2020

Fuula

2

I. Ibsa Koorsichaa

Koorsiin og-walaloo jedhamu kun barattoota muummee Afaan Oromoofi Og-barruu waggaa

lammaaffaatiif seemisteera lammaffaarratti kan kennamu yommuu ta‟u, barattoonni yaadrimee

og-walaloo akka hubataniifi dameewwan og-barruu kaanirraa akka adda baafataniif kan

kennamuudha. Akkasumas dandeettii walaloo barreessuu, qaaccessuufi xiinxaluu akka

horataniifi sadarkaa guddina walaloo oromoo akka hubataniif kan gargaaruudha.

II. Kaayyoo Koorsichaa

Barattoonni koorsii kana haala gaariin erga xumuranii booda:

Seenaafi yaadiddamoota og-walaloo hubachuun dandeettii walaloosaanii ni gabbifatu.

Hiika walaloo ni hubatu.

Tooftaalee walaloon ittiin barreeffamu ni baratu

Beekumsa walaloo cimsachuun waloo ta‟u

Akaakuu walaloo adda baafatu

Yaadrimee walaloofi gahee inni hawaasa keessatti qabu adda baafatu

Caacculee walaloo adda baafatu

Walaloowwan Afaano Oromoo ni qaaccessu.

2020

Fuula

3

BOQNNAA TOKKO

1. OGWALALO

Gaaffilee armaan gadii yaadannoo kana dubbisuun dura deebisuuf yaali.

1. Walaloon hojii akkamiiti?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_____________________________________________________.

2. Ammaan dura walaloo dubbistee beektaa? Dubbistee beekta yoo ta‟e walaloo

dubbisterraa maal argatte/ hubatte?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_______________________________________________________________.

3. Walaloo hojiiwwan ogbarruu warren akka asoosamaafi diraamaafaarraa maaltu adda

taasisa?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

2020

Fuula

4

1.1.SEENDUUBEE WALALOO

Walaloon durii sirboota yaadannoo seenaafi seeraan wal qabatuudha. Akkasumas sirboota aadaa,

sirboota jaalalaa, seenaa, ta‟iiwwwan guyyuu, siyaasaa, kadhannaafi faarfannaawwan amantii

waraabamanii kaa‟aman ta‟anii kan bifa sammuu namaa keessa turuu danda‟aniin kan

qophaa‟niidha. Hojiiwwan walaloo durii kunis bara 1500 DhKD kaasanii kan mul‟atan yommuu

ta‟u, yaadannoowwan, muudannoofi muuxannoo jireenyaa afaaniffaan kan yaadachisaniifi kan

seenessaniidha.

Afrikaa keessatti seenaan jalqabbii walaloo seenaa jalqabbii adamoo, dhaadannoofi boo‟ichaan

kan wal qabatu yommuu ta‟u, naannoo sulula laga Naayil,Niijeeriifi Vooltaatti eegale jadhamee

amanama. Walaloon barreeffamaa Afrikaa yeroo jalqabaatiif kan argame barreeffamoota

Piraamiidiirratti naannoo jaarraa digdamii shanaffaa (25ffaa

) DhKD keessa jedhama. Yeroo

sanarraa kaasee hawaasni Afrikaa dhummoota jireenyasaanii kanneen akka siyaasaa, amantii,

aadaa, bashannanaafi kkf walaloon ibsachuu eegalan.

Seenaan jalqabbii walaloo ammaayyaas jaarraa 20ffaa hanga 21ffaatti akka ta‟e ragaaleen ni

ibsu. Maddi walaloo ammayyaas af-walaloowwan sirbootaati. Walaloon ammayyaa yeroo

jalqabaatiif eenyuun akka barreeffame beekamuu baatus walaloowwan baroota kana keessa

barreeffaman kan namoota Gilgamesh, Hoomer, Mahabharatafi Ramayana baroota kana mul‟achaa

turan keessaa isaan muraasa.

1.2.Maalummaa Walaloo

Walaloon gosa barreeffamoota gaggabaaboo keessaa tokko ta‟ee dubbifamummaa guddaa kan

qabuudha. Gabaabina isaaf sababa kan ta‟u keessaa tokkoo walaloon hiika/ dhaamsa bal‟aa

jechoota muraasatti fe‟ee kaa‟uusaati. Jaarraa hedduun dura seenaan hunduu bifa walaloon

dhihaataa ture. Har‟as taanaan walaloon seenaa dhiheessuun dubbifamaa jira. Walaloon oguma

sammuufi keessoo dubbistootaa keessa turuudha. Kana malees miira dubbistootaa itti

2020

Fuula

5

dhiheenyaan kan tuttuquudha. Sagalee yookaan qooqaafi yeedaloo qabu fayyadamuun ciminaafi

kallattiin kan nutty dubbatuudha.

Og-walaloon oguma(art). Ogumni ammoo ga‟umsa waa tolchuu yookaan uumuuti. Og-walaloon

(poetry) jecha Girikii „poieo‟ isa hiika tolchuu yookaan uumuu jedhu qaburraa fudhatame.

