John Bennett, Huw David Dixon

European Economic Review 39 (1995) 1945-1485

2008.11.18

Т.Амартүвшин ЭЗО-4

Энэхүү илтгэлийг бэлтгэхэд туслалцаа үзүүлсэн Э.Мөнхзаяа, С.Халиунаа

нарт талархал илэрхийлье.

Оршил Хэлбэржсэн төлөвүүд Үндсэн загвар

Өрхүүд Макро эдийн засгийн харилцан хамаарал Үйлдвэрлэл Эрэлт Тэнцвэр

Мөнгөний нийлүүлэлт Үнийн либералчилал Хувьчлал Өгүүллийн үр дүн

Зүүн Европын болон хуучин социалист орнуудынкоммунизмаас капитализмд шилжих шилжилтийнүйл явцад эдийн засгийн системийн нэгэн шинэхэлбэр бүрэлдэн тогтсон.

Шилжилтийн эдийн засгийн шинжилгээнд одообайгаа зах зээлийн эдийн засгийн загваруудыг шуудашиглах нь зохистой бус.

Энэ судалгаанд макро эдийн засгийн төлөв байдал, ерөнхийтэнцвэр, түүний бүрэлдүүн хэсгүүдийг шинжлэхийн тулдшилжилтийн эдийн засгийн загварыг томъёолно.

Бид эхлээд CIS –ын орнуудын эдийн засгийн төлөв байдал,ялангуяа зүүн Европын орнуудын өвөрмөц онцлогийгтусгасан дөрвөн хэлбэржсэн төлөвөөр тайлбарлах болно.

Эдгээр төлөвүүдээс бүрдсэн макро эдийн засгийнзагваруудыг шинжилсний дараа үнийн либералчилал,хувьчлал зэрэг өөрчлөлтүүдийг оруулан шинжилнэ.

Коммунизмын үед нийт үйлдвэрлэлд эзлэх ажүйлдвэрийн бүтээгдэхүүний хувь маш өндөр байдаг тултөлөвлөгчдөд нөөцийг хуваарилах асуудал тулгарчбайдаг.

ОУВС-гийн (1991) судалгаагаар ЗХУ–ын ажүйлдвэрийн 344 төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлуналтад орсныг шинжлэхэд хамгийн том үйлдвэрлэгч 83тохиолдолд 50-75 хувийг үйлдвэрлэдэг, 126 тохиолдолд75-аас дээш хувийг үйлдвэрлэдэг байсныг тогтоожээ.Бусад шилжиж буй орнуудад ч ийм зураглалажиглагддаг.

Бүх шилжиж буй эдийн засаг улсын үйдвэрийн газруудаахувьчлахыг зорьдог ч практикт энэ үйл явц нилээд удаанүргэлжилдэг. Үүний нэг жишээ болгож, Оросын жишээг авчүздэг.

Пүүсүүдийг шилжилтэд оруулах ерөнхий загвар байгаагүй чолон пүүсийн хувьд тэдгээрийн ашиглаж байсан худалдаанышалгуур, үйлдвэрлэл болон үнэ тогтоох шийдвэр гаргалт,ашгийн хуваарилалт зэргийн хяналтыг арилгасан. Үүний үрдүнд пүүсүүд өөрсдийн монополь хүчийг ашиглан үнээтогтоох боломжтой болсон.

Оросод албан ёсны ажилгүйдлийн түвшин 1991оны төгсгөлд ердөө 1% байсан хэдий ч үүнд албанбус ажил эрхлэлтийг оруулж тооцоогүй.

Төрөөс хүчээр амраах, эсвэл ажлын цагийг ньбууруулж байсан.

Худалдаажилт болон хувьчлалын үйл явцаас үүдэнилүүдэл хөдөлмөрийн нийлүүлэлт бий болохболомжтой. Өөрөөр хэлбэл, таамаглах боломжгүйирээдүйгээс үүдэлтэй гэж хэлж болно.

