เอกสารคาสอน

วชา 02032413

การสงเสรมเกษตรยงยน (Extension of Sustainable Agriculture)

โดย

ผศ.ดร.พนธจตต สเหนยง

ภาควชาสงเสรมและนเทศศาสตรเกษตร คณะเกษตร กาแพงแสน

พฤษภาคม 2556

คานา

เอกสารคาสอนรายวชา 02032413 การสงเสรมเกษตรยงยน (Extension of Sustainable Agriculture) เรยบเรยงขนเพอเปนเอกสารประกอบการเรยน การสรางพนฐานความร และสรปบทเรยนในหวขอตางๆ ใหแกนสตในรายวชาดงกลาว ตลอดจนเปนเอกสารอานเพมเตมใหแกนสตสาขาสงเสรมและนเทศศาสตรเกษตร รวมทงผสนใจทวไป เนองจากปจจบนปญหาผลกระทบจากการทาการเกษตรแบบเคมกอใหเกดปญหาทงทางดานสขภาพ สงแวดลอม ตลอดจนกระทบตอเศรษฐกจทงในระดบบคคลและสงคมโดยรวม การทาเกษตรยงยนจงเปนทางเลอกหนงทกาลงไดรบความสนใจ ซงจาเปนอยางยงทนสตสาขาเกษตรจะตองมความร และความเขาใจเรองของเกษตรยงยนทถกตองกอนการสงเสรมเผยแพรใหแกเกษตรกร โดยเอกสารเลมนมเนอหาเกยวกบสถานการณและปญหาทางการเกษตร พฒนาการของเกษตรยงยน แนวคด ความหมาย และหลกการของเกษตรยงยน นโยบายทเกยวของ รปแบบ วธการ และกระบวนการของระบบเกษตรยงยน พนธกรรมพช พนธกรรมสตว และอธปไตยเกษตรกร แนวคดเศรษฐกจพอเพยงกบระบบเกษตรยงยน ตลาดสนคาเกษตรยงยน การสงเสรมเกษตรยงยน ตลอดจนผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาการเกษตรและชนบท

ผเรยบเรยงหวงเปนอยางยงวาเอกสารฉบบนจะมประโยชน และกอใหเกดความรและความเขาใจตอแนวทางการพฒนาการสงเสรมเกษตรแบบยงยน

พนธจตต สเหนยง พฤษภาคม 2556

ii

วชา 02032413 การสงเสรมเกษตรยงยน (Extension of Sustainable Agriculture)

เนอหารายวชา (Course description) แนวคด หลกการ วธการ ระบบและสถานการณเกษตรยงยน การสงเสรมเกษตรยงยน

แนวคดเศรษฐกจพอเพยงกบการทาเกษตรยงยน ผลตอการพฒนาการเกษตรและชนบท

จดประสงคของวชา 1. เพอใหความรดานเกษตรยงยน สรางแนวคดและระบบการผลตแบบยงยนใหแกนสต

2. เพอใหนสตสามารถนาความรทไดรบไปใชในการทางานทางดานการเกษตร สงเสรมและพฒนาการเกษตรเพอใหเกดความยงยน ตลอดจนนาไปปรบใชกบการดาเนนชวต และชวยเหลอสงคมตามระดบความสามารถทมอยได

หวขอวชา (Course outline)

1. สถานการณการเกษตรและพฒนาการเกษตรยงยน

2. แนวคด ความหมาย และหลกการของเกษตรยงยน

3. นโยบายทางการเกษตรและเกษตรยงยนในประเทศไทย

4. รปแบบ วธการ และกระบวนการของระบบเกษตรยงยน

5. พนธกรรมพช พนธกรรมสตว และอธปไตยเกษตรกร

6. แนวคดเศรษฐกจพอเพยงกบระบบเกษตรยงยน

7. ตลาดสนคาเกษตรยงยน

8. การสงเสรมเกษตรยงยน

9. ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาการเกษตรและชมชนชนบท

iii

สารบาญ หนา

บทท 1 สถานการณการเกษตร และพฒนาการเกษตรยงยน 1 พฒนาการของการเกษตร 1 ปญหาจากการทาการเกษตรแบบทวไป 3 ผลกระทบของการเกษตรปจจบน 5 วดทศน เรอง ชะตากรรมเกษตรเชงเดยว 12 ความสาคญของเกษตรยงยน 12 เกษตรยงยนเพอใคร 13 พฒนาการของเกษตรยงยน 14