Walaloon dhaga‟iitii cimaa osoo hinbeekin/ utuu itti hinyaadin waloorraa akka fudhannu nu

dirqisiisa. Dhimma kanaan walqabsiisee og-walaloof yemmuu hiika kennu William Wordsworth

“it is spontaneous overflow of powerful feelings” jechuun lafa kaa‟a. walaloon qooqa waloon

(voice) ittiin ilaalcha, miira, xiyyeeffannoosaa isa dubbistoota yookaan dhaggeeffattoota isaan

ga‟uudha. . Akkuma amma ammaatti ilaaluuf yaalletti walaloo hiika adda addaatu namoota adda

addaan kennamaa ture; jiras. Hiika adda addaa qabaachuusaatiif sababa garaagaraa eeruun

nidanda‟ama. Sababni inni jalqabaa umrii dheeraa jiraachuu walalooti. Umriisaa dheeraa kana

keessatti hayyuuleen adda addaa walaloowwan yeroo garaagaraa keessa turanirratti

ilaalchootaafi fuulleffannoo yeroo sana keessa turanirratti hundaa‟uun bifa garaagaraatiin hiikuu

yaalaniiru.

Kana malees hayyuuleen og-walaloo walaloof hiika kennuu kan yaalan qorannoofi barreeffama

ofii bu‟uura godhachuun waan ta‟eef hiikawwan isaan kennan kaayyoo qorannoofi barreeffama

isaanii waliin kan deemu ta‟a. Hayyuun og-barruu Hari Shaw jedhamu yaada kana yemmuu ibs

u, “walaloon qabiyyee, unkaafi kaayyoo adda addaa kan of keessatti hammatu waan ta‟eef

hiikawwan namoonni hundinuu irratti waliif galan tokko kennuufiin rakkisaadha.” Jedha. Yaada

hayyuun kun kennerraa walaloon qabiyyee, unkaafi kaayyoo adda addaa qabaachuunsaa bifa

adda addaatiin akka ilaalamuufi hiikawwan adda addaa akka inni argatu isaa taasisuusaanii

hubanna. Hiikawwan baay‟een wallaloon qabu keessaa muraasa isaanii akka armaan gadiitti haa

ilaallu.

Namni maqaan isaa hindhahamin tokkoo walaloof yoo hiika kennu wanta garmalee/ ciminaan

nutti dhagaa‟amunuuf ibsuurraati kan garaa nu ga‟u walaloo ta‟uusaa “ barreeffamni tokko wanta

2020

Fuula

6

hololodhaan (prose) ibsuu dadhabne kan nuuf ibsu yoo ta‟e, barreeffama sanaan walaloo jechuu

wayya ” jechuun kaa‟a.

P.B Shell hayyuun jedhamu immoo walaloo yemmuu hiiku “walaloon gabaasa muuxannoo

gammachiisaafi bareedaa sammuu cimaafi gammadaa keessaa burquudha” jedha. Akka hiika

kanaatti walaloo hojii gaariifi miidhaga‟aa ta‟ee sammuu nama jireenya walfakkatu jiraatuufi

cimina qabu keessa argamu ta‟uusaatu hubatama.

Yaada kana Elisabet Bishop yemmuu keessu “ walaloon gosa og-barruu wantoota kumaatama

yeroo tokkotti bakka tokkotti fiduudha” jetti. Kana jechuun walaloon unka gabaabaa qabaatee

dhimma bal‟aa kan dhiheessudha jechuudha. Bifuma walfakkaatuun walaloon dhimmaa

dhiheessu tokko guddisee, qalama dibee, ibsaa irraatti ibsee, cimseefi gabaabsee jechoota

filatamoo isaatiin kan qindeessee dhiheessuufi yeedaloo isaatii miira namaa qirqirsaa dhiheessa .

Dhimma namni P. Laurence jedhamu akka itti aanuu kanaan kaa‟eera.

Walaloon gosa og-barruu baay’ee tuulamaa jechoota muraasan waan

baay’ee jechuu danda’udha. Gosoota og-barruu biro caalaa jechoota humna

qabeeyyiitti kan fayyadamufi sararoonni isaa yaada ibsamu sana wal harkaa

butaniiifi walgargaaranii xiyyeeffannoon kan ifa taasisaniidha. Walaloon

qooqa ifaafi ho’ina burqisiisuudha.

Filannoo jechootaatti dabalataan tartiibni / akkaataan tarreeffama jechoota walaloo ibsuu

keesssatti akka amala tokkootti ilaalamuu danda‟a. kana bu‟uureffachuun walaloof yeroo

hiika kennu S.T.Coleridge “walaloo jechoota filatamoo tartiiboota filatamoo ta‟aniin kan

dhiheessuudha (the best words in the best order)” jedha.

