ระบบลูกโซ ความเย็นวัคซ น 3pidst.net/userfiles/3_...

วัคซีน 19ความรู�ทั่วไปเกี่ยวกับวัคซ�น

จันทรา ชุนถนอม, อรสา สุวรรณสาร, วงวัฒน ลิ�วลักษณ

ระบบลูกโซ�ความเย็นวัคซ�น

สามารถกระทบตอเปาหมายของแผนการสรางเสริม

ภูมิคุมกันโรค1 ได

ระบบลูกโซความเย็นหมายถึง ระบบท่ีใชในการ

จัดเก็บและกระจายวัคซีนใหคงคุณภาพดี จากผูผลิตถึง

ผูรับบริการสรางเสริมภูมิคุมกันโรค โดยวัคซีนทุกชนิดจะ

ตองอยู ในอุณหภูมิที่ เหมาะสมเพื่อรักษาใหวัคซีนคง

คณุภาพอยูไดตลอดเวลาทีเ่กบ็รกัษาและขนสงจากจดุหนึ�ง

ไปยังอีกจุดหนึ�ง เน��องจากอุณหภูมิที่สูงขึ้นหรือลดลงจะ

ทําใหวัคซีนเสื่อมสภาพไดเชน ความรอนจะทําใหวัคซีน

สูญเสีย potency เร็วขึ้น วัคซีนบางชนิดจะสูญเสีย

potency ถาอยูในอุณหภูมิที่ทําใหแข็งตัว เมื่อผูรับบริการ

ไดรับวัคซีนที่เสื่อมสภาพก็เทากับไมไดรับการสรางเสริม

ภมูคิุมกนัโรค และอาจมอีาการภายหลงัไดรบัการสรางเสรมิ

ภมูคิุมกนัโรค (Adverse Events Following Immunization:

AEFI) เชน วัคซีนที่เสื่อมสภาพจากการแชแข็ง อาจทําให

เกิดเปนไตแข็ง ณ ตําแหน�งที่ฉ�ดได1-3

วัคซีนเปนผลิตภัณฑชีวภาพท่ีไวตออุณหภูมิท่ี

เปล่ียนแปลง จึงตองเก็บวัคซีนไวในอุณหภูมิที่เหมาะสม

ตลอดเวลาโดยอุณหภูมิที่เหมาะสมดังกลาวจะแปรผัน

ออกไปตามชนิดของ แอนติเจน และadjuvant ที่นํามา

ผลิตวัคซีน ปจจัยที่มีผลกระทบตอคุณภาพของวัคซีน

ประกอบดวย

ความหมายและความสําคัญของระบบลูกโซความเย็น

บทนํา

ปจจัยที่มีผลกระทบตอคุณภาพของวัคซีน1-4

3

การสรางเสรมิภมูคิุมกนัโรคดวยวคัซนี เปนกลวธิี

ปองกันและควบคุมโรคที่สําคัญอยางยิ�ง เปาหมายของ

การดําเนินการก็เพื่อลดอัตราปวยและอัตราตายจากโรคที่

สามารถปองกันไดดวยวัคซีน แมวาโรคไขทรพิษจะเปน

โรคติดตอเพียงโรคเดียวที่ถูกกวาดลางจนหมดไปจากโลก

ไดดวยวัคซีนก็ตาม แตความพยายามของแผนการขยาย

การสรางเสริมภูมิคุมกันโรค (Expanded Programme

on Immunization: EPI) ขององคการอนามัยโลกในป

ค.ศ. 1974 เพื่อใหเด็กไดรับวัคซีนปองกันโรคดังตอไป

น�้ไดแก วัณโรค คอตีบ ไอกรน บาดทะยัก โปลิโอ และ

โรคหัดอยางครอบคลุมและครบถวนตามชั้นอายุที่กําหนด

ทําใหอุบัติการณของโรคเหลาน�้ลดลง เปนการยืนยัน

วาการสรางเสริมภูมิคุมกันโรคดวยวัคซีนมีประสิทธิภาพ

ในการปองกันควบคุมโรคดังกลาว อยางไรก็ตามในการ

ดําเนินการยังคงประสบกับปญหาบางประการโดยเฉพาะ

อยางยิ�งคือการสูญเสียคุณภาพของวัคซีนอันเน��องมา

จากการเก็บรักษาและการขนสงวัคซีนที่ไมเหมาะสม

การบรหิารจดัการระบบลกูโซความเยน็อยางมปีระสทิธภิาพ

จึงมีความสําคัญอยางยิ�งเพื่อเปนหลักประกันวา วัคซีน

จะไดรับการจัดเก็บและขนสงอยูในอุณหภูมิที่เหมาะสม

เพื่อรักษาคุณภาพของวัคซีนไว โดยอุณหภูมิที่เหมาะ

สมดังกลาวจะแปรผันไปตามชนิดของ แอนจิเจน และ

adjuvant ที่นํามาผลิตวัคซีน ซึ�งมีความไวตออุณหภูมิ

ที่แตกตางกันออกไป การนําวัคซีนที่ไมมีประสิทธิภาพ

ไปใหบริการ อาจทําใหผูที่ไดรับวัคซีนดังกลาวปวยดวย

โรคที่น�าจะปองกันไดดวยวัคซีนและอาจยังนําไปสูการ

ไมเชื่อถือตลอดจนมีทัศนคติตอตานการรับวัคซีนและ

วัคซีน20 ความรู�ทั่วไปเกี่ยวกับวัคซ�นความรู�ทั่วไปเกี่ยวกับวัคซ�น บทที่ 3 ระบบลูกโซ�ความเย็นวัคซ�น