บทท 2 แนวคด ความหมาย และหลกการของเกษตรยงยน 18 แนวคดเกษตรยงยน 18 ความหมายเกษตรยงยน 18 องคประกอบเกษตรยงยน 20 หลกการเกษตรยงยน 20 ตวชวดเกษตรยงยน 21 ตวชวดความยงยนทางการเกษตร 23 หลกเกณฑการประเมนเทคนคทางการเกษตร 25 ระดบความกาวหนาของเกษตรยงยน 27

บทท 3 นโยบายทางการเกษตรและเกษตรยงยนในประเทศไทย 30 การพฒนาการเกษตรในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 30

การพฒนาการเกษตรในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 2 30 การพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 31 การพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 4 31 การพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 5 31 การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 6 32 การพฒนาการเกษตรในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 7 32

การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 33 การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 9 34 การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 10 38 การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 11 39

บทท 4 รปแบบ วธการ และกระบวนการของระบบเกษตรยงยน 40 เกษตรผสมผสาน 40

iv

เกษตรอนทรย 43 เกษตรธรรมชาต 49 เกษตรทฤษฎใหม 51 วนเกษตร 56 วดทศน เรอง ชาวนาเงนลาน 60

บทท 5 พนธกรรมพช พนธกรรมสตว และอธปไตยเกษตรกร 65 ฐานทรพยากรกบระบบการผลตอาหารของประเทศไทย 65 เรองท 1: ขาวสายพนธ กข กบ ขาวสายพนธพนบาน 66 เรองท 2 เมลดพนธแหงความเปนไท 68 เรองท 3: ลอมกรอบ 72 วดทศน เรอง ตหลางเลอดชาวนา 72

บทท 6 แนวคดเศรษฐกจพอเพยงกบระบบเกษตรยงยน 73 แนวคดเศรษฐกจพอเพยง 73 ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง 73 หลกแนวคดของเศรษฐกจพอเพยง 73 ตวอยางการประยกตเศรษฐกจพอเพยงในการเกษตร 75 ความสมพนธระหวางเศรษฐกจพอเพยงกบเกษตรยงยน 76 ศกษาดงานตวอยางจรง 78

บทท 7 ตลาดสนคาเกษตรยงยน 79 การตลาด 79 ตลาดสาหรบการเกษตรแบบยงยน 81 ชองทางการตลาดเกษตรยงยน 82

บทท 8 การสงเสรมเกษตรยงยน 86 การสงเสรม 86 กระบวนทศนการสงเสรมการเกษตร 87 วธการสงเสรมเกษตรยงยน 93 กระบวนการปรบเปลยนสเกษตรยงยน 94 ตวชวดการปรบเปลยนสเกษตรยงยน 97 ปจจยสาคญทเปนอปสรรคขดขวางการปรบเปลยน 99 งานมอบหมาย: รายงานกลม 99

บทท 9 ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาการเกษตรและชนบท 101 ผลของเกษตรยงยนตอระบบเกษตร 101 ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาอยางยงยน 105

