77-08صص ،1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره مطالعات اوراسیای مرکزی،

جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

*محمد جعفر جوادی ارجمند

دانشگاه تهران لوم سیاسیع انشیارد

حبیب رضازاده

کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

پور سعیده حضرت

کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران

(22/3/1932ریخ تصویب: تا-2/11/1931)تاریخ دریافت:

چکیده

سردی روابط ایران و جمهوری آذربایجان است. نویسندگان های تعل فهمدنبال به نوشتاراین

آذربایجان در جمهوری فراوان بین ایران و های وجود اشتراک باکه ندمعتقدنوشتار در این

نبوده است. فرضیه سبروابط این دو کشور منا های تاریخی، فرهنگی، قومی و مذهبیزمینه

گرایی، قوم ۀپدید - داخلی و خارجیاری شش عنصر ذثیرگأدلیل ت این است که به این نوشتار

، با ارمنستان ایران و رابطهباغ بحران قرههای دینی ایران در جمهوری آذربایجان، فعالیت

یل در منطقه و نظر در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، نقش و نفوذ ترکیه، نفوذ اسرایاختالف

در روابط دو کشور منطقه ا درمریکآ های هدفها و آذربایجان و سیاستجمهوری روابط آن با

سردی روابط دو کشور شده است. آذربایجان منجر بهجمهوری ایران و

ها کلید واژه

.رانرژیم حقوقی دریای خزر، فعالیت دینی ایترکیه، ترکیسم، پاناسراییل، ارمنستان،مریکا، آ

*Email: mjjavad@ut.ac.ir

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………85

مقدمه

ها با . آذری1استقالل یافت 1331جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی اتحاد شوروی در سال

پرستی جمعیت درصد و زبان ترکی، مذهب شیعه و احساسات شدید میهن 39اکثریت

های بر اساس برآورد شرکت. (Belfercenter, 2001)دهند جمهوری آذربایجان را تشکیل می

میلیارد بشکه و 7للی، میزان منابع اثبات شده نفت در جمهوری آذربایجان بالغ بر الم نفتی بین

ایران با این طرواب (BP, 2008, p.73).تریلیون متر مکعب است 52گاز طبیعی در حدود

سردی گرایید. زیرا لحن به ریاست جمهوری، به« بیگ ابوالفضل ایلچی»جمهوری درپی انتخاب

البته روابط میان .(Abedin, 2004)گرایانه و نسبت به ایران خصمانه بود بیگ بسیار ملی ایلچی

رو بوده است. چالش اصلی، نگرش امنیتی هایی روبه زمانی دوستانه نبوده و با چالش آنها هیچ

(. این واقعیت به این پرسش 111، ص.1931دو کشور به یکدیگر است )نصیرزاد و حسینی،

در جلوگیری از برقراری روابط دوستانه بین ایران و جمهوری شود که چه عواملی منجر می

داخلی و خارجی املاری شش عذثیرگأت آذربایجان مؤثر بوده است؟ نویسندگان معتقدند که

تا این دو کشور، اند و موجب شده سردی روابط دو کشور ایران و آذربایجان شده است سبب

های دینی ایران و فعالیت گراییقوم. 1مل عبارتند از:همسایگانی دور از هم باقی بمانند. این عوا

نظر در تعیین اختالف. 9، با ارمنستان ایران و رابطهباغ بحران قره. 2در جمهوری آذربایجان،

نفوذ اسراییل در منطقه و روابط آن با . 2نقش و نفوذ ترکیه، . 4رژیم حقوقی دریای خزر،

(. اکنون به بررسی نقش 129، ص.1931)عطایی، ریکا مآ یها ها و هدفسیاست. 1 ،آذربایجان

پردازیم. هر یک از عوامل برشمرده در روابط بین دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان می

روابط ایران و جمهوری آذربایجان برگرایی و تأثیر آن قوم

است. یضرور سمیترک پان هوممف بهتوجه جانیآذربا یو جمهور رانیروابط دو کشور ا یسردر بر

روابط در یمنف و بازدارنده یعامل جانیآذربا یدر جمهور ژهیو به سمیترکپان یهاشیوجود گرا

عمل کرده است که روابط ایران و جمهوری یاگونهبه و بوده جانیآذربا یان و جمهورریا نیب

سئله، مشترک تاریخی، سرزمینی، فرهنگی و مذهبی تحت تأثیر این م ۀآذربایجان با آن سابق

ساکنان کنونی مناطق آذربایجان ،این مفهوم بنابر .«(1» ،1953)کوالیی، دوستانه نبوده است

.وستیپ شوروی اتحاد به سپس و است داشته استقالل نیز 1315-1329 هایسال در البته .1

83 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

ایران به نادیده و(Nassibu, 2012, pp.3-5) ایران، همچون ساکنان قدیمی آن ترک هستند

ن . الزم به ذکر است که در این باور، آذربایجاشود های ساکن ایران متهم می گرفتن حقوق آذری

های اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی، نشین ایران[ شامل استان جنوبی ]مناطق آذری

.(Gunaskam, 2012) قزوین است و هایی از آستارا زنجان، همدان و قسمت

در گذشته باید اشاره کرد که گرایی بر روابط دو کشور، ذاری قومگثیرأبرای فهم بهتر ت

پی دو جنگ بودند. اما درران یک دولت به مرکزیت تهران جمهوری آذربایجان و ای

هایی از خاک خود را از دست داد و از آن حکومت ایران بخش 1519و 1594های ناموفق در سال

های ایران و آذربایجانی در واقع بعد آذربایجان به اجبار به دو بخش مختلف تقسیم شد. به

انقالب کبیر روسیه 1317در سال (Devlet, 2012). اند جمهوری آذربایجان از یک نژاد بوده

توانستند از پیدایش نوعی آزادی برای والیات منطقه قفقاز بود که می آناز آثار روی داد و

که حزب مساوات .های مستقلی تشکیل دهند برای خود حکومت حکومت مرکزی جدا شده و

،های عثمانی قرار گرفت حمایت ترکسیس شده بود در این ایام مورد أدر باکو ت 1311در سال

ترکان جهان در ۀکرد و طرفدار وحدت همها پیروی می ترکیست از سیاست پانکه حزب این

عنوان جمهوری آذربایجان اعالم بااستقالل بخشی از قفقاز را 1315ملتی واحد بود در ژوئن

استدالل آنها این بود که این این کشور اعتراض کرد. نام از همان زمان دولت ایران نسبت به. کرد

امین ها محمد بحثنفوذ در آذربایجان ایران برخواهد آمد. پیرو این پیزودی در هدولت ب

سیس أ... آذربایجان جنوبی از ت» نویسد: ای می در مقاله از مؤسسان جمهوری آذربایجان زاده رسول

.(Nassibu, 2012, p.6) « کند شان بر اساس ترکیسم و یا آذریسم استقبال می جامعه

کید بر أبا ت1331 در سالشوروی اتحاد روابط ایران و جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی

گرایانه آذربایجان ادعاهای قوم

هرچند سیاست خارجی جمهوری آذربایجان در دوران حکومت وی بسیار اف: دوره ایاز مطلب

آذربایجان و حضور ایران در جمهوری گسترش روابط ایران و ستاروی خوا ،ضعیف بود

ای تجاری بین دو کشور امضا شد و نامه در همین زمان توافق باغ بود. قره ۀمیانجیگری منازع

آزاد تجاری شناخته شود ۀعنوان منطق ای نزدیک به نخجوان نیز در آینده ۀشد که منطق قرار

(Nassibu, 2012, p.14).

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………06

که اعالم کرد او .نشین ایران چشم داشتطق آذریهمواره به منابیگ ایلچی بیگ: ایلچی ۀدور

صراحت از آزادسازی به وی (.(Abedin, 2004 شناسد رسمیت نمی تمامیت ارضی ایران را به

خود را ۀوظیف و (Gresh, 2006, p.4) زد نشین ایران[ حرف می آذربایجان جنوبی ]مناطق آذری

اعالم کرده -ها را پایمال کرده بودند بایجانیها حقوق آذر برای مدت -مبارزه با روسیه و ایران

ویژه به ،های غیر ایرانی ساکن ایران توجهی حکومت ایران نسبت به حقوق ملیت از کم. او بود

,Ismailzade) انتقاد کرد نایرا های رسهشان در مد از تدریس به زبان مادری هاممنوعیت آن

2012, p.5) . تحریف هدفمند تاریخ با هدفاله صدها کتاب و مق ویدر دوران حکومت

توزی تحریک حس کینها هدف آذربایجان نیز بجمهوری های آذربایجان چاپ شدند و رسانه

این ..گفتندمیسخن های ایران بشری آذری ها بر ضد ایران از وضع نامناسب و ضدآذربایجانی

آذربایجانجمهوری مستقیم با تهدید تمامیت ارضی و امنیت ایران از سوی صورت عوامل به

باغ از جمهوری آذربایجان قره ۀای که ایران در مناقش گونه به ،ثیر گذاشتأبر روابط دو کشور ت