รูปที่1 ลําดับความไวตออุณหภูมิของวัคซีน

1. ความรอน วคัซนีทกุชนดิจะสญูเสยีคณุภาพถา

สมัผสักบัความรอน วคัซนีแตละชนดิจะไวตอความรอนไม

เทากัน

2. ความเย็นจัด วัคซีนบางชนิดนอกจากไวตอ

ความรอนแลวยังไวตอความเย็นดวยโดยเฉพาะอยางยิ�ง

เมื่ออุณหภูมิต่ํากวา 0 oซ. จะทําใหวัคซีนเหลาน�้แข็งตัว

และสูญเสีย potency ทันที ดังนั้นนอกจากจะตอง

ปองกันไมใหวัคซีนสัมผัสกับความรอนแลว ยังตองระวัง

ไมใหวัคซีนอยูในอุณหภูมิที่ทําใหแข็งตัวอีกดวย (รูปที่ 1)

3. แสง วัคซีนบางชนิดเมื่อถูกแสงแดดโดยตรง

หรือแสงสวางจากหลอดเรืองแสงจะสูญเสียคุณภาพได

จึงตองระวังไมใหอยูกลางแสงแดดจัด และการจัดเก็บ

ไมควรใหอยูใกลหลอดไฟในตูเย็น โดยปกติผูผลิตจะ

บรรจุวัคซีนเหลาน�้ไวในขวดแกวสีชา วัคซีนที่ไวตอแสง

ไดแก BCG, Measles, Rubella และ MMR

1. การเตรียมพรอมระบบลูกโซความเย็น

เพื่ อ ใหการจัดการระบบลูกโซความเย็นมี

ประสิทธิภาพควรดําเนินการเตรียมการดังน�้

1.1 แตงต้ังเจาหนาท่ีผูรับผิดชอบระบบลูกโซความ

เย็น โดยเจาหนาท่ีดังกลาวควรผานการฝกอบรมหรือไดรับการ

สอนและฝกปฏิบัติจนมีความรูและความเขาใจท่ีถูกตองเก่ียวกับ

ระบบลูกโซความเย็น

1.2 สํารวจและจัดเตรียมอุปกรณที่ ใชในการ

ขนสงและเก็บรักษาวัคซีนใหเพียงพอและอยูในสภาพ

ที่พรอมใชงานไดอยางดีตลอดเวลา อุปกรณที่สําคัญ

ประกอบดวย หองเย็น รถตูเย็น ตูเย็นเครื่องกําเนิด

ไฟฟาสํารอง หีบเย็น กระติก ice pack และเทอรโมมิเตอร

1.3 จัดทําแผนการดูแลรักษาและซอมแซม

อุปกรณ ดวยการจัดทําตารางเวลาการตรวจสอบอุปกรณ

แตละชนิด การสํารองอะไหลสําหรับซอมแซม และการ

ประสานชางซอมบํารุง

1.4 จัดทําแผนการเบิกจายวัคซีน ดวยการ

จัดทํ าตารางเวลาการสํารวจปริมาณวัคซีนในคลัง

หรือตูเย็นท่ีจัดเก็บวัคซีน รวมท้ังจัดทําระเบียบแบบแผน

ในการรับจายวัคซีน และการใชวัคซีนเพื่อใหมีวัคซีน

เพียงพอตอการใหบริการตลอดเวลาโดยไมมีวัคซีน

ที่เปดใชแลวเหลือทิ้ง และไมมีวัคซีนหมดอายุตกคาง

ในคลังหรือตูเย็นที่จัดเก็บ

1 .5 จัดทํ าแผนในกรณ� เหตุฉุก เฉิน เชน

ไฟฟาดับ พาหนะขนสงวัคซีนเสียระหวางทางอุปกรณ

ใหความเย็นไมเพียงพอ เจาหนาท่ีที่รับผิดชอบประจํา

ไมสามารถปฏิบัติงานได หรืออุปกรณตางๆ ไมสามารถใช

งานไดหรือทํางานผิดปกติ จะมีขั้นตอนหรือวิธีการแกไข

เหตุฉุกเฉินในแตละกรณ�อยางไร เพ่ือรักษาวัคซีนใหมีคุณภาพ

ดีดังเดิม หรือไมเกิดความสูญเสียในปริมาณมาก

การจัดการระบบลูกโซความเย็น1-7

ความรู�ทั่วไปเกี่ยวกับวัคซ�น วัคซีน 21ความรู�ทั่วไปเกี่ยวกับวัคซ�น บทที่ 3 ระบบลูกโซ�ความเย็นวัคซ�น

2. การจดัการอปุกรณสาํคญัในการจดัเกบ็และขนสงวคัซนี

2.1 ตูเย็น

2.1.1 การจัดการและดูแลตูเย็น ตูเย็นท่ีใช

เก็บวัคซีนตองสามารถรักษาอุณหภูมิไดคงท่ีตลอดเวลา

เก็บรักษาความเย็นไวไดนานเม่ือไฟฟาดับ มีอายุการใชงาน

นอยกวา 10 ป และมีความจุเพ่ือสํารองวัคซีนไวไดนานอยาง

นอย 1 เดือน และควรไดรับการดูแลดังน�้

1) ปรับอุณหภูมิในชองแชแข็งใหอยูระหวาง -15

ถึง -25 oซ.