เอกสารอางอง 108

v

สารบญตาราง หนา

ตารางท 1-1: ประมาณการตนทนแฝงทเกดจากการใชสารเคมกาจดศตรพช 4 ตารางท 1-2: ปญหาผลกระทบสงแวดลอมทเปนปญหาหลกของการเกษตร 6 ตารางท 2-1: ขอบงชดนทมสขภาพด 24 ตารางท 2-2: เทคนคเกษตรยงยน 29 ตารางท 4-1: การเปรยบเทยบเหตผลและหลกการของเกษตรยงยนรปแบบตางๆ 62 ตารางท 4-2: การเปรยบเทยบเทคนควธการและการจดการฟารมเกษตรยงยน 64 ตารางท 9-1: ศกยภาพของเกษตรยงยนในการลดกาซเรอนกระจก 102 ตารางท 9-2: การเปรยบเทยบประโยชนทางเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมของ

เกษตรยงยนรปแบบตางๆ 104

ตารางท 9-3: ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาอยางยงยน 105

สารบญภาพ

หนา ภาพท 1-1: ผลการเปลยนแปลงจากปฏวตเขยว 2 ภาพท 2-1: ขนความกาวหนาของความยงยนทางการเกษตร 28 ภาพท 3-1: การวางแผนพฒนาประเทศในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตท 1 -10 39 ภาพท 4-1: แบบแปลนการทาเกษตรทฤษฎใหม 54 ภาพท 4-2: ระบบของวนเกษตรทเกดจากการผสมผสานของการเลยงสตว ปลกปา นาไร 59 ภาพท 5-1: ฐานของความมนคงทางอาหาร 65 ภาพท 6-1: ความสมพนธระหวางเศรษฐกจพอเพยงกบการเกษตรยงยน 77 ภาพท 8-1: กระบวนการปรบเปลยนของเกษตรกร 98

บทท 1 สถานการณการเกษตร และพฒนาการเกษตรยงยน

พฒนาการของการเกษตร

ระบบเกษตรแบบดงเดม กอนหนาจะมการเปลยนแปลงไปสระบบการเกษตรกระแสหลกในปจจบน มลกษณะดงน (วฑรย, 2539)

1. เปนระบบการเกษตรทมงผลต เพอตอบสนองความตองการของครอบครวและชมชน เปนหลก

2. เปนระบบการเกษตรทมการใชทรพยากรในทองถน มไดมการใชปจจยจากภายนอกระบบเขามาใชในไรนา

3. เปนระบบการเกษตรทมความหลากหลายของชนดพชและสตว 4. เปนระบบการเกษตรทตองพงพงตอธรรมชาต และอยภายใตอทธพลของธรรมชาตเปน

สวนใหญ

ภายใตขดจากดของเทคโนโลย และความเชอทอยภายใตอทธพลของธรรมชาตทาใหระบบการผลตในระบบเกษตรแบบดงเดม มไดสงผลกระทบตอสภาพแวดลอมถงขนรนแรงดงทเกดขนในระบบเกษตรกรรมปจจบน ซงมพนฐานความเชอทถอวาตนอยเหนอธรรมชาต และสามารถควบคมธรรมชาตได

เกษตรกรรมตามแบบแผนปจจบน (Conventional agriculture) หรอเกษตรกรรมกระแสหลก (Mainstream agriculture) หรอเกษตรเคม (Chemical agriculture) เปนรปแบบการเกษตรทไดรบการพฒนาขนในประเทศตะวนตก เมอประมาณทศวรรษท 1870-1890 โดยเรมตนทประเทศองกฤษ แลวคอยขยายไปสประเทศตางๆ ในยโรปและอเมรกา สวนการขยายตวสประเทศโลกทสาม ซงรวมถงประเทศไทยดวยนน เปนปรากฏการณทเกดขนในชวงหลงสงครามโลกครงท 2 โดยเฉพาะอยางยงในชวงทศวรรษท 1960 อนเปนชวงทเกดปฏวตเขยว (Green revolution) ขนในประเทศโลกทสาม ภายใตการสนบสนนของประเทศอตสาหกรรม และบรรษทขามชาตทางการเกษตร (วฑรย, 2539)

ดงนนหลงจากการปฏวตเขยวระบบเกษตรเพอยงชพในประเทศโลกทสามไดถกเปลยนใหเปนระบบเกษตรแผนใหมซงมลกษณะสาคญคอ (วฑรย, 2539)

