เมืองโบราณจันเสน

โดย ผศ.จิรัฐ ิเจริญราษฎร

จันเสน เปนแหลงโบราณคดีท่ีสําคัญแหงลุมแมน้ําเจาพระยาซีกตะวันออก ไดมีการขุดคนพบโบราณคดีอยางเปนระบบท่ีจันเสน คือการขุดช้ันดินท่ีสามารถทราบความเปนมาของแหลงโบราณคดีตั้งแตระยะเวลาเริ่มตน จนถึงเวลาส้ินสุด รวมท้ังมีการวิเคราะหแบบเครื่องปนดินเผาและโบราณวัตถุ พบวาจันเสนคือแหลงชุมชนแหงวัฒนธรรมทวารวด ีมีตํานานเลาวา เดิมช่ือ “เมืองสามเสน” เพราะเปนเมืองใหญมีคนอยูสามแสนคน และเสียงเรียกกลายเปนสามเสน และกลายเปน จันเสนในท่ีสุด

ท่ีตั้งเมืองโบราณจันเสน ตั้งอยูในตําบลจันเสน อําเภอตาคลี จังหวัดนครสวรรค มีลักษณะเปนรูปส่ีเหล่ียมมุมมนท้ัง ๔ มุม จนดูคลายวงกลม กวาง ๗๐๐ เมตร ยาว ๘๐๐ เมตร คิดเปนเนื้อท่ีประมาณ ๓๐๐ ไร ลอมรอบดวยคูเมือง ภายในคูเมืองมีลักษณะเปนท่ีเนินสูงกวาพ้ืนท่ีรอบนอกคูเมือง คนจึงมักเรียกวา โคกจันเสน บริเวณตอกับคูเมืองออกมาทางดานตะวันออกมีสระหรือบึงขนาดใหญ ลักษณะไมใชบึงธรรมชาติ แตเปนบึงท่ีมนุษยขุดขึ้น เรียกวา “บึงจันเสน” ลึกมากกวา ๓๐ เมตร ยาว ๒๔๐ เมตร เปนเนื้อท่ี ๒๕ ไร เปนแหลงเก็บน้ําใชสําหรับคนท้ังเมือง ซ่ึงสามารถใชไดตลอดป และมีคันดินสําหรับกั้นและรับน้ําจากทางดานตะวันออกเฉียงเหนือมาลงบึงจันเสน ทางคันบึงดานใตของเมืองจันเสนมีคันถนนโบราณเรียกวา “คันคูหนุมาน” สูงประมาณ ๑ เมตร กวางประมาณ ๒๐ เมตร เปนท่ีนาสังเกตวา คนโบราณในจันเสนฉลาดรูจักการชลประทานระบายน้ําภายในเมืองลงสูคลองเล็กๆท่ีขุดขึ้นจากทิศตะวันออกไปทิศตะวันตก และขุดคลองระบายตดัผานคลองเล็ก เม่ือฝนตกลงมาก็จะลงคลองเล็กและลงสูคลองระบาย คนในเมืองสามารถทํานาโดยนําน้ําในคลองระบายไปใชในการเพาะปลูกได

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

๒

แผนท่ีแสดงท่ีตั้งของเมืองโบราณจนัเสน สํารวจและบันทึกโดย กองโบราณคดี กรมศิลปากร ป พ.ศ. ๒๕๑๑

โบราณสถานและโบราณวัตถุท่ีขุดคนพบในเมืองโบราณจันเสนมีเปนจํานวนมาก เชนบึงจันเสน ซ่ึงเปนแหลงน้ําท่ีขุดขึ้นในสมัยทวารวด ีมีอยู ๒ บึง คือบึงใหญและบึงเล็ก ปจจุบันเหลือเพียงบึงใหญ มีเนื้อท่ี ๒๕ ไร และใชในพิธีลอยกระทง จากการวิเคราะหของนักโบราณคดีพบวา ประมาณ พ.ศ.๑๑๘๓ - ๑๓๔๓ เมืองจันเสนเปนเมืองท่ีมีประชากรจํานวนมาก ไดมีการขุดคูรอบเมืองเพ่ือปองกันศัตร ูซ่ึงเปนลักษณะการสรางเมืองของชุมชนวัฒนธรรมทวารวด ีในการสรางเมืองท่ีมีคูน้ําคันดิน และไดมีการขุดบึงขึ้นทางดานนอกคูเมืองไปทางตะวันออกเพ่ือจายน้ําเขาเมือง มีกําแพงกั้นน้ําซ่ึงชาวบานจันเสนปจจุบันเรียกวา “ถนนหนุมาน”