Gosoota og-barruu kaanirraa bifa adda ta‟een walaloon yaada (idea) bu‟uureffata. Yaadotni inni

dhiheessu safuu yookaan barnoota qabatamaa miti. Kana jechuun amala keenya sirreessuuf

akkasumas akkamittiin qabeenya akka horannu kan nutti himu yookaan barsiisu miti. Yaadonni

2020

Fuula

7

walaloon dhihaatan miira jireenyaa akka dhandhamannu, waa‟ee ofii keenyaafi addunyaa kanaa

ifatti akka hubannu nu taasisa. Dhimma kana ilaalchisee T.S.Eliot yaada “it is not the assertion

that something is true, the making of that truth more fully real to us” jedhu lafa kaa‟a. Walaloon

caalmaatti dhaga‟iitii (feeling) waliin wal qabata. Yeroo baay‟een miira cimaa itti dhaga‟amu

namootaaf qooduufi jechootaan kaa‟uuf barreessa. Miironni kun aarii, gammachuu, gadda,

naasuu, gaabbii, hawwiifi kkf ta‟uu danda‟u.

Walaloon bifa lama qabaachuunsaa nibeekama. Inni tokko walaloo afoolaa /afwalaloo yemmuu

ta‟u, inni biraanimmoo walaloo barreeffamaa/ walaloodha. Walaloon barreeffamaa ilmi namaa

barreeffamaan waliin galuu erga jalqabanii booda jalqabe. Walaloon afoolaa garuu isa durii

jalqabee dhalootaa dhalootatti darbaa har‟a ga‟eedha. Haa ta‟u malee af-walaloofi walaloon

barreeffamaa dame og-barruu ta‟uu akka danda‟an namoonni baay‟een ni dubbatu. Yaadrimeen

kun amansiisaa miti. Sababnisaas af-walaloon dame afoolaa, walaloonimmoo dame og-0barruu

waan ta‟aniifi. Umriin afoolaafi afaanii (qooqaa) tokko ta‟uu akka danda‟utu himama.walaloon

afoolaa kunis warren akka walaloo geerarsaa, gelloo, weelluufi sirba aadaa, sirba ateetee, tarii

makmaaksotaafi hiibboowwan amala walaloo qabaatan fa‟i.

SHAAKALA 2

1. Walaloon hiika garaagaraa maaliif qabaate?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________.

2. Garaagarummaan walaloo afoolaafi walaloo barreeffamaa gidduu jiru maali?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

2020

Fuula

8

________________________________________________________________________

_______________________________________.

3. Walaloon wanta hololoon ibsuuf nutti ulfaatu niibsa yoo jenne maaliif?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

1.3.Caacculee walaloo

Walaloon amala isaatiin jechoota muraasa dhaamsa baay‟ee baatan faayyadamee kan dhihaatu

waan ta‟eef qusannaa guddaan beekama. Jechoota muraasa fayyadamuun miira baay‟eefi

ciccimaa nu miireffachiisa. Yaadota dhiheesuu suuressuu fayyadamuun argaa yaadaa akka ilaalu

godha. Yeedaloo sarara lakkoofsaan walqixa ta‟a, jechootaafi sagaleewwan walfakkaataniin

uumamaniin, irra deddeebii jechootaa, gaaleewwanii fi sarara walaloon uumamuun golee gurra

keenyaa keessa nutty minyaa‟a. wantoota, gochaaleefi uumama garagaraa walbira qabuun

dorgomsiisaa, walfakkeessaafi wal mormsiisaa nutti mul‟isa. Walumaagalatti haalota armaan

olitti kaasne kana ibsuuf caacculee itti aananii dhufan armaan gadiitiin ijaarama.

1.3.1. Suura (image)

Walaloo hojjechuun kan jalqabu yeroo dhaamsa waloo fudhannuufi miira isaa qooddannuudha.

Kunis kan ta‟uu danda‟u waloon suura sirrii muuxannoo isaa uumuuf waan yaaluufi. Kana

jechuun waloon adeemsa walaloo barreessuu keessatti jechoota miira isaa sana baachuu yookaan

qabachuu danda‟an barbaada/ filata jechuudha. Og-walaloo keessatti jechoonni waa sammuu

keenya keessatti uuman suuraalee (images) jedhamu. Suuraaleen miira keenya bira qaqqabuu

danda‟u. sagalee, dhandhama, fooliifi boca wanti tokko qabu akka miira keenyatti mul‟atu godhu

suuraaleen kuni. Kanaaf walaloon nuti dubbisnu gara addunyaa yaadaa walootti nu fudhachuuf

humna cimaa waan qabuuf gara sanatti nu fudhata.

2020

Fuula

9

1.3.2. Waqixxummaa /safara (meter)

Safarri amala walaloo isaa baay‟ee barbaachisaa ta‟eedha. Walaloon tokko walqixxummaa qaba

yemmuu jennu sararoonni toota walaloo tokkoo (keeyyata walaloo) tokkoo keessa jiran walqixa

dheeratu jechuuudha. Kana jechuunis yeroon sararoota walaloo isaa walqixa ta‟an dubbisnee

xumuruuf nu fudhatu walqixa jechuuudha. Tilmaama yeroo dubbisuuf nuu gaafatutti dabaltaan

baay‟ina birsagootaatiin walqixxuummaa safaruun nidanda‟ama. Kana jechuun baay‟inni

birsagoota sararoota walaloo isaa tuuta (keeyyeta) tokko keessa jirani walqixa walaloo

walqixxummaa qabu keessatti jechuudha.

