บทท 8

แนวคดทฤษฎเกยวกบภมปญญาทองถน

ภมปญญาเปนพนความรของประชาชนในสงคมทรบรและเขาใจรวมกนวาภมปญญานน

เรยกตาง ๆ กน เชน ภมปญญาไทย ภมปญญาชาวบาน หรอภมปญญาทองถน เปนตน ซงเปน

เรองทไดมการกลาวถงและมความสาคญมากในยคปจจบน ภมปญญาจดเปนทนทางวฒนธรรมทม

ความ สาคญยงของมนษย สงดงกลาวสงสมงอกงามขนจากความรอบร ประสบการณ ผนวกดวย

ความเฉยบคมในการหยงรอยางลมลก เพอการปรบเปลยนสภาพทรพยากรและองคความรทมอย

เดมใหเพมพนคณคาขนอยางสอดคลองและเหมาะสมกบบรบทตาง ๆ ของชมชน ทองถน และ

สงคมของตน (ชวน เพชรแกว. 2547)

นอกจากภมปญญาทองถนเปนความร ความคด ความสามารถ ความเจนจดของ

กลมชน ไดจากประสบการณในสงคมดวยการปรบตว และดารงชพในสภาพแวดลอมทางสงคม

วฒนธรรมกบกลมอน จากพนทและสงแวดลอมอนทไดมการตดตอสมพนธกนและรบเอาหรอ

ปรบเปลยนมาใชประโยชน หรอแกปญหาในสงแวดลอม และบรบททางสงคมวฒนธรรมของ

ชมชนทองถนนน ๆ มผกลาววาภมปญญาทองถน เปนทงศาสตรและศลปของการดาเนนชวต

ถายทอดสบตอกนมาชานานจนกระทงถงปจจบน องคความรของภมปญญา คอ สวนทเปนศาสตร

สาหรบสวนทเปนศลป คอ เปนความรทมคณคาทงดและงาม และผคนคดคนขนมา ไมใชสมอง

เพยงอยางเดยว แตดวยอารมณ ความรสก และจตวญญาณ ดงนน ภมปญญาทองถนจงเปนความ

เขาใจเกยวกบโลกและชวตทสมพนธกบวธคด วถปฏบต และวธใหคณคาของกลมชน (ชวน

เพชรแกว. 2547)

ภมปญญาทองถนไมใชความรเฉพาะเรอง แตเปนความรทเปนองครวม ซงรวบรวม

ความรตาง ๆ ใหมาสมพนธกนจนทาใหเกดมตรอบดาน หรอเหนวถชมชนนนเอง กลาวคอ

ภมปญญาจะสะทอนความคด ความเชอ ความใฝฝน ซงจะเหนไดจากกฎเกณฑทางสงคม

ความสมพนธระหวางคนในครอบครว คนในชมชนทองถน และจารตประเพณตาง ๆ จะเหนไดวา

ภมปญญาทองถนเปนรากฐานการดารงชวตของกลมชนทสาคญยง ทงนเพราะภมปญญาทองถน

เปนสรรพวชาความรทงหมดทชมชนทองถนใชแกปญหาหรอจรรโลงชวตของเขา ไมวาจะเปน

ความรทมการสงสม มการประยกตใชมายาวนาน หรอความรทชมชนทองถนรบมาจากภายนอก

ลวนแตเปนความรทผานการพสจนมาแลววาเขากนไดกบวถดานอน ๆ ของชมชนทองถนลวนแต

เปนประโยชนในการเลยงชพ หรอประโยชนดานอน ๆ ในการดารงชวตของชมชนทองถนและ

ปจเจกชน (ชวน เพชรแกว. 2547)

200

แมวาภมปญญาทองถนจะเปนรากฐานสาคญ แตการเปลยนแปลงประเทศใหเปนประเทศ

ทพฒนาในลกษณะทนนยม อนเปนกระแสวฒนธรรมตะวนตกทผานมาโดยมการนาความร

สมยใหมเขามาใชในการพฒนานน ทาใหเราไดบทเรยนการพฒนาประเทศตามแบบสมยใหม

กอใหเกดผลกระทบตาง ๆ มากมาย เชน ทองถนชนบทถกดดทรพยากรไปสเมองใหญ ทรพยากร

ธรรมชาตถกทาลาย ถกครอบงาความรและสตปญญาจากสวนกลาง และทาใหสงคมขาด

ความสมพนธทดตอกน เปนตน สภาพดงกลาวสงผลใหเกดการสญเสยภมปญญาดงเดม ทาให

สถาบนครอบครวและสถาบนอน ๆ ของสงคมออนแอลง ปญหาตาง ๆ เกดขนอยางกวางขวาง

และรนแรง มผได เปรยบและเสยเปรยบอยางเหนไดชด เปนผลใหสงคมประสบภาวะวกฤต (ชวน

เพชรแกว. 2547)

จากภาวะวกฤตดงกลาว จงทาใหเรองราวเกยวกบภมปญญาทองถนหรอภมปญญาชาวบาน

ไดรบความสนใจจากองคกรตาง ๆ เชน องคกรภาครฐ องคกรเอกชน และองคกรชมชนทองถน

หรอองคกรชาวบาน หากพจารณาแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต และแผนการศกษา

แหงชาตจะพบวาตางกกาหนดแนวทางเกยวกบการดาเนนงานภมปญญาทองถนหรอภมปญญา

ชาวบานไวอยางชดเจน คอ ยอมรบและใหความสาคญเกยวกบภมปญญาทองถน (ชวน เพชรแกว.

2547)

เพอใหคนไทยไดสตหนมาทาความรจก ทาความเขาใจภมหลงและรากเหงาทางวฒนธรรม

ของตนเองใหมากขน หาใชจะทวนกระแสความเจรญหรอยอนยค หนกลบไปหลงใหลไดปลมกบ

ชวตในอดตกหาไม แตเปนปฏกรยาเชงสรางสรรค เพอใหคนไทย สงคมไทย ดารงอยและ

กาวหนาตอไปอยางมดลยภาพใหทนโลก ขณะเดยวกนกเปนตวของตวเองอยางมศกดศร มความ

เชอมน และความภาคภมใจในวฒนธรรมของเราเอง ในการพฒนาคนหรอการใหการศกษากบคน

เพอกาวไปในอนาคตไมเพยงแตเราจะตองรอบรวทยาการใหม ๆ เทานน เราจาเปนตองรจกตนเอง

เขาใจภมปญญาสงสมของเราเองในฐานะเรามปญญา มฐานรากพนเพทางวฒนธรรม อนไดสงสม

สบสานกนมาชานาน และบดนกยงงอกเงยอยมรจบ เพอใหสามารถปรบเปลยนและพฒนาอยางม

ศกดศรบนแนวทางผสมผสาน “ของด” ทเรามอยเปนทน กบ “ของใหม” ทเราเลอกแลววาเหมาะ

แกเรา (เอกวทย ณ ถลาง. 2540 )

คาจากดความของภมปญญาทองถน

ภมปญญาทองถนเปนองคความร ความสามารถในระดบทองถน ซงมขอบเขตจากดในแต

ละทองถนทไดสบทอดและเชอมโยงมาอยางตอเนองตงแตอดตถงปจจบน ซงนกวชาการหลาย ๆ

ทานไดใหความหมายเกยวกบภมปญญาทองถนทสอดคลองกนพอสรปไดดงน

201

ยพาพร จานประดบ (2544) ไดสรปความหมายของภมปญญาทองถนไววา คอ องค

ความรของทองถนหรอทกสงทกอยางทบคคลในทองถนคดขนจากสตปญญาและความสามารถ

ของทองถนเอง เพอใชในการแกปญหาหรอดาเนนชวตไดอยางเหมาะสม โดยมกระบวนการสงสม

สบทอดมาเปนเวลานาน

ธวช ปณโณทก (2532) ใหความหมายวา ภมปญญาทองถน หมายถง กระบวนการ

ปรบเปลยนแบบแผนดาเนนชวตของบคคลซงอาศยอยในทองถนใหสามารถดาเนนชวตอยางม

ความ สขหรอสามารถแกปญหาการดาเนนชวตของคนใหสอดคลองกบสภาพสงคมทเปลยนแปลง

ไปแตละยคสมย

อจฉรา ภาณรตน (2549) ใหความหมายวา ภมปญญาทองถน หมายถง กระบวนการ

ปรบเปลยนแบบแผนดาเนนชวตของบคคลซงอาศยอยในทองถน ใหสามารถดาเนนชวตอยางม

ความสข หรอสามารถแกปญหาการดาเนนชวตของคนใหสอดคลองกบสภาพสงคมทเปลยนแปลง

ไปแตละยคสมย

ประภากร แกววรรณา และคนอน ๆ . (2549 ) ไดใหความหมายของภมปญญาทองถนคอ

องคความร ประสบการณ หรอทกสงทกอยางทชาวบาน คดเอง ทาเอง แกปญหาเอง เพอนามาใช

ในชวตประจาวน และเกดสงสมมาเปนเวลานาน และมการถายทอดจากรนหนงสอกรนหนงใน

ทองถน เพอใหบคคลสามารถดาเนนชวตอยรวมกนอยางสนตสข

พระประจกษ จกกธมโม(อางถงใน อจฉรา ภาณรตน. 2549 )ไดใหความหมายภมปญญา

ทองถนไวดงน

1. ภมปญญาทองถน เกดจากการสงสมเรยนรมาเปนระยะเวลายาวนาน มลกษณะ

เชอมโยงกนไปหมดทกสาขาวชา ไมแยกเปนวชา ๆ แตจะเปนสหวทยาการทผสมกลมกลนและ

เชอมโยงระหวางเศรษฐกจ อาชพ ความเปนอย การศกษา การปกครอง และวฒนธรรม

2. ภมปญญาทองถน เปนวธการปฏบตซงชาวบานไดมาจากประสบการณ แนวทาง

แกปญหาแตละเรอง แตละประสบการณ แตละสภาพแวดลอม ซงมเงอนไข ปจจยเฉพาะ

แตกตางกนไป

3. ภมปญญาทองถน เปนกระบวนการทางปญญาทมงหมายจะใชวฒนธรรมของตนเอง

โตกระแสและตอสใหพนการครอบงา เปนอสระและสรางสรรค หากทาสาเรจแลวจะมโครงขาย

โยงใยภมปญญาระหวางกนของชมชนทองถน ซงมอานาจและพลงผลกดนใหสงคมเปลยนแปลงส

สนตสข

4. ภมปญญาเกดจากการสงสมความร มการเรยนรมาเปนระยะเวลานาน มการเชอมโยง

กนไปหมดไมแยกจากกน และทสาคญคอ ภมปญญาทองถนมขนตอน 3 ประการ คอ ปรยต

ปฏบต และปฏเวช

202

5. ภมปญญาทองถน หมายถง ความรอบรของชาวบานทเรยนร และมประสบการณตอ

กนมาทงทางตรง คอ ประสบการณดวยตนเอง หรอทางออม ซงเรยนรจากผใหญ หรอความรท

สงสมสบตอกนมาจากบรรพบรษ

6. ภมปญญาทองถน คอ ทกสงทกอยางทชาวบานคดไดเอง นามาแกปญหาไดสาเรจ

กลายเปนสตปญญา และเปนองคความรทงหมดของชาวบาน

สานกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาต (2545) ไดใหความหมายของภมปญญา