(.229ص. ،1953)دهقانی فیروز آبادی، شیعه در برابر ارمنستان مسیحی حمایت نکرد

های حثدر ارتباط با باش، ابتدای ریاست جمهوریاف در علیحیدر ها: اف دوره ریاست علی

ادعاهای مربوط به پیوستن : های آذری ایران گفت استان ۀمربوط به آذربایجان واحد و تجزی

مناطق آذری دو سوی رود ارس به همدیگر و ایجاد آذربایجان متحد یک ایده واهی و

بعد از گذشت مدت زمان کوتاهی، در طرح روی جلد اما .(Allutt, 2002) غیراصولی است

های آذربایجان شرقی، غربی، آذربایجان، استان جمهوریابتدایی های رسهدکتاب سال پنجم م

گیالن با نام جمهوری آذربایجان و به همراه پرچم این کشور اردبیل، همدان، زنجان، قزوین و

آذربایجان جمهوری وزیر خارجه وقت ،خلف اف. (31، ص.«2»1953)کوالیی، چاپ شد

ها از تمام آذربایجانی ۀآذربایجان بلکه وزیر خارج ۀر خارجاعالم کرده بود که او نه تنها وزی

. همچنین در اقدامی نامتعارف الهام (1955)آذربایجان نیوز، های ایران استجمله آذری

بنده در زمان ریاست های از جمله اقدام»گفته است: « تی وی –آذر –گوی » ۀاف با شبک علی

زبان از جمله کشورهای همکاری کشورهای ترکتشکیل دولت واحد آذربایجان با ،جمهوری

آکادمی علوم جمهوری آذربایجان اطلسی را دیگر، در یک اقدام جنجال برانگیز «.استهمسایه

ی از خاک جمهوری آذربایجان معرفی شده بودیهایی از ایران جز منتشر کرد که در آن بخش

(Gilles, 2008, pp.45-48) تمرکز یافتن بر اتحاد آنچه راه آذربایجان ازجمهوری . درواقع

کند تا تالش میخواند؛ می «شمالی و جنوبی آذربایجان» ،آذربایجان جمهوری تبلیغات رسمی

01 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

از آنجا که .کندعنوان اهرم فشاری علیه ایران استفاده از آنها به ،های ایران با تحریک آذری

یران به هرگونه ایده های پیوست گرایانه و ضد ایرانی دارد، ا ترکیسم جنبه ایدئولوژی پان

شدت با آن مخالف است )احمدی، آذریستی در منطقه حساس بوده و به ترکیستی و پان پان

که در ندهست ییها یجانیبزرگ آذربا تیاقل ییگرا ینگران مل رانیاهای مقام. (12، ص.1955

.(Nuriyev, 2012) ساکن هستند رانیا یمناطق شمال غرب

فعالیت مذهبی ایران در جمهوری آذربایجان

کید أآشکاری بر اسالم و مذهب ت صورت هآذربایجان بجمهوری رهبران ایران در روابطشان با

تا انقالب هایران تالش کردشد که بسیار ادعا میبعد از استقالل جمهوری آذربایجان، دارند.

برای این هدف خود در کنونتاو (Murinson, 2010) خود را به این کشور صادر کند اسالمی

غاتیتبلی براایران .(Belfercenter, 2012) ها دالر هزینه کرده است آذربایجان میلیونجمهوری

ردیگ یم بهره اند دهید آموزش رانیا در که هایی یروحان از جان،یآذربای جمهور دری مذهب

(Cornell, 2006, pp.42- 43). ؛داند می دینی غیرجمهوری آذربایجان که خود را یک نظام

های ایران بر روی شیعیان آذربایجان را تهدیدی برای حاکمیت خود تبلیغات و فعالیت

. (1931)بهشتی پور، دهد هرچند وقت یکبار نارضایتی خود را نشان می آورد و حساب می به

روزنامه برای نمونهایران برای نفوذ در آذربایجان وجود دارد. های فراوانی از تالش مثال

شود شود، توسط ایران حمایت می صدای اسالم که در جمهوری آذربایجان چاپ و توزیع می

آذربایجان برنامه دارد. این شبکه در جمهوری نشین و یا شبکه سحر که برای مناطق تالشی

های تلویزیونی ایران که در کند. برنامه ان صحبت میزیاد آنان با ایرنزدیکی مناطق تالش از

,Nassibu, 2012) ایرانی هستند -های دینی سرشار از ارزشاست، آذربایجان نیز قابل دریافت

p.17). را نیز به راه انداخته است 2شبکه سحر ،بر شبکه تلویزیونی سحر افزوندولت ایران

گویند کند. مخالفان فعالیت این شبکه می فعالیت میکه به زبان انگلیسی و روسی در آذربایجان

کند. در این شبکه های روحانیون ]مذهبی[ را پخش می این شبکه فقط برنامه تازگی بهکه

. (Kotecha, 2006, p.26.29) شود پوشش حجاب برای زنان تبلیغ می

به حمایت از متهم کردن ایران ،از موارد دیگری که به تنش بین دو کشور منجر شده است

از طرف افراطیهای اسالمی گروه البتهاست. در جمهوری آذربایجان تندرو های اسالمی گروه

جمهوری (Goble, 2012). شوند کشورهای عربستان، کویت، ایران و قفقاز شمالی حمایت می

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………06

غیرقانونی 1331که در سال دولت ایران از حزب اسالمی آذربایجان آذربایجان معتقد است،

اهلل آذربایجان حمایت اهلل و جیشهای مخفی حزب حلقهاز و (Yunus, 2006, p.1) اعالم شد

در 1332و 1339های که در سال هستندمخفی های اهلل جریاناهلل و جیشکند. حزب می

سیس شدند. هدف آنها حمله علیه منافع غرب از جمله آمریکا در باکو أآذربایجان تجمهوری

ند که فعالیت این کن باکو بیان می های مقام (Murinson, 2010).یجان بودآذربا جمهوریو

های مالی از جمهوری ولی اعضای آن همچنان به دریافت کمک ،ممنوع است 1331حزب از

.(Soleymani, 2011) دهند ادامه می ایران اسالمی

ینی است. در این د های رسهمد وسیله بهآذربایجان جمهوریشیوه دیگر نفوذ ایران در

شود شود و همچنین ادبیات و ایدئولوژی دولت ایران تدریس می قرآن خوانده می ها رسهمد

.(Geybullayeva, 2012, p.116) ونیروحان تیفعال اف یعل دریح 1339 دهه اواخر در لبتها

دولت 2991در سال همچنین (Cornell, 2006, p.43). کرد ممنوع مساجد در رای رانیا

,Europe Report). شدند را تعطیل کرد دینی که توسط ایران حمایت می ۀمدرس 22ذربایجان آ

2012, p.8) گوییم که ما به رهبران دینی ایران می» :گفت ای در سخنرانینیز اف الهام علی

روابط ایران و .(Goble, 2012, p.114) « تالش برای نفوذ مذهبی در آذربایجان را رها کنند

آمیز بوده است. دلیل آن برگزاری مسابقه یورو شدت تنش هب 2912آذربایجان در سال جمهوری

های لفظی بین ایران و جمهوری آذربایجان بر سر مسابقه ویژن است. اختالف و درگیری

روحانی و های حدی باال گرفت که مقام به ،که در باکو برگزار شد 2912موسیقی یوروویژن

درپی این .(1931)آذربایجان نیوز، دناسالم دانست مخالفاین مسابقه را سیاسی ایران برگزاری

گفت: ایرانی های لفظی نخست وزیر آذربایجان نیز در اعتراض به سخنان مقام های همشاجر

,Mohammadi)« های ما را دارد دهی و دخالت در سیاست رژیم مالها در ایران قصد شکل»

(2012.

وابط ایران و جمهوری آذربایجان باغ در ر نقش بحران قره

آذربایجان و حتی گرجستان جمهوری ترکیه و طرفدلیل اینکه از ارمنستان از زمان استقالل به

اقتصادی بعد از نامناسبالبته شرایط .نگاه خاصی به رابطه با ایران داشت، در محاصره بود

ایران در ۀو همین نیاز وزیر خارجپیر. کرد استقالل نیز، نیاز ارمنستان به ایران را تشدید می

های میانجیگری ایران را در آذربایجان و ارمنستان زمینهجمهوری سفری به در 1979اسفند

01 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

رییس « روسیانتلئون ترپ»در تهران با حضور 1971در اردیبهشت .دکرباغ فراهم قره درگیری

با میانجیگری کفیل ریاست جمهوری آذربایجان« یعقوب محمداف»جمهور ارمنستان و

باغ بس در منطقه قره آتش ۀای دربار نامه رییس جمهور وقت ایران موافقت ،«هاشمی رفسنجانی»

ولی در همین ایام نیروهای ارمنی با .بس موقتی نیز صورت گرفت و آتش به امضا رسید

جمهوریهایی از خاک ای را شروع و بخش آمده تهاجم گسترده استفاده از فرصت پیش

ۀن دولت وقت باکو، ایران را در اشغال شوشا از مراکز منطقامخالف. جان را اشغال کردندآذربای