1992 оны эхээр зүүн Европын болон Зөвлөлт социалисторнуудад үнийн либералчилал хэрэгжиж эхэлсэн.

Хэдийгээр улс бүрт үнийн түвшин өсч байсан хэдий ч заримүндсэн хэрэглээний бүтээгдэхүүний үнэ зах зээлийнтүвшнээс доогуур хэвээр байсан.

Зарим хүнсний бүтээгдэхүүнийг хуваарилах, тараах аргыгашиглаж байснаас үүдэн өрхүүд түүнийг олж авахын тулдурт дараалалд зогсоход хүрдэг байв.

Хэрэглээний бүтээгдэхүүнд эзлэх улсын хяналттайбүтээгдэхүүний хувь Казакстанд ойролцоогоор 20%, Орост10%, Чехословакт 5% -д хүрч байжээ. (ОУВС, 1992).

Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг огт авч үзээгүй

Шилжилтийн эдийн засагт бий болдог үйлдвэрлэлийн иххэмжээний уналтын тухай огт дурдаагүй.

Хялбарчилах үүднээс гадаад худалдааны либералчиллыгавч үзээгүй. Хэрвээ гадаад худалдаа чөлөөлөгдсөн гэжүзвэл дотоодын пүүсийн тоо буурах болно.

Эдийн засагт маш олон үйлдвэрүүд байж, хоёр сектортхуваагдана.

Улсын хяналттай (цаашид s-сектор гэнэ) сектортнийлүүлэлтийн тоо хэмжээг нэрлэсэн тогтмол үнийнтүвшинд төвлөрсөн төлөвлөгөөгөөр тодорхойлдог.Олигополь секторын статус нь улсын хяналтаас гадуур.

Үнэ болон үйлдвэрлэлийнхээ шийдвэрийг худалдаанышалгуур (commercial criteria)–ын дагуу гаргадаг.Хөдөлмөрийн зах зээл өрсөлдөөнтэй, төгс шилжихболомжтой. Эдгээр секторууд энгийн, нэгэн төрлийнбүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэж таамаглана.

Маш олон тооны өрхүүд байна. Өрх тус бүр N цаг ажиллаж,Q цаг дараалалд зогсох ба Z ээр тэдгээрийн чөлөөт цагийгтөлөөлүүлэн авч үзсэн.

Өрхийн хувьд N –ийг экзоген хувьсагч гэж таамаглах баханамж Ө тогтмол үед Ө(N+Q) аар буурдаг гэж үзнэ. Өрхийнхэрэглээ тус хоёр секторын бүтээгдэхүүний хослолоосбүрдэнэ. S-секторын үйлдвэрлэлийн ихэнх хувийг зайлшгүйхэрэглээний бүтээгдэхүүн эзэлнэ.

Өрхүүдийн төсвийн хязгаарлалтыг анхны мөнгөн хөрөнгө,цалин, о-секторын ашгийн өөрт ноогдох хувиар өсч,татвараар буурдаг байдлаар авч үзсэн.

Эрэлтийг зөвхөн дотоодын өрхүүд үүсгэж, бараагодоогийнхоо хэрэгцээнд зориулан худалдан авна. Илүүдэлэрэлттэй байсан ч s-секторын үйлдвэрлэл тогтмол.

S-секторын худалдан авахад зарцуулах хугацаа (t) -г зардалгэж үзнэ. Ямар ч тохиолдолд тус секторын үйлдвэрлэлтотмол байна.

Зарим улсуудад бүтээгдэхүүний нэг нэгжийг олж авахынтулд маш урт дараалалд зогсох шаардлагатай болдог байсан.Тиймээс дахиад нэг нэгжийг авахын тулд шинээр эхлэх ёстойболдог байв.

Шилжилтийн эдийн засагтай орнуудын s-секторынүйлдвэрүүд алдагдалтай ажилладаг учраас засгийн газаралдагдалтай байх хандлагатай байдаг.