ทองถนไวดงนคอ

1. ความร ความสามารถ ความเชอ ความสามารถทางพฤตกรรมและความสามารถใน

การแกไขปญหาของมนษย

2. ความร ความคด ความเชอ ความสามารถ ความจดเจนทกลมชนไดจากประสบการณ

ทสงสมไวในการปรบตวและดารงชพตามสภาพแวดลอมของธรรมชาต

3. ภมปญญาเปนเรองทสงสมกนมาตงแตอดต และเปนเรองของการจดการความสมพนธ

ระหวางคนกบคน คนกบธรรมชาตแวดลอม คนกบสงเหนอธรรมชาตโดยผานกระบวนการทาง

จารต ประเพณ การทามาหากน และพธกรรมตาง ๆ เพอใหเกดความสมดลระหวางความสมพนธ

เหลาน เปาหมายกคอ เพอใหเกดความสขทงในสวนทเปนชมชน หมบาน และในสวนทเปน

ปจเจกของชาวบานเอง หากเกดปญหาทางดานความไมสมดลกนขน กจะกอใหเกดความไมสงบ

สขทงในสวนทเปนสงคม และในสวนทเปนปจเจกของชาวบานเอง

4. ประสบการณในการประกอบอาชพ ในการศกษาเลาเรยน การทชาวบานรจกวธการ

ทานา การไถนา การนากระบอมาใชในการไถนา การรจกนวดขาวโดยการใชกระบอ รจกสาน

กระบง ตะกรา เอาไมไผมาทาเครองไมใชสอยในชวตประจาวน รวมทงรจกเอาดนขทามาแชนา

ตมใหเหอดแหงเปนเกลอสนเธาว กเรยกวาภมปญญาทงสน

จารวรรณ ธรรมวตร (2535 ) ไดใหความหมายภมปญญาพนบานหรอภมปญญาทองถน

ไววา หมายถง ทรพยากรความร ทรพยากรบคคลทมอยในทองถนแตละแหง ซงอาจเปน

เอกลกษณเฉพาะตนหรอลกษณะสากลทหลาย ๆ ทองถนมคลายกนกได ภมปญญาทองถนในแต

ละทองถนเกดจากการทชาวบานแสวงหาความรเพอเอาชนะอปสรรคทางธรรมชาต ทางสงคมท

จาเปนในการดารงชวต ภมปญญาทองถนจงเปนสงทเกยวของกบการผลตและวถชวตชาวบาน

เชน การประกอบประเพณ พธกรรมของชมชน เปนกจกรรมททาใหผกระทาสบายใจ ใหคณคา

ทางจตใจและความรสก หรอประเพณการรวมกาลงชวยกนทางานทใหญเกนกวาจะกระทาได

สาเรจคนเดยว เชน การลงแขกสรางบาน สรางถนน หรอขดลอกแหลงนา เปนกจกรรมทแสดง

ถงความเออเฟอชวยเหลอกนภายในชมชน ทาใหเกดความเปนอนหนงอนเดยวกน โดยทวไปภม

ปญญาทองถนเปนรปแบบการดาเนนชวตทเรยบงาย ไมซบซอน เปนประโยชนแกคนทกระดบ ม

ลกษณะเดนคอ สรางสานกเปนหมคณะทงในระดบครอบครวและเครอญาต พนเพจากฐานความร

203

ของชาวบาน หรอความรอบรของชาวบานทเรยนรและสงสมประสบการณดวยตนเองหรอเรยนร

จากบรรพบรษ หรอความรทสงสมสบตอกนมา ทงทเปนรปธรรมและนามธรรม อนเปนสตปญญา

เปนความรทชาวบานคดไดเอง โดยอาศยศกยภาพทมอยแกปญหาการดาเนนชวตของคนใน

ทองถนไดอยางเหมาะสมใหสอดคลองกบสภาพสงคมทเปลยนแปลงไป

จากคาจากดความดงกลาวขางตน สามารถสรปความหมายหรอคาจากดความภมปญญา

ทองถนเปน 2 ลกษณะ คอ ภมปญญาทองถนทเปนกระบวนการ หมายถง กระบวนทางปญญาท

คนในชมชนทองถนคดขนจากการเรยนร การถายทอดจากบรรพบรษ จากประสบการณทงทางตรง

และทางออม เพอใชในการปรบตวและการดารงชวตทสมพนธกบสภาพแวดลอมทางธรรมชาต

สงคมและวฒนธรรม โดยใชการลองผดลองถก การสงเกต การสงสม สบทอด กลนกรอง

ปรบปรงพฒนาและเลอกสรรกนมาเปนเวลานานจากรนหนงไปสอกรนหนงจนเปนเอกลกษณของ

ชมชนทองถน ภมปญญาทองถนในความหมายอกลกษณะหนงคอ ภมปญญาทองถนทเปนผล

หมายถง พนเพรากฐานและองคความรของชาวบานทคดขนจากสตปญญาและความสามารถเพอ

ใชในการแกปญหาและเปนแนวปฏบตในการดารงชวตใหสอดคลองกบสภาพสงคมทเปลยนไปใน

แตละยคแตละสมยเพอใหบคคลดาเนนชวตรวมกนอยางสนตสข อนเปนการสงสมทนทางปญญา

ซงถอเปนทนทางสงคม

ความสาคญของภมปญญาทองถน

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวภมพลอดลยเดชมหาราชไดมพระราชดารสในบางตอน ดงท

ไดอนเชญมา ณ ทนวา “…ประชาชนนนแหละ เขามความร เขาทางานมาหลายชวคนแลว เขาทา

งานกนอยางด เขามความเฉลยวฉลาด เขารวาตรงไหนควรทากสกรรม เขารวาทไหนควรเกบรกษา

ไว…” พระองคทรงตระหนกเปนอยางยงวาภมปญญาทองถนเปนสงทชาวบานมอยแลวใช

ประโยชนเพอความอยรอดกนมายาวนาน (ชวน เพชรแกว. 2547 ) ความสาคญของภมปญญา

ทองถน ซงเปนวฒนธรรม เปนความรทสงสมจากการปฏบตจรงในหองทดลองทางสงคม เปน

ความรดงเดมทถกคนพบ มการทดลองใช แกไข ดดแปลง จนเปนองคความรทสามารถแกปญหา

ในการดาเนนชวต และถายทอดสบตอกนมา ภมปญญาทองถนเปนขมทรพยทางปญญาทคนไทย

ทกคนควรร ควรศกษา ปรบปรงและพฒนา ใหสามารถนาภมปญญาทองถนเหลานนมาแกไข

ปญหาใหสอดคลองกบบรบทสงคม วฒนธรรมของกลมชนนน ๆ อยางแทจรง (สานกงาน

คณะกรรมการการศกษาแหงชาต. 2545)