2) ปรับอุณหภูมิในชองธรรมดาใหอยูระหวาง 2

ถึง 8 oซ.

3) ตรวจสอบอุณหภูมิในตูเย็นทั้ง 2 ชอง วันละ

2 ครั้ง และบันทึกทุกวัน

4) ใส ice pack ในชองแชแข็ง และขวดใสน้ํา

มีฝาปดวางไวชั้นลางและที่ฝาของตูเย็น เพื่อรักษาระดับ

ความเย็นใหคงที่ในกรณ�เปด ปดตูเย็นบอยๆ และ ยังชวย

ใหคงระดับความเย็นไวไดนานขึ้นกรณ�ไฟฟาดับ

5) ติดตั้งตูเย็นในที่ที่แสงแดดสองไมถึง และให

ผนังตูเย็นทั้ง 3 ดานหางจากผนังหองหรืออุปกรณอื่นๆ ไม

ต่ํากวา 6 นิ้ว เพื่อใหตูเย็นระบายความรอนไดดี

6) ทําความสะอาดขอบยางเพื่อปองกันการเกาะ

ของเชื้อรา โดยเช็ดดวยน้ํายาขจัดคราบรา แลวลางให

สะอาด หรือใชน้ําสมสายชูที่เจือจางดวยน้ําในอัตรา 1:1

เช็ดทําความสะอาด

7) ตดิตัง้ตูเยน็ในบรเิวณทีม่รีะบบไฟฟาสาํรองมา

ถึง เสียบปลั๊กแลวใหใชเทปพันปลั๊กใหแน�นพรอมกับติด

ปาย “หามดึงปลั๊กตูเย็น”

8) ถามีน้ําแข็งเกาะหนาในชองแชแข็งเกินกวา 5

มม. ควรละลายน้ําแข็งออกใหหมด

9) ใชเพื่อการจัดเก็บวัคซีนอยางเดียว

10) หามเก็บวัคซีนทุกชนิดไวที่ฝาตูเย็น

2.1.2 การจัดวางวัคซีนในตูเย็น (รูปที่ 2)

1) ควรเก็บวัคซีนไวในกลอง โดยเฉพาะวัคซีนท่ี

ไวตอแสง

2) วางกลองวัคซีนไวในภาชนะที่โปรง เพื่อให

ความเย็นไหลเวียนไดทั�วถึง

3) ติดปายชื่อวัคซีนที่ชั้นวางหรือที่ภาชนะที่ใช

วางวัคซีน เพื่อปองกันการหยิบผิด

4) แขวนเทอรโมมิเตอรไวในตูเย็นตรงตําแหน�ง

กึ�งกลางของชองเย็นธรรมดา

5) Lyophilized vaccines ที่ผสมแลวเก็บใน

อุณหภูมิ 2 - 8 oซ.ไดไมเกิน 6 ชั�วโมง ยกเวนวัคซีน BCG

เก็บไดไมเกิน 2 ชั�วโมง สวนวัคซีนชนิดน้ํา (HB, DTP, dT)

เมือ่เปดใชแลวเกบ็ในอณุหภมู ิ2 - 8 oซ. ไดไมเกนิ 8 ชั�วโมง

รูปที่ 2 การจัดวางวัคซีนในตูเย็น


2.2 หีบเย็นและกระติกวัคซีน

2.2.1 หีบเย็นเปนอุปกรณที่ใชในการขนสงหรือ

เก็บวัคซีนไวชั�วคราว เมื่อไฟฟาดับนานตูเย็นเสียหรือเมื่อ

ตองการจะละลายน้าํแขง็ในชองแชแขง็ หบีเยน็ควรมขีนาด

ใหญพอและสามารถเกบ็ความเยน็ไดนาน 3-4 วนั (รปูที ่3)

สวนกระติกวัคซีนเปนอุปกรณที่ใชในการขนสงวัคซีนหรือ

เก็บวัคซีนไวชั�วคราวเหมือนหีบเย็น แตมีขนาดเล็กกวา

และเก็บความเย็นไดไมนานเทาหีบเย็น กระติกวัคซีนที่ดี

ควรเก็บความเย็นไดนาน 1-1½ วัน (รูปที่ 4)

2.2.2 การจัดเรียงวัคซีนลงในหีบเย็นหรือกระติก

วัคซีน

1) วาง ice pack ที่เริ�มละลายแลวจัดเรียงไวใน

กระตกิใหครบทัง้ 4 ดาน กรณ�ของหบีเยน็หรอืกระตกิขนาด

ใหญใหวาง ice pack ที่ดานลางดวย

2) วางเทอรโมมิเตอรลงในหีบเย็นหรือกระติก

วัคซีนแลวปดฝาประมาณ 10-15 นาที จนอุณหภูมิในหีบ

เย็นหรือกระติกวัคซีนอยูในชวง 2 - 8 oซ.