ۀادام بود. زیرابرقراری یک صلح پایدار در منطقه ستارالبته ایران خوا. باغ، مقصر دانستند قره

مر کرد که این ا نظامی روسیه، آمریکا و ناتو را فراهم می ۀباغ زمینه مداخل درگیری و جنگ قره

(Martirosyan, 2009, p.2).اندازد امنیت ملی ایران را به خطر می

آذربایجانجمهوری آن بر روابط ایران با تأثیرروابط ایران با ارمنستان و

,Varun& Fitzgerald& Fite, 2012)داردی ا کننده نییتعی اقتصاد نقش ارمنستانی برا، رانیا

p.25). سببکرد و همین امر رمنستان گاز و سوخت صادر میا هایران ب 1332 سال در اوایل

. (Cagaptay & Murinson, 2005)شد آذربایجان می جمهوری ایستادگی ارمنستان مقابل

استاندار آذربایجان شرقی در ،اف در دیدار با یحیی محمدزاده حیدرعلی دنبال همین روابط، به

نگاتنگ اقتصادی ایران و وجود روابط ت . سالیان سال است که به..» :گفت 1333اوت 12

29گوییم که روابط اقتصادی تا این حد با کشوری که می صراحت به ...شود ارمنستان اشاره می

در .(17، ص.1959بیات، ) «دکن خاطر می های ما را اشغال کرده ما را رنجیده درصد سرزمین

یک خط ساختبر یک قرارداد مبنی 2997در سال ادامۀ روابط ایران و ارمنستان، دو کشور

آنها .(Tehran Times, 2009) ارمنستان امضا کردند« مگری»لوله انتقال نفت به شهر مرزی

یکیلومتر که دو کشور را به دریا 479خط آهنی به طول ساختهمچنین قراردادی در مورد

دشومیلیارد دالر امضا کردند که در طول پنج سال آماده می 2کند به ارزش سیاه متصل می

(Press TV, 2009)دعوت به رانیا جمهور سیرئ ،نژادی احمدمحمود ،2997 مارس 13 در

ارمنستان به رانیا گاز انتقال لوله خط افتتاح جهت ارمنستانی جمهور سیرئ انیکوچار روبرت

بوده دالر ونیلیم 229 حدود در 2919 سال در ارمنستان و رانیا تجارت حجم. کرد شرکت

,Varun& Fitzgerald& Fite) استیی ایمیش مواد و سوخت ،ییغذا دموا شامل که است

2012, pp.23-26).

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………06

معاون وزارت خارجۀ جمهوری آذربایجان با انتقاد از موضع ایران، خواستار در همین ارتباط

جمهوری رهبرانحتی (.53، ص.«2»1953تغییر در روابط آن با ارمنستان شد )کوالیی،

کمک ایران به را متأثر ازهای خود باغ ناکامی های قره ی شکست در جبههآذربایجان در ابتدا

نظامی و اقتصادی -های تسلیحاتی های خود را به کمک و کلیه شکست هکرد ارامنه ارزیابی

جمهوری های دادند. درواقع مقامباغ نسبت ایران به ارامنه و میانجیگری ایران در جنگ قره

وبه رشد ایران و ارمنستان از مواضع ایران در این زمینه رضایت دلیل روابط ر آذربایجان به

باغ اف در مورد حمایت ضمنی ایران از ارمنستان در حل بحران قره ندارند. حتی حیدر علی

(. 57، ص. 1931ابراز ناامیدی کرده بود )کوالیی و اصولی،

روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان سردی نقش ترکیه در

. (144، ص.«9»1953)کوالیی، جمهوری آذربایجان است ،ترکیه در قفقاز بیش از همهاولویت

آذربایجان شد. جمهوریوارد ها، ترک اتحاد قومی و فرهنگی با شعار های دلیل اشتراک ترکیه به

ها ترک اتحاد در جهت اجرا و گسترش ایدهنوع نگرش ای این عنوان تنها حامی منطقه ترکیه به

و بدین ترتیب این کشور نقشی مخالف منافع ایران است کرده آذربایجان حمایت وریجمهاز

های ترکیه برای ایجاد اتحاد کشورهای تالش کند.آذربایجان ایفا می جمهوریدر قفقاز و

های سیاسی رهبران این کشورها که از زبان آسیای مرکزی و قفقاز با آنکارا در گردهمایی ترک

(. برای نمونه در 7، ص.1955گر شده است )احمدی، شود، جلوه برگزار میبه بعد 1332سال

در باکو که رجب طیب اردوغان نیز در آن شرکت داشت و 2997نوامبر 17-13نشست

عنوان ابزار اولیۀ هماهنگی این کشورها در زبان به ای از کشورهای ترک خواستار ایجاد اتحادیه

اگر ما »بر هماهنگی و همبستگی کشورهای ترک گفت: شان شد. وی با تأکید سیاست خارجی

همچنین . (Today Zaman, 2007)« با هم همکاری نکنیم آنها ما را از هم خواهند گسست

در باکو برگزار شد 2993زبان در سپتامبر های کشورهای ترک نشست دوم رؤسای پارلمان

(Anirova, 2009). مرتضی الکروف»ان به سخنان تو در ارتباط با نزدیکی این دو کشور می »

آذربایجان ترکیه را الگو و برادر » کند ریس مجلس جمهوری آذربایجان اشاره کرد که بیان می

(.1971رسالت، « )داند واقعی خود می

در منطقه که در چارچوب غیر دینیبه ترویج حکومت ها ترک اتحاد ترکیه در کنار ترویج

حکومتی که در ،با توجه به جدایی دین از سیاست در این مدل .پردازد می ،اروپایی قرار دارد

08 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

دینی و های نگران از گرایش رهبران، مدل مطلوبی برای استتضاد با مدل حکومتی ایران

نفوذ در منطقه با حمایت گسترشهای ترکیه جهت منطقه است. البته برنامهدر اسالمی مردم

عمل در مریکا اعتقاد دارد که سیاست ترکیه در منطقه ویژه آ جانبه غرب نیز همراه است. به همه

(.143، ص.1979)چیچک، و طرفدار ایران جلوگیری کند گرایی اسالمهای تواند از تمایل می

های ترکیه در تقابل با ایران قرار دارد و با حمایت آمریکا انتقال نفت نیز سیاست ۀدر زمین

پس . قفقاز کسب کرده است ۀآذربایجان و منطق جمهوریبیشتری نسبت به ایران در یتموفق

گرایی و گسترش شوروی خطر کمونیسم جای خود را به خطر اسالماتحاد از فروپاشی

آذربایجان به تحریک ترکیه، ایران را مرکز صدور جمهوری رهبرانبنیادگرایی اسالمی داد.

عنوان رقیب مدل حکومتی کیه بهآمریکا از تر ،در مقابل این خطر دانستند. بنیادگرایی اسالمی می

های رقابت آذربایجان و منطقه سود برد. این موضوع یکی دیگر از زمینه جمهوریایران در

ه یباغ ترک قره درگیریدر همچنیندهد. می شکلآذربایجان جمهوریایران و ترکیه را در

جان یآذربا جمهوریت از یکه با ارمنستان دارد به حما هایی و مشکل یل دینی و قومیدال به

راهبردیحمایت ،آذربایجانجمهوری باغ، اسراییل و ترکیه از جنگ قره زماندر پرداخت.

آذربایجان جمهوری نامه انگلیسی زبان الواسط این دو کشور به . به گزارش هفتهکردند

.(Aras, 1998, pp.73-74) اند های استینگر داده موشک

ران و یا ینیآفر کا در منطقه مانع نقشیآمر یو نظام یمال یها مکه با استفاده از کیزمان ترک هم

ها و هدف یدر راستا یقفقاز شده است. حت یاقتصاد یها و طرح یتیل امنیه در مسایروس

کند. یجاد میونان اختالل ایه و یروس ،ارمنستان ،رانیا یها یکا و اسراییل در همکاریمنافع آمر

یاجرا یجان و گرجستان در راستایآذرباجمهوری ه، یترک قرارداد ترابوزان با شرکت بستن

ران در منطقه قفقاز است. با یف نقش ایه و تضعیان دادن به نفوذ روسیو پا 9+9+1 یتیمدل امن

ه با توجه به یترک یتوان گفت که نفوذ اقتصاد یه در منطقه قفقاز مینوع تعامالت ترک یبررس

یاز زمان فروپاشدر واقع شود. یم سببران را یبا ا رقابت ین کشور نوعیها و منافع ا هدف

در منطقه به یاقتصاد یها نهیاز روابط در زم یبر حفظ برخ افزونن دو کشور یا یشورواتحاد

در .(252-251.، ص1959شیرازی و مجیدی،اند ) تبدیل شدهگر یکدی ین رقبایتر یجد

ر ارتباط با خط لوله انتقال گاز تی ای میلیارد منات د 7ای به ارزش نامه توافق 2912ژوئن 27

عنوان د. تی ای ان ای پی بهشتوسط رجب طیب اردوغان و الهام علی اف امضا 1ان ای پی 1. TANAP