1.3.3. Sagaleefi ga’ee isaan walaloo keesatti qaban

Dhiibbaa sagaleeleen qaban waloof barbaachisummaa ofiisaanii qabu. Kanaaf, dhiibbaa

sagaleeleen geessisan haala garaagaraatiin mul‟atan fayyadama waloon. Isaan kana keessaa

warren armaan haa ilaallu.

1. Wal-unannaa Sagaleelee (rhyme)- walfakkeenya yookaan tokkummaa sagaleelee

bakka walfakkaatutti keesumaa ammoo dhuma sarara walaloorratti mul‟atuudha.

2. Dhikkisa (rhythm)- dhikkisni wanta walaloo qofaa keessatti beekamu miti. Yeroo

bishaan daaknu, yeroo deemnu, yeroo sirbinu, yeroo shubbisnu, yeroo lafa qonnuufi kkf

mul‟achuu danda‟a. Marsaan waktilee waggaa akka dhikkisaatti ilaaluun nidanda‟ama.

Kanaaf dhikkisni dhiibbaa qindoominni yookaan tarreeffamni wantoota kallattii ta‟e tokkoon

qabachuun miira keenyarran ga‟aniidha. Karaa biraatiin keesumaa walaloo keessatti tokko

tokkoo sarara walaloo keessatti irra dedeebii birsaga jabaafi laafaatu akka dhikkisaatti

ilaalama.

3. Marmaartuu (refrain)- jecha, gaalee yookaan hima/sarara walaloo yookaan walaloo

sirbaa keessatti ammaa amma deddeebi‟ee dhufuudha. Yeroo mara marmaartuun dhaamsa

ijoo walaloo yookaan faaruu tokkoo hammatee jiraata.

2020

Fuula

10

4. Allitireeshinii (alliteration)- sagalee dubbifamaa jechoota baay‟ee keessatti irra

deddeebi‟ee mul‟atuudha, keessaayyuu jechoonni gara jalqabaarraa walitti siqanii dhufan

keessatti ilaalama.

5. Assoonaansii (assonance)- sagalee dubbachiiftuu jechoota baay‟ee keessatti irra deddeebiin

dhufuudha, keesumaayyuu jechoota gara jalqabaarratti dhufan keessatti ilaalama.

6. Akkeessituu (onomatopoeia)- itti fayyadama jechoota sagalee hiika isaanii akkeessu

qabaniiti. Fakkeenyaaf dhoqdhoqqeen maqaa mootora geejibaa geengoo deemsaa lama

qabuufi sagalee “dhoq, dhoq, dhoq…” jedhu qabuuti. Kanaaf akkeessituu jechoota amala

sagalee akkeessuu qabaniifi hiikni isaan qabaniifi sagalee isaan walfakkaatuuti.

Shaakalaa 3

1. Walaloo yeroo dhaggeeffatamu/dubbifamu qooqa muuziqaa qabaata. Kun maaliif sitti

fakkaata?

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

________________________________________________

2. Fuula waraqaarratti yoo taa‟uu barreeffamni walaloofi hololoo garaagarummaa akkamii

qaba?

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

________________.

2020

Fuula

11

3. Walaloo yeroo dubbisnu yookaan dhaggeeffannu akka ijaa argaa jirruu, foolii wayii

funyaanii suunfannuu, sagalee gurraan dhaggeenyuufi akka waan qaqqabaa jirruutti nutti

dhagaa‟ama. Kun maalirra kan ka‟e sitti fakkaata?

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________.

1.3.4. Dubbii Qolaa

Akkuma jireenya jiraannu keessatti wantoota walbira qabaa/ dorgomsiisaa oollu, waloonis walaloo

isaa keessatti wantoota walbira qaba. Kana gochuuf yeroo baay‟ee walaloo keessatti walbira qabbiin

tooftaa lamaan raawwata.

Walaloon amala dubbii qolaa heddumminaan fayyadamuu qaba. Dubbiiwwan qolaa sammuu

dubbisaa yookan dhaggeeffataa keessatti human suuraa kaasuu waan qabaniif walaloo keessatti

baay‟inaan argina. Walaloon dameewwan og-barruu warra kaan caalaa dubbiiwwan qolaa addaa

addaa fayyadamuudhaan muudannoofi muuxannoo, miira, ilaalchaafi yaadawwan mul‟atan

arbeessee kanneen hin mul‟anne haala qabatamaafi ifa ta‟een mul‟ee miidhagsee dhiheessuu

danda‟a. Wanti hin mul‟anne tokko hamma wayii gahee kan ijaan hin mul‟anne akka argamu, akka

qaqqabatamu godhee dhiheessuuf walaloon human guddaa qaba.

Yaadawwan addaa addaa, ta‟iiwwan walxaxoo akkasumatti qullaasaanii osoo hin ta‟in waan biraa

kan isaan hin fakkaanneen haguugamanii, walcinaa qabamanii yookan bakka buufamanii dhihaatu.

