insanda hr eyi hrktd gtrr, ya da hamsnn hrktsizliyini sbut etmk n chdlr gstrir. Ya da gtrk Dialektik materializmin qanununu. Bunlardr o qanunlar: Ziddiyytlrin arpmas v birgliyi qanunu, nkar inkar qanunu, Kmiyyt dyimlri il keyfiyyt dyimlrinin bir-birin kemsi qanunu. Dialektik materializm n bu qanunlar tam qlobaldr, yni tbitd, toplumda n varsa, hams bu qanunlarda gstriln killrd dyiir, bir formadan baqasn keir.

Doru v yanl olan Bellikl, biz z anladmz biimlrd flsfi dorularla tbitnaslq elmlri n xarakterik olan elmi dorular ayrmaa aldq v sonucda iki anlay aldq: flsfi gerk, elmi gerk. Bunlar domaladran chtlr odur ki, ikisi d Aristotel demikn insan bilincind grnn (inikas edn) aiddir v ikisi d gstrdiklrini n qdr ox gstrirs, o qdr ox hqiqi, doru saylrlar. Hqiqt bizim urumuzda olann haqqnda olduuna oxamasdr. Ona gr d Vaythed deyirdi ki, gerklr dzgn tsvvrlrdir. gr mn dnrms ki, ya yar v dorudan da ya yarsa, onda dndym gerk olur, doru olur. Doru v yanl... Biz deyirik, filan ey doru gedirik. Doru burada smti, tu getmyi bildirir. Demli, dncnin, anlayn doruluu haqqnda olduqlar nsnlr, olaylara onlarn tu glmsidir. Biz deyirik, filan eydn yan kedi. Yanlmaq, yanllq, bax, bu mnadan doulub. Bizim bu sz, bir az baqa biimd, ski trklrd ilnirdi. Onlar shv yanqlq deyirdilr. Flsfi doru il elmi dorunun balca ayrmlarndan biri is, dediyimiz kimi, odur ki, birinci universalladrmaa can atr, ikinci is czq kib deyir: mn bu czqla o biri czn arasnda doru kimi qalram. Onun n d elmi dorunu yoxlamaq qolaydr, flsfi dorunu yoxlamaqsa tindir, nki bir

15

taydak nsnlr flsfi hqiqtin yalann xaranda, o biri taydak nsnlr onun doruluuna and verirlr v belc, qalrsan iki dan arasnda. Ancaq, insafn, bel d demk olar: flsfd dorular, sasn, flsfi hqiqt qtbn can atr. Bzi flsfi nzriyylrd is grrsn, hqiqtlr alr, elmi hqiqtlr biimin dsnlr. Niderlandda yaam yhudi kknli Spinoza (XVIII yzil) Etika kitabnda flsfi dorularn teoremlr kimi sbut etmy alrd. Qabaqca aksiomlardan, yni hndsdki kimi sbuta gryi olmayan, z-zn aydn, inandrc olan dnclrdn balayrd. Msln, yazrd: Btn olanlar ya z-znd olur, ya da ns baqa nsnd olur. Bir nsnni baqas il gstrmk olmursa, demli, znd gstrmk grkdir v s. ndi Spinozann teoremlrin fikir verin. 3-c teorem: bir-biri il mumi (ortaq) he nyi olmayan nsnlrdn biri o birisinin sbbi ola bilmz. Sbutu: gr onlarn arasnda ortaq he n yoxdursa, demli, birinin sasnda o birisini yrnib-bilmk olmaz v demli, biri o birisinin sbbi kimi almaz. Hrnd Spinozann bu dqiq elmi hqiqti sual dourur: niy bir nsnnin sasnda o birisini anlamaq olmayanda bu o demkdir ki, biri o birisinin sbbi ola bilmz? N is... Onu da deyk ki, elmd d, sasn, hqiqtlr elmi hqiqtlr qtbn can atr, ancaq bir d grrsn, kims elmin dorusunu flsfi doru qtbn doru kir. Msln, arlz Darvinin tkaml nzriyysini Spenser qloballadrb, onunla toplumun tarixi dyigilrini anlatmaa almd. Onu da deyk ki, XX yzild elm d z dorularnda gzllik axtarmaa balad. Msln, Eynteyn sylyirdi: - Qravitasiya (cazib) nzriyysi el gzldir ki, yanl ola bilmz (Fotini yada saln). Ancaq qravitasiya nzriyysinin z, ax, qloballa, universuum tutumuna can atan nzriyydir. Flsfnin z tapdn qloballadrmasna, universalladrmasna baqa rnk. Biz burada, slin baxsan, flsf nec yrnir sualnn yeni bir problemin xrq.

Marksizm flsfnin sas mslsi haqqnda Engelsin Ldviq Feyerbax v alman klassik flsfsinin sonu kitabasndan sonra marksist flsf flsfnin sas mslsi deyiln bir mslni qoydu: materiya ilkindir v hr eyin trdicisidir, yoxsa ideal olan (yni ideya tbitind olan) ilkindir v hr eyin yaradcsdr? Bu mslni baqa cr d sylmk olar: btn olanlarn substansiyas materiyadr, yoxsa ur? Substansiya latnca ilk nc dayaq mnasn verir, flsfd is olanlarn sas, mahiyyti anlayna evrilib. V ya baqa cr deyk: dnya z-z qanunlar il iind olanlar trdib-dyidirir, yoxsa, Tanrdr, lahi gc, stmdir (iraddir) dnyan yaradan v ondak dyimlr mlliflik edn? Materialistlr deyir: materiya ilkindir v hr eyin, htta urun da trdicisidir. dealistlr is deyir: ideal olan (Al, Ruh, Tanr) hr eyin yaradcsdr. Marksistlr gr, materiya v ruh mslsi ona gr sas msldir ki, filosof harada, hans probleml llir, llsin, grk hmin problemin hllind d materiya, yoxsa ideal olan ilkindir? sualna cavab versin.

Materializm v idealizm

16

Marksistlr gr, tarix boyu filosoflar ya materialist olublar, ya da idealist. Bzilris materializml idealizmin arasnda vurnuxublar, nec deyrlr, ala-yarmq (eklektik) olublar. Eklektika sz yunanca semyi bacaran, sen mnasn verib. Flsfd is eklektizm prinsiplri pozaraq ayr-ayr soydan (qbildn) olan ideyalar, baxlar, bir-birin yaban olanlar bir thr, zdngetm uyudurmaqdr. N ns marksist flsf bel eylr yaman pis baxr. Ancaq i burasndadr ki, sgndriyyli Filon (yhudidir, I yzill yaayb) eklektik adlandrlsa da byk filosofdur. ndiki memarlqda is neokonservativizm deyiln gzl bir snt cryan (axm) var ki, eklektcsin drl slublar bir-birin qovudurur. Bu birincisi. ndi ikincisi: el flsfi cryanlar var ki, materialistdir, yoxsa idealistdir? sual onlarla bal tam mnaszlar. Msln, gtrk indki Dao flsfsini.

Daosizm materializmdir, yoxsa idealizm? Bu flsfy gr, btn olanlar Dao-dan tryir. Daonun sz mnas yol, balanc, mahiyyt demkdir. Bu flsfnin yaradcs byk Lao-sz deyrdi: Dao Gyn v Yerin balancdr. O biri yandansa, he yerd deyilmirdi ki, Dao ruhdur, urdur, dnndir. Bizim hr maraql flsfd, imkan olduqca, materializm v ya, bilmz, materializm yuvarlanmlar axtaran filosoflar sevincl sylyiblr: gr Dao hr eyin balancdrsa v dnn varlq deyils (ind bunu demyiblr, ax), onda Tanr v ya Qut (Ruh) da deyil. Deyils, onda materiyadr. Ancaq deysn, he Lao-sznn zn d aydn deyildi, Dao ndir? V grnr, Daonun aydnszl Byk filosofa z sirri il yaman hzz verirdi. Bizim Marksizmd is 60-c illrin axrnacan (Azrbaycanda is lap 80-ci ilcn) bir akr vard. Btn yax flsfi qurmalarda materializmin, he olmasa, reymini axtarmaq. Sanki Nizamid materialist dnclri tapmasaydn, onu skiltmi olardn. Sanki Frabid gcl materializm olduunu gstrmsydin, onu sayszladrm olardn. Dao-ya qaydaq. Dedik ki, deysn, he Lao-sz da aydn bilmirdi, o ndir. Onun n d sylmidi: Szl bildiriln Dao bdi Dao deyil (Dao-nun z deyil). Bu n demkdir? O, demkdir ki, Dao-nun nliyini anlayla grndrmk olmur. Sonra sylyirdi: Dao nsnl deyil v zlynd formaszdr, ancaq trtdiyi formalar sayca, soyca tknmzdir. Yni dnyada n varsa, hams Dao-dan alnm formalardr. Sonra. in flsfsind deyilirdi ki, Dao varln, gerkliyin (olanlarn hamsnn) qaynadrsa da tam boluqdur, henlikdir, nsizlikdir. Dao he nlik kimi... materiya da he n ola bilrmi? in dn hans mntiql Dao-ya he nlik deyirdi? Bunu aaq. Gtrk qurbaan... Qurbaa ny gr qurbaadr? Ona gr ki, sian, ilan, ay, taxta, Vli, Pirvli, ulduz v s. v i. deyil. Sadalaman sonsuzluacan aparmaq olar. ndi, gznzn qabana gtirin ki, qurbaa eyni zamanda, hm d tamamil siandr, ilandr, aydr, taxtadr, Quludur, inli balas Li-dir, bir szl, sonsuz sayda hr eydir. Biz ona he bir ad ver bilmycyik, biz onu he gr d bilmycyik, nki grmk n grk qurbaan arasna girdiyi otlardan, evrsindki havadan v s. v i. a.,-dan sek. Ancaq o hm otdursa, hm havadrsa, n is, hr eydirs, o he grnmyck d! ndi, Dao da... dnyadak btn sonsuz sayda olan nsnlrin, olaylarn hams ondan xb, demli, qabaqca onda olub. Demli, Dao sonsuz sayda hr eydir, ona gr d konkret he n deyil, ona gr d he ndir. Ona gr d Dao tam (absolyut) Boluqdur. ndi gl bu boluu materiya say! Grdymz kimi, Engelsdn sonra v Leninin yngl li il marksist flsf materiya il ruhun iligisi mslsini universalladrmd. Universalladranda is dolaq msllr yaranr. Ancaq blk flsfd materializm v idealizm problemin baqa cr d yanamaq olar? Msln bel: gr hr hans flsfni yrnnd materiya il ideyann kimlri sn maraql yozumlar, aqlamalar

17

tapmaqda kmk olursa, buyur, onu sas msl et. Yox, gr el onlarn kimsini unutmaq sni drinliklr buraxrsa, unut onu! Biz indiycn flsf nyi v nec yrnir? mslsinin hndvrind gzirdik: Nyi yrnir? Hr eyi! Nec yrnir? Kateqoriyalarla, qanunlarla, bir d universallam, qloballam Dorularla, gzlliyi, dolunluu il mdniyytin btn qatlarn zn sir edck hqiqtlrl. N n yrnir? Bu, bizim indiki blmmizd yrncyimiz axrnc sualdr.