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………00

این قرارداد رهبران هر دو ی . در هنگام امضااستگاز انتقالبرای 2شاه دنیز طرحبخشی از

کشور دانسته و حتی اردوغان روح برادری حاکم بر روابط دو ۀکشور این نوع همکاری را نشان

گریاز د .(News.az, 2012) «ترکیه و آذربایجان یک ملت در دو دولت هستند»که گوید می

توان به حمایت یم جان،یآذربا جمهوریو رانیدر روابط ا هیترک یگذار ریثأمسائل مهم در ت

ه همواره از خزر اشاره کرد ک یایدر یحقوق میآذربایجان در مورد رژجمهوری از هیترک

کرده و تیحما ،کندیم دیرا تهد رانیا یارض تیکه منافع و تمام جانیآذربا جمهوریمواضع

،ی)زرگر کند گرفتن یک توافق پایدار بر سر رژیم حقوقی دریای خزر جلوگیری میشکل از

(.59، ص.1957

ن روابط ایران و جمهوری آذربایجاسردی رژیم حقوقی دریای خزر و تأثیر آن بر

اتحاد محصور بین ایران و «آب داخلی» عنوان شوروی بهاتحاد دریای خزر تا قبل از فروپاشی

هیچ خط مرزی وشده شکل مشترک اداره می به 1349و 1321های پیمانشوروی، بر اساس

در روابط هایی بروز مشکل سبب موضوعهمین است.شوروی وجود نداشته اتحاد بین ایران و

جمهوری آذربایجان در مورد مرزهای دریایی ویژه شوروی، بهاتحاد ازمانده از های ب جمهوری

جمهوری. باید توجه داشت که اختالف ایران و (Afrasiabi, 2009) با ایران شده است

ترین دلیل آذربایجان در مورد مرز دریایی دو کشور، مهم جمهوریدنبال ادعای آذربایجان به

ای به ای و فرامنطقه های منطقه . البته ورود قدرتاستیای خزر تعیین رژیم حقوقی در نبود

Bayulgen) است شده موضوعپیچیده شدن این سبب ،له تعیین رژیم حقوقی دریای خزرئمس

,2009, p.54).

ایران های مواضع و اقدام

اندنکردن رژیم حقوقی دریای خزر فراخو مشخصنخستین کوشش ایران در راستای

( بود. در این نشست ایران 1979دریا برای شرکت در نشست تهران )بهمن کشورهای کنار

طرح تشکیل سازمان همکای کشورهای کناره دریای خزر را پیشنهاد کرد که با موافقت اصولی

افزون بر این، ایران اعالم کرد که این کشورها بر پایه بیانیه مشترکی که .رو شد هب دیگران رو

همراه با خزرملزم به تعیین رژیم حقوقی دریای ،اند اد منتشر کردهآب در عشق 1331در سال

ای پذیرفته نخواهند توافق پنج کشور کرانه بی یای هستند و هرگونه اقدام دیگر کشورهای کرانه

07 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

نامه همه جانبه بر سر رژیم حقوقی دریای شد. ایران آمادگی خود را برای رسیدن به یک تفاهم

اصل برابری حقوقی کشورهای و توافق آرا برای تعیین رژیم حقوقیلزوم کرد و اعالمخزر

این مواضع در سخنان رییس جمهوری ایران در نشست را عنوان کرد. اه زمینه ۀای در هم کرانه

د. بدین ترتیب در دیدگاه ایران، رژیم حقوقی دریای خزر شنیز تکرار 1951آباد در سال عشق

که مخالف با هر اقدام است1349و 1321های پیمان همچنان ،تا زمان اصالح یا تغییر

(.71-72، ص.1957)زرگری، گرایانه است جانبه یک

آذربایجانجمهوری های مواضع و اقدام

اولین کشوری بود که در سال آذربایجان پس از فروپاشی اتحاد شوروی جمهوری

های ملی[ را مطرح ش]تقسیم دریا به بخ موضوع تعیین رژیم حقوقی جدید دریای خزر1332

های خود های دریا در کرانه و با تعیین بخشی از آب (54، ص.1931کوالیی و اصولی، )کرد

های خارجی برای اکتشاف نفت در این هایی با شرکت های ملی و بستن پیمانعنوان آب به

را زیر پا 1349و 1321های در عمل در راستای تقسیم دریا گام برداشت و پیمان ،بخش

های آذربایجان تقسیم دریا به مناطق ملی که شامل بستر و روی بستر و آبجمهوری گذاشت.

داند که در زمان مبنای این تصمیم را تقسیمات اداری می و در نظر داردرا شود سطحی نیز می

حوزه صالحیت آنها در دریای خزر مورد های ساحلی آن در شوروی بین جمهوریاتحاد

. دوجود آمده بو به

به تعیین رژیم شروطتواند توسعه کشورش را م آذربایجان با این استدالل که نمی جمهوری

در ؛حقوقی خزر کند و اصل مالکیت مشترک نیز با شرایط کنونی دریای خزر مطابقت ندارد

جانبه از منابع برداری یک های غربی شروع به بهره قرارداد نفتی با شرکت بستنبا 1334سال

های یای خزر کرد که با مخالفت روسیه، ایران و ترکمنستان همراه شد. در مقابل اقدامنفت در

ای تصویب نشده طرحآذربایجان، وزارت نفت ایران اعالم کرد که هرگونه جمهوریجانبه یک

مالی ) داند های ایران انجام گیرد باطل می های خارجی در بخش آب را که از سوی شرکت

های جمهوری آذربایجان و قزاقستان با دلیل مخالفت ناگفته نماند به .(112، ص.1951شووا،

رژیم حقوقی مورد نظر ایران و حمایت روسیه و آمریکا از مواضع این دو کشور، ایران نیز به

ناچار تغییر موضع داده و خواستار تقسیم دریا به قسمت مساوی بیست درصد برای یکایک

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………05

اما جمهوری آذربایجان سهم ایران را .(Koolaee& Hafezian, 2010, p.401)اعضا شده است

(.52، ص.1931داند )کوالیی و اصولی، درصد می19با توجه به سواحل ایران در حدود

نقش اسرائیل در روابط ایران و جمهوری آذربایجان

شورهای تا ایجاد رابطه با ک قرار دادفروپاشی اتحاد شوروی، فرصت مناسبی در اختیار اسراییل

استقالل یافته از اتحاد شوروی را در دستور کار سیاست خارجی خود قرار دهد. در این میان

باغ با دلیل همسایگی با ایران و همچنین درگیر بودن در جنگ قره جمهوری آذربایجان به

ارمنستان و نیاز به تسلیحات و جلب حمایت آمریکا، از راه البی یهودی، برقراری رابطه با

دالیل جمهوری آذربایجان نیز در این زمینه توجه اییل را مورد توجه قرار داد. البته باید بهاسر

دلیل حمایت از ارمنستان در مناقشه داشت، دالیلی مانند هراس از جمهوری اسالمی ایران به

های ایرانی در مورد بازگرداندن ، سخنان برخی از مقام(1959بیات، ،(Valiyev, 2009باغ قره

های دینی ایران در این کشور ، فعالیت(Nassibu, 2012)جمهوری آذربایجان به ایران

(Murinson, 2010) در جمهوری آذربایجان 2و 1های تلویزیونی سحر و شبکهKotecha,

2006& BBC, 2011) ) و البته هراس جمهوری آذربایجان از حمایت دولت ایران از احزاب و

، این (Goble, 2012& Azerireport, 2011& Yunus, 2006)ورهای اسالمی این کش جریان

اقتصادی با اسراییل -امنیتی و سیاسی -دالیل جمهوری آذربایجان را به داشتن روابط نظامی

کرده است. در واقع هر دو کشور جمهوری آذربایجان و اسراییل برای برقراری مند قه عال

اند. گر نزدیک شدهای از توازن در مقابل ایران به یکدی گونه

نمنطقه قفقاز و جمهوری آذربایجا یل دریاسرا یها عالیق و هدف

گران مسائل قفقاز، به باور بسیاری از تحلیلدستیابی به ایران و ایجاد نگرانی برای ایران: .1

شکل ویژه در جمهوری اسراییل برای مقابله با حضور ایران در لبنان، در این منطقه و به

ی آذربایجان جمهوردنبال روابط دوستانه بین اسراییل و است. به حضور پیدا کرده آذربایجان

ی جمهوراسراییل در توسعۀ روابط با »وزیر بهداشت وقت اسراییل گفته است که 1«افرام سنه»

ی آذربایجان نیز به همین ترتیب به این رابطه جمهورآذربایجان منافع راهبردی دارد و

1. Efraim Sene

03 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

تواند که بنیادگرایی اسالمی برآمده از سوی ایران را ا این روابط میمند است. زیر عالقه

عالقۀ »افزاید در موافقت با این دیدگاه می 1«لوول بزانیس»در اظهار نظر دیگری «. کن کند ریشه