ภมปญญาทองถน มคณคาและความสาคญไมเพยงแตสาหรบผคนหรอทองถนเทานน แต

ยงเออประโยชนอยางใหญหลวงตอการพฒนาประเทศโดยรวมใหสามารถพฒนาไดอยางย งยนและ

มนคง มนกวชาการหลายทานไดกลาวถงความสาคญของภมปญญาทองถนไวดงน

204

กฤษณภต บญยษเฐยร (2548) ไดกลาวถงความสาคญของภมปญญาทองถนไวดงน

1. ภมปญญาทองถนทาใหชมชนและชาตผานพนวกฤตและดารงความเปนชาตหรอ

ชมชนไวได

2. ภมปญญาทองถนเปนองคความรทมคณคา และความดงามทดารงชวตและวถชมชน

ใหอยรวมกบธรรมชาต และสภาวะแวดลอมไดอยางกลมกลนและสมดล

3. ภมปญญาทองถนเปนรากฐานการพฒนาทเรมจากการพฒนาเพอการพงพาตนเอง การ

พฒนาเพอพงพาอาศยซงกนและกน และการพฒนาทผสมผสานองคความรสากลบนฐานภมปญญา

ดงเดมเพอเกดเปนภมปญญารวมสมยทใชประโยชนไดกวางขน

สมจต พรหมเทพ (2543) กลาวถง ภมปญญาทองถนมความสาคญตอชาวบาน

ครอบครว ชมชน และสงคม ดงนคอ

1. เปนมรดกทางวฒนธรรมทสบทอดกนมาแตอดตอนยาวนาน จนกลายเปนวถ

ชวตประจาวนของตนเองและชมชนตลอดมา

2. เปนมรดกทางสงคมทไดจากการเรยนร โดยผานกระบวนการขดเกลาของกลมคน

ประพฤตปฏบตอยางมองเหนแนวทางทด และอยางมความเชอสบตอกนมา

3. เปนทรพยสนทางปญญาทมคณคายง ไมยงหยอนไปกวาความรทางวทยาศาสตร

4. เปนขอมลพนฐานของการดารงชวต และการพฒนาอยางย งยนจากอดตจนถงปจจบน

5. เปนแนวทางนาไปสการปรบตวของชมชน ชวยพฒนาเศรษฐกจแบบพงตนเองของ

ชมชน

6. ชวยเพมความสมดลระหวางธรรมชาต สงแวดลอมกบประชาชน เพราะตางพงพา

อาศยกน

จากความสาคญของภมปญญาทองถน ทกลาวมาขางตน สามารถสรปไดวา ภมปญญา

ทองถน เปนมรดกทางวฒนธรรมอนเกดจากพฒนาการปรบตว และปรบวถชวตของคน เปน

ความรทเกดจากการทดลองปฏบตจรงในหองทดลองทางสงคม ความรเหลานถกคนพบ ลองใช

ดดแปลง ถายทอดกนมาดวยเวลายาวนาน ผานกระบวนการขดเกลาของกลมคน จงมคาและม

ความสาคญยงนก นบเปนมรดกทางปญญาของมนษย ททกคนควรร รกษา พฒนา และนามา

ปรบใชพฒนาชมชนทองถนใหเขมแขง สามารถพงตนเองไดอยางย งยน

ลกษณะสาคญของภมปญญาทองถน

ภมปญญาทองถนนบเปนแบบแผนการดาเนนชวตทมคณคา แสดงถงความเฉลยวฉลาด

ของบคคลและสงคม ซงไดมการสงสม และปฏบตสบทอดตอเนองกนมา ซงมลกษณะสาคญของ

ภมปญญาทองถนทปรากฏในสงคมไทย (ประสาท เนองเฉลม. 2546 ) ดงนคอ

205

1. ภมปญญาทองถน เปนองคความรทมการสงสมและถายทอดกนมาอยางเปนระบบ

ดวยกระบวนการกลนกรองทางสงคม เรยนรไดจากประสบพบเจอเหตการณนนดวยตนเอง การ

ฟงจากคาบอกเลา และการอานจากการบนทก ความรทเกดขนเปนความสมพนธระหวางมนษยกบ

มนษย มนษยกบธรรมชาต และมนษยกบสงเหนอธรรมชาต คนในทองถนสามารถสรางองค

ความรทเกดจากประสบการณจรง และดารงชวตไดอยางสมดลระหวางมนษยกบธรรมชาตและ

สงแวดลอม

2. ภมปญญาทองถนมลกษณะเปนพลวต มการปรบปรงเปลยนแปลงและสรางสรรค

เมอสภาพทางสงคม สงแวดลอม และวถแหงการดาเนนชวตเปลยนไป การสรางสรรคและ

ปรบปรงภมปญญาเพอปรบใชใหเขากบบรบทของทองถน จงเปนความรทไมหยดนง

กฤตณภต บญยษเฐยร (2548) ไดกลาวถงลกษณะสาคญของภมปญญาทองถนไวดงนคอ

1. เปนความรแบบองครวมทเกดจากการเชอมโยงความรหรอกจกรรมทกอยางทเกยวของ

กบวถชวต

2. เปนวถความสมพนธทสมดลระหวางมนษยกบมนษย มนษยกบธรรมชาต และมนษย

เปนสงเหนอธรรมชาต

3. มลกษณะเปนพลวต คอ มการเปลยนแปลงไดตามยคสมยและมการพฒนาการอย

ตลอดเวลา

4. ภมปญญาทองถนมวฒนธรรมเปนพนฐาน มลกษณะเฉพาะหรอเอกลกษณในตวเอง

ประเวศ วะส (2536 ) ไดกลาวถงลกษณะสาคญของภมปญญาทองถนไวดงนคอ

1. มความจาเพาะของทองถน ภมปญญาทองถน สงสมขนมาจากประสบการณหรอ

ความจดเจนจากชวตและสงคมในทองถนหนง ๆ เพราะฉะนนภมปญญาจงมความสอดคลองกบ

เรองของทองถนมากกวาภมปญญาทมาจากภายนอก แตอาจเอาไปใชในทองถนทแตกตางกนไมได

หรอใชไดไมดเทาทควร

2. มความเชอมโยงหรอบรณาการสง ภมปญญาทองถน เปนภมปญญาทมาจาก

ประสบการณจรง จงมความเปนบรณาการสง ทงในเรองของกาย ใจ สงคม และสงแวดลอม

ความคดเรองแมธรณ แมคงคา แมโพสพ พระภมเจาทรกขเทวดา เปนตวอยางของการนาเอา

ธรรมชาตมาเปนนามธรรมทสอไปถงสวนลกของใจทเชอมโยงไปสอตถประโยชน โดยสราง

ความสมพนธทถกตองใหคนเคารพธรรมชาต คนเราถาเคารพอะไร ยอมไมทาลายสงนน

3. มความเคารพผอาวโส ภมปญญาทองถนใหความสาคญแกประสบการณ จงมความ

เคารพผอาวโส เพราะผอาวโสมประสบการณมากกวา

206

กรมวชาการ กองวจยทางการศกษา (2539 ) ไดแบงลกษณะของภมปญญาทองถนไว 4

ลกษณะ คอ

1. ประสบการณของชาวบานทนามาใชประโยชนในการดารงชวต หมายถง ความรและ

ประสบการณทชาวบานคนพบและนามาใชประโยชนในชวตประจาวน ไดแก คต ความคด ความ

เชอ คานยมตาง ๆ เชน คาสอนทางศาสนา ความรเกยวกบยาสมนไพร การไหวคร การบวงสรวง

เปนตน

2. ความร ความคด ในการสรางสรรค แบบแผนของการดารงชวตทปฏบตสบทอดกนมา

หมายถงสงทชาวบาน ถายทอดความรหรอความคดลงไปในวรรณกรรมตาง ๆ เชนเพลงพนบาน

เพลงกลอมเดก ภาษต การละเลนตาง ๆ นทานพนบาน ตลอดจนศลปวฒนธรรม ขนบธรรมเนยมตาง

ๆ และโบราณอบาย เปนตน

3. การประกอบอาชพทยดหลกการพงตนเอง หมายถง ความรและประสบการณท

ชาวบานใชในการประกอบอาชพ โดยอาศยหลกธรรมชาต ไมพ งพาปจจยภายนอก แตมการ

พฒนาใหเหมาะสมกบกาลสมย เชน การปลกพชแบบเกษตรธรรมชาต การทอผา การทา

เครองปนดนเผา เปนตน

4. การประกอบอาชพทเกดจากการผสมผสานความรเดมกบแนวคดหลกปฏบตและ

เทคโนโลยสมยใหม หมายถง นาความรเดมของชาวบานมาผสมผสานกบความรทางวทยาศาสตร

และเทคโนโลยสมยใหม ใชในการแกปญหาในหมบานหรอชมชน เชน เทคโนโลยการหลอโลหะ

ทองเหลอง การนวดขาว การกอสราง เปนตน

เสร พงศพศ (2529) ไดแบงลกษณะของภมปญญาทองถนออกเปน 2 ลกษณะดงน

1. ลกษณะทเปนนามธรรม เปนโลกทศนชวทศน เปนปรชญาในการดาเนนชวต เปน

เรองเกยวกบการเกดแก เจบ ตาย คณคาและความหมายของทกสงในชวตประจาวน

2. ลกษณะทเปนรปธรรม เปนเรองเฉพาะดาน ๆ ตาง ๆ เชน การทามาหากน

การเกษตร หตถกรรม ศลปดนตรและอน ๆ

ชลภสส วงษประเสรฐ (2551 )ไดสงเคราะหลกษณะสาคญของภมปญญาทองถนไว

ดงนคอ

1. ภมปญญาทองถนเปนองคความรของชาวบาน ทคดขนจากสตปญญาของชาวบาน

เปนศกยภาพหรอความสามารถในการแกปญหาการดาเนนชวตในทองถนอยางเหมาะสม โดย

ไดรบการสงสม ถายทอด ปรบตว ผานกระบวนการพฒนาใหสอดคลองกบกาลสมย

207

2. ภมปญญาทองถนเปนประสบการณของชาวบาน เปนความรและประสบการณของ

ชาวบานในทองถนทปรบตวและดารงชวตในระบบนเวศหรอสภาพแวดลอมทางธรรมชาต อาจม

ปฏสมพนธในกลมชนเดยวกนและระหวางกลมชน มการบรณาการโดยมวฒนธรรมเปนฐาน

3. ภมปญญาทองถนเปนความสามารถของชมชนทองถน เปนองคความรความสามารถ

ของชาวบานทคดคน สงสม สบทอด ปรบปรง เรยนรจากคนรนหนงไปสคนรนใหม เปนศกยภาพ

หรอความสามารถในการสรางสรรค นามาใชใหเกดประโยชนและใชในการแกไขปญหาทงทเปน

รปธรรมและนามธรรม

4. ภมปญญาทองถนเปนแบบแผนวถชวต เปนกระบวนการปรบเปลยนวถชวตของ

ชมชนเปนกระบวนทศนของกลมคนในทองถนทมตอดานตาง ๆ เปนการจดการความสมพนธ

ระหวางคนกบธรรมชาตและสงเหนอธรรมชาตในทองถนนน ๆ

5. ภมปญญาทองถนเปนทนทางปญญา กระบวนการทางปญญา เปนความสมพนธ

เชอมโยงระหวางธรรมชาต จตใจ พฤตกรรม สงคม องคกร วฒนธรรมชมชนทองถน เศรษฐกจ

เทคโนโลยการผลต ทรพยากรบคคลในทองถนจะเกยวของกบกระบวนการผลตและวถชวตของ

ชาวบาน เปนสงทมคาเปนทรพยสนทางปญญา

6. ภมปญญาทองถนเปนกระบวนการเรยนร ของคนในชมชนทองถน ซงแทรกซมอย

ในวถชวตประจาวนสอดแทรกในพธกรรมตาง ๆ เปนแนวทางปกระพฤตปฏบตทผอาวโสสงสอน

เยาวชนจนเปนทรจก เกดการยอมรบและนาไปถายทอดพฒนาและเปนพลงทหลอมรวมผคนใน

ชมชนทองถนใหอยรวมกนไดอยางสงบสข

จากลกษณะสาคญของภมปญญาทองถน ทกลาวมาขางตน สามารถสรปไดวา ภม

ปญญาทองถน เปนความรและประสบการณของชาวบานในชมชนทองถน ทปรบตวและ

ดารงชวตในระบบนเวศหรอสภาพแวดลอมธรรมชาต เปนศกยภาพหรอความสามารถในการ

แกปญหาการดาเนนชวตในทองถนอยางเหมาะสม อาจมการปฏสมพนธของคนในกลมชน

เดยวกนและระหวางกลมชน มความเปนบรณาการสง ท งเรองของกาย ใจ สงคม และ

สงแวดลอมทางธรรมชาต มความจาเพาะของทองถน และมลกษณะเปนพลวตใหสอดคลองกบ

กาลสมยอยตลอดเวลา

ประเภทของภมปญญาทองถน

เนองจากลกษณะเนอหาความรเกยวกบภมปญญาทองถนหรอภมปญญาชาวบานทมการ

ผสมผสานกลมกลนและเชอมโยงกนจนไมสามารถแยกออกจากกนไดโดยเดดขาด จงมผรหรอ

นกวชาการจดแบงประเภทของภมปญญาทองถนไวแตกตางกนดงนคอ

208

สทธวงศ พงศไพบลย (2540 ) ไดแบงประเภทภมปญญาทองถนออกเปน 3 ประเภท ดงน

1. ภมปญญาชาวบานเพอการยงชพ ภมปญญาชาวบานเพอการยงชพมขนเพอการมชวต

อยรอด อยอยางมความสขสบายตามอตถภาพ เปนภมปญญาทเกยวกบการเสาะหาปจจยพนฐาน

ในการยงชพของสงคมปฐมฐาน ยคทมนษยเสาะหาปจจยดวยวธเกบเกยวและการใชแรงงาน

ไดแก วธการเสาะหาและจดการเกยวกบปจจย 4 คอ ทอยอาศย อาหาร เครองนงหม ยารกษา

โรค เปนตน ภมปญญาเหลานคอย ๆ เพมพน งอกงามขน จนดเหมอนเปนสงสามญ เชน

1.1 ภมปญญาเกยวกบการทามาหากน เรมตงแตภมปญญาการเกบเกยว เชน

ภมปญญาการหาของปา ลาสตว การทาและใชเครองจบสตวบกสตวนา เชน นก ปลา เสอ ชาง

เปนตน ภมปญญาเหลานคอยพฒนาขนเปนอาชพ มรปแบบของเครองมอเครองใชเฉพาะตว

เฉพาะถนขน เชน หนาไม ภมปญญาในการเลอกพนธขาวทานา การไถ คราด หวาน ดา เปนตน

1.2 ภมปญญาเกยวกบทอยอาศย เชน การสรางบานเรอนแบบเครองผก

ภมปญญาการเลอกใชวสด วธเยบ ผกรม ถกรม ผกเงอน

1.3 ภมปญญาเกยวกบวฒนธรรมโภชนาการ ไดแก ภมปญญาในการเลอกสรร

อาหาร วธปรง และวธถนอมอาหาร

1.4 ภมปญญาเกยวกบเครองนงหม ไดแก ภมปญญาในการนาสงตาง ๆ มาปกปด

รางกายใหอบอน เชน ภมปญญาในการทาหนเปนเครองมอทบเปลอกไมทาเปนผา การทาและใช

ดนเผาเพอปนฝาย การคดทาฟม และกสาหรบงานทอ ไดแกการนาสมนไพร สตว แรบางชนด

มาใชเปนตวยา การผสมยา การใชยา เปนตน

1.5 ภมปญญาเกยวกบยารกษาโรค ไดแก การนาสมนไพร สตว แรบางชนด