Flsf dnyan n mqsdl yrnir? Ala gln birinci cavab: Dnyan anlayb, adamlara anlatmaq n. Ancaq bir msl var. Elmi hqiqt gstrir ki, bunu bel etsn, bunu bu qdr ona balasan (v s.) traktor alacaqsan. Flsfnin verdiyi bilik is bel gstrilri vermir. Flsf insana konkret praktiki xeyir vermir, yni bir ii grnd, nyis dzldnd ii nec grmyi, nyis nec dzltmyi mumi szlrl yox, konkret olaraq yrtmir. Ona gr d Haydeger kimi ada filosoflar onu praktiki chtdn faydasz sayrlar.

Flsf dnyagr ndr Flsfnin konkret i n faydas olmasa da bir nmli eyi insanlara deyir: bunu bel baa dsn, onu bununla laqd anlasan (v s.) dnc perspektivin, dnc fqlrin genilnr v ya bel etsn, filan insan olma, filan drdlrdn qurtulma bacarasan v s. lkin, primitiv v ya adi psixolojidn, ur, bilinc sviyysindn xb yuxar pilly qalxacaqsan. Flsf insana, topluma dnyagr d verir. Xeyiri n nc odur ki, adamda dnyagrnn olmamas olmasndan pisdir. Bir az yngl cavabdr, ancaq neylysn? V sbut edk, niy pisdir, nki kims durub dey bilr: niy? Bilmmk daha yaxdr. Dey bilr ki, flsfdn ald dnyabiliyi insann iini el doldurur ki, insan qutu (ruhu) arlar, evikliyini itirir. Htta bu yerd Dzen-Buddizmdn bir olay da dana bilr. Sylyr ki, bir samuray sfr banda oturub ay in Dzen mlliminin yanna glir, cal ssl deyir: - Syl mn, grm, ndir sizin hqiqtiniz. Mllim qaydr ki, hvsln olsun, gl vvlc bir ay i. Bunu deyib samuray sfr banda oturdur, qabana fincan qoyur, balayr ay szmy. ay szr-szr, bir d samuray baxr ki, ay fincandan dab sfry axr. Qqrr ki, bsdir, day fincan doldu. Onda Dzen mllimi deyir: - Bax, sn d bu fincan kimi khn bilikl dolusan, sn n desm, qraa tklck. zd bel grnr ki, Dzen-Buddizm mllimi bu msld insann urunun bilikl dolmasna pis baxr. V bunu deynd onu da yada salmaq olar ki, Dao flsfsinin etgisi (tsiri) il Dzen boluu ox sevirdi v buyururdu ki, sl bilgnin, bilgin (mdrik) adamn ii bo olmaldr. bax, azrbaycanllarda babo sydr, in v Yaponiyada is baboluq mdrikliyin rtlrindn biri saylr. Htta bunu yax anlatmaq n grk d (obraz da) yaradlr: qarnn ii bo olduu n ondan ttk dzldib gzl

18

havalar alrsan. zn, ban birtrfli biliklrdn boaltm mdrik, bax, bel bir tty bnzyir, ttk kimi ii bo olduundan istniln havan ala bilir. Ancaq baxn. Dzen flsfsi ziyan sayd flsfi biliklrdn yaranan dnyagrn insan n dolubyndmsizlm sayr. vzind dnyagr yaratmaq n insana Dzen Dorularn, msllrini (pritalarn), simvollarn, anlaylarn verir. Hrnd Dzen dnyagrnd oxbilmi-oxbilmi susmaq, zn bildiyini bilmirmisn kimi duymaq var. Yen sual tkrar edk. Dnyagr insann nyin grkdir? Ancaq qabaqca grk bunu anlayaq: dnyagr ndir? Dnyagr o demkdir ki, gerkliyin, insann, toplumun sas nmli ynlrini znd gstrn anlaylar, grntlr (tsvvrlr) snin urunda var v onlar bu v ya baqa sviyyd, btvlkd sistem ml gtirir. Bu sistem sn dnyan, toplumu v snin zn anladr. Snd dnyagr sistem kimi olduu n d bkni andrr v oxuduundan, grdyndn, eitdiyindn aldn hr bilgini (informasiyan, mlumat) bu bkd uyun yeri tapb, ora qoyursan. Msln, hmin bkd qismt ideyas zn yer edir v sn sonradan qismtin olduunu doruldan, ya dorultmayan n varsa, hmin yer yrsan. Dnyagr ssqa olan adamlarn uru shra qumuna bnzyir, stn tkln suyu kib udur: ona dm bitki toxumu ccrti vermir. Bundan baqa. Sn bilgilri zndki anlaylar sasnda ab anlayrsan. Gz qabana gtir ki, XX yzilin nl ingilis filosofu Bertran Rasselin paradoksunu oxuyursan. Orada deyilir: sal bir adamn tklrini birc-birc xartmaa balasan, glib el bir tk xmayacaqsan ki, deysn: bunu xaranda bu adamn ba daz olacaq, yerin qaytaranda is tkl. Yni tk tklnd dazln hans, nenci tkn dmsindn baladn gstrmk olmur. Kimlr ns bu, mzli bir olaydr. Dnyagrnd kmiyyt (nelik) v keyfiyyt (neclik) anlaylar olan adam is hmin msldn bu anlaylar n sonuc xaracaq. Nsnnin n, nec olmas onun keyfiyytidir, msln, stolun stolluu. Stol ayr-ayr chtlrdn, trflrdn ylb, hamsnn da ls (kmiyyti, neliyi) var. Msln, boyasnn tndly, aql, taxtasnn arl v s. V nsnd olan kmiyyt dyimlri axrda yeni keyfiyyti ortaya xarr: msln, stol khndir, snr, sklr (bunlar hams kmiyyt dyimlridir), axrda taxta-tuxtaya (baqa keyfiyytdir) evrilir. Dnyagrnd kmiyyt, keyfiyyt kateqoriyalar, onlarn arasndak problemlr haqqnda biliyi olan, szsz, Bertran Rasselin paradoksunu eidnd anlayacaq ki, kmiyyt dyigilrinin hans nqtdn o biri keyfiyyt xarmasn dqiq gstrmk olmur.

Dnyagrnn nec olmaa, nec etmy tsiri Dnyagrnn nec olmasnn insann nec etmsin tez-tez (ancaq hmi yox) dxli var. Eyni durumda, grrsn, iki adamn dnyagrlri ayr-ayr olduu n tamam trs davranrlar: biri dbsiz sakitc v nzaktl baxd yerd o birisi sill kir. Grrsn, biri hvslsiz olduu n bynmdiyi adi hrktd zn qar qsdli dmnilik tapr. Dalar, aradan prd gtrlr, btn yaxnlar-uzaqlar sylr. Sabahs gn is blli olanda ki, dnn bynmdiyi hrkt hl o vaxt onu sayan adamn z d bilmdn etdiyi shv idi, aradak sylrdn sonra bara z qalmr. Qurani-Krimd (krim sayl demkdir) deyilir: And olsun, sizi qorxu, aclq, mallardan, canlardan v mhsullardan skiltm kimi eylrl yoxlayrq, sbr ednlri mjdl ki, onlara bir bla yetidiyi zaman Biz Allah nk v biz Ona dncyik desinlr. d, Rblrindn balanmalar v rhmt tam onlaradr v doru yolu tapanlar da onlardr (2,154-157). Adamlar var ki, z yaamlarn, msln, bu aylrdn gc alm dnyagr sasnda qururlar v ona gr d yuxarda gstrdiyimiz adamdan tamam frqli (sbrl) hrkt edirlr.