3) นําวัคซีนใสถุงพลาสติกหรือหอดวยกระดาษ

เพื่อปองกันฉลากหลุดออกและอยาใหขวดวัคซีนชนิดน้ํา

สัมผัสกับ ice pack โดยตรง

4) ปดฝากระติกวัคซีนและล็อกใหแน�น สําหรับ

หีบเย็นหรือกระติกขนาดใหญใหวาง ice pack บนถุงหรือ

หอวัคซีนกอนปดฝา

5) ในกรณ�ไมม ีice pack ใหใชน้าํแขง็แทนแตตอง

มีปริมาณมากพอที่จะทําใหอุณหภูมิอยูระหวาง 2 - 8 oซ.

โดยใชเทอรโมมิเตอรตรวจสอบ

2.3 เครื่องมือที่ใชในการควบคุมกํากับคุณภาพ

ของระบบลูกโซความเย็น

2.3.1 Vaccine Vial Monitor (VVM) เปน

แถบเครื่องหมายซึ�งทําจากวัสดุเคมีที่ไวตอความรอน

อยูบนฉลากที่ติดกับขวดวัคซีน การเปลี่ยนแปลงสีของ

เครื่องหมาย VVM จะเตือนใหทราบวาวัคซีนไดสัมผัสกับ

อณุหภมูทิีส่งูเกนิไปจนมผีลตอคณุภาพของวคัซนีมากนอย

เพียงใด (รูปที่ 5)

2.3.2 Freeze Watch (FW) เปนอุปกรณ

สําหรับใช ในการตรวจสอบอุณหภูมิ ในระบบลูกโซ

ความเย็น ประกอบดวยแผนกระดาษสีขาวติดหลอดที่

กระเปาะตรงปลายมีของเหลวสีน้ํางินบรรจุอยู และมี

พลาสติกใสเคลือบทั้งหมดไวอีกชั้นหนึ�งดานหลังมี

แถบกาวสําหรับติดผนัง ถา FW สัมผัสกับอุณหภูมิที่

ต่ํากวา 0 oซ. เปนเวลา 1 ชั�วโมง หลอดที่บรรจุของเหลว

สนี้าํเงนิจะแตกออกและของเหลวสนี้าํเงนิจะเปอนกระดาษ

สขีาว เปนการเตอืนภาวะอณุหภมูทิีต่่าํเกนิไป ใชกบัวคัซนี

รูปที่ 3 การจัดวางวัคซีนในหีบเย็น รูปที่ 4 การจัดวางวัคซีนในกระติก


รูปที่ 5 การอาน Vaccine Vial Monitor (VVM) บนฉลากวัคซีน

รูปที่ 6 ลักษณะของ Freeze Watch

ที่ไวตอความเย็นจัด ไดแก HB, DTP-HB, DTP, dT หรือ

TT (รูปที่ 6)

2.3.3 Data Logger เปนอุปกรณสําหรับบันทึก

อณุหภมู ิซึ�งมโีปรแกรมที่ใชในการกาํหนดการทาํงาน โดยม ี

Sensor ที่ใชวัดและบันทึกอุณหภูมิในชวงประมาณ -40ถึง

+85 oซ.และสามารถตัง้คาการทาํงานใหบนัทกึอณุหภมูไิดทุ

กวนิาท/ีนาท/ีชั�วโมง สามารถบนัทกึอณุหภมูไิดหลายๆ ครัง้

แสดงผลเปนกราฟวนั/เวลา และอณุหภมูทิีบ่นัทกึและขอมลู

ทางสถิติ เชน คาสูงสุด ต่ําสุด และคาเฉลี่ย (รูปที่ 7)

2.3.4 Vaccine Cold Chain Monitor (VCCM)

(รปูที ่8) เปนกระดาษที่ใชแสดงวาระหวางการขนสงและจดั

เก็บ วัคซีนอยูในอุณหภูมิที่เหมาะสมหรืออยูในอุณหภูมิที่

สูงกวาระดับความปลอดภัยของระบบลูกโซความเย็นหรือ

ไม โดยจะมแีถบแสดงสถานะ (indicator) ของวคัซนีตดิอยู

โดยชองสถานะ A, B และ C จะบงชีถ้งึวคัซนีอยูในอณุหภมูิ

ที่สูงกวา 10 oซ. และชองสถานะ D จะบงชี้ถึงวัคซีนอยูใน

อุณหภูมิที่สูงกวา 34 oซ. แถบแสดงสถานะของ VCCM ที่

ปรากฏ สามารถอานผลได ดังน�้

1) ถาชองแสดงสถานะ A, B, C และ D ทุกชอง

เปนสีขาว แสดงวาระบบลูกโซความเย็นดี วัคซีนทุกชนิด

อยูในอุณหภูมิที่ต่ํากวา 10 oซ. ใชวัคซีนไดทุกชนิด

2) ถาชองแสดงสถานะ A เปลี่ยนเปนสีน้ําเงิน

บางสวน แตชองแสดงสถานะ B, C และ D ทัง้ 3 ชองยงัเปน

สีขาว แสดงวาอุณหภูมิในระบบลูกโซความเย็นเกิน 10 oซ.