گیرد. آذربایجان به اسرائیل یا برعکس، از ترس متقابل آنها از ایران ریشه می یجمهور

مند است که با برقراری روابط با اسرائیل از سوی آمریکا مورد آذربایجان عالقه یجمهور

(.USAK, 2013)« تحسین و تشویق قرار گیرد

: برخی از آگاهان نیز های مختلف تالش برای حضور و نفوذ بیشتر در منطقه از راه .2

معتقدند که ممکن است اسراییل برای جاسوسی در نزدیکی مرز ایران و دریای خزر در خاک

. پس از وضع (CRIA, 2009)ی آذربایجان تجهیزات الکترونیکی نصب کرده باشدجمهور

دست آویو برای بههای گسترده علیه ایران و افزایش احتمال حمله اسراییل به ایران، تل تحریم

کند میتالش ی آذربایجانجمهورهایی در مرزهای شمالی ایران در خاک آوردن پایگاه

(Frenkel, 2012). های متعددی در جمهوری آذربایجان در اختیار دارد. برخی از اییل پایگاهاسر

29که در 2سیتالکای در پایگاه برای نمونهها در نزدیکی مرزهای ایران است. این پایگاه

سیاست خارجیمجله از سویجزییات آن به تازگی –شمال باکو واقع شده است یکیلومتر

های بالستیک و های راداری رهگیری موشک یستماسراییل درحال نصب س - افشا شد

،(1931)احمدی، هواپیماهای بدون سرنشین است

و گرفتن نبض اقتصادی منطقه دست هگذاری اقتصادی در منطقه با هدف ب افزایش سرمایه .9

،های اقتصادی ایران محدود کردن فعالیت

منطقه راهای که از های هسته حیل در خاورمیانه به سالیترس از دسترسی دشمنان اسرا .4

،قفقاز قابل دستیابی است

یل در یجلوگیری از پیوستن کشورهای مسلمان منطقه به بلوک اسالمی در مقابل اسرا. 2

است(. همچنان که قابل درک 13-92، ص.1973)اخوان مفرد، ای مجامع جهانی و منطقه

اری در روابط ذثیرگأدنبال ت شار بر ایران بهزمان با اعمال ف هم ،ها اسراییل با پیگیری این هدف

های رسمی اسراییل فعالیت .استآذربایجان جمهوری ویژه ایران با کشورهای منطقه قفقاز به

آذربایجان در سه زمینه آغاز کرد: جمهوریخود را در

1. Lowd Bezanis

2. Sitalcay

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………76

در جهت کسب مشروعیت و موضوعروابط دیپلماتیک جمهوری آذربایجان با اسراییل: این .1

ایجاد رابطه با این کشور برای اعمال نفوذ در منطقه در نزدیکی مرزهای ایران صورت گرفته

،است

توجه است که اسراییل در این زمینه قابل :روابط اقتصادی جمهوری آذربایجان با اسراییل.2

در نزدیک مرزهای ایران داشته ویژه های کشاورزی به زمین اجارۀمانند خرید و هایی اقدام

اسراییل در زمینۀ انتقال تکنولوژی و آموزش کشاورزی به (. 259، ص.1979، چیچک) است

کند. تجارت در بخش کشاورزی بین دو کشور هم، رشد خوبی جمهوری آذربایجان کمک می

در بخش کشاورزی 9،فابرن و گاردن 2،اربل 1های اسراییلی مانند تاهال داشته است. شرکت

99آذربایجان در حدود . جمهوری (Export, 2006) دارندجمهوری آذربایجان مشارکت

بزرگترین صادرکننده و (Frenkel, 2012)کند درصد از انرژی مورد نیاز اسراییل را تأمین می

حجم تجارت جمهوری آذربایجان و (Murinson, 2010). نفت به اسراییل پس از روسیه است

ر بوده است. این باالترین حجم تجارت اسراییل با میلیارد دال 4بالغ بر 2912اسراییل تا ژوییه

(Frenkel, 2012). یکی از کشورهای پیشین اتحاد شوروی است

ترین تأمین اسراییل یکی از مهم :روابط نظامی امنیتی جمهوری آذربایجان با اسراییل. 9

,Dekmejian& Hovann, 2003). کنندگان تجهیزات نظامی جمهوری آذربایجان است

pp.125-126) به مناسبت 2912آوریل 29در اسراییلۀ لیبرمن، وزیر امور خارج رآویگدو

بر .بیستمین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک با جمهوری آذربایجان به این کشور سفر کرد

یس ی، ر«افالهام علی»به خبرنگاران گفت که در دیدار با او گزارش رویتز لیبرمن اساس

و اضافه . اه استدادگو قرار و مورد گفترا موضوع ایران وجان روابط دوجانبه آذربایی جمهور

روابط بر پایه اعتماد این تواند باشد. یبهتر نم نیآذربایجان از ای روابط با جمهور: »است کرده

پس از ورود لیبرمن به باکو، اخباری در . (Sosinsky-Semikhat, 2012)« و سودمند هستند

جمهوری آذربایجان برای حمله « آذری»ر مورد استفاده اسراییل از فرودگاه گو دو مورد گفت

.(Frenkel, 2012) اف این اخبار را تکذیب کرد احتمالی به ایران گزارش شد. البته الهام علی

از سوی پایگاه کند که آن تکذیب میرا این خبرحالی در ویاست که یادآوریالزم به

1.Tahal

2. Arbel

3. Fabren Gardens

71 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

2912مارس 25سیاست خارجی در یکا منتشر شده بود. مجله آمر «سیاست خارجی»تحلیلی

آمریکایی نوشت که اسراییل این اجازه را نگار در گزارشی به قلم مارک پری، نویسنده و تاریخ

,Foreign Policy)های هوایی جمهوری آذربایجان دسترسی پیدا کند که به پایگاهاست یافته

اسراییل و »دار با یهودیان جمهوری آذربایجان گفت: در دی پرزدر همین زمینه شیمون . 2012)

جمهوری آذربایجان، دو کشوری هستند که باید توان نظامی خود را باال نگه دارند. زیرا هر دو

کشور در شرایط تهدید قرار دارند. من امیدوار هستم که هر دو کشور روزی به صلح و آرامش

«.دست یابند

Today’s)میلیارد دالر رسید 1/1به رقم 2912کشور در سال حجم معامالت نظامی بین دو

Zaman, l2012 ). منتشر شد، 2911آوریل در که نیز لیکس اسناد محرمانه ویکیهمچنین

چهار سال گذشته علیه ایران جاسوسی ، دراز خاک این جمهوری کند که اسراییل آشکار می

ی آذربایجان و اسراییل سبب شده گسترش روابط جمهور (Press TV, 2012). کرده است

های ایران اعالم کنند که دولت آذربایجان به عوامل موساد مقام 2912است که در ابتدای سال

آوری اطالعات اقدام کند دهد تا در طول مرزهای ایران برای جاسوسی و جمع اجازه می

(Sosinsky-Semikhat, 2012)نه جمهوری آذربایجان با های ایرانی بارها از روابط دوستا. مقام

های آذربایجان را به همکاری با جاسوسان و تروریست یجمهوراسراییل ابراز نگرانی و دولت

های گروهی ایران از جاسوسی اسراییل از مسیر آذربایجان خبر اند. رسانهاسراییل متهم کرده

المار محمداف در دیدار .(Vira&Erin Fitzgerald&Brandon Fite, 2012, p.23)دهند می

های اسراییلی در آوریل وگو با مقامآذربایجان از اسراییل و گفت یجمهوروزیر امور خارجه

ای ایران را های هر دو کشور از تهدید ایران ابراز نگرانی کرده و برنامۀ هسته، مقام2919

نظامی های درپی گسترش همکاری .(Segall, 2013)تهدیدی برای هر دو کشور اعالم کردند

میلیارد دالر، برای 1/1قراردادی به ارزش 2912جمهوری آذربایجان با اسراییل، در فوریۀ

تجهیز و ارتقای سیستم نظامی آن شامل ساخت هواپیمای بدون سرنشین و سیستم دفاع ضد

درپی همچنین جمهوری آذربایجان به کمک اسراییل .(Frenkel, 2012) موشکی امضا شد

می خود در دریای خزر است که این موضوع سبب نگرانی ایران و تنش در تقویت حضور نظا

.(Kucera, 2012) روابط دو کشور شده است

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………76

روابط ایران و جمهوری آذربایجان بر سردینقش آمریکا در منطقه قفقاز و تأثیر آن

تصادی های اق سازوکارتقویت راهاز است تا کرده تالشآمریکا ، اتحاد شوروی ۀتجزی درپی

کمک برای حل منازعات در جهت منافع و منطقه، گسترش روند انتقال انرژی از شرق به غرب

دلیل به» نیز کاهش نفوذ ایران ها آمریکا از این اقدام یها ملی خود اقدام کند. البته یکی از هدف

نفع غرب گیری معادالت منطقه به و روسیه در منطقه و شکل« تضاد منافع با آمریکا

دنبال منافع بلندمدت اقتصادی، آمریکا در جمهوری آذربایجان به. (Shaffer, 2005, p.243)است