19

Dnyagr insana n zabl durumlardan qurtulmaq lacn verir. Msln, Kuba yazs Korpentyer bir hekaysind mehmanxanada qonusunun xorultusundan zab kn adam grkdrr. ox zabdan sonra bu adam zn qurtulu yolu tapr. Tapr ki, bu xoruldayana nifrtl yox, sevgi il baxsa, zab da keck (xristian xlaqna domadr bel sevgi). Balayr z-zn inandrmaa ki, bu xoruldayan adam ox istyir. Balayr sev-sev dnmy ki, n qdr ziyytdn sonra yorulub, indi xorultusu il ars canndan xr v s. Bel-bel dnnd n vaxt yuxuya getdiyini he z d bilmir (baqa fakt, bir yerd yatan r-arvada xorultular ngl olmur). Grrsnzm, dunyagr insann nyi nec etmsin yetrinc tsir gstrir. Ancaq bu deyimin doruluunu ox iirtmk d olmaz. Birincisi, dnyagrnn buyuruqlarna insann uraltndan (bilincaltndan) gln istklri badalaq vura bilrlr. kincisi, kimlr ns dunyagr filan cild girm vasitsi ola bilr, yni o filan dunyagrnn anlaylarn, ideallarn bir maska kimi taxa bilr v s. Ona gr d Sovet ideologiyasnda geni yaylm bir dnc adamlara elmi dunyagr verk, alayaq, onda hr ey dzlck fikri indi tamamil mnasz grnr. Hmin ideoloji xstliyin arxasnda is qorxunc bir mrz dururdu. Toplumu guya ki, bir btv, hr ey cavab vern, hr ey buyuruq vern, hr eydn xbri olan Marksizm-leninizm dunyagrn balamaq mrzi. Bu mrzdn toplumu plralizm qurtarr. Plralizmi bzilri bizd dnc frqini say kimi anlayrlar. Ancaq blli drcd dnc frqlri Stalin anda da var idi. Plralizm toplumda ayr-ayr dunyagrlrinin (msln, dinin v ateizmin) brabr hquqlu olmasdr. Drl ideologiyalarn brabrliyidir. Kim hansn istyirs, sesin, tki toplumun qanunlarn pozmasn, msln, bhtan atmasn, thqir etmsin v s. Ayr-ayr flsfi sistemlr kimlrds zlrin uyun dunyagrn yaradr. Ancaq kimlrs pianou kimi ayr-ayr flsfi sistemlrin mvzusunda z fantaziyalarn alaraq z dunyagrlrin yiylnirlr. nsanlarn dunyagrnn vziyyti crbcr olur v bunda flsf az i grmr. nformasiya al-verii (mbadilsi) mxtlif tkilatlar, cmiyytlr, sistemlr arasnda olur. O, iki v ya bir ne adamn arasnda olanda is ox vaxt shbt evrilir. Shbt informasiya al-verii prosesinin bir nvdr. Shbtin laqqrtdan bir balca ayrnts var. sl shbt yeni-yeni dnc sahlrin, mstvilrin xb, yeni dnclr atr. Shbt zaman trflr davaml olaraq maraql dnr olduqlarn bir-birin sbut edirlr. Szsz, z suallar, suallara verdiklri cavabn zgnly (orijinall) il. Mdniyytd bir ox hadislrin vvli kimlrs arasnda olan shbtlrdn balayr. Mdniyytd btn olanlar sonra shbtlr mvzusu olmursa, cmiyytin yaddanda da ya yazlmr, ya da zif bir iz kimi qalr. Ona gr d mdniyyt tarixini, insanln tarixini aras ksilmdn glin btv bir shbtin tarixi kimi gz qabana gtirmk olar. Sanki bdi bir shbt var v tarix bu bdi shbtin bir ksimidir. Tarix boyu insanlar shbti yeni-yeni dn, bilgi alanlarna (meydanlarna) xarmaqla sanki zlrini bdi shbtin hans bir aamasnnsa, mrhlsinins iind duymaa alrlar. Flsfi sistemlr tarixi yerli-yerind bdi shbtin iind qalmaq n adamlara impulslar verilmsi tarixidir. Hr hans bir toplumda mdniyytin vziyytini orada shbtlrin n haqda v nec getmsi sasnda da lmk olar. Flsf toplumda shbtlrin keyfiyytli qalmasna z yardmn gstrir v bu yardm n nmli yardm olur. Bu mslni baqa cr d demk olar: flsf elmsaya gerklr axtarmaq dilyind, istyind bulunsa da onlar tapammr. Flsfnin tapdqlarnn n gcl sonuclarndan biri odur ki, bu tapdqlar toplumda, mdniyytd yksk dnc mhiti yaradr. Bax, bu dnc mhiti d ilginc shbtlrin qayna, sonucu olur. Demli, flsfnin n balca ii toplumda keyfiyytli dnc mhitini yaratmaq v sonra da bu mhiti saxlamaqdr.

Doru v yanl flsf yoxdur

20

Elmi nzriyylrdn frqli olaraq flsfi sistemlr yalanlar, yanllqlar fa olduu n sradan xmrlar. xrlar ya dbdn dmlrin gr, ya da onlarn fonunda yeni yaranm sistemin daha tsirli, kimli grnmsin gr v daha ne-ne baqa sbblr gr. El ona gr d retro prinsipi flsfd d ilyir. Bir d grrsn n unudulmu filosof v onun dnclri retro lzztind indiki flsfy qaydr. Bs, onda bu qdr flsflrin iind nec seim etmli? gr flsflri doru/yanl, yax/pis llri il ayrmaq olmursa, stnly hansna vermli? Ayr-ayr flsfi sistemlr nlri, nec dnmlrin v onlardan nec danmalarna gr frqlnirlr. Bu frqlr doru prinsipin syknmir, mxtlif proyektd, modeld olan evlrin frqin bnzyir. Snin pul v baqa imkann varsa, zn ev send gerk, hqiqt prinsipi il semirsn. Prioritetlrin, balca grklrin cavab vermk prinsipi il seirsn. Hans flsfni semyin d o crdr. gr lkd ruhanilr at oynadrsa, Allahla qorxutma z hakimiyytlri n vasity eviriblrs v bu sni hiddtlndirirs, ruhuna ateistik v ya ateizm yaxn materialist flsflr doma olacaq. Sovetlr anda is materializm, onun Marksizm variant iyrnc dvlt amaclarna clb olunduu n, dvlt v partiya basqlarna, repressiyalarna qulluq etdiyi n oxumuzda ikrah yaratmd v Marksn ad allergiya doururdu (ona gr d Marks sitatlarndan bezmi adam bilnd ki, Avropa flsfsind, msln, Adornonun, Markuzenin, Frommun, Fukonun, Derridann srlrind Marks n sayl adlardandr, ar ).

Materiya Qdim flsf materiya haqqnda Materiya kateqoriyas flsfi dncni ski alardan dolambaclara salan oxlu problemlr vermidir. Hm idealist, hm materialist adlanan flsflr onlarn stnd yetrinc ba sndrblar. Materiya latn sz olub nsnliyi, cismaniliyi bildirir. ski yunanlar ona hile demilr. Bu szn ilkin anlam aac material olub. Sonralar hile rbcdn hyul kimi Ortaa mslman flsfsin kemi v htta trkdilli flsfd d ilnmidir. lkin soraq kimi bildirk ki, materiya anlaynn tutumu ox genidir v btn nsnlri, onlar balayan, ayran iligilri bildirir. ski Yunanstanda Fales, Anaksimandr, Anaksimen, Heraklit, Demokrit, Epikur tapmaa alrdlar ki, nsnl balanc anlayn nec aqlasnlar ki, ondan ayr-ayr cisimlrin zg, qraq gc olmadan trdiyini gstr bilsinlr. Yni dorultsunlar ki, materiya drl nsnlri yaratmaq n z-zn yetrli olur, bs edir. Fales bel hesab edirdi ki, nsnl balanc kimi suyu gtrnd nsnlrin ondan trmsini, onda qaldn gstrmk olar. Ny gr? Ona gr ki, maddi balanc ayr-ayr nsnlrd crbcr grnlr dr. Suyun da crbcr grnlr dmsi var. Msln, su buza evrilnd brkiyir v gr adam suyun buza, buzun suya evrilmsini z gzyl grmsydi, he alna da glmzdi ki, onlar mahiyytd birdirlr. Elc d suyun buxara, buxarn suya evrilmsi. Falesin flsfsindn bel xrd ki, gerklikd btn nsnlrin (cisimlrin) yaranmas, dyimsi n zld Suyun, bir d onda brkim, seyrlm hrktinin olmas bsdir. Su brkidikc daha qaln, ar maddlr (torpaq, da, metal v s.), seyrldikc yumaq, yngl maddlr alnr. Heraklit ilkin madd kimi (arxemateriya kimi) Odu gtrrd.

21

N n? Onun n ki o da istyirdi el bir ilkin madd tapsn ki, dnyan znd, iind olanlar sasnda trd bilsin. Heraklit gstrirdi ki, hr yerd biz dyimni, zidd trflrin (qartlarn) kimsini, arpmasn grrk. Bu is durmazlqdr, hrktdir. Demli, ilkin madd el olmaldr ki, hrkt, dyiknlik onun cannda olsun. Bel bir madd is Oddur. Od alandan sonra he n ona toxunmadan dillri z-zn titrmy balayr. ski flsfi ideyalar indiki elm sasnda yozmaa alanlar Heraklitin Odu arxemateriya kimi semsind ayrca bir drinlik grrlr, nki fizika da sylyir ki, materiya enerji olduu n trdici gcn yiysidir. Demokrit materiyan atomlar oxluu kimi aqlayrd v nsnlrin sbbini, necliyini, nliyini bel saslandrrd: istniln cr biimlri, formalar olan atomlar var, onlar boluq iind uurlar. Bir-birin rastlaanlar , - formalar qoyursa, - bir-birin primlnirlr. Belc, atom stn atom, atom yanna atom yldqca topa byyr-byyr, gz grnn nsny evrilir. Demli, Demokrit gr, materiyann nsnlri trtmsi n iki ey grkdir. Hrktd olan saysz atomlar, bir d boluq ki hrkt n yer verir.