เปนเวลา 1 วัน ยังใชวัคซีนไดทุกชนิด

3) ถาชองแสดงสถานะ A เปลี่ยนเปนสีน้ําเงิน


รูปที่ 7 การจัดวางและลักษณะของ Data Logger

รูปที่ 8 ลักษณะของ Vaccine Cold Chain Monitor

เต็มชอง แตชองแสดงสถานะ B, C และ D ทั้ง 3 ชองยัง

เปนสีขาว แสดงวาอุณหภูมิในระบบลูกโซความเย็นเกิน

10 oซ. เปนเวลา 3 วัน สําหรับวัคซีน OPV ใหตรวจดูแถบ

VVM ที่ติดอยูแตถาไมมีแถบ VVM ใชวัคซีนไดภายใน 3

เดือน สวนวัคซีนอื่นๆ ใชไดตามปกติ

4) ถาชองแสดงสถานะ A เปลีย่นเปนสนี้าํเงนิเตม็

ชอง และชองแสดง สถานะ B เปลี่ยนเปนสีน้ําเงินบางสวน

แตชองแสดงสถานะ C และ D ทัง้ 2 ชองยงัเปนสขีาว แสดง

วาอุณหภูมิในระบบลูกโซความเย็นเกิน 10 oซ.เปนเวลา

5 วัน สําหรับวัคซีน OPV ใหตรวจดูแถบ VVM ที่ติดอยู

แตถาไมมีแถบ VVM ใชวัคซีนไดภายใน 3 เดือน สวน

วัคซีนอื่นๆ ใชไดตามปกติ

5) ถาชองแสดงสถานะ A และ B เปลี่ยน

เป นสี น้ํ า เ งิ น เ ต็ มช อ ง แต ช อ งแสดงสถานะ C

และ D ทั้ง 2 ชองยังเปนสีขาว แสดงวาอุณหภูมิ

ในระบบลูกโซความเย็นเกิน 10 oซ. เปนเวลา 8 วัน

สําหรับวัคซีน OPV ใหตรวจดูแถบ VVM ที่ติดอยู แตถา

ไมมีแถบ VVM ใหทดสอบวัคซีนกอน และใหใชวัคซีน M,

YF, MMR และ R ภายใน 3 เดือน สวนวัคซีนอื่นๆ ใชได

ตามปกติ

6) ถาชองแสดงสถานะ A และ B เปลี่ยนเปน

สีน้ําเงินเต็มชอง และชองแสดงสถานะ C เปลี่ยนเปน

สีน้ําเงินบางสวน แตชองแสดงสถานะ D ยังคงเปนสีขาว

แสดงวาอุณหภูมิในระบบลูกโซความเย็นเกิน 10 oซ. เปน

เวลา 10 วัน สําหรับวัคซีน OPV ใหตรวจดูแถบ VVM ที่

ติดอยู แตถาไมมีแถบ VVM ใหทดสอบวัคซีนกอนใช รวม


รูปที่ 9 คําแนะนําในการปองกันวัคซีนเสื่อมคุณภาพเมื่อไฟฟาดับ

ถึงใหทดสอบวัคซีน M, YF, MMR และ R กอนใชเชนกัน

ใหใชวัคซีน DTP และ BCG ภายใน 3 เดือน สวนวัคซีน

dT และ TT ใชไดตามปกติ

7) ถาชองแสดงสถานะ A, B และ C เปลี่ยนเปน

สีน้ําเงินเต็มชอง แตชองแสดงสถานะ D ยังคงเปนสีขาว

แสดงวาอุณหภูมิในระบบลูกโซความเย็นเกิน 10 oซ. เปน

เวลา 12 วัน สําหรับวัคซีน OPV ใหตรวจดูแถบ VVM ที่

ติดอยู แตถาไมมีแถบ VVM ใหทดสอบวัคซีนกอนใช รวม

ถึงใหทดสอบวัคซีน M, YF, MMR และ R กอนใชเชนกัน

ใหใชวัคซีน DTP และ BCG ภายใน 3 เดือน สวนวัคซีน

dT และ TT ใชไดตามปกติ

8) ถาชองแสดงสถานะ A, B, C และ D ทุกชอง

เปลี่ยนเปนสีน้ําเงินเต็มชองทั้งหมด แสดงวาอุณหภูมิใน

ระบบลูกโซความเย็นเกิน 10 oซ. เปนเวลา 14 วัน และเกิน

34 oซ. เปนเวลามากกวา 2 ชั�วโมง สําหรับวัคซีน OPV ให

ตรวจดแูถบ VVM ทีต่ดิอยู แตถาไมมแีถบ VVM ใหทดสอบ

วัคซีนกอนใช รวมถึงใหทดสอบวัคซีนทุกชนิดกอนใช

3. การจัดเก็บและบริหารวัคซีน

วคัซนีทกุชนดิทีจ่ดัเกบ็ไวในอณุหภมูทิีถ่กูตองจะมี

คณุภาพตามมาตรฐานจนถงึวนัหมดอายตุามทีก่าํหนดไวที่

ขวด แตถาจดัเกบ็วคัซนีไวในอณุหภมูทิี่ไมถกูตองคณุภาพ

ของวัคซีนจะลดลงกอนที่จะถึงวันหมดอายุที่แสดงไวที่

ขวด วัคซีนชนิดที่มีใหบริการในประเทศไทยมีหลากหลาย

ชนดิ ซึ�งแตละชนดิควรไดรบัการจดัเกบ็และบรหิารดงัแสดง

ไวในตารางที่ 1