1. เปนระบบการเกษตรทอาศยเทคโนโลยสมยใหม 2. เปนระบบการเกษตรทเนนการลงทนจานวนมาก โดยปรากฏในรปของเครองจกรกล

ปจจยการผลต ซงไดแก พนธพช-สตว ป ยเคมและสารเคมกาจดศตรพช 3. เปนระบบการเกษตรทเนนความเชยวชาญเฉพาะดาน โดยเฉพาะอยางยงการผลตพช

และสตวชนดใดชนดหนงในพนทขนาดใหญ

2

4. เปนระบบการเกษตรทมการใชพลงงานสง โดยพลงงานทใชจะอยในรปของนามนเชอเพลงสาหรบเครองจกรกลการเกษตรโดยตรง

5. เปนระบบการเกษตร ทบรษทธรกจการเกษตรเขามามอทธพลในการควบคมปจจยการผลต การแปรรป การตลาดและการขนสง

6. เปนระบบการเกษตรทรฐเขามามบทบาทสง เชน การเขามากาหนดวาทใดควรจะปลกอะไร กาหนดราคาสนคาวาสนคาชนดไหนจะมราคาเทาไร เปนตน

อยางไรกตามผลการเปลยนแปลงทเกดจากปฏวตเขยว (ภาพท 1-1) ของประเทศทวโลกในการผลตขาวสาลและขาวเจา แสดงใหเหนวาประเทศผนาซงไดรบประโยชนจากปฏวตเขยวมหลายประเทศดวยกน โดยเฉพาะประเทศในเอเซย ไดแก เกาหลเหนอ เกาหลใต เมยนมา พลปปนส อนโดนเซย เปนตน ซงไมมประเทศไทยรวมอยดวย แมวาไทยจะไดชอวาเปนประเทศผสงออกขาวรายใหญของโลก และเปนผนาการสงออกสนคาเกษตรหลายชนดในระดบโลก จากภาพดงกลาวอาจกลาวไดวาประเทศไทยไมไดรบประโยชนจากการปฏวตเขยว

ภาพท 1-1: ผลการเปลยนแปลงจากปฏวตเขยว (Technological change: the green revolution) แหลงทมา: http://www.research.umbc.edu/~earickso/Bobsweb/pages/Agriculture_graphics.html อางถงใน Weibel (2009)

3

ปญหาจากการทาการเกษตรแบบทวไป

โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน (2549) ไดกลาวถงปญหาและผลกระทบทเกดขนจากการทาการเกษตรแบบใชสารเคมทสาคญ ดงน

1) ปญหาผลกระทบจากป ยเคม

การขยายตวของปฏวตเขยวมผลโดยตรงตอปรมาณการใชป ยเคม แตการใชป ยเคมในประเทศไทยมประสทธภาพคอนขางตา ธาตอาหารไนโตรเจนเปนธาตอาหารทมการสญเสยไดสงโดยเฉพาะเมอสภาพภมอากาศไมอานวย เชน ฝนตกหนกเกนไป มภยแลง ดนเสอมโทรมเนองจากขาดอนทรยวตถ มการศกษาพบวา ธาตอาหารไนโตรเจนในป ยเคมสญเสยไปโดยไมไดประโยชนมากถง 40-70% ซงทาใหเกษตรกรตองเสยคาใชจายในการซอป ยเคมคอนขางสง

การสงเสรมการใชป ยเคมเพยงอยางเดยวโดยไมไดมการสงเสรมการใชป ยอนทรยเพอการปรบปรงดน สงทเกดขนกคอ ดนเสอมโทรม อนเนองมาจากป ยเคมจะเรงอตราการสลายตวของอนทรยวตถในดน ซงทาใหโครงสรางของดนแนนแขง ดนกระดาง ไมอมนา การใชป ยเคมอยางตอเนองทาใหดนขาดธาตอาหารรอง ทาใหเกดปญหาโรคและแมลงไดงาย และการใชป ยเคมทมไนโตรเจนสง (โดยเฉพาะป ยยเรย) ทาใหดนเปนกรด ซงธาตอาหารพช โดยเฉพาะฟอสฟอรสจะเปลยนสภาพไปอยในรปทพชเอาไปใชไมได