Garaagarummaa isaanii keessatti tokkummaan isaanii ifa bahee argama. Arrabaan dhamdhamuu,

gurraan dhaggeeffachuu, harkaan tuttuquu, ijaan ilaaluurra arga yaadaatiin ilaalamanii hubatamu.

Dubbiin qolaa waantoota garaa garaa wal maddii qabanii madaalchisuudhan,wanti, yaadni, amalli,

2020

Fuula

12

dhageettiin, gochi, hawwii, namni ykn bineensi tokko irra caalaa akka hubatamuufi gargaara.

Dubbiin haalawaa oguma keessatti filannoo jechoota waliin walqabatee eddoo guddaa qaba.

Faayidaa Dubbii Qolaa

ergaa ifaafi gabbataa ta'eefi miidhagina qabuun dabarsa

haqa ijaan hinmul'anneefi harkaan hinqabne gadifageenyaan dhiyeessuufi fakkaattii

sammuu nama keessattii uumuuf gargaara.

Akaakuu Dubbii Qolaa

Akaakuu dubbii qolaa ilaalchisee yaddota hedduun kan jiran yommuu ta‟u baay‟inni akaakuu

dubbii qolaa kunis dhibbaa ol akka ta‟an namoonni tokko tokko ni dubbatau. Haa ta‟u malee

warren ijoon ta‟aniifi bal‟inaan mul‟atan kanneen armaan gadiiti. Hayyoonni tokko tokko akka

ibsanitti, gosoonni dubbi haalawaa bayy'inaan hanga dhibba lamaafi shatamaa ol ta‟u jedhanii

dhiyeessu. Haata'uu malee, hanga hammaatti kan hojii irraatti mulatan muraasa. Malleen dubbii

kunii oguma keessaatti iddoo olaanaa waan qabaniifi barreessitoonni beekamoon bayyinaan itti

fayyadamuu.

A. Akkasaa (Simile)

Akkasaan akaakuu dubbii qolaa waan tokko kan birootti fakkeessee waldorgomsiisuun

dhiheessuudha. Walfakkeenya waantota waldorgomsiifaman kana lamaanii ibsuufis jechoota

„Akkaa‟Ffi „Fakkaata‟ jedhamanitti fayyadama. Gabaabumatti akkasaan:

Waan tokko waan biroo waliin wal maddii qabanii ibsuuf gargaara.

Innis wanti sun akka ifaan hubatamu fi fakkii sammuu dubbisaa keessatti akka uumu

taasisa.

2020

Fuula

13

Jechoota akkaa fi fakkaata jedhanitti fayyadamuudhaan waan tokko waan birootiin wal

bira qabsiisanii himuudha.

Kunis wanti hin beekkamin tokko akka beekkamu taasisa.

Fakkeenya

An ofan fakkaadhaa

Yoo ati adii uffattu

Ani gurraachumaa

Yoo ati gurraachoftu

Ani gurraachumaa

Kan akka gaararraa

Shan fakkaatu sumaa

Fakkaachuufi ta‟uun

Lameen walii lamaa

B. Bakkuusaa (Metaphor)

Akaakuun dubbii qolaa kun guutumaan guututti amala waan tokkoo birootti uffisuun kan

dhiheessuudha. Bakka buusni amala, raawwii, unkaa waan tokkoo kan birootiif kennuun malleen

dubbii uumamuudha. Wantoota waliin madaalaman lama akkuma waan tokko ta'anitti ibsama.

Bakka buu'sni tooftaa barreessaan jechootatti fayyadamuun wantoota amala garagaraa lama

tokko taasisuuf gargaaru jechuun addessaa. Jechootaafi gaaleetti fayyadamuudhaan wantoota

lama wal bira qabuun madaaluun akka danda'amuu ibsa.

2020

Fuula

14

An ofan fakkaadhaa

Yoo ati adii uffattu

Ani gurraachumaa

Yoo ati gurraachoftu

Ani gurraachumaa

Kan akka gaararraa

Shan fakkaatu sumaa

Fakkaachuufi ta‟uun

Lameen walii lamaa

C. Nameessa (Personification)

• Nameessi amala namaa waantota nama hin taaneef kenna. wantoonni adda addaa amala

ilma nama qabaachuun, wantoota garaa garaa yeroo rawwatan mul'atu.

• wantoonni nama hinta'in lubbuu qabeeyyiifi dhabeeyyiin amala ilma namaa gonfachuun

gocha gara garaa raawwatuu jechuun ibisa.

• Amala ykn dandeetti ilma namaa qaban wantoota nama hinta‟in, kanneen lubbuu

qabeeyyiifi lubbu dhabeeyyii goonfachiisuun dubbatama.

• Malleen dubbii akkanaa kana keessatti kan nama hintaane yeroo waan namni hojjeetu kan

akka dubbachuu , nyaachuu, dhuguu, dheebachuu, kolfu, gaddu fi kkf yeroo hojjetan

argamu.