องคการอนามัยโลกไดแนะนําเกี่ยวกับระยะเวลา

จัดเก็บวัคซีนไดนานที่สุดในระบบลูกโซความเย็นในแตละ

สภาพพืน้ทีท่ีว่คัซนีถกูจดัสงเพือ่รกัษาใหวคัซนีคงคณุภาพ

สูงสุดดังแสดงไวในตารางที่ 2

4. เหตุการณฉุกเฉินในระบบลูกโซความเย็น

เหตุการณฉุกเฉินในระบบลูกโซความเย็นเกิด

ขึ้นไดจากหลายสาเหตุ เชน ไฟฟาดับตูเย็นเสีย ปลั๊ก

ตู เย็นหลุด/หลวม ซึ�งทําใหอุณหภูมิ ในตู เย็นไมเปน

ไปตามปกติ จึงควรมีการมอบหมายใหมีเจาหนาที่

รับผิดชอบเฉพาะ เพื่อรองรับเหตุการณฉุกเฉินที่อาจ

เกิดขึ้นไดและจัดเตรียมอุปกรณที่รองรับเหตุฉุกเฉินให

พรอมใชงานไดตลอดเวลา รวมทั้งกําหนดขั้นตอนในการ

ปฏิบัติเปนการเฉพาะดังคําแนะนําในการปองกันวัคซีน

เสื่อมคุณภาพเมื่อไฟฟาดับและแสดงไวในบริเวณที่มอง

เห็นไดงาย พรอมทั้งซักซอมทําความเขาใจกับเจาหนาที่

ที่เกี่ยวของใหสามารถปฏิบัติไดจริงเมื่อเกิดเหตุ (รูปที่ 9)

โดยเฉพาะในสวนที่เกี่ยวของกับกระแสไฟฟา ควรดําเนิน

การ ดังน�้

4.1 ติดปายขอความ “หามดึงปลั๊กตูเย็น” หรือ

“หามปดสวิทซ breaker ของตูเย็น”

4.2 ปลั๊กตู เย็นควรมีเตาเสียบแยกตางหาก

หากตองใชรวมกับเครื่องไฟฟาชนิดอื่นใหพันเทปกาว

ปลั๊กตูเย็นใหติดแน�นเพื่อปองกันการดึงปลั๊กผิด แตในทาง

ที่ดีไมควรใหนําเครื่องใชไฟฟาอื่นมาใชรวม

4.3 ในกรณ�มีระบบไฟฟาสํารอง ควรจัดระบบ

ไฟฟาสาํรองอยูใกลทีต่ัง้ของตูเยน็ และทาํการทดสอบความ

พรอมของระบบไฟฟาสํารองใหสามารถใชงานไดตลอด

เวลา


วัคซีน ชนิด วิธีเก็บ

1. BCG Live bacteria 2-8 oซ. หรือแชแข็ง ไมใหถูกแสง

ผสมแลวใหใชใน 2 ชั�วโมง

2. HBV Recombinant viral antigen 2-8 oซ. หามแชแข็ง

3. DTwP, DTap, DT, Td, Tdap, TT Toxoids and inactivated bacterial 2-8 oซ. หามแชแข็ง

component

4. OPV Live virus 2-8 oซ. หรือแชแข็ง

5. IPV Inactivated virus 2-8 oซ. หามแชแข็ง

6. MMR, M, MMRV Live-attenuated viruses 2-8 oซ. ไมใหถูกแสง ผสมแลว

ใหใชใน 6 ชั�วโมง

7. JE Inactivated virus 2-8 oซ. ไมใหถูกแสง

(ชนิดผงแหงแชแข็งได)

8. JE Live-attenuated virus 2-8 oซ. หามแชแข็ง

9. Hib Polysaccharide-protein conjugate 2-8 oซ. หามแชแข็ง

10. PCV Polysaccharide-protein conjugate 2-8 oซ. หามแชแข็ง

11. PS23 Polysaccharide 2-8 oซ. หามแชแข็ง

12. RV (ROTA) Live-attenuated virus 2-8 oซ. หามแชแข็ง

13. Var Live-attenuated viruses 2-8 oซ. แชแข็งได ไมใหถูกแสง

ผสมแลวใหใชใน 30 นาที

14. HAV Inactivated viral antigen 2-8 oซ. หามแชแข็ง

15. Influenza Inactivated viral component 2-8 oซ. หามแชแข็ง

16. HPV Recombinant viral antigens 2-8 oซ. หามแชแข็ง

17. Rabies Inactivated virus 2-8 oซ. ไมใหถูกแสง

18. Ty Polysaccharide 2-8 oซ. หามแชแข็ง

19. MPSV Polysaccharide 2-8 oซ. หามแชแข็ง

20. Yellow fever Live-attenuated virus 2-8 oซ. หามแชแข็ง

ตารางที่ 1 การจัดเก็บวัคซีน

หมายเหตุ : 1. น้ํายาผสมวัคซีนจะมีความไวตออุณหภูมินอยกวาตัววัคซีน โดยทั�วไปควรเก็บไวที่อุณหภูมิ 2-8 oซ.