นอกจากนการใชป ยเคมยงมผลตอสขภาพผบรโภคทงทางตรงและทางออม โดยผลกระทบทางตรงกคอ การตกคางของธาตอาหาร โดยเฉพาะไนโตรเจนซงอยในรปของสารไนเตรท ทเกดจากการใชป ยทมไนโตรเจนมากเกนไป ซงนอกจากจะพบในผลผลตการเกษตรโดยเฉพาะอยางยงผกสดแลวอาจพบสารไนเตรทในแหลงนาใตดนดวย สารไนเตรทนเปนอนตรายตอเดกออน เพราะสาร ไนเตรทจะเขาไปจบกบฮโมโกลบนในเมดเลอดแดง ทาใหเมดเลอดแดงไมสามารถนาออกซเจนไปเลยงสวนตางๆ ของรางกายได สงผลใหรางกายขาดออกซเจน จนมลกษณะอาการ “ตวเขยว” ซงอาการเชนนจะพบกบเดกทารกเทานน นอกจากนสารไนเตรทยงเปนสารทกระตนใหเกดมะเรงไดอกดวย

ปญหาผลกระทบทางออมเกดขนจากการทการใชป ยเคมจะทาใหพชทเพาะปลกออนแอ เนองจากการใชป ยเคมมกจะไมใชรวมกบป ยอนทรยทาใหพชทปลกขาดธาตอาหารรองตางๆ สงผลใหพชเกดความออนแอ โรคและแมลงจงสามารถระบาดไดโดยงาย เมอเกดการระบาดของโรคและแมลงเกษตรกรกนยมฉดพนดวยสารเคมกาจดศตรพช ซงทาใหเกดการตกคางและปนเปอนของสารเคมกาจดศตรพชในผลผลตทางการเกษตร เปนอนตรายตอสขภาพของผบรโภคไดอกตอหนง

4

2) ปญหาผลกระทบจากสารเคมกาจดศตรพช

ในสวนของสารเคมกาจดศตรพชกเชนกน เนองจากประเทศไทยมการใชสารเคมกาจดศตรพชกบพชหลายชนด โดยสารเคมสวนใหญจะใชในการเพาะปลกขาว ทงนเพราะพนทปลกขาวมากทสด โดยเฉลยแลวประมาณ 20% ของการใชสารเคมกาจดศตรพชในประเทศไทยจะเปนการใชในนาขาว แตเมอเฉลยการใชสารเคมตอหนวยพนทแลว พชผกและผลไมมการใชสารเคมกาจดศตรพชเขมขนมากกวา (ยกตวอยางเชน องนมการใชสารเคมกาจดศตรพชสงถง 24.63 กโลกรมตอไร มะเขอเทศ 6.78 กโลกรมตอไร สม 4.92 กโลกรมตอไร และผก 4.73 กโลกรมตอไร) แตถาเปรยบเทยบกบพชไรอนๆ แลวขาวกนบวามการใชสารเคมเขมขนมากทสด คอประมาณ 0.14 กโลกรมตอไร (ถวเหลอง 0.12 กโลกรมตอไร ออย 0.02 กโลกรมตอไร ปาลมนามน 0.014 กโลกรมตอไร และขาวโพดใช 0.011 กโลกรมตอไร) (Jungbluth, 1996 อางถงในโครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน, 2549)