2020

Fuula

15

FKN:

A. Waan godhan dhabanii

Yommuu rakkatanuu

Ibsaan taajjabeeraa

Yommuu barreessanuu

Galma keessa turee

Yommuu murteessanuu

Akka garaasaanii

Yommuu odeessanuu

B. An ofan fakkaadhaa

Yoo ati adii uffattu

Ani gurraachumaa

Yoo ati gurraachoftu

Ani gurraachumaa

Kan akka gaararraa

Shan fakkaatu sumaa

Fakkaachuufi ta‟uun

Lameen walii lamaa

D. Fakkeessummaa (symbolism)

Akaakuun dubbii qolaa kunimmoo waantota addaa addaa lama akkaataa walitti

dhiheenyasaanitiin bakka walii busuun dhiheessa.

2020

Fuula

16

Fakkeenya: Ifa-Beekumsa

Dukkana-Wallaala

Abaaboo- Ijoollee

Karaa dheeraa- Jireenya

E. Habalakaa (Irony)

• Habalakaan dubbii qolaa waantota karaa faallaa ta‟een ibduudha. hojii ogbarruu keessatti

dhaamsi dhiyaate faallaa haalgalumsa ifatti mul‟atuu sanaa ta‟uu jechuudha.

• Fkn- nama gowwaan gamna,

nama gabaabaa birbirsa yoo jedhan habalaka jedhama jechuudha.

Hojii ogbarruu keessatti dhimmaa tokkoo faalla isaatiin yoo ibsamuu agarsiisa jechuudha.

F. Arbeessuu (Dhaadhessuu) (Hyperbole)

• Gosti dubbii qolaa kunimmoo dhugaa jiru tokkorraa ka‟uudhaan hanga jiruu olitti ol

kaasuun guddisee kan dhiheessuudha.

• Arbeessuun dubbiin haalawaa barreessiitoonni yaada tokko sadarkaa dhugaa jirurraa

olkaasanii ibsuuf itti gargaaramani.

• Sababa kanarraa kan ka‟e, barreessaan wanta tokko sadarkaa isaa olkaasuufi gadi buusuf

tooftaa kanattii akka fayyadamu agarsiisa.

• Dhimma tokko akka malee dhaadhessuun ykn olkaasun (exaggerate) ibsuu yoo dhiyaatu

jechuudha.

• Dhimmaa tokko hanga amanuuf nama rakkisuutti ykn humna isaati ol taasisuun yeroo

ibsamu hojii ogbarruu keessatti ni mula‟ata.

2020

Fuula

17

Fkn: Maal taate kan ija manarratti fannistee teessu?

Goolii eegaan Arsenal kubbaa mitii gaabiiyyuu osoo itti darbatanii danda‟ee hin qabu.

G. Anyaarsee (Satire Some)

Akaakuun dubbii qolaa kunimmoo faallaa arbeessuu ta‟ee dhugaa jiru tokko akka malee gadi

buusee kan dhiheessuudha. Fakkeenyaaf nama gabaabadhaan “ Namicha amma gufuu gahu

san” jechuu

H. Maq-teessoo

Kunimmoo namoota mana yookan galma isaan keessa jiraniin kan waamuudha.

Fkn: Manni itti walii galeera.

Ameerikaan yaada kennuurraa of-qusatteerti.

I. Mitiyyee (Paradox)

Malleen dubbii kun yaada faallaa walii qaban ciroon / galee ykn himaan ibsuun agarsiisudha.

Dhimmii haala kanaan ibsamuu dhugaa ta‟uu baatus yaada dhugaa bifaa xinxaaluun irrag‟uu

danda‟amuun dhiyaata. Fakkeenyaaf:

a. Oso arguu hinargu,

b. Reeffa lubbuu qabu

c. Du‟aa jiraa caaluu,

d. Iyyaa callisaa,

e. Osoo deemtuu hindeemtu

2020

Fuula

18

f. Oso nyaatu hinnyaatu.

1.3.5. Filannoo Jechootaa

Walaloon jechoota filatamoo gaggabaaboofi miira namootaa hawwatan kanneen ergaa

barbaadame dabarsuu danda‟an fayyadamuu qaba. Filannoon jechootaa walaloon keenya akka

human qabaatu taasisa. Jechoota yommuu filannu waantonni nuti yaada keessa galchuu qabnu,

miidhaginaa yookan miira namaa harkisuufi ergaa bal‟aa of-keessatti haammachuu

danda‟uusaaniti.

Walaloon amala qusatamummaafi odumamummaa of keessaa qaba. Kunis jechoota muraasaan

ergaa bal‟aa dabarsuu danda‟uudha. Jechoonni yartuun yookan muraasni bo‟oo walaloo keessatti

mul‟atan dhimmoota hedduu sakatta‟u. Walaloowwan hedduun buufata muraasaan fuula

walakkaa waraqaarratti dhihaatu. Haa ta‟u malee dhimmoota sardaa ta‟an kan jireenya nama

hedduu ibsan qabu. Waloon guuboofi galaana jechootaa keessaa yaada ibsuu barbaade tokko ija,

gurraafi arga yaadatiin dhaggeeffattoota yookan dubbistootasaa biraan gahuuf jechoota human

qaban karaa of-eeggannoon guutameen filachuu qaba. Jechootaafis kabaja qabaachuu qaba.