Materiyann zndn yaranan gc yoxdur deyn ski filosoflar Ancaq materiyann z-zn etginliyi (fall) he d hamn inandrmrd. Pifaqor, Platon, Aristotel, Plotin n daha inandrcs gerkliyin baqa ontoloji grk (obraz, kli), modeli idi. Bu model snt ox doma idi. Msln, gtrk heykltran heykl yapmasn. O, yaratmaq istdiyi rnin (qhrmann) grnn gznn qabana gtirir, sonra llri il pal bu grn oxar biim salr. Palq z-zndki proseslrl hmin grn d bilmz. Heykltran bilinci grkdir ki, grk (obraz) tapsn, linin bacar grkdir ki, hmin obrazn biimini, oxarn pala keirsin. Pifaqor, Platon, Aristotel, Plotin kimi filosoflar materiyan bu palq kimi grrdlr v sayrdlar ki, ontoloji planda (yni varlq, varolanlar plannda) onun trdici daxili gc yoxdur. Materiyaya bu baxm bir ada Amerika dnri (mtfkkiri) bel sylyib: Deyirlr ki, bitkilr, heyvanlar, insanlar materiyann iindki qanunauyun proseslr sonucunda yaranmdr. Ancaq sorumaq grk: ola bilrmi ki, dmir tullantlarnda gedn proseslr bir gn Mersedes yaratsn? Mersedesdn xbrlri olmasa da adlarn kdiyimiz yunan filosoflar mateiyaya txminn hmin sual verirdilr. Ona gr d onlarn, zllikl, Platonla, Aristotelin flsfsind materiya qaranlq, ii, d bilinmz bir sahdir, nsdir. Ona gr qaranlqdr ki, onda he n seilmir. Platona gr materiya durmadan axmadr, dyimdir. Onda hrkt el dayanmazdr ki, nyins peyda olmas il yox olmas bir olur. Halbuki grnmk n bir ey grk bir az dayansn, yan-yrsindkilrdn seilsin. Materiyadan o tayda ideyalar almidir. Burada hr ideya nsnlrin, hadislrin hans bir soyununsa (qbilinins), nvnns (drnns) mahiyytini znd saxlayr. Msln, dalarn nec olsa, da ola bilmsi prinsiplri Da ideyasndadr. Elc d sularn, dnizlrin, adamlarn, aaclarn. deyalar almi insanst ur, bilinc almidir. Burada mahiyytlr yazlm anlaylar (ideyalar) bir-birin sistem kimi balanb. Hmin ideyalar z iqlarn, z killrini, biimlrini qaranlq materiyann ayr-ayr yerlrin salb bu killr, biimlr uyun cisimlr, olaylar yaradrlar. Belc, yunan flsfsinin idealist qolu materiya kateqoriyasnda maddiliyi iind yaradb-trtm gc olmayan passiv bir qaranlq kimi gtrrd. Platon Demokrit arasnda olan deyimlr, kimlr hm d materiya anlaynda mzmunun nec olmas stnd olan didimlr idi. Qabaqlar marksistlr flsf tarixind asanca Demokriti materialist, Platonu is idealist adlandrrdlar. Ancaq i burasndadr ki, Demokritin ontologiyasnda (varlq haqqnda yrtisind) Tanrlar da var. Elc

22

d ondan qabaq Heraklitd Tanrya rast glmk olar. O ki qald Platona, grkmli rus filosofu A.F. Losev gstrir ki, onun flsfsind ideal olann (ideya tbitind olann) ancaq stnlyndn danmaq olar, nki onun ontologiyasndak ideyalar materiyadan tam arnmayb. Hr ideyann znn zrif materiyas var, nec ki, hndsi fiqurlarn cizgisi, mkan biimi onlarn ox inc maddsidir.

Materiya: Odun, Suyun, Torpan v s.,-nin fal birgliyi kimi Gtrk ski in flsfsind materiya anlayn. Miflrin v flsfi dnclrin topland u-sizin (Tarix kitab) toplusunda materiya be balancn birgliyi kimi qavranlr: Su, Od, Aac, Metal, Torpaq. Deyilir ki, hrsinin z tbiti var: Suyunku nmlik v aa axmaqdr, Odunku yanmaq v yuxar qalxmaqdr, Aacnk qraq tsirl yilmk v dzlmkdir, Metalnk qraq tsir tabe olmamaqdr, Torpank is kilmk v mhsul vermkdir. Bellikl, ski in flsfi dncsi bu balanclar v onlarn zl tbiti sasnda materiyaya trdici gc vermk istyirdi. ski ind ilkin materiyaya Si d deyirdilr v sonra bel hesab edirdilr ki, onun alt durumu var: n (qaranlq balanc), Yan (iql balanc), klk, ya, iq v s. Materiyann zn iki dr blrdlr: Yansi (gy mxsus yngl materiya) v nsi (yer mxsus ar materiya). Hind flsfsind arvaklar txminn oxar kild materiyan bel anladrdlar: btn olanlar drd ilkin balanca aparb xarmaq olar. Bu balanclara onlar drd byk mahiyyt deyirdilr. ski hind dilind byk mahiyyt mahabhutadr. Torpaq, Su, Hava, Od mahabhutalardr. Onlarn drl birlmsindn btn olanlar yaranr. Onu da deyk ki, drd v ya be, alt ilkin elementlr sasnda materiyan ii bo yox, iind drl trflri olan v bunun saysind ilyib, zndn trdn yaradc balanc kimi tsvvr etmk bir az Aristoteld, sonralar is mslman filosoflarnda v htta Nizamid, Fzulid d var.

Marksist flsf materiya haqqnda Avropada flsfnin sonrak inkiaf materiya kateqoriyasna ta XIX yzilcn prinsipial yenilik vermir. Marksist flsfsinin flsf tarixin verdiyi byk yetnklrdn (yni yetilnlrdn, nailiyytlrdn) biri, grnr, materiya kateqoriyasn xeyli drindn anlamasdr. Dialektik materializm deyir ki, olma, varlq biimlri zamandan, mkandan, hrktdn glir. Yni btn nsnlr mkan biiminddirlr. Mkan biimind olmaq n demkdir? O demkdir ki, hr cisim z nds yerlib v znd nlris yerldirib. Yni materiyada nsn n, nsnd d materiyann baqa nsnlri n yer, mkan var. Mkan en, hndrlk uzunluq demkdir. Maddi olan mkandan diar ola bilmz. Yni cisim lamkan (mkansz) ola bilmz. Dzdr, Dialektik materializm bundan bir baqa sonuc da xarr: olmaq mkanda, zamanda, hrktd bulunmaqdr. Onun n d lamkan ey var ola bilmz. Onun n Tanr da ola bilmz, nki glimi dinlr n Tanr mkan biimindn diardr. Bunu yeri glnd aqlayacaq. Hlliks qaydaq marksizmd mkan problemin. XVII-XVIII yzillrin Avropa flsfsind materiyaya tanm vernd (yni trif vernd, trif ndir? Tantmaqdr) onun sas tandcs (tandan lamti, gstricisi) kimi genliyi, geniliyi gtrrdlr. Marksizm geniliyi mkan anlay il vz edir v mkan maddiliyin tandclarndan bir kimi gtrr. Mkan, hrkt, zaman bir-biri il el baldr ki, ancaq birinin iindn o birisini anlamaq olur. Mkan biimind olmaq nsn n o demkdir ki, onun nqtlri enin, uzununa, hndrlyn dzlblr. Bax,

23

bu nqtlrin cismin enind qalmas n bir-birini kmsi, czb etmsi grkdir, yoxsa nqtlr uub gedr, en d qalmaz. kinci yandan, bu nqtlr bir-birini knd, itlyici hrkt (tsir) d olmasa, nqtlr bir-birin kilib ylarlar v yen nsn ensiz bir nqty evrilr. Demk, kmk v itlmk etgilri (tsirlri) cisimlrin mkan biimind ola bilmsin sas verir. Gtrk hrkti. Hrkt ya enin, ya uzununa, ya da hndrly doru ola bilr. Demli, mkan da hrktin rtidir. Hrnd sual xr: bs dncnin hrkti? Ax, dnc idealdr, yni nsn deyil, demli, mkan biimind d deyil. Bs mkan biimind deyils, nec hrktd olur? Daha sonra. Dnc, bilinc, ur mkan biimind deyils, onun haqqnda nec keyfiyytdn, kmiyytdn danmaq olar? Ax, bu kateqoriyalar mkan biimind olan lamtlrl baldrlar. Bu haqda sonra uyun blmlrd danmal olacaq. Burada is deyk ki, hr halda materiyada mkan v hrkt bir-birindn ayrlmazdr. O ki qald zamana, - zaman hrktin davamllq lsdr (hrkt n qdr kdi? Ne saat davam etdi?). Demli, zaman hrktl baldrsa, hrktin aral il mkanla da baldr. Ancaq dz, materiyann mikrodnya qatna dnd bu balantlar xeyli alabatmaz kil alr. Marksizm n materiyan mkan, zaman, hrkt biimind var olan nsnlr toplusu kimi gtrmk, bu kateqoriyan xeyli ksrli etdi. Yni materiya kateqoriyas gerklikd nsnlrin, hadislrin biribirindn trmsi, biri-biri il kimsi, trslmsi, uyunlamas kimi gedilri saslandrmaa qulluq etdi. Materiyan trdici, yaradc gcd grmk istynlr btn bunlar ox yardm oldu. Dialektik materializmin ontologiyada (olanlar haqqnda yrtimd, tlimd) idealizm balca cavab ndir? Odur ki, materiya bu aaclar, bu gy, bu yeri, bu kosmosu trtmk n qraq, zg gc mhtac deyil. O z hm d dayanmaz hrktdir. Hrkt zaman is ns dalr, ns qurulur, iki qurulan birlib ncn trdir v bel-bel bitkilr, heyvanlar, insanlar almi yaranr, gliir. Ayr-ayr elmlr tapdqlar qanunlarla btn bunlarn nec ba verdiyini xeyli dqiq doruluqla gstrirlr. Dzdr, Dialektik materializmi bir az rahatsz edn odur ki, bir ox idealistlr d materiyann bu cr hrktd olmasna inanrlar, hmin hrktlrin qanunauyun olduqlarn da qbul edirlr. Artq, oxdandr ki, idealist flsf Tanrn dnyada istdiyi qdr mcz gstrn qdrtli gc kimi tantm mifoloji tsvvrlrdn, primitiv dinlrdn ayrmdr. Artq, oxdandr ki, bir ox idealist filosoflar ideal olan o taya, maddi olan bu taya qoyub aralarnda yadladrc uzaqlq salmrlar. Hegel deyirdi ki, tbit Ruhun qrimasdr, yni bizim qutumuzda olan dyigilr nec zmzd bilinirs, elc d Ruhun tapntlar (yni ideyalar, anlaylar v s.) hmnc materiyada nsn klind bilinir. Sadc, bir ox idealistlr materiyadak olmalar, etmlri ynldn (idar edn) qanunlarn toplusunu materiyann hr nqtsini rtm Qutun zndn glm sayrlar. Bel hesab edirlr ki, Qut v ya deal olan v ya gerkliyin substansiyas (sas) olan Dnc, Al materiyaya qanunlar vermkl onu hrktd olmaa, trdici olmaa zorunlayr. Dialektik materializm ona gr d hr yerd deyir ki, tbitin qanunlar da maddidir, materialdr. dealizm is tbitdki qanunlar ideal substansiyaya balayr. Burada idealizmin mntiqi beldir: A qanunu. O, A1, A2, A3, A4 proseslrini idar edir, mhz bu cr olmaa ynldir. Demli, gr eyni vaxtda A1 prosesi Amerika qitsind, A2 prosesi Asiyada, A3 prosesi Ayda ba verirs, A qanunu bircliyind qala-qala (o qanundur, ax) eyni anda bir-birindn ox uzaq nqtlrd itirak edir. gr A qanunu maddi olsayd, onda maddiliyin sas gstricisin gr mkanl olard, yni ns bir yeri z eni, uzunu, hndrly il tutard. Ona gr d bir yerd oturduu an baqa bir uzaq nqtd ola bilmzdi. Halbuki bizim gstrdiyimiz rnklrd A qanunu bircliyini saxlaya-saxlaya, hisslr blnmdn, oxlua evrilmdn eyni anda uzaq-uzaq nqtlrd itirak dir. Yalnz mkansz, ideal olan Bircliyind qala-qala, ola-ola eyni anda bir nqtd ola bilir, msln, slamda Allah beldir: Bir Allah eyni anda gerkliyin btn nqtlrinddir. Demli, maddi almi ynldn qanunlar idealdrlar.