ประเทศไทยมการนาเขาสารเคมกาจดศตรพชตางๆ ในแตละปเฉลยประมาณเกอบ 80,000 ตนตอป ซงทงหมดจะถกใชในการผลตภาคการเกษตร หรอคดเฉลยตอหวประชากร (62.279 ลานคน) จะมปรมาณการใชสารเคมสงถง 1.28 กโลกรมตอประชากร ซงมากพอทจะทาใหประชากรทวประเทศเสยชวตได นอกจากนยงพบวาในแตละปมเกษตรกรไทยเสยงตออตราการเกดโรคมะเรงมากกวากลมอาชพอน เนองจากยาฆาแมลงทาใหเกดความเสยหายตอระดบดเอนเอ (DNA) ในเนอเยอของรางกาย ซงอาจกอใหเกดโรคมะเรงได (ววฒน, 2552)

ตารางท 1-1: ประมาณการตนทนแฝงทเกดจากการใชสารเคมกาจดศตรพช ประเดน ตนทน (ลานบาท)

สขภาพ 1.00 – 13.00 สารเคมตกคางในอาหาร 2,067.00 – 2,950.00 ความตานทานของศตรพชตอสารเคม 57.40 งานวจยเกยวกบการใชสารเคมกาจดศตรพช 25.29 การตดตามสารเคมตกคางในอาหารและสงแวดลอม 48.47 การควบคมและตดตามการจาหนายสารเคมกาจดศตรพช 46.00 การสงเสรมการใชสารเคมกาจดศตรพชโดยหนวยงานราชการ 284.64 รวม 462.80 – 5,491.80 มลคาของสารเคมกาจดศตรพชทใชทวประเทศ 3,550.00

แหลงทมา: Jungbluth (1996) อางถงใน โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน (2549)

5

ปญหาทสาคญอกประการหนง คอ การใชสารเคมกาจดศตรพชจะมตนทนแฝงทมกจะไมไดนามาวเคราะห ไมวาจะเปนตนทนในแงสขภาพของผผลต ปญหาสารเคมตกคางในอาหารและระบบนเวศ และปญหาผลกระทบตอสงแวดลอม ถามการนาตนทนเหลานมาพจารณารวมดวย จะพบวา การใชสารเคมกาจดศตรพชควรจะตองถกลดการสนบสนนลง เพราะตนทนแฝงของการใชสารเคมสงถง 13-155% ดตารางท 1-1

3) ปญหาแมลงตานทานสารเคม

ปญหาแมลงศตรขาวทสาคญทสดอนดบหนงในประเทศไทย คอ เพลยกระโดดสนาตาล ทผานมาประเทศไทยประสบกบปญหาเพลยระบาดสาคญใน 2 ชวง คอ ป 2518-2527 และชวงป 2532-2534 ขาวนาปรงในป 2533 มผลผลตเสยหายกวาครงหนงของผลผลตทงหมด คดเปนคาเสยหายกวา 5,000-6,000 ลานบาท (กลมงานวจยแมลงศตรขาวและธญพชเมองหนาว, 2539 อางถงใน โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน, 2549) การปองกนกาจดเพลยกระโดดสนาตาลมงเนนการใชสารเคมกาจดแมลง โดยเรมจากสารเคมกาจดแมลงทวไป แตกลบพบวา เพลยกระโดดยงคงระบาดเพมขน ทาใหเกษตรกรตองหนมาใชสารเคมกาจดแมลงทมพษรนแรงเพมขนและหลายชนดมากขน แมวาจะใชสารเคมกาจดแมลงเพมขนและรนแรงขนเพยงใด ผลกลบปรากฏวา ปญหาการระบาดของเพลยกระโดดสนาตาลยงรนแรงขน ซงจากการศกษาของ Rumakom (1992) อางถงใน โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน (2549) พบวา การใชสารเคมกาจดแมลงทาใหประชากรของศตรธรรมชาตลดลงมากกวาประชากรของเพลยกระโดดสนาตาล ดงนน การใชสารเคมกาจดแมลงไมไดชวยแกปญหาเพลยกระโดดสนาตาล แตกลบจะทาใหการระบาดรนแรงเพมขน นอกจากน การใชสารเคมกาจดแมลงกยงทาใหเพลยกระโดดสนาตาลพฒนาภมตานทานไดมากขน สงผลใหเกษตรกรตองเพมปรมาณและความเขมขนของการใชสารกาจดแมลง แตผลทไดกลบเปนตรงกนขามคอ ยงใชสารเคมเพมขน การระบาดของเพลยกระโดดสนาตาลและแมลงศตรขาวอนๆ กยงเพมขน