Иймээс нэрлэсэн үндэсний орлого нь стандарт орлогозарлагын процессоор тодорхойлогддог. Алдагдал ньмөнгөний үзэгдэл гэж үздэг учраас M, D –ын өөрчлөлторлогод ижил нөлөө үзүүлж байна.

Мөрдлөгөө 1. о-секторын үйлдвэрлэл s-секторын амьжиргааны доод түвшнээс давсанхэсгээс шууд пропорционалиар хамаарна.

Өөрөөр хэлбэл, s-секторын илүүдэл үйлдвэрлэлнь o-секторын үйлдвэрлэл нэмэгдэх нэгшалтгаан болдог.

Мөрдлөгөө 2. Шилжилтийн эдийн засагт ихэнхбүтээгдэхүүний үнэ коммунизмын үеийнхээс илүү өндөрбайдаг. Засгийн газар өрхүүдэд чиглэсэн оновчтоймөнгөний бодлогын хувилбаруудыг хайж байдаг.

Мөрдлөгөө 3. “Бүрэн” үнээс шалтгаалсан мөнгөнийнийлүүлэлт (их хэмжээний төсвийн алдагдал) нийгмийнсайн сайхан байдлыг илүү ихээр бууруулдаг.◦ Бүрэн үнэ гэдэг нь улсын секторын бүтээгдэхүүнийг олж авахад

гаргах нэмэлт зардлуудыг багтаасан ойлголт (дараалалд зогсохзардал гэх мэт)

Өрхүүдийн мөнгөн хөрөнгө нэмэгдэх ньбүтээгдэхүүний эрэлтийг нэмэгдүүлнэ. S-секторын үйлдвэрлэл тогтмол учраас түүнийг олжавах зардал нэмэгдэж, сайн сайхан байдлыгбууруулна.

Хэрвээ бид улсын секторын бүтээгдэхүүнийнэрлэсэн хатуу үнийн таамаглалаа үл хэрэгсвэл(сонгодог номлол) мөнгөний нийлүүлэлт нь бодитнөлөө үзүүлэхгүй.

Сүүлийн үеийн маш олон загваруудад (Kemp, VangLong(1990); Bennett, Boycko(1994); Boycko (1992);Osband (1992); Bennett (1994)) үнийнлибералчиллыг нилээд өргөн хүрээнд авч үзсэнбайдаг.

Төгс бус өрсөлдөөний ач холбогдлыг эдгээрийналинд нь ч хүлээн зөвшөөрдөггүй боловчшилжилтийн эдийн засгийн үндсэн ойлголт юм.Энэ загварт үнийн либералчилал гэдэгт s-секторынбүтээгдэхүүний үнийг чөлөөлөх гэж ойлгоно.

Хэдийгээр хувьчлал болон арилжаа, наймаа ньихэнх бүтээгдэхүүний хувьд зайлшгүй хэрэгцээнийбүтээгдэхүүний үнийг тогтоох бодлогыг няцаадаг чулс төрийн тогтворгүй байдлын үед шийдвэрлэхболомжгүй. Өөрөөр хэлбэл, дараах хоёр нөхцөлийналь нэгийг сонгоход хүргэнэ.◦ Үнийн хяналт үр ашиггүй, гэвч үнийн либералчилал нь

инфляцилаг шинжтэй.◦ Үнийн либералчилал бүрэн үнийг няцаана. Өөрөөр

хэлбэл, дараалалд зогсох хугацаа үгүй болно.

“Бүрэн” үнийн харьцаа үнийн либералчилалявагдсан загварын мөнгөн үнийн харьцаатайтэнцүү.

О-секторын бодит цалингийн түвшин тогтмол үедүнийн либералчилал инфляцилаг бус байх ньойлгомжтой.

Либералчиллын үед О-секторын худалдан авалтнэмэгдэж, үнэ буурах нөхцөл бүрдэнэ.

Мөрдлөгөө 4. Үнийн либералчилал сайн сайхан байдлыгнэмэгдүүлэх бодит нөлөө үзүүлэх ба s-секторын үр ашигнэмэгдэж байвал үйлдвэрлэл сектор тус бүрт нэмэгдэнэ.