24

Marksist flsfd materiya kateqoriyasnn atmazlqlar Ancaq Dialektik materializmdki materiya kateqoriyasnn z paradokslar, z tinliklri var. Lenin Materializm v empriokritisizm kitabnda materiyann tanmn (trifini) vernd bu tandclar sayr: birincisi, materiya kateqoriyadr. Belni demkl, grnr, o, XVIII yzilin nl ingilis filosofu Berkliy cavab vermk istyirdi. Berklinin sual bel idi: materiya anlay deyir ki, gerklik var, burada nsnlr n qdr frqlnslr d hams maddidir. Demli, nsnlrin sas (substansiyas) madddir, materiyadr. Demli, materiya var. Onda gstr bilrsinizmi materiyan? Dorudan da, adam ayr-ayr cisimlri gstr bilr, materiyan is gstr bilmz. Berkliy gr, nyins olduunun bir tandcs da onun qavraya bilinmsidir. Materiyan is qavramaq mmkn deyil, demli, o yoxdur. Lenin sanki buna cavab olaraq yazmd: materiya kateqoriyadr, yni ancaq bizim urumuzda anlay kimi var. Bu anlay olanlarn ns bir sas chtini, tandcsn gstrir v onu anladr. Materiya kateqoriyas nlri gstrir, nlri deyir? Birincisi, deyir ki, obyektiv gerklik var. Obyekt latn szdr, ilk anlam irli atram, qarya qoyuram olub, sonra is txminn cisim szn yaxnlab. Bir az da keib, obyektivlik bizim urumuzdan asl olmadan z-zn, dorudan da olan anlamlarn verib. Demli, Leninin verdiyi tanma gr materiya kateqoriyas bildirir ki, obyektiv gerklik var, z d bu gerklik insana duyular il verilir. Bu duyularda onun oxarts, kli xarlr, ancaq o, bu duyulardan asl olmayaraq z varlnda qalr. Yax trifdir, ancaq ammalar da yox deyil. Gtrk duyularmzdan asl olmayan obyektiv gerkliyi. Heyvanlarn psixikas da duyularmzdan asl olmadan var, z d duyularmzla biz oxarts, kli verilir. Msln, heyvann davranna aradrc baxb, onun psixiki durumunu, istklrinin necliyini gz qabana gtirir. Dzdr, bu deyiln qar xmaq olar ki, Lenind baqa crdr. O sylyir ki, obyektiv gerkliyin duyularda fotosu, kli xarlr. Ancaq burada grk bir dzli versn. Bizim duyularda obyektiv gerkliyin yox, ondak nsnlr qrupunun, gerkliyin ns bir blmnn, ksiminin (msln, gy qbbsinin) kli, grk xarla bilr. z d bizim duyular btn bunlarn zd olan trflrinin klini xarmaqla irid, arxada olandan soraq alr. Oxar olaraq aradrc heyvann etdiklrinin klini duyusunda xarb, onunla heyvann n istdiyindn, psixikasndan soraq alr. Demli, materiya il bal obyektivlik kateqoriyasndan tutsan, grk heyvanlarn psixikasn da materiyaya qatasan. Halbuki el Leninin zn gr d heyvanlarn psixikas maddi deyil. Onlar da idealdr. Daha sonra, dini dnya modelini d materiyann bu anlam il uyudura bilrik. Msln, dey bilrik ki, Tanr obyektiv gerklikdir, yni bizdn asl olmadan var v obyektiv gerkliyini bir d o doruldur ki, duyularmzda biz verilir, kli alnr v s. Soruanda nec? dey bilrik: tbitd hr cisim v hadis Tanrnn yaradcln znd gstrn heykllr, killrdir. Biz dnyan duyanda nsnlrin killrini almaqla onlar iridn brm yaradc Qutu da grrk, gzmzn qabana gtiririk. gr bu, gzmzn qabana gtirdiyimiz hmin Qutun z yox, onun haqqnda gman etdiyimiz grk olursa, eyibi yox. ada fizikada atomun iindki elementlr dzmn gstrn kil (model) d dey bilmrik ki, atomun iini nec varsa, el gstrir. Lenin materiya kateqoriya kimi obyektiv gerkliyi gstrir deynd bununla elmin glcyini qabaqlamaq istyirdi. Yni bildirirdi ki, glckd elm n alaglmz hadislr tapa bilr, ancaq Dialektik materializm hmi onlar maddi, materiyaya aid sayacaq, nki onlar obyektiv olaraq, dorudan da varlarsa, demli, materialdrlar. Ax, Leninin verdiyi tanma gr materiyaya aid olanlarn sas tandcs

25

onlarn enliliyi yox, onlarn obyektivliyidir. Ona gr d ensiz bir varlq tapsan da, gr o obyektivdirs, materiyaya aiddir. Ancaq haradadr obyektivliyin gstricisi, ls? Duyularmza bilinmkd? Ax, o qdr ey var ki, duyularmza bilinmir, olsa-olsa min dolaylardan kendn sonra gzmz zn yox, iarsini gndrir. ars beldir ki, nsn min kilometr uzunluunda olan yerd onu bir nqt il bildir bilr. Hr halda btn dolaqlara baxmayaraq, Dialektik materializmdn sonra baqa flsfi cryanlar, htta dini nzriyylr bel, materiyaya xeyli say il nmli problem kimi yanamal oldular. Ortaa flsfsind materiyaya sevgi xeyli azalmd (htta kimlrs materiyan blis oyla adlandrmd; bizim zmzd d yunanlarn materiya anlamnda hile sz hyul formasn alb qorxunc qarabasmalar v s.,-ni bildirirs, demli, azri bilinci d materiya il iblis arasnda anmalar sezir). XVII yzild is ingilis filosofu Bekon materiyan dirltdi v bununla bal Marks gzl bir deyim iltdi: Bekonun flsfsind materiya poetik tbssml glmsmy balad. Ancaq bir az qabaq poetik tbssml glmsyn materiya sonradan Marksn, Engelsin, Leninin znd n byk dyy, Tanr ideyasna qar n byk qiyamya evrildi. Daha bir nmli msl. Marksizm materiya kateqoriyasnn tutumunu el genilndirdi ki, toplumda da bir ox ictimai, cmiyyt aid olanlar ona aid grndlr. Mntiq bel idi: obyektiv olanlar, yni insan bilincindn qraqda olanlar maddidir. Toplumda rtim, yni istehsal vasitlri (dzltmk, etmk vasitlri), insanlarn yemk-imk, geyinmk, iltmk grklri hams maddidir, nki onun-bunun urundan istyindn asl olmayaraq mvcuddurlar. Elc d mk vasitlrini ildn adamlar ynldn, idar edn iqtisadi iligilr (mnasibtlr), qanunlar, maddidir, nki onlar da ayr-ayr adamlardan asl olmayaraq mvcuddurlar. Marksizm obyektiv olan iqtisadi iligilrdn, qanunlardan frqli olaraq toplumdak xlaqi, dini mnasibtlri ur fakt, mnvi fakt sayr. Ancaq yen mntiqi sual ortaya xr. Bym, toplumu idar edn xlaqi qaydalar obyektiv deyillr?! Ax, onlar da snin-mnim bilincimdn asl olmadan, obyektiv olaraq qalr, obyektiv olaraq dyiirlr. gr beldirs, onlar da maddi saymaq grkck. Grnr, marksist flsf bu suala aydn cavablar tapmaldr. Hlliks deyk ki, Marksizmin materializmi onda idi ki, urda, dncd olanlarn hamsnn balancn materiyadak dyimlrdn, nsnlrdn, hadislrdn xarrd. Toplum mslsind d Marksizmin materializmi onda idi ki, cmiyytin mnviyyatnda, flsfsind, incsntind, siyastind olan btn nailiyytlrin, dyimlrin sbbini, sasn, maddi gclrin, iligilrin neclmsindn xarrd. Szsz, Marks, Engels, Plexanov, Lenin v sonrak marksistlr alrdlar ki, btn bu laqlri qaba amlardan qurtarsnlar, inc dncnin hdfi etsinlr. Ancaq yen d amansz suallar durmadan ortaya xrd: msln, materialist olub toplumu yrnmk o demkdir ki, sn toplumun maddi hyatnda dyimlri yrnmkl filan an flsfsinin, dininin, incsntinin, xlaqnn niy filan cr olmasn anlayrsan. Demli, bu vaxt materializm anlamaa n byk kmyi verdiyi n dorudur. Ancaq, ikinci yandan, el filosoflar da, el sntkarlar da var ki, onlarn yaradcln drindn anlamaa o adak cmiyytin maddi zllrini bilmk ox az ey verir. Bs bu zaman n etmli?! Grdynz kimi, materiya kateqoriyas ayr-ayr hqiqtlrin kidiyi, st-stldiyi v ya araland bir ox problemlri ortaya xararaq ontologiyann zlnd durur v varl anlamaq istyn flsfy ox grkli dnc vasitsi verir. Hrnd eyni zamanda bu kateqoriya dolaqlqlar da trdir.