มาใชเปนตวยา การผสมยา วธปรงยา การใชยา

2. ภมปญญาเกยวกบการพทกษชวตและทรพยสน ผคนทกหมเหลาตาง พยายามจะให

ตนมชวตทมนคง จงทมเทใชสตปญญาและสงเอออานวยตาง ๆ เพอใหบรรลความตองการ

3. ภมปญญาเกยวกบการสราง พทกษฐานะและอานาจผคนทกหมเหลา ยอมอาศยฐานะ

และอานาจเพอชวยในการดารงชวต ทงนยอมแตกตางกนไปตามโครงสรางของสงคม ขดจากด

ของการศกษา ขดความเจรญทางวทยาศาสตรและเทคโนโลยและยคสมย โดยภมปญญากลมนม

ทงดานเศรษฐกจ สงคม

209

เอกวทย ณถลาง (2546) ไดแบงประเภทของภมปญญาทองถนออกเปน 2 ประเภท คอ

1. ภมปญญาหรอความรสวนทเรยกวา “ยาไส” ซงเปนความรทเกยวของกบเศรษฐกจ

เรองของปากทอง เปนสงทถกนาไปแสวงหาผลประโยชน หรอตคณคาเปนตวเงนโดยงาย จง

จาเปนตองหวงแหน มการจดลขสทธ สทธบตรทางปญญา

2. ภมปญญาหรอความรสวนทเรยกวา “ยาใจ” ซงความรทไมเปนพษเปนภยกบใคร

กลบชวยใหสงคมมความเอออาทร เออเฟอเผอแพรเพอความผาสกของคนในสงคม

วชต นนทสวรรณ (2528) ไดแบงประเภทภมปญญาทองถนโดยสรปไดดงน

1. ภมปญญาจากการใชชวตในธรรมชาต เปนเนอหาทเกยวกบการอธบายปรากฏการณ

ธรรมชาต อธบายความสมพนธระหวางชวตกบธรรมชาตในลกษณะของกฎเกณฑทพงปฏบตและ

ขอหามทไมใหชาวบานปฏบต เชน ความเชอตอธรรมชาตตาง ๆ เรองของ “ผ” ททาใหเกดภาวะ

สมดลของการอยรวมกนระหวางคนกบธรรมชาต ระบบเหมองฝาย ผนา ผนา เปนตน

2. ภมปญญาจากประสบการณการอยรวมกน ภมปญญาแบบนมพฤตกรรมตามแบบ

แผนของสงคมมกฎเกณฑบอกวาอยางนนด หรอไมด มระบบความสมพนธของการอยรวมกน

อยางสนตเปนหลก มความเขาใจในอนจจงของชวตเปนแกนสงสด รปธรรมพงแสดงออกคอ

ความเชอเรองบรรพบรษ เชน ปตา ผพอแม และพธกรรมตาง ๆ เปนตน

3. ภมปญญาจากประสบการณเฉพาะดาน เชน ภมปญญาจากประสบการณการทามาหา

กนในดานตาง ๆ ภมปญญาดานการรกษาโรค มองคประกอบหลก ๆ อยสามสวนใหญ ๆ คอ

เปลอกนอก กระพ และแกนใน เชน การรกษาโรค เปลอกนอก คอการวเคราะหสาเหตของ

อาการโรค กระพ คอหลกคดในการอธบายโรค วเคราะหโรค และการรกษาพยาบาล สวนแกน

ใน คอ ปรชญาในการมองชวตวารกษาถงทสดและคนปวยตายกเพราะถงคราวหมดอายสน

เคราะหกรรม

สานกงานเลขาธการสภาการศกษา (2547 ) ไดแบงสาขาภมปญญาโดยจาแนกเปน 9

ดาน ดงน

1. ดานเกษตรกรรม ไดแก ความสามารถในการผสมผสานองคความร ทกษะ และ

เทคนคดานการเกษตรกบเทคโนโลย โดยการพฒนาบนพนฐานคณคาด งเดม ซงคนสามารถ

พงตนเองในสภาวการณตาง ๆ ได เชน การทาการเกษตรแบบผสมผสาน การแกปญหาการเกษตร

ดานการตลาด การแกปญหาดานการผลต และการรจกปรบใชเทคโนโลยทเหมาะสมกบ

การเกษตร เปนตน

210

2. ดานอตสาหกรรมและหตถกรรม ไดแก การรจกประยกตใชเทคโนโลยสมยใหมใน

การแปรรปผลผลตเพอการบรโภคอยางปลอดภย ประหยด และเปนธรรม อนเปนขบวนการให

ชมชนทองถนสามารถพงตนเองทางเศรษฐกจได ตลอดทงการผลตและการจาหนายผลผลตทาง

หตถกรรม เชน การรวมกลมของกลมโรงงานยางพารา กลมโรงส กลมหตถกรรม เปนตน

3. ดานการแพทยแผนไทย ไดแก ความสามารถในการจดการปองกนและรกษา

สขภาพของคนในชมชน โดยเนนใหชมชนสามารถพงตนเองทางดานสขภาพและอนามยได เชน

ยาจากสมนไพรอนมอยหลากหลาย การนวดแผนโบราณ การดแลและรกษาสขภาพแบบพนบาน

เปนตน

4. ดานการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ไดแก ความสามารถเกยวกบการ

จดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงการอนรกษ การพฒนา และการใชประโยชน จาก

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางสมดลและย งยน เชน การบวชปา การสบชะตาแมน า

การทาแนวปะการงเทยม การอนรกษปาชายเลน การจดการปาตนนา และปาชมชน เปนตน

5. ดานกองทนและธรกจชมชน ไดแก ความสามารถในดานการสงสมและบรหาร

กองทนและสวสดการชมชน ทงทเปนเงนตราและโภคทรพยเพอเสรมสรางความมนคงใหแกชวต

ความเปนอยของสมาชกในกลม เชน การจดการกองทนของชมชนในรปของสหกรณ ออมทรพย

รวมถงความสามารถในการจดสวสดการในการประกนคณภาพชวตของคนใหเกดความมนคงทาง

เศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม โดยการจดตงกองทนสวสดการรกษาพยาบาลของชมชน และ

การจดระบบสวสดการบรการชมชน

6. ดานศลปวฒนธรรม ไดแก ความสามารถในการสรางสรรคผลงานทางดานศลปะ

สาขาตาง ๆ เชน จตรกรรม ประตมากรรม นาฏศลป ดนตร ทศนศลป คตศลป การละเลน

พนบาน และนนทนาการ

7. ดานภาษาและวรรณกรรม ไดแก ความสามารถในการอนรกษและสรางสรรคผลงาน

ดานภาษา คอ ภาษาถน ภาษาไทยในภมภาคตาง ๆ รวมถงดานวรรณกรรมทองถนและการจดทา

สารานกรมภาษาถน การปรวรรตหนงสอโบราณ การฟนฟการเรยนการสอนภาษาถนของทองถน

ตาง ๆ

8. ดานปรชญา ศาสนา และประเพณ ไดแก ความสามารถประยกตและปรบใช

หลกธรรมคาสอนทางศาสนา ปรชญาความเชอและประเพณทมคณคาใหเหมาะสมตอบรบททาง

เศรษฐกจ สงคม เชน การถายทอดวรรณกรรม คาสอน การบวชปา การประยกต ประเพณบญ

ประทายขาว

211

9. ดานโภชนาการ ไดแก ความสามารถในการเลอกสรร ประดษฐและปรงแตงอาหาร

และยาไดเหมาะสมกบความตองการของรางกายในสภาวการณตาง ๆ ตลอดจนผลตเปนสนคาและ

บรการสงออกทไดรบความนยมแพรหลายมาก รวมถงการขยายคณคาเพมของทรพยากรดวย

จากการศกษาเกยวกบภมปญญาทองถน ผเขยนไดสงเคราะหประเภทของภมปญญา

ทองถนออกเปน 2 ประเภท ดงนคอ

1. ภมปญญาทองถนเพอใชในการแกไขปญหา ภมปญญาทองถนเปนองคความรทเกด

จากสตปญญาของชาวบาน เปนศกยภาพหรอความสามารถในการแกไขปญหา การดาเนนชวตและ

การประกอบอาชพของชาวบานใหสอดคลองเหมาะสมกบบรบทของชมชนทองถน เชน ชาวบาน

ตองการฟนฟดนทมสภาพเสอมโทรมจากการใชปยเคมทาใหจลนทรยทมอยในดนถกทาลายจนดน

เสอมสภาพ ชาวบานในชมชนทองถนจงรวมกนหาวธการนาจลนทรยทมอยในธรรมชาตมาเลยง

เพอปรบปรงคณภาพดนและใชประโยชนในการเกษตรอน ๆ อกตวอยางคอ ภมปญญา

สถาปตยกรรมพนบานของภาคใต บานของชาวใตจะมตนเสา ทงนเพราะตนเสาทาใหบานทอยใน

พนทลมสามารถโยกยายไดงาย และทาให มด ปลวกและงขนสบานไดยากขน เปนตน

2. ภมปญญาทองถนเพอการพฒนา เปนองคความรความสามารถของชาวบาน ทคดคน

สงสม สบทอด ปรบปรง พฒนา เปนศกยภาพหรอความสามารถในเชงสรางสรรค เชน การ

พฒนาปลาราในรปแบบดงเดม เปนปลารากอน หรอปลาราคนอร เปนการสรางมลคาใหกบ

ผลตภณฑ การพฒนาผาฝายยอมสธรรมชาต ซงเดมนาวตถดบธรรมชาตมายอมผาและใหสได

เพยง 6 เฉดส เมอเกดการทดลองพฒนา ทาใหสามารถนาวตถดบธรรมชาตมายอมส ไดมากวา

100 เฉดส เปนตน จะเหนไดวาภมปญญาทองถนหรอภมปญญาชาวบานเปนรากฐานการพฒนา

เพอการพงพาตนเอง เปนการพฒนาทผสมผสานความรสากลบนฐานของภมปญญาดงเดม ทาให

ความรงอกงามไมหยดนง เปนการสรางความรใหม สรางปญญาตอบสนองความจาเปน ความ

ตองการของชมชนทองถน ตามสภาพสงคมทเปลยนไป เออประโยชนตอการพฒนาประเทศ

โดยรวม ทาใหเกดการพฒนาทย งยนและมนคง

212

กระบวนการเรยนรกบการสรางสรรค สงสมภมปญญา

การสรางสรรคสงสมภมปญญา เปนกระบวนการเรยนรตามธรรมชาตของมนษย

ทามกลางสภาพแวดลอมธรรมชาตและสงแวดลอมทางสงคม ทมพฒนาการมายาวนาน ธรรมชาต

การเรยนรของมนษยจงมความสาคญและถอวาเปนศกยภาพอนยงใหญ และการเรยนรจากการ

สมผสมนษยดวยกน และเรยนรจากโลกกายภาพอนเปนสงแวดลอมธรรมชาตทเกอกลชวตมนษย

ตลอดมา กระบวนการเรยนรตามธรรมชาตของมนษยแลวสงสมเปนมรดกทางปญญาจงม

ความสาคญเชนเดยวกบการเรยนรวทยาการกาวหนา จากการศกษาวเคราะหและประมวลลกษณะ

การเรยนรของชาวบานหรอคนธรรมดาสามญจะกอใหเกดการพฒนาภมปญญาไวอยางมากมาย

พอสรปกระบวนการเรยนรตามธรรมชาตของมนษย (เอกวทย ณ ถลาง, 2540) ได ดงนคอ

1. การลองผดลองถก ในบรรพกาลมนษยเรยนรทจะดารงชวตและรกษาเผาพนธของตน

ใหอยรอดดวยการ ลองผดลองถก ในการหาอาหาร ตอสกบภยธรรมชาต การรกษาพยาบาลเมอ

เจบปวย ตอสแยงชงสงของ ทอยระหวางมนษยดวยกน และเผชญโชคดวยความเสยงตาง ๆ เมอ

ประสบความลมเหลวกถงขนเสยชวตหรอบาดเจบ แตถาสาเรจกไดอาหาร ไดสงของ พนจาก

อนตราย ฯลฯ จากประสบการณของการลองผดลองถก มนษยกตองสงสมความร ความเขาใจ

ของตนไว แลวถายทอดใหกบลกหลานเผาพนธของตน นาน ๆ เขาสงทประพฤตปฏบตหรอหาม

ประพฤตปฏบตกลายเปนจารต ธรรมเนยมหรอขอหามในวฒนธรรมของกลมคนนน ๆ ไป

กาลเวลาลวงไปมนษยอาจลมเหตผลทมาของธรรมเนยมปฏบต รแตวาในสงคมของตนตอง

ประพฤตปฏบต เชนนน จงจะอยรอดปลอดภยหรอแกไขหรอปองกนปญหาได ความรและ

ประสบการณเหลานไดรบการทดสอบอยตลอดเวลาในการดาเนนชวตจรง บอยครงทภมปญญา

เหลานนใชการตอไปไมได ทงนเพราะปจจยเหตเปลยนไป มนษยกตองใชปญญาขบคดแกปญหา

ใหม ตองเสยงชวตกนใหมอก เมอไดเรยนรวาคดอยางไร ทาอยางไร จงจะแกปญหาไดกจะจดจา

ความคดและวธปฏบตนนไว หากลมเหลวกจะจดจาเปนขอหาม ดวยการสงสมประสบการณ

ดงกลาว มนษยกสงสมภมปญญาในการดารงชพไวมากขน และมความเสยงนอยลง

2. การลงมอกระทาจรง มนษยเรยนรดวยการ ลงมอกระทาจรง ในสถานการณและ

สงแวดลอมทมอยจรง เชน การเดนทาง ปลกพช สรางบาน ตอสกบภยอนตราย ฯลฯ ในกรณ

ของชาวบานในประเทศไทย กจะเหนไดวา ชาวเหนอเรยนรจากการรวมกนจดระบบเหมองฝาย

เพอการกสกรรมในพนทลมนาระหวางเขา แลวคอย ๆ พฒนาขนเปนระบบความสมพนธในการ

แบงปนนาระหวางคนทตงถนฐานอยในลมนาเดยวกน ชาวอสานเรยนรทจะเสาะแสวงหาแหลงดน

ดานาชมเปนททากน หรอขดสระไวเปนบาราย รอบเทวสถานเพอเลยงชมชน ชาวภาคกลางเรยนร

ทจะอยกบภาวะนาหลาก นาทวม นาลด ดวยการปลกเรอนใตถนสง เดนทางดวยเรอและทานาทา

ไรใหสอดคลองกบฤดกาล สวนชาวใตกเรยนรทจะพงพากนระหวางคนอยตางถนตางทาเลกนใน

213

เขตเชงเขา ลมนา และชายทะเลดวยการผกไมตรแลกเปลยนผลผลตระหวางพนท การเรยนรและ

สงสมประสบการณตาง ๆ ไวในสถานการณจรง ปฏบตจรง แลวสงตอไปยงรนลกรนหลานแบบ

คอยเปนคอยไป ไดกลายเปนแบบธรรมเนยมหรอวถปฏบต

3. การถายทอดความร การเรยนรจากการกระทาจรงไดพฒนาตอมาจนเปนการสงตอ

(transmission) แดคนรนหลง ดวยการ สาธตวธการ การสงสอนดวยการบอกเลา (oral tradition)