Мөрдлөгөө 5. Үнийн либералчилалтай эдийн засагтмөнгөний тэлэх бодлого (төсвийн алдагдал нэмэгдэх)явуулах нь бүтээгдэхүүний үнэд нөлөөлөх боловч сайнсайхан байдалд нөлөө үзүүлэхгүй.

Либералчилагдсан эдийн засаг нь илүү инфляцилаг бусшинж чанартай.

Тус загварт s-сектор зайлшгүй хэрэглээнийбүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг учир хувьчлал явуулахнь маш их хэмжээний монополь ашиг олох нөхцөлүүсэх боломжтой.

Тиймээс зохицуулалт шаардлагатай. Үүний нэг хувилбар нь үнийн тааз тогтоох явдал

юм. Хувьчлалын дараах s-секторын илүү өндөр(бага) хэмжээний үйлдвэрлэл нь o-секторынүйлдвэрлэлийг бууруулах (нэмэгдүүлэх) нөлөөүзүүлнэ.

Мөрдлөгөө 6. Нэрлэсэн үнийн таазаар хязгаарлагдсан,хувьчлагдсан s –секторын үед мөнгөний тэлэх бодлогоявуулах нь сектор тус бүрийн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлнэ.

Мөнгөний тэлэлт нь нэрлэсэн эрэлтийг нэмэгдүүлнэ.Үнийн тааз тогтоосон учир харьцангуй үнэ тогтмол,үйлдвэрлэл нэмэгдэх болно. Хэрвээ бодит үнийн таазтогтоосон гэж үзвэл үр нөлөө нь мөрдлөгөө 5–тай ижил.

Энэхүү өгүүлэлд дөрвөн хэлбэржсэн төлөвийн илэрхийлэлболсон шилжилтийн эдийн засгийн энгийн ерөнхийтэнцвэрийг авч үзжээ.

Хоёр секторт хуваан авч үзсэн тус загварт чөлөөт захзээлийн гол хөдөлгөгч хүч болох үнийг нилээд олонталаар судалсан байна.

Хамгийн түрүүнд дараалалд зогсох зардлыг багтаасан“бүрэн” үнэ хэмээх ойлголтыг оруулсан болно.

Улсын секторт үнийн либералчилал явуулах ньсекторуудын бүтээгдэхүүний үнэ өсөх нөхцөлийгбүрдүүлж, “бүрэн” үнийг бууруулдаг.

Үнийн либералчилал нь хүлээгдэж буй цалингийн түвшинба олигополь секторын бүтээгдэхүүний үнээс хамааранинфляцилаг бус шинж чанартай байх боломжтой.

Мөнгөний тэлэлтийн нөлөө нь үнийг либералчилсан эсэх,либералчиллын хэлбэрээс хамаардаг.

Либералчилагдсан улсын сектортой үед сонгодог номлолбиелэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөнийнийлүүлэлттэй ижил хувиар үнэ өснө.

Үнийн либералчилал явагдаагүй үед мөнгөнийнийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх нь өндөр инфляцийгдагуулна. Үнэ мөнгөний нийлүүлэлтээс илүүөндөр хувиар нэмэгдэнэ.

Хэрвээ улсын сектор хувьчлагдсан, үнийн таазтогтоосон гэж үзвэл мөнгөний тэлэлт нь бодитэерэг нөлөө үзүүлж, олигополь секторт илүү хүчтэйажиглагдана.

Улсын болон олигополь секторын үйлдвэрлэлийнхооронд тэнцвэр хэрхэн тогтохыг авч үзсэн.

Бодлогын гол зөвлөмж нь уруудаж буй улсынсекторыг өргөжүүлэх шаардлагатай, улмаар нийтэдийн засаг дахь үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх болногэж үзжээ.

Хувьчлагдсан үед, хэрвээ улсын секторт эерэг нөлөөгарна гэж үзвэл үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх ёстой.