Jechoonni walaloo haalan filatamanii bakka barbaachisaatti galanii ergaafi yaada barbaadame

tokko uumuu danda‟uu qabu. Jechoonni baay‟atanii xibaaraa ooluuf yeroo hin qaban.Walaloofi

Hololoon walbira qabamanii yoo ilaalaman walaloon baay‟ee gabaabaadha.Jechoota buufataan

tarreeffaman keessatti wanti ibsame isa hin ibsamne agarsiisuuf, wanti dubbatame isa hin

dubbatamne himuu akka danda‟utti tarreeffamu. Isa ibsame keessaa iinni hin ibsamne

barbaadamee ifatti baha. Yaada yartuu dhiheessee isa hafe akka itti guuttataniif dubbistootaaf

dhiisa.

Fkn: Walaloo Weellisaa Abbitoo Kabbadaa armaan gadii ilaali!

Imimmaan kee gaafasii

2020

Fuula

19

Yommuu na gaggeessituu

Ijjikee silaa didee

Boo‟ichaaf dursee uumee

Utuu siif hin darbin darbuuf deemtaa

Haadhakoo akkam siif ta‟uu?

Buufata walaloo kanaa keessatti yaadni “Utuu siif hin darbin darbuuf deemta.” Jedhu

jechoota yartuu qaba. Haa ta‟u malee yaadota hedduu of keessatti haammata. Maal jechuu

barbaadeti? Namaaf darbuun maaliin? Qabeenyanii? Horiidhanii? Bashannaa?

Siyaasanii?...Hiiknee fixuun rakkisaadha.

Gosoota Walaloo

1. Walaloo Seenessaa (Narrative Poems): Walaloon seenessaa gosoota walaloo jiran

keessaa isa tokko ta‟ee qabiyyeensaa jalqabaa kaasee hanga dhumaatti seenaa kan

himuudha. Gosti baay‟walaloo kun bnaay‟ee dheeraa kan ta‟eefi seenaa ta‟e tokko

himuuf caacculee addaa addaa kanneen akka seenaa, jaargochaafi qooddattootaa

qabaachuu danda‟a. Seenaa kanas qooddattoota addaa addaatti dhimma bahuun seenessa.

Fakkeenya: “The Highwayman”by Alfred Noyes

2. Walaloo Liirikii (Lyrical Poems): Gosti walaloo kanaa gabaabaa kan buufata lama hin

caalleen qophaa‟uufi kallattii seenessuu ramaddii tokkooffaadhaan dhihaatuudha.

Walaloon kun ueroo baay‟ee yaada dhuunfaa, miiraafi haalota garaagaraa ibsuuf kan

qophaa‟udha malee seenaa kan seenessuu miti.

3. Walaloo Koonkoriitii (Concrete Poems): Gosti walaloo kunimmoo jechoota

qindeessuun suuraa waan seeneffamuu san fakkeessuun qophaa‟a. Kana jechuun

jechoonni walaloo sanaa akkaataa suura qabiyyee walalichaa mul‟isuu danda‟aniin

2020

Fuula

20

qindaa‟u. Fakkeenyaaf walaloon qabiyyeensaa kophee ta‟e, suuraa kophee

fakkeeffamuun jechootni tarreeffamu.

4. Walaloo Akroostikii (ACROSTIC POEMS): Gosti walaloo kanaammoo qubeewwaan

jalqaba bo‟oowwanii asii gadee yoo dubbifaman jecha kan uumaniidha. Jechi

qubeewwan jalqaba bo‟oowwaniira jiran uuman kunis qabiyyee walaloo sanaa ta‟a.

Fakkeenya:

After an extensive winter

Pretty tulips

Rise from the once

Icy ground bringing fresh signs of

2020

Fuula

21

Life.

-”April”by Anonymous

5. Walaloo Versii (FREE VERSE POEMS): Gosti walaloo kanaa amaloota walalootiin

kan hin beekamneedha.

6. BLANK VERSE POEMS: Walaloo taphoota addaa addaa fakkaata

7. Walaloo Cimdii (COUPLET): Gosa walaloo bo‟oo lamaan qindaa‟u ta‟ee,bo‟oowwan

lamaan walalichaa rukuttaafi safara miidhagaa kan qabaniidha.

8. Walaloo Hayikuu (HAIKU): Walaloo Jaappaanotaa jedhamuun kan beekamuufi

bo‟oowwan sadiin kan qindaa‟u ta‟ee, bo‟oowwan sadan walalichaa wal duraa duubaan

baay‟ina birsagootaa shan (5), torba (5)fi Shan (5)irraa ijaaramu.