ในรปของเพลงกลอมเดก คาพงเพย สภาษต และการสรางองคความรไวเปนลายลกษณอกษร

(literary tradition) ซงโดยทวไปการถายทอดภมปญญาของชาวบานทกภมภาค จะนยมสองวธ

แรกคอ สาธตวธการ และสอนเปนวาจา ในกรณทเปนศลปหรอวทยาการระดบทมความซบซอน

หรอลกซง จงจะใชวธการถายทอดเปนลายลกษณอกษรในรปของ ตารา เชน ตารายา ตารา

ปลกบาน ตาราโหราศาสตร ฯลฯ หรอผกเปนวรรณกรรมคาสอน คาตกเตอน ภาษต คมอ แผนท

และตานาน นทาน ฯลฯ สดแตจะสะดวกและจะเหนวาสอดคลองกบพนฐานของชาวบาน การ

ถายทอดทงโดยวาจาและลายลกษณอกษร หรอการสาธตกไมมอะไรตายตว แตจะปรบเปลยนไป

ตามเหตปจจยทอยในการรบรของคนผเปนเจาของวฒนธรรม ในบางกรณความรทสงสมไวกอาจ

ถดถอยหรอสญหายได

4. การเรยนรโดยพธกรรม ในเชงจตวทยา พธกรรมมความศกดสทธ และม

อานาจโนมนาวใหคนทมสวนรวมรบเอาคณคาและแบบอยางพฤตกรรมทตองการเนนเขาไวในตว

เปนการ ตอกย าความเชอ กรอบศลธรรมจรรยาของกลมชน แนวปฏบต และความคาดหวงโดย

ไมตองใชการจาแนกแจกแจงเหตผล แตใชศรทธา ความขลง ความศกดสทธของพธกรรม เปน

การสรางกระแสความเชอและพฤตกรรมทพงประสงค ถงแมจะมภมปญญา ความรอบรอย

เบองหลงพธกรรม กไมมการเนนย าภมปญญาเหลานน แตจะเนนผลทเกดตอสานกของผมสวน

รวมเปนสาคญ ดวยเหตดงกลาว พธสบชะตาแมนา สบชะตาเมอง บวชตนไม บวชปา พธ

อปสมบท พธบงสกล พธสขวญในโอกาสตาง ๆ ฯลฯ จงเกดผลทางใจแกผรวม

ในพธ และมผลในการวางบรรทดฐานความประพฤตตลอดจนควบคมพฤตกรรมของคนในสงคม

เปนอนมาก รวมทงตอกย าความสาคญของคณคาทางสงคมอยางมพลง ดวยพธกรรมจงมใชเรอง

เหลวไหลหรองมงาย แตเปนกรรมวธในทางวฒนธรรมทมผลในการปลกฝง บมเพาะ

ความเชอ คณคา และแนวทางความประพฤตทพงประสงคตลอดมา โดยเฉพาะอยางยงในสงคม

ประเพณ แมแตในสงคมสมยใหมทนบถอความเปนเหตเปนผลตอกนของสรรพสง และให

ความสาคญตอขอมลเชงประจกษ พธกรรม กยงมคณคาตอการเรยนรทางจตวญญาณอยนนเอง

เพราะมนษยยงคงเปนมนษยทมไดอยภายใตกฎเกณฑของวทยาศาสตรฝายเดยว

5. การเรยนรโดยศาสนา เปนหลกในการหลอหลอมบมเพาะความประพฤต สตปญญา

และอดมการณชวต ทงในดานหลกธรรมคาสอน ศล และวตรปฏบต ตลอดจนพธกรรม และ

กจกรรมทางสงคมทมวดเปนศนยกลางของชมชน ในเชงการเรยนรลวนมสวนตอกย าภมปญญา

214

ทเปนอดมการณแหงชวต ใหมกรอบและบรรทดฐานความประพฤต และใหความมนคง อบอน

ทางจตใจ เปนทยดเหนยวแกคน ในการเผชญชวตบนความไมแนนอนอนเปนสจธรรมอยางหนง

สถาบนศาสนาจงมอทธพลตอการเรยนรของคนทอยรวมกนเปนหมเหลา สาหรบพทธศาสนาใน

ขนปรมตถกมผลตอการพฒนาจตวญญาณใหเปนอสระจากความทกขยากทงปวง สาหรบบคคลผ

ประพฤตปฏบต ศาสนาจงเปนหลกในการหลอหลอมบมเพาะทงความประพฤตสตปญญา และ

อดมการณแหงชวตไปพรอม ๆ กน ถอไดวาเปนการศกษาทมลกษณะเปนองครวมและมอทธพล

ตอชวตของคนทนบถอศาสนานน ๆ ทงโดยตรงและโดยออม อกทงเปนแกนและกรอบใน

กระบวนการขดเกลาทางสงคมดวย

6. การแลกเปลยนความร ประสบการณ ระหวางกลมคนทแตกตางกนทงทางชาตพนธ

ถนฐานทากน รวมไปถงการแลกเปลยนกบคนตางวฒนธรรม ทาใหกระบวนการเรยนรขยายตว ม

ความคดใหม วธการใหมเขามา ผสมกลมกลนบาง ขดแยงบาง แตทาใหเกดการเรยนรทหลากหลาย

กวางขวางทงในดานสาระ รปแบบ วธการ และกระบวนการ เรยนรของคนในสงคมไทย จงม

พลวตมากกวาเดม สวนหนงไปกบกระแสเทคโนโลย ขอมล ขาวสารอนทนสมย สวนหนงไปกบ

โลกกายภาพหรอธรรมชาตแวดลอม และอกสวนหนงมงมนไปทางจตวญญาณ ขณะเดยวกนกม

การกระจายเครอขายและการขยายตวของการเรยนร กวางขวางหลากหลายมากอยางไมเคยปรากฏ

มาแตกาลกอน สงคมไทยจงกลายเปน สงคมแหงการเรยนร ทมทางเลอก (options) ใหแสวงหา

มากมายไมรจบ และ มเครอขายแหงการเรยนร ทมภมปญญาทงเกาใหมใหพจารณาอยอยางอเนก

อนนต

7. การผลตซาทางวฒนธรรม (cultural reproduction) ในการแกปญหาทงทาง

สงแวดลอม ทางเศรษฐกจและทางสงคมไดมคนพยายามเลอกเฟนเอาความเชอและธรรมเนยม

ปฏบตทสบทอดกนมาในสงคมประเพณมาผลตซ าทางวฒนธรรม ใหตรงกบฐานความเชอเดม

ขณะเดยวกนกแกปญหาในบรบทใหมไดระดบหนง การผลตซ าทางวฒนธรรม จงเปน

กระบวนการเรยนรอกลกษณะหนงทเกดขนตลอดเวลาในสงคมไทย ดงจะเหนไดจากการแสวงหา

ความมนคงทางจตใจในหมคนทมอาชพทตองเสยงโดยการบชา “เจาแมกวนอม” “พระพรหม”

และการทรงเจาเขาผอนมอยดาษดนเพอขอลาภผล หรอแกวกฤตการณในชวต หรอการรกษา

โรคภยไขเจบดวยการผสมผสานการแพทยสมยใหมกบสมนไพร และการรกษาทางใจจากหมอ

พนบานและพระสงฆ และการไปใหหมอดทานายทายทก ขาดความมนใจในตวเอง เปนตน

ตวอยางดงกลาวหากแตเปนปรากฏการณทเหนไดทวไปเกยวกบการผลตซ าทางวฒนธรรมใน

สงคมไทยทมปญหา มวกฤตการณ ทามกลางความสลบซบซอนทางสงคมยงกวาในอดตทผานมา

และการผลตซ าทางวฒนธรรมเปนกระบวนการเรยนรอยางหนงทยอมมทงทไดผลและไมไดผล

สรางสรรคและไมสรางสรรค

215

8. ครพกลกจา กเปนกระบวนการเรยนรอกวธหนงทมมาแตเดม และจะยงมอยตอไปใน

ทน วธ “ครพกลกจา” เปนการเรยนรในทานองแอบเรยน แอบเอาอยาง แอบลองทาด ตามแบบ

อยางทเฝาสงเกตอยเงยบ ๆ แลวรบเอามาเปนของตนเมอสามารถทาไดจรง วธนดเผน ๆ เปน

เสมอนการลกขโมยสงทเปนภมปญญาของคนอน แตในความหมายทเขาใจกนหาสอความหมาย

ในทางชวรายไม หากเปนวธธรรมชาตธรรมดาของคนในการเรยนรจากผอน ในชวตจรงของทก

คนจะมพฤตกรรมครพกลกจาอยไมมากกนอย และถายอมรบนบถอกนวา วธการเรยนรทด

ประหนงไมสาคญนมคณคาสง มความเปนธรรมชาตในนสยมนษย และเปนทางหาความรทาง

หนงทมประสทธภาพ กจะเปนการสงเสรมกระบวนการเรยนรทเปนผลดอกทางหนงได

จากกระบวนการเรยนรทมอยหลากหลายดงกลาวขางตน โดยเฉพาะอยางยง การเรยนร

ของชมชนทองถน ในทกภมภาคของสงคมไทยทเปนแหลงบมเพาะภมปญญาทองถนมาชานานนน

แตกตางสนเชงกบการเรยนรในรปสถาบน ดงตารางท 8.1 เปรยบเทยบความแตกตางระหวางการ

เรยนรของสถาบนการศกษากบการเรยนรของชมชนทองถน

สถาบนการศกษา ชมชน/ทองถน

องคกร - สถาบนการศกษา - องคกรชมชนทองถน

กลมเปาหมาย - นกเรยน/นกศกษา - คนในชมชนทงเดก-ผใหญ-ผสงอาย

ผสอน - คร/อาจารย - วทยากรทองถน ปราชญชาวบาน

วธการจดการเรยน - มชนเรยน - ไมมชนเรยน

การสอน - เอาเนอหาวชาทสอนเปนตวตง - เอาปญหาของชมชนเปนตวตง

การวดผล - มการวดผลประเมนผล - ไมมการสอบวดผลดวยตวเองวา

สามารถแกปญหาไดหรอไม

ระยะเวลา - มระยะเวลาเรยนจบหลกสตร - ไมมระยะเวลาแนนอน

แนนอน การเรยนรไมสนสด

ตารางท 8.1 เปรยบเทยบการเรยนรในสถาบนการศกษากบการเรยนรของชมชน

ทมา ปรบจาก (สลาภรณ นาครทรรพ, 2538, หนา 48)