سیاسی و امنیتی است و نیاز جمهوری آذربایجان به آمریکا این فرایند را موفق کرده است

توان به دشمنی و تضاد آمریکا با ایران را در منطقه می(. 94، ص.1939)زرگری و رضازاده،

تقسیم کرد: چهار دوره

کردن ایران بر تهدید معرفی بیشترها رفتار آمریکا در این سال: 1331-1339های الف( سال

ای در اختیار عنوان تالش برای دسترسی به سالح هسته اسالمی برای منطقه، اتهام به ایران به

،دآفرینی ایران در حل منازعات متمرکز بو برخی کشورهای منطقه و جلوگیری از نقش

تر است و آمریکا به منابع ایرانی منسجم های ضد مرحله حرکت :1339-1331های ب( سال

تراشی در در انزوای ایران در سازمان اکو و مانع تالشانرژی دریای خزر توجه بیشتری دارد و

پذیرفتند که قرارداد 1332سال ها در نوعی که روس به .روابط ایران و روسیه دارد ۀتوسع

،(Freedman, 2000, p.8) تسلیحات را با ایران تمدید نکنندفروش

شدن صنعت ایرانی بر روی جلوگیری از فعال های ضد حرکت: 1337-2991 های سالج(

نفت و گاز از ایران و حمل و نقلشامل جلوگیری از کهشود نفت و گاز ایران متمرکز می

،(73.، ص1977)سجادپور، عبور خطوط لوله از ایران است

وجود آمده هتاکنون: باید گفت که با تغییر و تحوالت ب 2991سپتامبر 11 رویدادد( بعد از

گیری از قدرت خود و شرایط ایجاد شده، با تا با بهره خواهد میسپتامبر آمریکا 11از پس

ن گرفته و ای های حفظ امنیت منطقه را بر عهده حضور مستقیم نظامی خود در این منطقه هزینه

واقع آمریکا با حضور نظامی در د.کنالمللی جدید گیری رژیم بین مجموعه امنیتی را تابع شکل

محاصره پیرامون ایران و ۀخود در منطقه در کنار حضور اقتصادی و سیاسی، درپی تکمیل حلق

تا بدین وسیله از حضور این دو کشور در ترتیبات امنیتی و اقتصادی منطقه استحتی روسیه

.یری کندجلوگ

71 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

ثیر آنها بر روابط دو کشور أآذربایجان در رابطه با ایران و تجمهوری آمریکا در های اقدام

آمریکا در تابستان . تالش برای حضور نظامی در منطقه و همسایگی ایران استپی مریکا درآ

های نظامی آمریکا، مانورهای نظامی مشترکی در منطقه خزر با شرکت یگان 1335و 1337

آذربایجان و ترکیه انجام داده است. بنا به گزارش جمهوری ،اقستان، ترکمنستان، روسیهقز

حتی مستشاران آمریکایی دو منطقه را، یکی در نزدیکی باکو و « راشا نیوز» پایگاه خبری

دیگری در جنوب این کشور و نزدیک مرز ایران برای استقرار نیروهای نظامی آمریکا در

های نظامی آمریکایی به نزدیکی واقع بخشی از پایگاه اند، در ر نظر گرفتهجمهوری آذربایجان د

)رویدادهای کشورهای مستقل مشترک یابند آذربایجان با ایران انتقال می جمهوریمرزهای

آذربایجان جمهوریایجاد سیستم پدافند هوایی در ستارخوا آمریکا(. 225، ص.1954المنافع،

که تهدیدی علیه ایران محسوب استهای ایران مالی موشکبرای جلوگیری از حمله احت

آذربایجان این کشور را از ایران جمهوریمریکا با نزدیکی بیش از حد به آ از این راه .شود می

همکاری نظامی آمریکا با جمهوری آذربایجان، احتمال استفادۀ آمریکا از دور خواهد کرد.

اسیت ایران نسبت به روابط نظامی آنها از دیگر آثار خاک، این کشور برای حمله به ایران و حس

، «2»1953نفوذ آمریکا در روابط سیاسی ایران و جمهوری آذربایجان بوده است )کوالیی،

(. البته وزیر امور خارجۀ جمهوری آذربایجان هرگونه توافق جمهوری آذربایجان با 55ص.

، جهت اقدام نظامی علیه ایران را وزارت دفاع آمریکا را برای استفاده از خاک این کشور

ها درباره احتمال استقرار نیروهای و گزارش برخی رسانه (Athanasiadis, 2006)تکذیب کرد

نظامی آمریکایی در خاک جمهوری آذربایجان و نصب تجهیزات شنود در منطقۀ مرزی این

دنبال در منطقه، به حال در پرتو ژئوپلیتیک قدرت کشور با ایران را کذب محض خواند. با این

های مربوط به حمله آمریکا به ایران از خاک فروپاشی اتحاد شوروی درپی رواج گسترده شایعه

جمهوری آذربایجان، سفیر آمریکا در باکو در حمایت از جمهوری آذربایجان گفت: اگر ایران

دگی دارد به جمهوری آذربایجان حمله کند، آمریکا برای دفاع از جمهوری آذربایجان آما

«(. 1»1953)کوالیی،

، 1334نوامبر شود. در مورد دیگر به بحث انرژی و خطوط انتقال آن در منطقه مربوط می

المللی نفت یوم بینسدرصد از سهام کنسر 2آذربایجان توافق کردند که جمهوریایران و

با دخالت آمریکا بدون این قرارداد نیز اجرایی نشد و. آذربایجان به ایران واگذار شود جمهوری

آذربایجان در ابتدای جمهوری داده شد. با وجودی که های آمریکایی اطالع ایران به شرکت

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………76

فارس ایران به خلیج راهیوم نفتی مایل به انتقال نفت دریای خزر توسط لوله و از سبحث کنسر

« ه چیز بدون ایرانهم»نظریه بنابرآمریکا .شد رو روبهبود ولی با مخالفت آمریکا و روسیه

ن با اجیح -تفلیس -د و خط لوله باکوشن اجیح -تفلیس -عبور خطوط لوله از باکو ستارخوا

و افتتاح شد ساختهآذربایجان در رقابت با مسیر ایران جمهوریهمکاری آمریکا، ترکیه و

جمهوریمریکا مانع نزدیکی و توافق ایران و آ( و بار دیگر 171، ص.1951)آشتیانی،

عنوان یک مسیر از تبدیل شدن ایران بهتا شدت تالش کرده است آمریکا به ذربایجان شد.آ

مقابلدر .دکنانتقال و صدور منابع انرژی دریای خزر به اروپا و خلیج فارس جلوگیری

در این .کند که از خاک ایران عبور نکند ای حمایت می خطوط لوله انرژی ساختاز ت شد به

ا در جدیدترین موضع و اقدام ضد ایرانی با حضور و مشارکت ایران در راستا دولت آمریک

کو برای انتقال گاز حوزه خزر و خاورمیانه به اروپا مخالف است. اپروژه خط لوله گاز ناب

آمریکا که که ریچارد مورنینگ استار، نماینده آمریکا در امور انرژی اوراسیا اعالم کردشکلی به

روشن (.223، ص.1953)دهقانی فیروز آبادی، پروژه مخالف استبا حضور ایران در این

است که در نظر غرب و آمریکا با ساخت خط لوله انتقال نفت از راه ایران تعرفه عبور نفت و

شود. ازطرف دیگر سبب وابستگی مند می رسد و ایران از منافع مادی آن بهره گاز به ایران می

( و 12، ص.1953پور و لشکری، )احمدی شود ایران میژئوپلیتیک کشورهای حاشیه خزر به

ایاالت یها ها و هدف سیاست ،ها گیری با توجه به موضع. این جریان مطلوب آمریکا نیست

هایی کند و همچنین با توجه به اختالف متحده در قفقاز که همه چیز را بدون ایران تعقیب می

مریکا آدر منطقه دارند، حضور ها موضوعآذربایجان در برخی جمهوری که دو کشور ایران و

های آن ضمن آذربایجان با سیاست جمهوریو همراهی هقدرت جهانی در منطق عنوان ابر به

انگیزگی آن در حل بی سببکند، اینکه به این کشور در دسترسی به منافع بیشتر کمک می

)جوادی و کند می خارجش ا های سیاست خارجی مشکالتش با ایران شده و ایران را از اولویت

. (191-192، ص.1939رضازاده،

نتیجه

اند که شده سبب خارجیو داخلیای از عوامل مجموعه ،بیان شد نوشتار که در این همچنان

فراوان تاریخی، دینی، مذهبی، مرزی و هایروابط ایران و جمهوری آذربایجان با وجود پیوند

ای که از زمان تأسیس جمهوری آذربایجان در گونه شد. بهزبانی مطلوب نبوده و حتی متشنج با

78 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

ای بوده که این همسایگان با یکدیگر تنش نداشته باشند. در تاکنون کمتر دوره 1971سال

های دینی ایران در فعالیتگرایی، قوم های این روابط متشنج، هفت عامل بررسی فهم علت

نظر در تعیین رژیم ، اختالفبا ارمنستان انایر و رابطهباغ بحران قرهجمهوری آذربایجان،