ur ur v bilmk

26

Flsfnin n dolaq msllri ur, bilinc probleminin evrsin ylmdr, daha dorusu ur anlaynn evrsind yaranmdr. Qabaqca ur anlayn anlayaq, gr... anlamaq olarsa. Rus dilind bu anlay bildirn sz, - so-znaniye - onun bir lamtini, tandcsn yax ar. So nkilisi birgliyi bildirir. Ona gr d so-znaniye txminn bildiyimi bilmk deyimin yaxnlar. Gerklikdki nsnlr, hadislr gzlrimdn, qulaqlarmdan v baqa duyu yollarndan mn tsir gstrirlr. Bu etgilr (tsirlr) mnim iimd drl grklr, killr, duyulara (msln, sevinc duyusuna) evrilirlr. Mnim gzmn, qulamn iin n drs, izlri mnim i dnyama ylr. Buna gerkliyin urda ks olunmas, inikas etmsi deyirlr. Ancaq z trk szmz iltsk, demk olar ki, gerklik bizd grklrini grntlrini, bilintilrini trdir. Bu grklr sayszdr. Mnd varsa, demli, onlar mn bilirm. Bilmk n demkdir? Gerklikdn n mn soran salbsa, demli, onu bilirm. Bilmk mn bilinni almaqdr. Ancaq mn mn sora atanlarn oxunu bilmirm ki, bilirm. Yni mnd dnyadan oxlu soraqlar var, ancaq bilmirm ki, onlar var. Msln, gtrk unutduqlarmz. Unutmaq o demk deyil ki, cisim v hadislrin grk, sora i dnyamzdan xb qraa db. O demkdir ki, huumuzdan xb. Hudan xmaq hl tamam mndn xmaq deyil. nsann iin soraq salan he n bir d oradan qraa atlmr. Ona gr d bir d baxrsan, tam unutduun bir ey yenidn, qfildn urunda zhur etdi. Yuxularda yeni zlr, yeni nlrs grrsn. Bu haradan sn glir? Yqin haansa onlar grmsn, ancaq grdynn frqin varmamsan. ndis qfildn yuxunda ia xr. Bir szl, mn btn gzm dynlri, qulama eidilnlri bilirm. Btn bu grklr mnim Qut almimi doldurur (ancaq yen d orada sonsuz drcd bo yer qalr). Bunlarn oxunu mn bilmirm ki, bilirm. Ancaq o bildiklrimi k bilirm ki, bilirm, bax onlar mnim urumu ml gtirir. Ona gr d trklr ura hm d bilinc deyirlr. Bu kitabda biz d hm ur, hm d onun qarl, sinonimi kimi bilinc szlrini ildirik. Demli, bizim bilincimiz gerkliyin bizd bilinmsidir v bu bilinmnin d bilindiyini bizim bilmmizdir. Bilmdiyimiz bilinnlrin bir xeylisi bilincimizin altna (uraltna) ylr, baqa bir xeylisi is ruhumuzdak bilincsizliy, yni ruhumuzdak urdan qraq sahy ylr. Ruslar bu sahy bessoznatelnoye deyirlr. nsan psixolojisind bilincalt v bilincsizlik hadislri haqqnda grkmli alimlr Ziqmund Freyd (slind, Froyd/Foyd) v Karl Yunq ox maraql nzriyylr yaratmlar.

urumuz hm dnclrimizdir, hm duyularmzdr, hm d ... urun ilmsi onun gerkliyi drl biimlrl, drl yollarla mnimsmsidir. Bir ox adamlar el bilir ki, ur yallnz dnmkdir, aldr. Ancaq bu, uru onun bir qat boyda etmkdir. Yen bilincl ilgili dsturumuzu yada salaq ki, ura aid olanlar tapaq. Hmin dstur beldir: bilirm v bilirm ki, bilirm. Demli, gerklikdn n biz soraq gtirirs, o biri yandan, bu gtirnlri biz biliriks, olur ur fakt. Msln, estetik grklrimiz, tlbatmz soraq verir ki, yax bir romantik hava var, onu yaman eitmk istyirm. Bax, bizim gryimiz bu durumda hanssa musiqi haqqnda biz bilgi gtirir v eyni zamanda bizim hmin gryimizdn xbrimiz olur demli, gstrdiyimiz situasiyada bilinc akt ba verir. Ns bizi brk fklndirir v qzblnmyimizdn xbrimiz olur. Demli, yen bilinc ilyir, qzbimiz is nyins pis olduunu soraq verir. Bir szl dnya haqqnda biz soraqlar gtirn grklrimiz, zvqmz (dadbilimimiz), duyularmz v s. hams bilinc aiddirlr, gr bilincsiz, ursuz ba vermirlrs. O biri yandan, bilincimizin d drlri var. Msln, var, dini ur, var xlaqi ur, var elmi ur v s. Onlar bizim qutumuzdan dnyann drl blglrin alm pncrlrdir, olanlarn drl blglri zr ixtisaslam bilinclrimizdir.

27

Bu ur nvlri z sahlri zr ixtisaslam bilgi gtirmk n ixtisaslam anlaylara yiylnirlr. Msln, estetik bilinc gzllik, komiklik, bdii sr, sjet kimi anlaylar hazrlayb ildir. Dini urda is Tanr, mcz, ibadt kimi anlaylar olur. Anlaylar z ilrini grmk n gstrdiklri nsnlrdn ayrntlar edib onlar zlrin yazmaldrlar. Mcrrd sz d rbc ayrmaqla baldr. Abstraktladrmaq n demkdir? O demkdir ki, nsnnin hans chtini is o biri chtlrindn ayrb, ayr kild sz balayrsan. Msln, igid adamlarn hrsind igidlik crbcr xasiyytlrin iinddir. Sn is bu hrglrdn onu ayrb ayrca bir szn mnasna evirirsn: belc igidlik anlay yaranr. Nsnlrin tkcliyind, konkretliyind oxlu-oxlu cizgilr, ynlr var. Onlarn bir oxu nsnnin drinliyinddir (msln, atomlar), qavraya, duyuya glmir. Bir xeyli chtlr d var ki, onlara duyusal (perseptiv, yni duyulabilinr, qavranlan) demk olar. Bax bilincdki grklr cisimlrin, olaylarn bu duyusal, qavranlan chtlrini ox gstrnd konkret olur. Olur bu masann, bu adamn grk. Demli, ur nsnlrin klini alanda bu kildn nsnlr haqqnda soraq alr. Demli, grklr, obrazlar urun baqa bilmk vasitlridir (aarlardr). Abstrakt olanlar soyuqdurlar, insanda duyular, -sevinci, kdri v s.,-ni tin trdirlr. Grklrs teztez bilincimizd sevinc, hirs v s.,-y brnrlr. Bir ox hallarda biz bilincimizd grk ortaya qoyub, stnd ba sndrrq, onu dnmzn hdfi edirik. Bilincimizd, urumuzda ox nmli yeri anlaylar tutur. Artq, anlaylar ndir, bilirik. Bilirik ki, anlayda bunun grk yox, bunlarn hamsna aid sas lamtlr, tandclar, gstricilr yazlb, saxlanlr. Dn balca olaraq anlaylarla ilyir, anlaylar ildir. Anlaylar iltmk n d mntiq qaydalarndan (yni qaydal dnmk prinsiplrindn) istifad edir. Bellikl, bir az da olsa, flsfd ur anlaynn tandclarn (lamtlrini) sadaladq. Ancaq flsf yalnz bunlar demkl iini bitmi saysayd, ox darxdrc elm olard. urun oxlu bilmclri, tapmacalar, gizlilri var v flsf onlarn stnd ba sndrmaq n sirlr dnyasna gedn yolu andrr.

urun sirlri, paradokslar urla materiyann balca frqlri: gtrk odunu v onun urdak grkn, ya anlayn. Baltan alb odunu doramaq olar, onun obrazn, anlayn is n inc altl d ksimlr ayrmaq olmaz. Bunun sbbi ndir? Materiya kateqoriyas deyir ki, mndn olan cisimlrin hams mkan biiminddir, yni eni, uzunu, hndrly var. Odunu doramaq onu uzunu boyu paralara blmkdir. ur nsnl deyil, idealdr. deal olannsa balca tandclarndan biri onun lamkanldr, yni eninin, uzunluunun, hndrlynn olmamasdr. Bilincdki (urdak) obraz, anlay ideal varlqdrlar, onun n d odun obraznn uzunluu yoxdur ki, onu paralara blmk olsun. Bizim urumuzda paralara blnn odunun kli yarana bilr (baxb odunun doranmasn grmyimiz). Ancaq bu obraz odunun doranlmasn gstrmk n z paralara blnmyck. ndi sual xr ortaya. Eni, uzunluu, qalnl, brkliyi olmayan uru nec beyind yerldirib, beyindn qraa xmaz kild onun iind qapamaq olar? Tstn sapla tikib, ipl balayb bir ey sarmaq olar? Hl tst maddidir (nsnldir), eni, uzunu, hndrly var, sadc, molekulalar arasnda balant kvrk olduundan onlar bir-birindn tez qopur, sxlqlarn saxlayammrlar. Tst maddi olduu n d onu qazana yb, azn balamaq olur. Ancaq bilinci? O, ski alarda idi, ideal olan ox inc, msln, havaya bnzr madd hesab edirdilr. O, qdim yhudilr idi, ruha nefe (nfs) deyirdilr. Artq, oxdandr ruh, ur haqqnda yrtilr (tlimlr) primitiv materializmdn uzaqlab. Qbul edilib ki, bilinc mkan biimlrin yaddr, uyumazdr.