สวนกระบวนการเรยนรตามธรรมชาตของชมชนทองถนในเรองกระบวนการเกดของ

ภมปญญาทองถนหรอภมปญญาชาวบานทเกยวกบกระบวนการเกดของวฒนธรรมนน นธ

เอยวศรวงศ (2536) ไดกลาวถงกระบวนการเกดภมปญญาทองถน สรปไดดงนคอ

216

1. การเรยนร กระบวนการเรยนรเกดขนจากศกยภาพของชาวบานในการแสงหาทางรอด

ตอสภาพปญหาทรมเราอย โดยมชาวบานผทมความสามารถในการวเคราะห คดคน ทดลองและ

สรปบทเรยน ผสมผสานความรกบเทคโนโลยจากภายนอก อาจกลาวไดวาชมชนมความร ความ

เขาใจ สงเกตถงสภาพของชมชนและไดใชความร สตปญญา จนเกดเปนองคความรทกระทบสบ

ตอกนมา

2. การสงสมความร การสงสมความรหรอภมปญญาเปนกระบวนการทเกดขนพรอม ๆ

กบการเรยนร การสงสมความรไดมา 2 ทาง คอ การสงสมดวยตนเองโดยเรยนรมาจาก

ประสบการณในชวต การอยรวมกนในสงคม อกทางหนงคอ มผถายทอดใหในรปของวฒนธรรม

ประเพณและวถการดารงชวต ซงความรจะถกสงสมไวในตวคน ๆ หนง เรยกวา ปราชญชาวบาน

ไดถกสงสมมาจากประสบการณและไดรบการถายทอดจากคนรนหนงไปสคนอกรนหนง คอ

ไดรบการถายทอดมาจากบรรพบรษผานการลองผดลองถก และปรบใหใชไดภายใตเงอนไขทาง

เศรษฐกจ สงคม สงแวดลอมของทองถนและสอดคลองกบระบบนเวศ ภมปญญาทสงสมน

สามารถนาไปใชในการปรบตวใหเขากบธรรมชาต และการดารงเผาพนธ

3. การถายทอดและกระจายความร การถายทอดและกระจายความรหรอภมปญญาจาก

รนหนงไปสอกรนหนงโดยผานความเชอทางศาสนา ความเชอเรองผและการผลต วถชวตใน

ระบบนเวศเดยวกนไมไดมการเขยนบนทกไวเปนลายลกษณอกษร แตมผทถายทอดภมปญญา

เรยกวา ปราชญชาวบาน ไดสบสานภมปญญาอยางตอเนองมาหลายชวอายคน

4. การปรบเปลยนและการประยกตใชความร การปรบเปลยนและการประยกตใชความร

หรอภมปญญาในการอนรกษ โดยมากจะเปนการประยกตจากวฒนธรรม สวนทมองไมเหน คอ

การประยกตตวคณคาทแฝงเรนอยภายใน ซงตองอาศยความเขาใจทละเอยดออนเกดจากภมปญญา

ของชาวบานเองเปนหลก

ผทมบทบาทสาคญในการพฒนาภมปญญาทองถน

แมยคนจะเหนการกลบมาของภมปญญาทองถนอยางแพรหลาย แตสวนใหญจะเปนมต

ทางรปธรรมซงเปนเรองของเทคนค วธการ (Know – how) เพอสรางมลคาทางเศรษฐกจ สาหรบ

การใชภมปญญาทองถนอยางครบองครวม เพอพฒนาชมชนทองถนไปสการพงตนเองตามปรชญา

เศรษฐกจพอเพยงอยางไมหลงทางนน มผทมบทบาทสาคญในการพฒนาและใชภมปญญาทองถน

อยางครบองครวม ซงมบคคลทมบทบาทสาคญในการพฒนาชมชนทองถน (สานกงาน

คณะกรรมการศกษาแหงชาต. 2545 ; ปารชาต วลยเสถยร. 2549 )ดงนคอ

217

1. องคกรพฒนาเอกชน (Non – Government Organization – NGO) ปจจบนเอนจโอ

เปนผทมบทบาทสาคญในการพฒนาชมชนชนบท โดยมเจาหนาทขององคกรจานวนมากทม

ความร มประสบการณในระดบนานาชาต มการศกษาด และมความเขาใจสงคม ทางานกบชมชน

ทองถน ใหชมชนทองถนสามารถดาเนนชวตกลบสฐานรากของตนเอง เพอการพงตนเองใน

แนวทางเศรษฐกจพอเพยง อยบนฐานการผลตตามวถของชมชน โดยมโลกทศนทางศาสนา

ขนบธรรมเนยมประเพณ วฒนธรรม นาการกระทาและสามารถบรณาการความเปนทองถนเขากบ

เทคโนโลยทเลอกสรรอยางระมดระวง เพอนามาใชในการผลตอยางมความเขาใจในระบบ

เศรษฐกจของสงคม และความเปลยนแปลงหรอผลกระทบใด ๆ ทมาจากกระแสโลกาภวฒน

นอกจากจะชวยประสานใหเกดการสรางความรของชมชนดวยทนความรภมปญญาทองถน (และ

ทนอน ๆ ทชมชนมอย) เขากบความรทมาจากภายนอก ทาใหไดความรใหมมาตอบโจทยของ

ชมชนแลว ยงเปนผเชอมประสานชมชนทองถนตาง ๆ เขาเปนเครอขาย (Networking) เพอให

เกดการแลกเปลยนเรยนรระหวางกลมตางหมบาน ตางตาบล ตางอาเภอ และจงหวด จนกระทง

ในระดบภมภาคและระดบประเทศ เอนจโอจงนบวามบทบาทสาคญทจะฟนฟวธการดารงชวตดวย

การใชความรทมรากอยในชมชนเองและทาใหความรนนพฒนางอกงามไมหยดนงอยางบรรพบรษ

ในอดตเคยทามา ในการสรางความรใหม สรางปญญาตอบสนองความจาเปน ความตองการของ

ชมชนตามสภาพของสงคมทเปลยนไป

2. ผนาทางศาสนาหรอพระนกพฒนา ในวถชมชนชนบทนน วดเปนศนยกลางหรอศนย

รวมในการทากจกรรมทงหลาย แมวาในปจจบนแกนแทและหลกธรรมของพทธศาสนาจะไมเปน

ทสนใจ หรอเขาใจของคนชนบท รวมทงคนไทยโดยทวไปนก แตการทาบญไปวดในโอกาสตาง

ๆ หรอเทศกาลกยงมอยอยางเหนยวแนน การพฒนาชนบทโดยเหลาพระนกพฒนานมหลกการอย

บนคาสอนทางพทธศาสนาในเรองความขยนหมนเพยร การพงตนเอง การเคารพตนเอง การไม

โลภ พอใจในสงทตนม การรวมมอรวมแรงรวมใจในการทากจการการงานใหสาเรจ โดยมความ

เชอวา มนษยทกคนเปนผทฝกหดพฒนาได และสามารถบรรลการหลดพนทกขได วธการทพระ

นกพฒนาแตละรปใชเพอการพฒนาทองถนจะแตกตางกนไป ตวอยางเชน หลวงพอนาน จงหวด

สรนทร เปนพระผเรมตนและนาชมชนในหมบานในการปลกขาวอนทรยและกอตงสหบาลขาว

(ธนาคารขาว) และนาไปสการตงรานสหกรณและกลมออมทรพย ทาใหชมชนสามารถมอานาจ

ตอรองกบพอคาคนกลาง และสามารถเลอกทจะเกบขาวไวกอนรอเวลาทราคาดจงนาออกขาย พระ

นกพฒนาอกรป คอ พระครพทกษนนทคณ จงหวดนาน ซงเปนผสรางแรงบนดาลใจใหชาวบาน

รวมมอกนดแลเรองสงแวดลอม โดยการรเรมโครงการบวชปา และสบชะตาแมนา จากจดเรมตน

เลก ๆ ความรวมมอของชาวบานไดกอตงขนแขงแกรงจนสามารถตงเปนมลนธฮกเมองนาน และ

รวมกนสรางสรรคกจกรรมทานบารงทองถนดวยพลงของประชาสงคมนาน

218

ภมปญญาทองถนนน เมอนามาใชในบรบททมมตทางดานจตใจ ไดรบการเสรมแรงจาก

ผนาทางศาสนาหรอพระนกพฒนายงทาใหไดรบการยอมรบจากชาวบานผไดนาความรนนไปใชใน

การดารงชวตและสรางใหชมชนพงตนเองได เกดความอยดมสขตามอตภาพ หรอดวยความพอด

แหงตน สอดคลองกบปรชญาเศรษฐกจพอเพยง

3. ปราชญชาวบาน คอผนา ผรชาวบาน ผมสตปญญา มความสามารถ มประสบการณ

หรอมหลกธรรมเปนเครองยดเหนยวในการดารงชวต รวมทงเปนผทพยายามหาทางเลอกใหม

ใหกบชวต มงสการพงตนเองโดยตงตนจากทนรอบ ๆ ตวทมอย เชน ทดนทากนของตน ความ

อบอนจากการอยกบครอบครว จากรากเหงาทเปนทเกดของตน โดยพยายามเรยนร ฟนฟความรท

ตนเคยม และเสาะหาความรทเคยมอยในชมชนทตนอย วาจะสามารถนาความรใดมาทาให

สามารถเลยงตวมกนมใชได โดยมงมนลองผดลองถก ไมยอทอ แมจะใชเวลานานสกเทาใด หรอ

ถกหวเราะเยาะจากเพอนบานสวนใหญวาบาหรอทาตวแปลกกวาคนอน ๆ โดยใหคณคากบชวตท

จะอยอยางพงตนเอง

ไดและอยางมศกดศร ในทสดปราชญชาวบานกไดพสจนใหชมชนและสงคมไดเหนวา ความ

มงมนและการใชสตปญญาแกปญหาบนเสนทางแหงการพงตนเองและเศรษฐกจพอเพยงนน เปน

สงททาใหชวตเปนมากกวาแคมกนมใช ทวาสามารถอยไดอยางมความสขทงกายและใจ

ความสาเรจทเลองลอกลาวขานถง ทงจากการบอกกนตอ การเผยแพรโดยสอมวลชน รวมทงการ

ไดรบการยอมรบจากผคนในชมชนทองถนเดยวกน ทาใหไดรบการยกยองใหเปนปราชญชาวบาน

ซงเปนการยกยองทางสงคม บทบาทของปราชญชาวบานในฐานะผทฟนฟและพฒนาภมปญญา

ทองถน จงเปนสงทเหนไดชดเจนวาปราชญชาวบานเหลานไมไดหยดอยแคการคนหา ฟนฟ ภม

ปญญาทองถนขนมาแกปญหาเฉพาะกาลของตนเทานน หากแตยงมความกระตอรอรนทจะบรณา

การความรใหม ๆ เขากบความรเดมดวยเปนผทเขาใจในสงคม และโลกทเปลยนไป อกทง

ตระหนกในสทธและหนาทของตนทงทางโลกและทางจตวญญาณ จงทาใหไมหยดนงอยกบอดต

แตไดพยายามดารงชวตอยอยางเทาทนตนเองและโลกในปจจบน

4. ผนาชมชน แกนนาชมชน ซงไดแก ผนาในชมชน แกนนาชมชน ทมประสทธภาพ

ชวตทยาวนานของผนา ทาใหมบทเรยนทเกดจากปญญาแกไขปญหา นามาสการตดสนใจ ดวย

ฐานขอมลความร ซงเปนฐานปญญาอยางแทจรง ซงผนาในลกษณะนจดเปนผนาทางธรรมชาต