جمهوریحقوقی دریای خزر، نقش و نفوذ ترکیه، نفوذ اسراییل در منطقه و روابط آن با

مشخص و به نقش هریک از منطقه ا درمریکآ یها ها و هدفسیاستسرانجام آذربایجان و

ها و عوامل به تقویت ین علتآنها در روابط بین دو کشور پرداخته شد. درواقع به مرور زمان ا

ای که ایدۀ آذربایجان گونه یکدیگر پرداخته و موجب پیچیدگی روابط بین دو کشور شدند؛ به

واحد، موجب حمایت ایران از ارمنستان برای جلوگیری از سقوط آن در برابر جمهوری

وی جمهوری گرایی و آذربایجان واحد از س آذربایجان شد. همین امر موجب تبلیغ بیشتر قوم

گیری از اهرم دینی و مذهبی در تعدیل رفتار آذربایجان شد و این موضوع ایران را به بهره

گرایی در منطقه و در دولت آذربایجان سوق داد و موجب نگرانی ترکیه و غرب از رواج اسالم

نتیجه حمایت آنها از جمهوری آذربایجان در رقابت با ایران شد. در این زمان جمهوری

مندی از منابع دریای خزر است که ربایجان برای دست یافتن به توسعۀ سریع، خواستار بهرهآذ

دلیل شود. همچنین به دلیل تعیین نشدن رژیم حقوقی آن با ایران دچار مشکالت جدی می به

نیاز به تکنولوژی جدید و ابزار جنگی برای مقابله با ارمنستان به ایجاد روابط با اسراییل اقدام

کند که خود این امر دلیلی دیگر بر اختالف این کشور و ایران شد. سرانجام اختالف ایران و می

با ایران شد و خود هایش آمریکا نیز منجر به حمایت آمریکا از جمهوری آذربایجان در اختالف

نیز به عاملی در متشنج کردن روابط این دو کشور منجر شده است. با توجه به مطالب مورد

وسیع و عمیقی با یکدیگر دارند های یابیم که ایران و جمهوری آذربایجان اختالف در می اشاره

نیز قابل رفع نیستند. که دائم در حال تقویت یکدیگرند و به این سادگی

منابع

الف( فارسی 23شماره ،مجله سیاست دفاعی، «اسرائیل در آسیای مرکزی»، (1973)اخوان مفرد، سیاوش .1

.15-49، ص.1973و بهار 1975 ، زمستان99و

اوراسیای مجله مطالعات، «ترکیسم و آسیای مرکزی ترکیه، پان»(، 1955احمدی، حمید) .2

1.-29، ص. 2، سال دوم، شمارهمرکزی

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………70

(، ضرورت برخورد عقالیی و توجه به اهرم فشار در روابط ایران با 1931حسین)، احمدی .9

، http://www.iras.ir/vdcawenu.49nyu15kk4.htmlجمهوری آذربایجان،

(.24/9/1931ی: )تاریخ دسترس

برداری از های ژئوپلیتیکی ایران در بهرهچالش»(، 1953احمدی پور، زهرا و احسان لشکری) .4

و تابستان، ص. ، بهار1، سال سوم، شماره مطالعات اوراسیای مرکزی، «منافع خود در خزر

15-1.

-http://azarbaycan news.bologfa.com/post (، 1955)آذربایجان نیوز، .2

1044.aspx (17/1/1955 :تاریخ دسترسی)

، 97، دوره فصلنامه سیاست، «توان انتظار موفقیت اکو را داشت آیا می»، (1951)آشتیانی، سهراب .1

119.-152ص. ،9شماره

فصلنامه ،«بررسی منافع ژئواستراتژیک ایاالت متحده در دریای خزر»، (1955، )بیات، جلیل .7

.1-29، ص. بهار و تابستان، 29و13شماره ،، سال هفتمآران

های حیدر علی اف نسبت به جمهوری اسالمی ایران، باکو، (، دیدگاه1959بیات، فرهاد) .5

.سفارت جمهوری اسالمی ایران

، قابل دسترسی در «مناسبات ایران و جمهوری آذربایجان»(، 1931ی پور، حسین)بهشت .3

http://beheshtipour.blogfa.com/post-46.aspx ، (15/2/1931: تاریخ دسترسی)

ناسی مواضع ج.ا.ا نسبت آسیب ش»(، 1939جوادی ارجمند، محمد جعفر و حبیب رضازاده) .19

، 41، دوره فصلنامه سیاست، «کارگزار-به تعیین رژیم حقوقی دریای خزر از منظر ساختار

.53-191، ص. 2شماره

، ترجمه «همکاری اقتصادی در منطقه یک دیدگاه سیاسی» ،(1974) چیچک، عبدالقادر بهادر .11

.143-119.، ص. 5اره شم، 1974بهار ،مطالعات آسیای مرکزی و قفقازعلیرضا سنجابی،

.1971خرداد1، روزنامه رسالت .12

فصلنامه مطالعات آسیای ، (1954)رویدادهای کشورهای مستقل مشترک المنافع، گاهشمار .19

، تابستان.29، شمارهمرکزی و قفقاز

فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و (، 1979)، رویدادهای آسیای مرکزی و قفقاز، )گاهشمار( .14

.ن، زمستا7، شمارهقفقاز

اطالعات ، «رژیم حقوقی دریای مازندران و تأثیر آن بر امنیت ایران»، (1957، )زرگری، هادی .12

.12-57، ص.بهمن و اسفند 2و 1، شماره 29، سال 227-225، شماره سیاسی، اقتصادی

77 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

، «تضاد منافع ایران و آمریکا در آذربایجان»(، 1939زرگری، هادی و حبیب رضازاده) .11

.99-91، ص.92شماره ان و اوراسیا، دوماهنامه تحوالت ایر

سیاست امنیتی جمهوری اسالمی ایران در قفقاز »، (1953)دهقانی فیروز آبادی، سید جالل .17

.115-193، ص.سال ششم، شماره اول، بهارفصلنامه ژئوپلیتیک، ، «جنوبی

ه رفتار سیاسی آمریکا نسبت به روابط ایران با کشورهای حوز» ،(1977، )سجادپور، سیدکاظم .15

.72-59، ص.21شماره ، 1977بهار ، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، «خزر

، یمرکز یایاست و حکومت در آسیس(، 1959)ی، دیابوالحسن و محمدرضا مج یرازیش .13

.تهران: قومس

، سال مطالعات اوراسیای مرکزی، «ایران و کشورهای قفقاز جنوبی»(، 1931عطایی، فرهاد) .29

.113-191ار و تابستان، ص.، به19پنجم، شماره

چهل و سومین نشست ، «قفقاز جنوبی و ج.ا.ایران نگاهی دیگر»، «1(»1953)کوالیی، الهه .21

.، نهم آبان ماه، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهرانتخصصی

فصلنامه ، «تیک قفقاز جنوبییجمهوری اسالمی ایران و ژئوپل» ،«2( »1953)کوالیی، الهه .22

.72-111، ص.ال ششم، شماره اول، ستیکیژئوپل

، چاپ دوم، تهران: سمت.سیاست و حکومت در آسیای مرکزی، «9( »1953کوالیی، الهه ) .29

چگونگی تغییر روابط امنیتی شده ایران و جمهوری »(، 1931کوالیی، الهه و قاسم اصولی) .24

، ص. 1931، بهار و تابستان 19سال پنجم، شماره مطالعات اوراسیای مرکزی،، «آذربایجان

34-72.

های تجاری دوجانبه ارزیابی و برآورد ظرفیت»(، 1931نصیرزاد، مهران و میرعبداهلل حسینی) .22

، پاییز و 11، سال پنجم، شماره مطالعات اوراسیای مرکزی، «ایران با جمهوری آذربایجان

.112-194زمستان، ص.

ه بهرام امیر احمدیان، ، ترجم«رقابت چندجانبه در دریای خزر» ،(1951)مالی شووا، دنیا .21

.191-115ص. ، 93، شماره عات آسیای مرکزی و قفقازالمط

ب( انگلیسی

1. Abedin, Mahan, (2004), "Iran At Sea over Azerbijan", Asia Tims

At:Htpp://www.atimes.com/atimes/middle-east/FI28AKOL.html, (Accessed on: 28/09/2004).

2. Afrasiabi, Kaveh, (2009),” Iran’s Foreign Policy After 11 September”, http://www.bjwa.org/article.php?id=451I9jzfehgT5I875Or7AxHDQLaFNK04re6xsJ7Y, (Accessed on: 15/ 02/ 2009)

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………75

3. Allnutt, Luke, (2002), "Iran/Azerbaijan:Faith,Oil,And Power Threaten Historc Brotherhood, Eurasia Net", Available at htpp://www.eurasianet.org/departments/insight/articles /pp123007.shtml,

( Accessed on: 15/03/2008). 4. Aras, Bulent, (1998), Post-Cold War Realities: Israel's Strategy in Azerbaijan

and Central Asia, Middle East Policy, January 1998, Vol. 5, No. 4. 5. Athanasiadis, Lason (2009);” Foreign Plots and Cockroaches in Iran”, Asia

Times, http://.atimes.com/atimes/ Middle_East/HF08Ak02.html, ( Accessed on: 08/06/2006).