28

Ancaq sual yaranr: tutulmaa, tikilmy, yapdrlmaa, qoyulmaa yeri, tyi, biimi olmayan nec beyind yerldirmk olar? Marksizm is deyir: ur yksk quruluu olan, yetkinliy atm beyinin trmsidir v beyind beyindn ayrlmaz kild var olur. Bu flsfi dncnin tarixi ta skilrdn balayr v o alardan da indiyncn zn sbutlar ya-ya glir. ski yunan hkimi v anatomu Alkmeon ruhun beyinl bal olduunu tapmd. Bu tapnt idi, nki ox vaxt ruhu rkl, qanla balayrdlar. Hipokrat da deyrmi ki, insanlar bilmlidir: byntimiz, sevincimiz, glmz, zarafatlarmz yalnz v yalnz beyinimizd yaranr. Beyinin kmyi il insan grr, eidir. XIX yzilin balancnda Avstriya aradrcs F.Qall istmidi ki, beyini drl orqanlarn birliyi kimi aqlasn. Qalla gr, beyindki bir orqanda duyular, birind hu, birind ata-ana sevgisi, birind hiyl, o birind is poetik vergi v s. yerlib. Sonralar, bel kobud olmasa da urun ayr-ayr ilrinin beyinin mxtlif yerlrind hyata keirildiyi anlad. Bu mahidlr sasnda hazrlanm nzriyylr lokalladrc nzriyylr deyirlr. Lokalladrmaq bir yerd yerldirmkdir. Hmin nzriyy d psixi eylmlri (etmlri, faliyyti) beyinin ayr-ayr blmlrind yerldirdi. Msln, aradrclar grdlr ki, beyinin sol gicgah trfdn yaralanmasndan sonra insan eitdiyi dan qavrayammr. Alnn arxasndak blgnin yaralanmas is adamn danq bacarn alr. nl aradrc Xose Delqado heyvan beyininin ayr-ayr nqtlrin tk kimi nazik metal mili sancrd, sonra onlardan beyin elektrik cryan gndrirdi. Heyvan beyini is hans blgsin elektrik cryannn glmsindn asl olaraq haldan-hala drd. Beyinl mul olan ada elm tapmdr ki, onun qab (dn bu qabqla balayrlar) 15 milyard sinir hceyrlrini, yni neyronlar zn toplayb. Hmin neyronlar yan-yana dzsn, be min kilometrcn uzanar. Beyin bu znginliyin gr d yksk qurululu aparat saylr v ur daycs kimi yrnilir. Grrsnzm, yuxarda saydmz arqumentlr beyinin uru dourduunu sanki, gcl, inandrc kild doruldur. Ancaq bzi psixoloqlar btn bunlar inkar edn dnc irli srrlr. Deyirlr, gznzn qabana gtirin ki, kims mr boyu gnbzin altnda yaayb. Ona el glck ki, aa dn iq gnbzdn o taydak gndn glmir, gnbzin zndn lnir. Beyin d el bir pncrdir ki, diarda olan dnya Ruhunun i biz yalnz oradan glir. Beyin zdlnnd is el bil bu pncry taxta vurulur v ya si korlanr, onun n d i pis keirir. Biz is el bilirik ki, ruhun i pncrnin zndn glir, pncr xarab olanda ruhun da pozulmas bir daha bu asll sbut edir. Grrsnzm, bir dn taplm yax obraz mslni el evirir ki, elmin ur beyinin trtmsidir fikri ur qeybdn glib beyin vasitsil biz bilinir klin dr v hans fikrin dz olmasn tapmaq tinlir. XX yzilin nl filosofu Lord Bertran Rassel tapmdr ki, ur ideal varlq kimi flsf qarsnda gizlilrl dolu baqa sual da qoyur. Buna baxaq. Bilinc, grdymz kimi, bir damla da nsnliyi (maddiliyi) olmayan ideal varlqdr. ndi gtrk gvdni (bdni) v insan psixikasn, urunu. Bdni ns incidir v bilincd filan yerim aryr sora yaranr. Demli, soraq gvddn, maddi olandan ideal olana adlayr. Ancaq ax, nec adlayr? Adlamaq n grk krp, keid olsun. ndi soruuruq: ola bilrmi ki, krpnn bir ucunu torpaa qoyasan, o biri ucunu havaya sykysn? Hl havann z d madddir. Bdn nec krpn uzadb qra olmayan, qalnl, fiziki mqavimti olmayan urun tyin qoya bilr? urla gvd arasnda el keidlr d tapmaq olmur ki, hr ikisindn olduu n, yni tbitc bir az ur, bir az da madd olduu n onlarn arasnda dursun v gvddn gln sora bilinc keirsin. Bs onda bilinc nec bdndn sora alr?

29

V ya trsin. Yoqalardan bilirik ki, insan z psixi enerjisini, urunu, zn inandrma gcn yb, bdn gndrrk ona tsir edir, onda yaran saaldr v s. Bel xr ki, bilinc iind olduu bdnin molekulalarna da etgi (tsir) gstr bilir (msln, hirslnnd qanmzda gedn dyim). Bs krp yoxdursa, psixi tsir harada, nec maddi etgiy evrilir? Flsfd psixofizioloji paralelizm ideyas var. Burada psixi ideal olan bildirir, fizioloji is sinird gedn proseslrin addr. Psixofizioloji paralelizm onu bildirir ki, onlar ikisi he vaxt ksimyn, biri-birin toxunmayan taylardr v aralarnda keilmz uurum var. Bu fikrin mntiqini el-bel danmaq olmaz. Ancaq, o biri yandan, bu mntiq uyumaz faktlar da var. Msln, zn mimikas maddi trfdir, sevinc , adlq is psixolojidir. Di gl ki, psixoloqlarn gstrdiklri kimi, gr insan qaqaban sallayb irid sevinmk, glmk istycks, bir ey alnmayacaq. Oxucu bunu znd yax yoxlaya bilr. V ya baqa bir vziyyt. Kefiniz olmayan vaxt balayn zd, znzl glmy. Bir azdan grcksiniz ki, ruhunuz iqlanb. Onun n d bzi tbiblr gnd tez-tez yalandan da olsa, glmyi faydal sayrlar. Bizims sualmz yen ncki qalr: nec olur ki, ruh sevinci, sevinmyi z trr v trsin, zn gl ruha xo hval gtirir? Bilincdn gvdy, gvddn bilinc kemyin yollar hl d flsf n anlaqszdr. Marksizm gr, bilinc biliyimiz evrilmi gerklikdn baqa bir ey deyil. ur gerkliyin ban iin qoyulub, orada dyiilmsidir (Marks). Yni ideal vrq yazlmasdr. Lenins deyirdi: ur obyektiv gerkliyin subyektiv obrazdr. Btn bu deyilnlrd sas olan biz, artq, amq: ur dnyadaklarn insann iind grnmsidir. ur dnyann klidir. Ancaq bu kil ktandak kimi eni, uzunu, hndrly, qalnl olan kil deyil, subyektiv obrazdr. Hrnd dz, bu subyektiv obraz bilincin tbiti il bal he n anlatmr. N demkdir subyektiv obraz? Yni mnd olan, necliyi bir az da mnim necliyimdn asl olan obraz? sas sirr ndir? Odur ki, ur z grnmdn gstrir. Nsnl olan gzg d gstrir, ancaq biz gzgnn zn gr bilirik. Nec grrk? Msln, gzgnn rivsin gr, sindki yri-yry , toza v s.-y gr gzgd grnnl yana bir az gzgn d grrk. Gzg htta ideal tmizlikd, hamarlqda olsa bel, limizl yoxlayb gzg olduunu tapa bilrik. Bilinc gldikd is biz onun gstrdiyi grklri grrk. Di gl, bir msl var. gr gstriln varsa, gstrn d var. ur grklrd, anlaylarda, dnclrd itirak ets d onlarn z deyil. ur el bir ekrandr ki, dnclr onun stnd ba verir. Ancaq di gl ki, hmin ekran he vaxt grmk olmur. Gstrdiklrin baxanda gstrdiklrini grrsn. Gstrdiklrini gtrb arxasna baxanda is he n grmrsn, ekran yox olur. Marksn, Leninin ur anlatmnda bu trf deyilmyib. Ancaq flsfd uru yrnmk, tutmaq olmaz inamnda olanlar el bu mslni d qoyublar. Dyubua-Raymon deyrmi ki, z urunu anlamaq pncrdn baxb znn harasa getdiyini grmk qdr ola bilmzdir. Bu, mslnin obrazl deyiliidir. Mntiql, anlaylarla deyilii d var. Gtrk urun bir qat olan dn (aln faliyytini, eylmini). Mnim dnmyim bilincimin ilmsidir. Dnmyim ruhumun hrkti, axmdr. Birdn mn istyirm ki, dnmn znn necliyin baxam. styirm dnmn gtirib-xard grk, anlaya yox, onun zn baxam. V baxanda... Mn el bil, bir addm qraa xram ki, qraqdan dnm, onun nec ba vermsin baxm. Ancaq qraa xanda dnm d mniml birlikd qraa xr, ax, qraqdan baxanda da dnrm, mnd iki ur yoxdur ki, birini burada qoyum, o birisini is zml qraa xartb, oradan birincini dnm. Bellikl, nec dndym baxmaq n qraa xanda baxmn qarsnda duran, artq, dnm yox, dnmn dalam tr-tkntlri v ya grklr, anlaylar, donmu dnclr olur. Dn anlama i salandr. Ona gr d hmi anlaman z tutduu hdfd yox, anlaman xd balancda olur.