5. ผนาทางการ ซงไดแก สมาชกองคการบรหารสวนตาบล กานน ผใหญบาน ซงเปน

ผนาทางการ นอกจากนยงมพฒนากร คร พยาบาล และเจาหนาทสาธารณสข

6. ปญญาชนทองถน ทเขาใจวฒนธรรมภายนอก ขณะเดยวกนกสามารถเขาใจวฒนธรรม

ภายใน เปนบคคลทมสองวฒนธรรม(biculture) ในตวเอง สามารถมบทบาทสาคญในการรวมกบ

ชาวบานประยกตและประดษฐคดคนอะไรใหม ๆ ทชวยยกระดบชวตความเปนอยของชาวบานใหด

ขน

219

7. นกวชาการ โดยเฉพาะนกวชาการในทองถน เชน อาจารยมหาวทยาลยในทองถนตาง ๆ

ควรศกษาวฒนธรรมจากภายนอกอยางลกซงถงขนทจะนามาประสานกบวฒนธรรมพนบานได ซง

จะเปนการชวยใหวฒนธรรมพนบานมพลงพลวตอยไดในวฒนธรรมทเกดใหมจากการผสมผสาน

นน

8. รฐ ควรเคารพในความเชอของชาวบาน และเปดใจใหกวางกบการพฒนาตวเองของ

ชาวบาน ใหเปน “พระเอก” ในการพฒนาชมชนทองถนของเขา โดยรฐสนบสนนตามความ

จาเปนในสงทอยนอกเหนออานาจการจดการชมชนทองถน เชน แหลงนา ถนน ไฟฟา การ

แกปญหาทดน การแกปญหาราคาพชผล เปนตน สวนเรองการศกษา รฐควรใหปราชญชาวบาน

ไดมสวนในการวางหลกสตรบางสวนในระดบทองถน ททาใหชาวบานสามารถถายทอดภมปญญา

และคณคาทดงามของชมชนแกลกหลานของเขา อยางสอดคลองกบแตละพนท

สรปไดวาผทมบทบาทสาคญในการพฒนาภมปญญาทองถนคอ ชาวบานในชมชนทองถน

ทงนเพราะชาวบานรจกและเขาใจถงรากฐานทางวฒนธรรมและสงคมในการดารงชวตในบรบท

ชมชนทองถนของตนเอง กอปรกบชาวบานมทกษะ ความสามารถในการเรยนร ใฝร หรอท

เรยกวา ”บคคลแหงการเรยนร” กจะทาใหเกดการใชสตปญญาแกไขปญหาแบบพงพาตนเอง

รวมทงใฝเรยนรในสงใหม ๆ และบรณาการความรใหม ๆ เขากบความรเดม อนเปนการพฒนา

ชมชนทองถนใหเขากบกาลสมยทเปลยนไป จงนบวาชาวบานเปนบคคลทมบทบาทสาคญยง สวน

บคคลอน ๆ เปนเพยงสวนเสรมหรอสนบสนนในการพฒนา

แหลงการเรยนรภมปญญาทองถน

ปจจบนเปนยคสงคมแหงการเรยนร คอ ประชาชนมการเรยนรตลอดชวต ทงน

เพราะทกคนตองพฒนาตนเองอยเสมอ เพอนาไปสการพฒนาอาชพและพฒนาชวตความเปนอยให

ดขน โดยการแสวงหาความรจากการเรยนรดานสถานท เชน โบราณสถาน สถาบนการศกษา วด

และแหลงการเรยนรดานทรพยากรธรรมชาต เชน แมนา ภเขา ปาไม รวมทงแหลงการเรยนร

สอสงพมพ และสออเลกทรอนกส นอกจากนยงมแหลงการเรยนรทเปนบคคล เชน ผนาชมชน

ปราชญชาวบาน หรอภมปญญาทองถน ครภมปญญาไทย เปนตน

สารภ วรรณตรง (2547) ไดกลาวถงการถายทอดองคความรจากแหลงการเรยนรภม

ปญญาทองถนไวดงน คอ

1. ครอบครว เปนการถายทอดจากบดามารดาสบตร พนอง เครอญาตใกลชด ถายทอด

แกกนและกนเพอสบทอดภมปญญาไว ความรหลายอยางไมมการเผยแพรใหผอน เพราะถอเปน

“มรดก” ของวงศตระกล เชน ความรเรองการรกษาโรค ยาสมนไพร ศลปกรรมการแสดง

ศลปหตถกรรมตางๆ เปนตน สวนใหญจะมเคลดลบเกบไวถายทอดใหผทตองการใหเปนผสบ

220

ทอดภมปญญาเทานน สาหรบการถายทอดมหลายประการ และไมไดแสดงออกอยางชดเจน เปน

การเรยนรทไดรบการซมซบจากการปฏบตในชวตประจาวน

2. วดและชมชน ทงนเพราะวดเปนศนยกลางการเรยนรของชมชนหรอศนยการศกษา

นอกระบบ เปนทฝกอาชพ ทประชมสมมนา และทนดหมายสาหรบการจดกจกรรมทางศาสนา

พธกรรมตางๆ รวมทงการจดงานตามประเพณ การทาบญเนองในโอกาสสาคญ รวมไปถง

กจกรรมทางสงคมของสวนรวม ตงแตอดตจนถงปจจบนผคนในชมชนโดยเฉพาะชนบทจะผกพน

กบวด เพราะวดเปนศนยรวมความเชอมนความศรทธาโดยมพระภกษเปนผรเรม ผประสาน

สงเสรม สนบสนนใหเกดกจกรรม นอกจากนวดยงมบทบาทเปนสถานทดแลรกษาสขภาพกาย

และสขภาพจตของคนในชมชน เปนศนยกลางพบปะสนทนาของประชาชน ชมชนมความใกลชด

กบวด วดจงเปนศนยของชมชน

3. คร เจาสานก เปนการถายทอดโดยบคคลทเปนผรผชานาญใหแกบคคลอน ลกศษย

อาจเปนลกหลานหรอผสนใจสมครเปน “ศษย” ครเองกไดรบการถายทอดจาก “คร” ของตนมา

ในลกษณะเดยวกน ทาใหเกดความเชยวชาญในเรองนน ๆ ไดเปนอยางด การรบเปนครและศษย

จะเรมตนดวยพธกรรมทเรยกวา “ยกคร” อนแสดงถงความสมพนธทมความลกซงอยางยง เพราะ

ครจะเปนผถายทอดไมเพยงแคทกษะหรอวธการตาง ๆ ใหเทานน แตจะถายทอดวญญาณใหศษยท

เกงและดจรง และสามารถสบทอดทกอยางจากครทงในเรองทกษะ เนอหา รปแบบ และจต

วญญาณของเรองนน ๆ อนเปนความชานาญของคร

4. เครอขายศนยการเรยนรของชมชน เปนการรวมกลมเพอจดการทรพยากรผลผลตและ

ทนของตนเอง จาเปนตองมการเรยนร ซงการเรยนรจากผรภายในชมชนเทานนอาจไมเพยงพอ

ตองอาศยการเรยนรผรจากภายนอก หรอจากการไปศกษาดงาน การประชมสมมนา การฝกงาน

และการทดลองปฏบต ดงนนการเรยนรโดยองคกร ชมชนทองถนและเครอขายเปนรปแบบการ

ถายทอดและสบทอดภมปญญาทมประสทธภาพมากทสดรปแบบหนง

สรปวาไดวาแหลงการเรยนรภมปญญาทองถน มหลากหลายลกษณะ หากแตครอบครว

นบเปนรากฐานของชวตของผคนในชมชนทองถน ทสรางการเรยนรของบคคลในครอบครว มการ

สงเสรมใหเกดบรรยากาศการเรยนรและกจกรรมการเรยนรอยางมสวนรวมของสมาชกใน

ครอบครว เพอนาไปสการพงพาตนเอง สวนแหลงการเรยนรอน ๆ เปนเพยงสวนเสรมหรอ

สนบสนนใหเกดการเรยนรขยายวงกวางในระดบชมชนทองถนและสงคม

221

แนวทางสบทอดภมปญญาทองถน

ภมปญญาเปนมรดกทางปญญา ทไดมการสงสมและสบทอดจนถงปจจบน หากคนรน

ใหมไมเหนความสาคญ ภมปญญากอาจเกดการสญหายไดตามกาลเวลา เพราะขาดการเชอมโยง

ระหวางอดตกบปจจบน เพอมใหภมปญญาสญหาย จงมแนวทางการสบทอดภมปญญา

(สานกงานคณะกรรมการศกษาแหงชาต. 2545) ดงนคอ

1. สงเสรมภมปญญาทองถน หรอปราชญชาวบาน ใหสามารถทาการถายทอดภม

ปญญาของตนไดอยางเตมท และใหโอกาสพฒนาผลงานใหไดคณภาพ และควรกระทาอยาง

ตอเนอง เพอใหเปนทรจกและเกดการยอมรบอยางแพรหลาย เพอเปนแบบอยางและกระตนให

ประชาชนในทองถนมความภมใจ มนใจ ทาใหเกดความศรทธา ยอมรบในความคดของบคคล

2. สรรหาบคคลทเปนภมปญญาทองถนในแตละสาขาวชา ทมความร ประสบการณจน

เกดความเชยวชาญในอาชพทกระทานน ๆ ซงโดยทวไปชาวบานจะไมคนเคยกบการ

ประชาสมพนธตนเอง รฐหรอองคกรทมสวนเกยวของควรใหการสนบสนนสรางโอกาสใหแก

บคคลในทองถน วธการคอ การคดเลอก ประกวด หรอการแสวงหา โดยตองทาการรวบรวม

ขอมลเกยวกบประวต และผลงานของบคคลนน เพอทาการเผยแพรใหสาธารณชนไดรจกซง

กระบวนการสรรหาบคคลทเปนภมปญญาทองถนจะทาใหบคคลมชอเสยงและเปนทรจกแกบคคล

ทวไป

3. การรวบรวมขอมลภมปญญาทองถน ผทมบทบาทในการดาเนนงานควรมการ

ประสานงานกบหนวยงานทเกยวของ เชน ศนยวฒนธรรมจงหวด ศนยวฒนธรรมอาเภอ องคกร

ของรฐและเอกชน มหาวทยาลยทอยตามภมภาคตาง ๆ เปนตน เพอขอความรวมมอและเกบ

รวบรวมขอมลตามหมบาน ตาบล อาเภอ และจงหวดตาง ๆ ทวประเทศ โดยการออกสารวจตาม

พนทเพอใหไดขอมลทถกตอง และชดเจน หลงจากนามาจดพมพในรปของสอสารสนเทศประเภท

ตาง ๆ รวมทงสออเลกทรอนกส เชน หนงสอ จลสาร วารสาร หองสมดดจทลภมปญญาทองถน :

นนทบรศกษา เปนตน เพอทาการเผยแพรประชาสมพนธในวงกวางยงขน

4. สงเสรมการเผยแพร เมอมการเลอกสรรภมปญญาทองถนทมลกษณะเดน ๆ ของ

แตละสาขาแลวเรยบรอย ควรพจารณาสอทจะใชในการเผยแพรประชาสมพนธตามวตถประสงค

และความเหมาะสม เพอใหผรบมโอกาสไดรจกและศกษาหาความร โดยสามารถนาไปเปน

แนวทางในการปฏบตได

5. สนบสนนใหมการศกษาคนควาและวจย เพอใหเกดมการศกษาคนควาและวจยโดย

นาผลจากการทดลองสรปเปนองคความร ความเขาใจอยางถองแท แลวนาผลจากการวจยมาใชเพอ

ปรบปรงเสรมสรางภมปญญา ใหมการยอมรบหรอปรบเปลยนใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอมใน

222

ปจจบน ซงจะสงผลตอประชาชนทเกยวของกบภมปญญานน เชน การมรายได มชอเสยง สงคม

ยอมรบ เปนตน

6. สนบสนนใหมการถายทอดภม ปญญาทองถน ควรใหมการถายทอดมวล

ความรแกนกเรยน นกศกษา หรอบคคลทมความสนใจทวไป ไดมโอกาสเขามาศกษาหาความรเพอทา

การสบทอดความรเหลานนใหคงอยตอไป หรอเปนการแลกเปลยนความร ประสบการณตอกน เพอ

นาผลทไดไปปรบปรง พฒนาตนเองใหดขน การสนบสนนจากรฐหรอองคกร สมาคม กลม

สมาชกตาง ๆ ควรรวมมอประสานงานกน เพอใหผสนใจศกษาเสยคาใชจายนอยทสด

7. จดทาเปนหลกสตรทางการศกษา ควรมการจดหลกสตรหรอเพมบรรจเนอหาดาน

ภมปญญาไวเปนสาระในการเรยนการสอนในทกระดบ โดยเนนใหเยาวชนไดเรยนรและตระหนก

ถงภมปญญาของบรรพบรษ เพอรวมกนอนรกษ และสบทอดตอไป

8. การรวมมอกนระหวางหนวยงานของรฐและเอกชน ทงภาครฐและเอกชน ควร

เขามามบทบาทในการทางานรวมกนอยางแทจรง เชน ดาเนนการใหมการศกษาคนควาอยางม

ประสทธภาพ รวมอนรกษภมปญญาอยางจรงจง สงเสรมใหมการเผยแพรอยางทวถง และม

ประสทธภาพ เปนตน

9. การสนบสนนจากรฐบาล รฐบาลควรใหความสาคญตอการดาเนนกจกรรม ตาง ๆ

ทเกยวกบการอนรกษ สงเสรม คมครอง และเผยแพร ควรมอบหมายใหหนวยงานทมหนาท

รบผดชอบทางานอยางจรงจงตดตามและประเมนผลงาน และรฐควรกระตนใหประชาชนเกดความ

รก ภาคภมใจในภมปญญาของบรรพบรษตนเอง

10. สนบสนนคมครองทรพยสนทางปญญา รฐหรอหนวยงานทเกยวของควรพทกษ

รกษาผลประโยชนอนพงมพงไดของประชาชนตอภมปญญาทพฒนาขน ไดแก การจดสทธบตร หรอ

ลขสทธ เปนตน เพอเปนผลคมครองทางกฎหมาย

สรปไดวาแนวทางสบทอดภมปญญาทองถนนน จะตองรวมมอกนระหวางหนวยงานทง

ภาครฐ เอกชน และภาคประชาชน ในการสรรหาบคคลทเปนภมปญญาในแตละสาขา สงเสรม

ใหเปนทรจกและเกดการยอมรบอยางแพรหลาย และดาเนนการรวบรวมขอมลภมปญญาทองถน

จดเกบในรปสอตาง ๆ ทงสอสงพมพและสออเลกทรอนกส เพอเผยแพรประชาสมพนธในวงกวาง

ยงขนและสามารถนาไปเปนแนวปฏบตได

223

การถายทอดองคความรภมปญญาทองถน

ผทรงภมปญญาทองถนหรอปราชญชาวบาน คอ บคคลทมองคความรทเกดจากประสบ

การณชวต หรอเกดจากการถายทอดจากผรในทองถนตาง ๆ ซงการถายทอดองคความรภมปญญา

ทองถน คอ การสงตอความรไปยงอกบคคลหนง หรอถายทอดจากคนรนหนงไปสคนอกรนหนง

ในการสงตอหรอถายทอดความรอาจจะเปนไปโดยตงใจหรอไมกได ดวยวธการทแตกตางกนไป

ตามสภาพแวดลอมของแตละทองถน ซงมผรหรอนกวชาการหลายทานไดจาแนกวธการถายทอด

องคความรภมปญญาทองถนไวดงนคอ

จารวรรณ ธรรมวตร (2538) ไดอธบายถงการถายทอดภมปญญาทองถนวามวธการ

ถายทอด 2 วธ คอ

1. การถายทอดภมปญญาทองถนแกเดกหรอเยาวชน โดยทวไปเดกมความสนใจใน

ชวงเวลาสน ๆ ในสงทใกลตว ซงแตกตางจากผใหญ กจกรรมการถายทอดตองงาย ๆ ไมซบซอน

สนกสนาน และดงดดความสนใจ เชน การละเลน การเลานทาน การทดลองทา (ตามตวอยาง)

การเลนปรศนาคาทาย เปนตน วธการเหลานเปนการสรางเสรมลกษณะนสยและบคลกภาพท

สงคมปรารถนา ซงสวนใหญมงเนนจรยธรรมทเปนสงควรทาและไมควรทา

การถายทอดภมปญญาทองถนแกเยาวชนอกรปแบบหนงเปนการถายทอดองคความร

เพอใหเกดการสบทอดอดมการณใหลกหลานไดเรยนรจากการปฏบตจรง ชวยใหเยาวชนรจกคด

รจกสงเกต รจกเปรยบเทยบ อนเปนการเรยนรจากรากเหงาของตนเอง เกดความซาบซงและภมใจ

ทไดเกดมาในชมชนทองถน เชน การจดทาโครงการเยาวชนรกษถน เปนตน

2. การถายทอดภมปญญาทองถนแกผใหญ ผใหญเปนผทผานประสบการณตาง ๆ มา

พอสมควรและเปนวยทางาน จงมวธการถายทอดไดหลายรปแบบ เชน การบอกเลาโดยตรง หรอ

บอกเลาโดยผานพธสขวญ พธกรรมทางศาสนา พธกรรมตามขนบธรรมเนยมประเพณของทองถน

ตาง ๆ เปนตน

นทธ พงษดนตร (2544 ) กลาวถงการถายทอดภมปญญาทองถนไวดงน

1. การสบทอดความรภายในชมชน สวนใหญเปนเรองอาชพของหมบาน ทแทบทก

ครวเรอนทากน อาจเปนอาชพรองจากการทาไรนา เชน เครองปนดนเผา จกสาน ทอผา ซง

สมาชกของชมชนไดคลกคล คนเคยมาตงแตเดก ภายใตสภาพการดารงชวตประจาวน

2. การสบทอดภายในครวเรอน ในการถายนนจะเรมจากการถายทอดผทใกลชดกอน

เชน ลก ภรรยา เครอญาต โดยวธขยายความคด และคอย ๆ ใหสมผสกบความจรงดวยการคอยทา

ทละเลกละนอย เปนการสบทอดความรความชานาญ ทมลกษณะเฉพาะกลาวคอ เปน

224

ความสามารถเฉพาะบคคล หรอเฉพาะครอบครวเชน ความสามารถในครอบครว บางอยางมการ

หวงแหน และเปนความลบในตระกล

3. การฝกฝนจากผรผชานาญเฉพาะอยาง เปนการถายทอดทผสนใจไปขอรบการ

ถายทอดวชาการดดแปลงและพฒนาขนมาดวยตนเองแลวถายทอดไปสลกหลาน เชน การแกะสลก

หนทาฆอง เปนตน

4. ความรความชานาญทเกดขนจากความบงเอญหรอสงลกลบ เปนความรบางอยาง

เกดขนโดยตนเอง ไมไดสนใจหรอไมไดคาดคดมากอนเปนตนวามวญญาณหรออานาจลกลบเขา

สงมาบอก ทาใหมความสามารถในการรกษาโรค หรอความสามารถในการทานายทายทกได ซง

ยงไมสามารถอธบายดวยเหตผลทางวทยาศาสตรได

5. การจดเวทชมชน เพอทาการประชม เสาวนา แลกเปลยนความคดเหน รวมทงการ

ระดมสมองในการวางแผนแกไขปญหารวมกน ซงเปนการเตมพลงทางกาย ทางใจ และทาง

ปญญาซงกนและกน

Brundage และ Mackeracher (1980) ไดเสนอรปแบบของการถายทอดความรหรอภม

ปญญาทองถนไว 3 รปแบบ คอ

1. การถายทอดความรแบบควบคมชนา (Directing) ชวยใหผเรยนรไดรบทกษะและ

ความรเฉพาะทจาเปนในการทากจกรรม โดยผถายทอดใหขอมลเกยวกบเนอหาสาระในเรองท

เรยนรในเวลาสน ๆ ผเรยนรไมตองเสยเวลาคนควาดวยตนเอง สรางความเชอมนและคณคาใหแก

ตวเอง

2. การถายทอดความรแบบอานวยความสะดวก (Facilitating) ผเรยนรคนพบ

ความหมายใหม เกดความคดรเรมสรางสรรค เจตคต ทกษะ และวธปฏบตการจากสงทเรยนรเปน

การผสมผสานสงทผเรยนร เคยเรยนหรอมประสบการณมากอน เขากบสงทเรยนรใหม เปนการ

ถายทอดความรทชวยใหผเรยนพฒนามโนภาพแหงตน

3. การถายทอดความรแบบรวมมอกน (Collaborating) เปนกระบวนการถายทอดทผ

ถายทอดและผทเรยนรรวมกนแสวงหาความรและความคดรเรมสรางสรรค ผถายทอดตองทาตว

เปนผทเรยนรคนหนงเหมอนกบผเรยนรคนอน ๆ

สรปไดวาการถายทอดองคความรภมปญญาทองถน มวธการถายทอดไดหลายลกษณะ

อาจใชอายเปนเกณฑในการแบงกลมผรบการถายทอด เพอใหสามารถใชเทคนคหรอวธการ

ถายทอดไดอยางเหมาะสมยงผลใหการถายทอดภมปญญาทองถนมประสทธภาพยงขน หรออาจใช

วธการกลอมเกลาทางสงคมแบบคอยเปนคอยไป ผรบการถายทอดจะเกดการเรยนรตามวถชวต

และสภาพแวดลอม นอกจากนยงมการถายทอดองคความรภมปญญาทองถนผานพธกรรมและ

ความเชอในชมชนทองถนนน ๆ

225

บทสรป

ภมปญญาทองถนเปนรากฐานสาคญของการดารงชวตของชมชนทองถน ทงนเพราะวาภม

ปญญาทองถนเปนสรรพวชาความรทชมชนใชแกปญหาหรอจรรโลงชวตของเขาไมวาจะเปน

ความรทมการสงสม มการประยกตใชมายาวนานหรอชมชนรบมาจากภายนอก ลวนแตเปน

ความรทผานการพสจนวาเขากนไดกบวถชวตดานอน ๆ ของชมชนทองถน ภมปญญาทองถนยง

เปนความรสาธารณะทคนสวนใหญสามารถนาไปใชได หากภมปญญาทองถนจะสามารถดารงอย

ไดยาวนาน จาเปนตองมศกยภาพในการปรบเปลยนใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอมหรอบรบทท

เปลยนแปลงไปในการนาภมปญญาทองถนมาใชจะตองมภมคมกนทางปญญาของตนเอง คอ การ

พฒนาคนในชมชนทองถนใหมอสรภาพทางการคด มความเปนตวของตวเอง สามารถวเคราะห

พฒนาแบบใหม วเคราะหจดออน จดแขงของภมปญญาของตนเองและสงทนาเขาจากภายนอก

เพอเลอกประยกตใชอยางชาญฉลาดและมการปรบใชใหเหมาะสมกบสถานการณปจจบน นาจะ

เปนหนทางหนงทชวยใหชมชนทองถนอยรอดอยางย งยนทงปจจบนและอนาคต จากขอความ

ดงกลาวขางตนจะเหนไดวา สงคมไทยจาเปนตองมการพฒนาในสองทางหลกทคขนานกนไป

แนวทางแรก คอ การพฒนาในกระแสหลกเปนการแขงขนทเนนความมประสทธภาพสงสดใน

เวทโลกและอกแนวทางหนง คอ การพฒนาชมชนในระดบรากหญา ซงตางกมเปาหมาย คอ การ

พฒนาทย งยน จาเปนตองหาทางรกษาสมดลของการพฒนาทงสองแนวทาง โดยมสตและรจก

รากเหงาของตวเอง โดยเฉพาะความสมพนธระหวางผคนในชมชนทองถนหลงเหลออยใหเหน

การพฒนาจะใชภมปญญาทองถน (Local Wisdom) เปนตวขบเคลอนการกาวไปขางหนาเพอการ

ปรบตวและการสรางเศรษฐกจทอยบนพนฐานปรชญาเศรษฐกจพอเพยง โดยเนนการพงตนเองให

ไดกอน แลวถงจะเปนการผนกกาลง เพอสรางเศรษฐกจชมชน และเมอเขมแขงพอกสามารถขยาย

สระดบประเทศและตางประเทศได