6. Anirova, K., (2009),"Second Summit of Head of Parliaments of Turking

Speaking States to be Held in Baku in Autumn", 15/04/2009, Trend News 7. Azeri Report, (2011), "Wiki Leaks: Islamic Radicalism In Azerbaijan,

http://azerireport.com/index.php?option=com_content&task=view&id=2949&Itemid=43, (Accessed on: 11/09/2012).

8. Bayulgen, Oksan (2009), “Caspian Energy Wealth Social Impacts and Implications for Regional Stability” In: A. E. Wooden, & C. H. Stefes, The Politics of Transition in Central Asia and the Caucasus, London: Routledge.

9. BBC,http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2011/12/111210_l23_iran_azarbayjan_irib_depoort_sahar_tv.shtml, (Accessed on: 11/12/2011).

10. Belfercenter(2012), "Azerbaijan -Iran Relations: Challenges and Prospects (Event Summary)", http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/12750/azerbaijan_iran_relations.html., (Accessed on: 19/08/2012).

11. BP (2008), “Statitical Review of World Energy”, Year Book, London: British Petroleum Publications.

12. Cagaptay, Soner & Alexandr Murinson (2005), Good Relation between Azerbaijan and Israel: A Model for Other Muslim States in Eurasia? The Washington Institute for Near East Policy, 30 March 2005. http://www.washingtoninstitute.org/templateC05.php?CID=2287, (Accessed on: 12/07/2012).

13. Cornell, Svante E, (2006),"The Politicization of Islam in Azerbaijan", Central

Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program -A Joint Transatlantic Research and Policy Center, October 2006, p.42.

14. CRIA, (2009), Israel and Azerbaijan: Baku’s Balancing Act (2009), CRIA, 02 February, http://cria-online.org/CU-file-article-sid-21.html., (Accessed on: 18/08/2012).

15. Dekmejian, R. Hrair & Hovann H. Simonian (2003), Troubled Waters

the Geopolitics of the Caspian Region, London: I. B. Tauris & Co. Ltd

16. Devlet, Nadir, (2012), "Turkey and Greater Azerbaijan: A Card to Play?", http://www.scribd.com/doc/100927290/Turkey-and-Greater-Azerbaijan-A-Card-to-Play, (Accessed on: 21/08/2012).

17. Europe Report, (2012), "Azerbaijan: Independent Islam and the State"(2012) ,Europe Report, No.191 - 25 March, p.8

18. Export, (2006), Azerbaijan: Israeli Companies Demonstrate Advanced Agricultural Technologies, The Israeli Export &International Cooperation

73 جمهوری آذربایجان وایران سردی روابط های بررسی علت

Institute, 01March 2006. http://www.export.gov.il/Eng/_Articles/Article.asp?CategoryID=399&ArticleID=3059, (Accessed on: 05/08/2012).

19. Foreignpolicy,http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/03/28/israel_s_secret_staging_ground?page=full&wp_login_redirect=0, (Accessed on: 28/03/2012).

20. Freedman, Robert O(2000),“Russian-Iranian Relations In The 1990s”.Journal, June 2000, Vol.4, No.2, http://meria.idc.ac.il/journal/2000/issue2/jv4n2a5.html, pp. 1-40

21. Frenkel, Sheera (8July 2012), Israel’s new ties to Azerbaijan worry neighboring Iran, http://www.thestate.com/2012/04/25/2250358/israels-new-ties-to-azerbaijan.html, (Accessed on: 08/07/2012).

22. Frenkel, Sheera, (2012), what’s the Israel-Azerbaijan connection? McClatchy Newspapers / April 26

23. Gilles, Riox, (2008), "The Formative Years Of Azerbaijan Natationalism in Post-Revolutionary Iran", Central Asian Survey, march 2008, Vol.27, No.1, pp.45-58.

24. Goble, Paul, (2012), "Secular State is ‘Azerbaijanis’ Choice’", May 2012, Vol. V, No. 10, http://ada.edu.az/biweekly/issues/vo, 25/5/1391, p.110. (Accessed on: 11/07/2012).

25. Gresh, Geoffrey, (2006),"Coddling the Caucasus: Iran's Strategic Relationship with Azerbaijan and Armenia" Caucasian Review of International Affairs, Winter 2006, Vol. 1(1) , CRIA

26. Geybullayeva, Arzu, (2012), "Is Azerbaijan Becoming a Hub of Radical Islam?", Turkish Policy Quarterly, Vol. 6, N. 2, pp. 109-116

27. Goble, Paul, (2012), "Secular State is ‘Azerbaijanis’ Choice’", May 2012, Vol. V, No. 10 , http://ada.edu.az/biweekly/issues/vol5no10/20120601083249769.html, 25/5/1391, p.110. (Accessed on: 11/07/2012).

28. Gunaskam, (2012), "Human Rights Violations in South Azerbaijan, http://www.gunaskam.com/eng/index.php?option=com_content&task=view&id=92&Itemid=47, (Accessed on: 03/07/2012).

29. Koolaee, Elaheh and Mohammad Hossein Hafezian (2010), “The Islamic of Iran and the South Caucasus Republics”, Iranian Studies, Vol. 43, No. 3. pp. 391 - 409.

30. Kotecha, Hema, (2006), "Islamic and Ethnic Identities in Azerbaijan: Emerging trends and tensions", (OSEC) Office in Baku, July, pp.26-29

31. Kucera, Joshua, (2012), What do the US and Israel Have to Gain by Strengthening Azerbaijan's Naval Capacities in the Caspian Sea?", 11 June 2012 , http://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2012/06/2012610105434101130.html., (Accessed on: 13/08/2012).

32. Martirosyan, Tigran, (2009):” Iran in the Caucasus: Keeping Balance in Volatility”, http://www.caucasus.dk/publication 14.html. (Accessed on 6/5/2009).

33. Mohammadi, Taher Shir, (2012), "Azerbaijan Feels Badgered by Its Islamic-led neighbor", http://www.dw.de/dw/article/0,,16006008,00.html., (Accessed on: 07/09/2012).

1131بهار و تابستان ، 1، شماره 7دوره لعات اوراسیای مرکزی، مطا .…………………………………… … …………56

34. Murinson, Alexander, (2010) Iran Targets Azerbaijan, BESA Center Perspectives Paper, No. 110, June 23, 2010, http://www.biu.ac.il/SOC/besa/perspectives110.html, (Accessed on: 02/08/2012).

35. Nassibu, Nasib, (2012), "Azerbaijan Iranian Relation: Past and Present", Journal of Azerbaijan Studies, p.6. dspace.khazar.org/jspui/bitstream/123456789/.../N.%20Nasibli.pdf., (Accessed on: 28/08/2012).

36. Nuriyev, Elkhan, (2012), "Azerbaijan: the Geopolitical Conundrum", http://www.opendemocracy.net/od-russia/elkhan-nuriyev/azerbaijan-geopolitical-conundrum (14 June 2012), (Accessed on: 12/10/2012).

37. PRESSTV, (2012), Baku Hub for Israelis Spying on Iran: Report, http://presstv.com/detail/226350.html , (Accessed on: 12/02/2012).

38. Segall, Michael, (May/12/2013), Iran Fears Growing Israel- Azerbaijan Cooperation, the Middle East. Vol.13, No. 12

39. Shaffer, Brenda, (2005), “From Pipedream to Pipeline: A Caspian Success Story’’, Current History, Vol.104, No. 684, pp.343-346.

40. Soleymani, Afshar, (2011), "What Is the Significance of Azerbaijan for Israel?", 8 Wednesday June 2011 , http://www.irdiplomacy.ir/en/news/68/bodyView/13568/Baku, .Tel.Aviv,.and.Iranian.Concerns.html, (Accessed on: 16/07/2012).

41. Sosinsky-Semikhat,Yuri, (2012), Azerbaijan and Israel Work against Iran http://english.pravda.ru/hotspots/conflicts/10-05-2012/121072 -azerbaijan_israel_iran-0/, (Accessed on: 11/09/2012).

42. TODAY’S ZAMAN, (23April 2012), Lieberman Visits Azerbaijan on 20th Anniversary of Diplomatic relations,http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load=detay&newsId=278381&link=278381, (Accessed on: 20/06/2014).

43. USAK (Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu) , Relation Between Azerbaijan and Israeli, http://www.usak.org.tr/EN/myazdir.asp?id=797, (Accessed on: 13/03/2013).

44. Valiyev, Ali, (2009), Brothers, Neighbors, Rivals, TOL, 17 March 2009; (Accessed on: 24/03/2011).

45. Vira, Varun & Erin Fitzgerald& Brandon Fite, (2012), The United States and Iran: Competition involving Turkey and the South Caucasus, (CSIS) Center for Strategic International Studies.

46. Yunus, Arif, (2006), "Azerbaijan - Between America and Iran ", Russia in Global Affairs, July-September 2006, Vol. 4. No.2.