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

๓

โบราณวัตถุท่ีขุดพบมีมากมาย ไดแก ไหท่ีตกแตงลวดลายประทับลงไปเปนรูปตางๆ เชน มาท่ีมีคนขี ่ชาง หงส วัว นักรบ ฯลฯ ลักษณะของไหก็มีหลายชนิด รอบๆ ปากไหมีแถบสีแดงและสีขาว นอกจากนั้นยังพบศิลปวัตถุดินเผาอีกเปนจํานวนมาก ลักษณะเครื่องปนดินเผารุนแรกๆ ของจันเสน (ประมาณ พ.ศ. ๑๓๔๓ – ๑๕๙๓) จะเผาไฟแกออนไมสมํ่าเสมอ บางทีอาจเผาในท่ีกลางแจง ในระยะหลังนั้นเครื่องปนดินเผาของจันเสนเผาในเตาอยางแทจริง จึงมีสีสมํ่าเสมอ เชนเศษภาชนะดินเผารูปดอกบัว เศษภาชนะดินเผารูปคนขี่มา ช้ินสวนดินเผารูปสัตว ตุกตาดินเผารูปวัวหมอบ แผนดินเผารูปไขท่ีมีลวดลายกานขด ตุกตาดินเผารูปบุรุษและสตรี ในลักษณะตางๆ รวมท้ังแวดินเผาขนาดตางๆ พระพิมพดินเผารูปตางๆ โดยเฉพาะพระพิมพพระพุทธรูปปางแสดงธรรม หรือปางวิตรรกะ ซ่ึงเปนลักษณะของศิลปะสมัยทวารวดี นอกจากนี้ยังพบหวงสําริดประดับลวดลาย ลูกปดแกวสีตางๆ อาวุธตางๆ เชน ขวานสําริด หัวธนูทําดวยเหล็ก แวทําจากงาชางและตะกั่วสมัยทวารวด ีแทนและท่ีบดทําดวยหินซ่ึงมีรองรอยการใชงานอยางหนัก พบเปนจํานวนมากในบริเวณเมืองโบราณจันเสน

ภาพแวดินเผา พบท่ีเมืองโบราณจันเสน

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

๔

หลังจากป พ.ศ.๑๕๙๓ พบวาเมืองจันเสนถูกท้ิงราง ซ่ึงตามขอสันนิษฐานวานาจะเปนสาเหตุมาจากกระแสน้ําเปล่ียนทิศทาง ทําใหผูคนอพยพไปอยูท่ีอ่ืน ทําใหเมืองโบราณจันเสนสมัยทวารวดีถึงแกกาลลมสลาย ซ่ึงใน พ.ศ.๑๕๙๓ นี้ เปนชวงตอของสมัยสุโขทัยและอยุธยา เมือง จันเสนไดกลับมาเปนหมูบานอีกครั้งในสมัยอยุธยาตอนตนเพราะมีผูคนเขามาตั้งถ่ินฐานท่ีจันเสนจนถึงสมัยรัตนโกสินทรไดมีการปรับปรุงกอตั้งเมืองจันเสนใหเจริญรุงเรอืงขึ้นจนถึงปจจุบันนี ้

ภาพดินเผาในลักษณะตางๆ ท่ีพบในเมืองโบราณจันเสน

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

๕

หนังสืออางอิง

กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ. เรืองรุงจรุงหลา หนึ่งนั้นจันเสน กรุงเทพฯ:

โรงพิมพคุรุสภา, ๒๕๔๔

กองโบราณคดี กรมศิลปากร. การสํารวจเมืองโบราณที่โคกจันเสน กรุงเทพฯ:

โรงพิมพสวนทองถ่ิน กรมการปกครอง, ๒๕๑๐

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com