9. Walaloo Kuwaatriinii (QUATRAIN): Walaloo gabaabaa bo‟oowwan afuriin ijaaramu

ta‟ee, bo‟oowwan tokkoffaafi sadaffaan, bo‟oo lammaffaafi arfaffaan kan wal fakkaatan

yookan rukuttaa waliin qabaniidha.

10. CINQUAIN: Walaloo bo‟oo shan qabuudha.

11. LIMERICK: Walaloo bo‟oowwan shaniin qindaa‟u ta‟ee, bo‟oowwan walaloo

tokkoffaan, lammaffaafi shanaffaan kan wal unatan, bo‟oo sadaffaafi arfaffaan kan wal

unataniidha.

12. Walaloo Sooneetii (SHAKESPEAREAN SONNET): Gosa walaloo bo‟oowwan kudha

afuriin barreeffamu ta‟ee, bo‟oowwan sadi sadiin wal unataniidha.

2020

Fuula

22

ABBALTII DHUUNFAA

i. Gaaffilee itti aanaan haalan dubbisuun tokkoon tokkoon isaaniis akkaataa

gaafatamteen deebii ifaa kenni.

1. Walqixxummaan akka amala walalootti maali?

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

_______________________________________________________.

2. Walaloon tokko walqixxummaa qabachuuf dhiisuu akkamiin beekuu dandeenya?

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

_________________________________________________________.

3. Nameessuun maali? Fakkeenya kenni.

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_____________________________________________________________________

_________

4. Walaloo barreeffamaa tokko filachuun Caacculee walaloo sana keessa jiran xiinxaluun

qindeessuun barreeffamaan dhiheessi.

________________________________________________________________________

______________________________________________________________________

2020

Fuula

23

5. Gosoota Walaloo jiran keessaa Shan filachuun tokkoon tokkoon isaaniif walaloo

gabaabaa buufata tokko hin caalle barreessi.

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

______________________________________________________________________

ii. Walaloo armaan gaditti buufata buufataan siif dhihaate erga dubbistee

booda gaaffilee itti aananii dhufan deebisi.

A. Lakki lakki michuukoo

Achumatti si haa gahuu

Harka walfuunu malee

Nagaan nagaa hintahuu

Walitti hin fidnuu dhiisii

Dhukkuba yaaddoof rakkoo

Bubbeen kun yoo darbitee

Waldubbifna gaaf tokkoo

B. Achittuu nagaa nagaa

Lakki harka wal hin fuunuu

Kaayyoo bara ijoollummaa

Utuu hin argin hin duunuu

Nyaara natti hin guduunfiin

Akkan waansn si hoodee

Bara Koroonaan darbe

Wal haammanna ya koodee

2020

Fuula

24

C. Har‟a ona fakkaatus

Bor waan gaaritu dhufaa

“Kun ni maraattee?”jedhaa

Oduu keessan hurgufaa

Ani isaaf gurra hin qabuu

Fiigichakoo ittan fufaa

Booda hin laalu kakuudhaa

Kakuu lafeefi dhiigaa

Mul‟atnikoo fagoodhaa

Achi gahuufan fiigaa

(Lataa Qana‟ii Aagaa)

1. Marmaartuun maal akka ta‟e ibsuun buufatawwan walaloo dhihaate keessaa fakkeenya

kenni.

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_________________________________________________________________.

2. Assoonansii maal akka ta‟e ibsuun buufatawwan walaloo dhihaate keessaa fakkeenya

kenni.

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

__________________________________________________________________.

2020

Fuula

25

3. Dubbiiwwan qolaa buufatawwan Walaloo keessaa fakkeenya dhiheessi?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_________________________________________________.

2020

Fuula

26

III. Wabiilee

Boswell, G.W. and J.R. Reaver (1962). Fundamentals of Folk-Literature. Oosterhout: Anthropological

Publication.

Carter, R. and M.N.Long (1991). Teaching Literature. Essex: Longman Ltd.

Croft, S. and H.Cross (1997). Literature, Criticism and Style. Oxford: Oxford University Press

Margaret Ferguson, Mary Jo Salter & Jon Stall worthy (Eds.).(1996) 4th ed. The Norton

Anthology of Poetry. New York, New York: W.W. Norton & Co.

Melakneh Mengistu (1999). Fundamentals of Literature for Colleges: Theory and Practice. Addis

Ababa: Commercial Printing Enterprise.

Zerihun Asfaw (1992 E.C). Yesine tsihuf Meseretawian. Addis Ababa: Commercial Printing

Enterprise.

Asffa Tafarraa(2004) Theorizing The Present. Finfinnee: Biraannaa PI.

_____________.(2006). Anaan‟yaa. Finfinnee:Baraannaa PI.

_____________.(1991). “Afoolaa fi Walaloo” Wiirtuu Jildii 4. Finfinnee: Gumii Qormaata

Afaan Oromootiin,Fuula 126-199.

Girmaa Maammoo. “Sirba Jaalalaa”. Wiirtuu Jildii 7. Finfinnee : Gumii Qormaata

Afaan Oromootiin , Fuula 152-168.

Maaramee Harqaa.(1993). Gundoo Booree . Finfinnee ; Mana Maxansaa Boolee.