30

Biz bilincimizi anlamaq n nb ona baxanda bilincimizd gstrilnlri grrk, gstrni yox. Bax, bu gstrnin grnmmsi d bir ox sirlri, gizlilri trdir. Lenin deynd ki, ur obyektiv gerkliyin subyektiv inikasdr, obrazdr, blk d bununla anlatmaq istyirdi ki, urda gstrn z Mn (subyekt) duyumunda, biliminddir. Grnnlr is Mnin bilib, duyub, anlayb-dndklriddir. Leninin fikrini saslandrmaq istsk, syly bilrik ki, Mn gzgd, baqa bir nsnnin znd klini grms, zn btvlkd gr bilmz, yalnz zn baxb, llrini, ayan v s.-ni grr. Demli, ur gstrdiklrini yox, zn, gstrni grmk n gzglr axtarmaldr. Bel gzglrin axtarlmas flsf, psixologiya n nmli bir problemdir. Ancaq biz yen qaydaq subyektiv obrazda subyektiv trf. Szsz, insanda adi psixikann (sadc, grmnin, eitmnin, alb duymann v s.,-nin) saysind yaranan grklrin stnd yeni ruh faktnn, yni urun yaranmasnda znbilm ox nmlidir. Uaq Mn vzliyini iltmy balayanda, zn baqalarndan ayrb-semy balayanda onun uru alb glimy balayr. Hegel frdl xsiyyti frqlndirirdi. Deyirdi ki, frd ibtidai toplumlarn adamdr. O hl zn toplumdan, baqalarndan kskin ayrmr. Ona el glir ki, ham eyni crdr, hr hamnn biridir, ayrlmalar boyca, gcc, adna gr ayrlmalardr. O zaman ki, frd znn i dnyasnn drinliklrin gzn ar, z dnyasnn bnzrsizliyini, bircliyini duyur, z istklri, z canatmlaryla baqalarna uyumadn grr, bax, o zaman da o, xsiyyt evrilir. Bu da zn bilmyin bir drdr v bilincin inkiafnn sbbidir. znbilm v Mn duyusu... subyektiv obraz olan urda da subyektiv sz znbilmyi v Mni anladr. Di gl ki, bu msld d hr ey qaydasnda deyil. Mn urda mllifliyi bildirir. Ancaq tarixdn biz el bilinc (ur) tiplri bllidir ki, urda grnnlri gstrni Mn kimi qbul etmir. Mhmmd peymbr urunda peyda olan Quran aylrini z Mninin dediklri saymrd. nanrd, ya bilirdi ki, onlar onun bilincin Allah qatndan gndrilir. Dzdr, sonralar bzi psixoloqlar dedilr: el mistik adamlar var ki, ilrind peyda olan hikmtli dnclri zlrinki saymrlar. Hesab edirlr ki, bu dnclr onlara qeyb almindn, lahi dnyadan glir.. Daha kobud aqlamalar da var: guya peymbrlr z szlrini Tanr szlri adlandrmaqla adamlara klk glib, zlrini hrmt mindiriblr. Hr halda psixoloqlar grk nc sbut etsinlr ki, Tanr gerkliyi brm Ruh deyil. Ondan sonra dey bilrlr ki, bu adamn urundak hikmtli deyimlr onun znnkdr, ancaq psixi sapntya gr el dnr ki, ona qraqdan gndrilib. Avanqard musiqinin nl bstkar Qubaydullina bir intervysnd sylmidi: - Musiqini mn yazmram. Musiqi z-zlynd mndn qraqda yaayr v bir df mnim qulama eidilnd eitdiklrimi nota krrm. Btn Ortaa sufilri Allah onun ryin bir nida atd deyirdilr v szsz, bu inam baqa ur konsepsiyasna syknirdi. ndi is ur probleminin baqa dolandan danaq. Hegelin tsiri il Marksizm bilincin bir tandc zlliyi kimi urun sosial (toplumsal) hadis, olay olduunu gstrirdi.

ur sosial hadis kimi... Bu o demkdir ki, ur toplumda formalar. Dorulducu faktlar oxdur. Msln, uaqlqdan canavarlar arasna dm olan... onun psixikas olur, yni grdklri, qoxuladqlar onun iind grklr, obrazlar yaradr, ancaq biz demirik ki, onun uru da var. Ny gr? Aaq grk toplum psixikaya n verir ki, onun bir ksimi ura evrilir. Toplumda xlaqi iligilr formalar: msln, dostluqda sdaqt, yaxlq etmk v s. Cmiyytd estetik tsvvrlr formalar, msln, bu xalqn gzllik, facivilik, komiklik tsvvrlri. Toplumda dini iligilr, siyasi baxlar v s.

31

formalar. Btn bunlar haqqnda bilgilri (informasiyalar) uaq ta krplikdn byklrin sz il, mktb kitablarnn verdiklri il alb mnimsyir. Sonucda insan yalnz grmr. Grdynn grk onun urunda ortaya xanda ya estetik, ya xlaqi, ya dini v s. duyular, amlar ona balanr. Odu grmk hl psixiki faktdr. Ancaq odu grnd onun yandrc gzlliyini grmk, onu xlaqi arnma il qoaladrmaq v s., artq, bilinc faktdr. Marksizm bu mnada deyir ki, ur ictimai hadisdir. Ona gr d kimins urunun necliyini bilmk n hm d onun yaad toplumun necliyini bilmk grkdir. Ona gr d Sovetlr Birliyind xm kitablarda yaznn, filosofun yaad alarda gedn sinfi mbarizlr, tarixi hadislr bu qdr ox fikir verirdilr. Marksizm ura vurun, uru yn, insann alnn gcn, zn v baqalarn mutlu (xobxt) etmsin inanan flsfi sistemlrdndir. Htta insann azadln da bilincl balayr: mn bilnd ki, filan hadis olmadr v buna uyun da davrananda azadlm gstrmi oluram (yni azadlq drk olunan zrurtdir). Marksizm insan toplumunun tarixin alq sylyir ki, ur deyiln insan ucaln yaradb v glidirib. Dz, insana bu qdr inand n, onun uru il dnyan fth etmsindn bu qdr raz qald n nikbinliksevrlr Marksizm qibt ed bilrlr. Ancaq flsf tarixind, zllikl, Dou (rq) flsfsind cryanlar da var ki, insan n n yksk yetnyi (nailiyyti) sosial mzmunla dolun olan urdan qurtulmaqda grrlr.

rq flsfsi urdan arnmaq haqqnda slam dnyasnda buna Sufizmi rnk gstrmk olar. Sufi n yetkinlik yolu Gerk Varla (Allaha) uzanan v bu uzanda drl dayanacaqlardan, duraqlardan (mqamlardan) ken yoldur. Bir dayanacaqda mrid (sufi neofiti, tlbsi) riti drindn mnimsyir. riti mnimsmk toplumda insanlarla mnasibti qanun-qaydalarla qurmaqdr. Bu mqamda yetkinlndn sonra sufi onu arxada qoyur. Sufizimd (tsvvfd bu sz dv yunundan ba mnasn vern suf sznddir) deyilir: rit bilikdir, triqt yoldur, hqiqt is Allaha atmaqdr. Sufi hqiqt atanda arif olur. Bs sufi hqiqt nec atr? Bel bir tsvvf deyimi var: Sn snd l ki, Tanrda var olasan. Hqiqt mqamna atmaq n sufi d el etmlidir ki, Mnind n varsa, Ondan (Allahdan) glm olsun. Sufi yolunun axrnc mqamlarndan biri fna adlanr. Fna yoxluq anlamn verir. Bu mqamda sufi vcd glir, zndn gedir, yni zn arxada qoyur v sanki Allah mmanna, sonsuzluuna gmlr v bu mmann bir qtrsi olur. Grndy kimi, sufi arifi olmaq toplumdan glm mzmunla dolmu bilinci trk edib arxada qoymaqdr. z bilincindn xb Tanr ruhuna, qutuna tutulmaqdr. Mndn qurtulub, Ona (Allaha) can atmaqdr. Nsimi Mn haqqam (n l-hqq) deynd sznn anlam o deyildi ki, Allah Nsiminin zdr. O demk idi ki, gr mnim i dnyamda Allah dncsindn savay he n qalmaybsa, gr mnim urumda, bilincimd yalnz Allahn Ad, Szlri yazlbsa, demli, mnd yalnz Allahdan glnlr qalb. Yax, sorumaq olar: sufilrin belc sosial (toplumsal), mzmunla dolmu urdan arna, tmizln bilmlri onlara hans ucalqlar verirdi? Badadl Cneyd deyrmi: Sufi Yer zn bnzyir. Ona hr pis eyi atrlar, fqt onda yalnz gzl v tmiz eylr bitir. Sufi bulud kimidir, isti olanda hr yerd hr ey klg salar, ya kimidir, hr ksi sulayar.

32

Tsvvf uca toplumda uca adamdan uca bir zamanda zhur edn uca xasiyytdir, - btn bunlar Cneyd sylmidi. Buddizmd d Mndn (Leninin dediyi subyektivdn) bilinci, uru tmizlmk nmlidir. ski trk dilindki Buddizm kitablarnda bu, mnsiz mnimsiz klind verilir. Buddizmin bir qolu olan anBuddizmd (Yaponiyada Dzen-Buddizm evrilmidi) bilincin, urun bel arnmas ox maraql aqlanr: Snin urunda he n olmamaldr. gr onu tmizlyib-tmizlyib, birdn dnsn ki, h, indi he n qalmad, demli, urunda yen ns qalm olacaq. Qalm olacaq h, indi he n qalmad dncsi. Bilinci tmizlynd, mnsiz, mnimsiz ednd n qdr tmizldiyini dnm. Bilinc boalanda sn tamam zndn qurtulursan, bolua, drinliy, drin baylmaya drsn. an-Buddistlrd mnsiz mnimsizliyi ruhun halna evirmyin baqa bir yolu da var: buddist, msln, yarpaa baxr. Bu vaxt buyuruq beldir. Sn almalsan, urunu yarpaq obraz btnlkl rtsn v orada yarpaqdan savay he n qalmasn. Bu an varln btn hqiqtlri sn alacaq. Burada, grnr, proses bel gedir: yarpaq baqa nsnlrl v ya onlarn grklri il yan-yana yarpaq kimi seilir. Ancaq bilincd, urda yarpaqdan savay he n qalmrsa, axrda, he yarpaq da qalmr. Bilinc tamam boalr. Bu boluq is Dao flsfsindki gerkliyin qaynann hreyliyinin henliyidir. urunda boluun hensizliyi hreylik kimi hr eyi bir yerd deyir, bir yerd duydurur, andrr. Bel bilincin nmini anlamaq n U-u dy praktikasnda onun nlr etdiyini grmk bs edir. Uu-da dynn bilinci Mndn tamam arnmaldr, bilinc o qdr boalmaldr ki, dyn l, ayaa bunu et mrlrini vermsin. l-ayaq z-zlrindn atlb, hdfi vurmaldr v z-zlrin hmldn qorunmal v qorumaldr. Bizim btn bu dandmz eylr gstrir ki, Leninin ur haqqnda dediyi subyektiv obraz deyimind subyektiv, yni Mndn gln ola bilsin ki, bilincd gstrilnlr