2. สารละลายผสมวัคซีนตางชนิดกันจะนํามาใชแทนกันไมได สารละลายผสมวัคซีนชนิด เดียวกันแตผลิตจาก

ผูผลิตตางกัน จะนํามาใชแทนกันไมได หามนําวัคซีนน้ําชนิดตางๆ มาใชเปนสารละลายแทนสารละลายที่

ติดคูกับวัคซีน

3. สารละลายผสมวัคซีนที่มาพรอมกับวัคซีนที่จะเก็บเขาชองแชแข็ง (-15 oซ. ถึง +20 oซ.) ตองแยกเอาน้ํายา

ผสมวัคซีนแชในชอง 2-8 oซ.

4. ตองไมลืมวา สารละลายวัคซีนมีวันหมดอายุดวย ควรตรวจวันหมดอายุทุกครั้งกอน


ตารางที่ 2 อุณหภูมิและระยะเวลาจัดเก็บวัคซีนไดนานที่สุดในสภาพพื้นที่ที่ตางกัน

การจัดเก็บ

ระดับตน

(ระดับชาติ)

วัคซีน

6-12 เดือน นานสุด 3 เดือน นานสุดไมเกิน

1 เดือน

ขึ้นอยูกับแผนการ

ใหบริการ

1-3 เดือน

ระยะเวลาจัดเก็บไดนานที่สุด ระยะเวลาจัดเก็บไดนานที่สุด

สถานบริการ

สาธารณสุข

จุดบริการ

สาธารณสุข

การจัดเก็บระดับกลาง

ระดับจังหวัด ระดับตําบล

OPV

BCG

Measles

MMR

MR

Yellow fever

Hib lyophilized

Meningitis

JE

Hepatitis B

DTP-HB

DTP-HB-Hib

liquid

DTP

DT/TT/dT

Pneumococcal

Rotavirus

เก็บที่อุณหภูมิ -15 oซ. ถึง -25 oซ.

OPV เปนวัคซีนชนิดเดียวที่สามารถแชแข็งและละลายจากการ

แชแข็งไดหลายครั้ง

เก็บ lyophilized vaccines ที่อุณหภูมิ +2 oซ. ถึง +8 oซ. ใน

กรณ�ที่มีความจําเปนเชน ที่จัดเก็บวัคซีนมีความจํากัดสามารถ

เก็บวัคซีนไดชั�วคราวที่อุณหภูมิ -15 oซ. ถึง -25 oซ. หาม

แชแข็งน้ํายาทําละลาย

เก็บที่อุณหภูมิ +2 oซ. ถึง +8 oซ.

เก็บที่อุณหภูมิ +2 oซ. ถึง +8 oซ.

เก็บที่อุณหภูมิ +2 oซ. ถึง +8 oซ. หามแชแข็ง

5. แนวทางการจัดการเมื่อเกิดเหตุฉุกเฉินในระบบลูกโซ

ความเย็นของตูเย็น

เมือ่เกดิเหตฉุกุเฉนิเกีย่วกบัระบบไฟฟาหรอืความ

บกพรองของตูเย็น จนทําใหอุณหภูมิในตูเย็นสูงขึ้นมาก

หรอืพบวาวคัซนีชนดิน้าํแขง็ตวั ใหทาํการยายวคัซนีไปเกบ็

ไวในตูเยน็ หรอืยายไปเกบ็ไวในหบีเยน็หรอืกระตกิวคัซนีที่

มีอุณหภูมิตามกําหนด และทําการตรวจสอบขอมูลความ

คงตวั (stability data) ของวคัซนีแตละชนดิจากผูผลติหรอื

ผูนําเขาเพื่อตัดสินใจวาจะใชวัคซีนนั้นๆ ไดหรือไม โดย

ตรวจสอบขอมูลที่เกี่ยวของและบันทึกลงในแบบการตรวจ

สอบที่กําหนด ดังน�้ (รูปที่ 10)

5.1 อณุหภมูทิีพ่บเปนเทาใด และเหตกุารณเกดิขึน้

นานเทาใด

5.2 มีวัคซีนชนิดใดบาง ชื่อผูผลิต / ผูนําเขา, Lot

no., วันหมดอายุ และจํานวนที่มีอยูในตูเย็นนั้น

5.3 วคัซนีทีม่เีครือ่งหมาย VVM มกีารเปลีน่แปลง

อยางไร ยังใชไดหรือไม

6. การทดสอบวัคซีนแบบ Shake Test (รูปที่ 11)

การทํา Shake Test จะชวยเพิ�มการตัดสินใจได

วา วคัซนีประเภทเสรมิสารเพิ�มประสทิธภิาพ ไดแก วคัซนี

HB, DTP, DTP-HB, dT และ TT จะเส่ือมสภาพหรือสูญเสีย

คุณภาพหรือไมถาตกอยูในอุณหภูมิท่ีทําใหแข็งตัว ดังน้ัน

ถาหากสงสัยวาวัคซีนอาจถูกแชแข็ง ใหทําการทดสอบโดย

สังเกตลักษณะทางกายภาพของวัคซีน ดังน�้

6.1 แชแข็งวัคซีน 1 ขวด ดวยการใชวัคซีนชนิดเดียวกัน


Lot no. และผูผลิตเดียวกัน เพ่ือใชเปนขวดควบคุมการตรวจ

สอบ (control) โดยแชจนกระทั�งสารผสมแข็งตัวอยางนอย

10 ชั�วโมง ท่ีอุณหภูมิ -10 oซ. จากน้ันนําออกมาท้ิงใหละลาย

เพ่ือใชเปนขวดเปรียบเทียบ

6.2 เลือกขวดวัคซีนที่สงสัยวาถูกแชแข็งออกมา

จากแหลงเก็บ

6.3 ถือขวดควบคุมและขวดที่สงสัยดวยมือ

เดียวกัน เขยาขวดทั้ง 2 นานประมาณ10-15 วินาที

6.4 วางขวดทั้ง 2 ลงบนโตะที่มีแสงสวาง โดยไม

ทําใหกระเทือนหรือเคลื่อนยายขวด

6.5 เปรยีบการตกตะกอนของทัง้ 2 ขวด ถาขวดที่

สงสัยมีการตกตะกอนชากวาขวดควบคุม แสดงวามีความ

เปนไปไดสูงวาขวดที่สงสัยไมไดถูกแชแข็งและสามารถ

ใชไดแตถามีอัตราการตกตะกอนเทากันมีความ เปนไปได

วาขวดที่สงสัยถูกแชแข็งและไมควรนําไปใช

ระบบลูก โซความเย็น เปนกระบวนการใน

การบริหารจัดการวัคซีนใหคงคุณภาพดี ตั้งแตตนทาง

ถึงปลายทางตั้ งแตผู ผลิตไปจนถึงผู รับบริการโดย

รูปที่ 10 แบบรายงานเหตุการณฉุกเฉินในระบบลูกโซความเย็น รูปที่ 11 เปรียบเทียบการตกตะกอนของวัคซีนแบบ Shake Test

สรุป

วัคซีนทุกชนิดจะตองอยู ในอุณหภูมิที่เหมาะสมทําให

คงคุณภาพไดตลอดระยะเวลาที่เก็บรักษาและขนสงตลอด

จนเมื่อไปถึงผูรับบริการ

คณะผูนิพนธบทความเรื่ อง “ระบบลูกโซ

ความเย็นวัคซีน” ขอกราบขอบพระคุณ ศาสตราจารย

แพทยหญิง อุษา ทิสยากร ที่ปรึกษากองควบคุมโรคติดตอ

สํานักอนามัย กรุงเทพมหานครและศาสตราจารยกิตติคุณ

นายแพทย จุล ทิสยากร ที่ปรึกษา Thailand Chapter

of International Society of Tropical Pediatrics เปน

อยางสูงที่กรุณาใหคําแนะนําในการนิพนธ ตลอดจน

ทบทวนบทความดังกลาว

กิตติกรรมประกาศ

1. Plotkin SA, Orestein WA, Offit PA, Editors.

Vaccines. 5th ed. China: Saunders Elsevier Inc.; 2008.

2. ฝายโรคทั�วไป กองควบคุมโรค สํานักอนามัย

กรุงเทพมหานคร. คูมือการสรางเสริมภูมิคุมกันโรคของศูนย

เอกสารอางอิง


บริการสาธารณสุขและโรงพยาบาล พ.ศ. 2539.กรุงเทพฯ:

โรงพิมพชุมนุมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จํากัด;

2539.

3. สํานักโรคติดตอทั�วไป กรมควบคุมโรค

กระทรวงสาธารณสุข. คูมือการบริหารจัดการวัคซีนและ

ระบบลูกโซความเย็น พ.ศ. 2547. กรุงเทพฯ: โรงพิมพการ

ศาสนา สํานักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ; 2547.

4. Department of Immunization, Vaccines and

Other Biologicals, World Health Organization. Tempera-

ture monitors for vaccines and the cold chain. Geneva:

WHO; 1999.

5. Department of Immunization, Vaccines

and Other Biologicals, World Health Organization.

Cold chain, vaccines and safe-injection equipment

management. Geneva: WHO; 2008.

6. อัจฉรา ตั้งสถาพรพงษ, วรมันต ไวดาบ, ชน

เมธ เตชะแสนศริ,ิ วนทัปรยีา พงษสามารถ, จฑุารตัน เมฆ

มลัลกิา และวรีะชยั วฒันวรีเดช, บรรณาธกิาร. คูมอืวคัซนี

2010-2011. กรุงเทพฯ: บริษัท บียอนด เอ็นเทอรไพรซ

จํากัด; 2553.

7. อุษา ทิสยากร. คุณคาของวัคซีน. ใน: ชุษณา

สวนกระตาย, กมลวรรณ จุติวรกุล, บรรณาธิการ. Lead-

ership in Medicine 2010. กรุงเทพฯ: โรงพิมพแหง

จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย; 2553. น.184-90.

ระบบลูกโซ ความเย็นวัคซ น 3pidst.net/userfiles/3_...

Documents