ผลกระทบของการเกษตรปจจบน

1) ผลกระทบตอสงแวดลอมและทรพยากร

สถานการณของภาคการเกษตรทวโลกอยในสภาพวกฤต รวมทงในประเทศไทย วกฤตการณทางการเกษตรทสาคญประการหนงทสงผลกระทบกบทกคนในสงคม คอ ปญหาผลกระทบดานสงแวดลอม ทงในแงของความเสอมโทรมของทรพยากรทางการเกษตร ทงดน นา และทรพยากรพนธกรรม มลพษทเกดจากสารเคมการเกษตร เปนตน ดงตารางท 1-2 แสดงภาพรวมปญหาสงแวดลอมของภาคการเกษตรในปจจบน ซงโครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน (2549) ไดอธบายไวดงตอไปน

6

1. การชะลางและพงทลายของหนาดน

ดนชนบน (หนาดน) เปนทรพยากรพนฐานทสาคญของการเกษตร แตปรากฏวา การเกษตรทวไปในปจจบนกลบเปนสาเหตหลกททาใหเกดการชะลางและการพงทลายของหนาดน การผลตในฟารมทหนาดนบางลงจะทาใหผลผลตลดลง เพราะหนาดนเปนแหลงของธาตอาหารและนาทพชตองใชในการเจรญเตบโตและใหผลผลต อกทงพนททมหนาดนบางกจะมพชขนปกคลมไดเพยงตนๆ สงผลใหนาผวดนสามารถไหลผานไปอยางรวดเรว (แทนทจะไหลไปอยางชาๆ และถกดดซบลงใตดน) เกดเปนนาไหลหลากเขาทวมพนทตางๆ ทตงอยในทลม นอกจากน ตะกอนดนทถกชะลางจะไปสะสมในแหลงนาตางๆ รวมทงไหลลงไปตกตะกอนหนาเขอนหรอฝาย ทาใหเขอนหรอฝายมอายการใชงานสนลง หรอไมกไปตกตะกอนบรเวณปากแมนาหรอพนทชมนา สงผลใหเกดผลกระทบตอระบบนเวศใกลชายฝ ง ปะการง และพนทชมนา

ตารางท 1-2: ปญหาผลกระทบสงแวดลอมทเปนปญหาหลกของการเกษตร การปฏบต

ทางการเกษตร

ทวไป

ดน แหลงนาผวดน และนาใตดน

ทรพยากรพนธกรรม

อนๆ

การไถพรวน หนาดนถกชะลางโดยนา และ

ลม

ตะกอนดนทาใหเกดนาทวม ตะกอนดนจมหนาเขอนและ

ฝาย

ความหลากหลายทางชวภาพของนเวศการเกษตร

ลดลง

การกลายเปนทะเลทราย

การเผาฟางและอนทรยวตถในฟารม

ธาตอาหารในดนลดลง

สงมชวตในดนลดลง ดนแขง

- ความหลากหลายทางชวภาพของนเวศการเกษตร

ลดลง

เพมกาซเรอนกระจก การกลายเปนทะเลทราย

การใชป ยเคม ดนเปรยว อาจทาใหเกดการสะสมของโลหะหนกในดน

ไนเตรทจากป ยเคมปนเปอนในแหลงนาใตดน ฟอสเฟตสวนเกนทาใหเกดนาเสย (จาก

Eutrophication)

นาเสยจากฟอสเฟตทาใหสงมชวตในนา

ลดลง

-

7

การปฏบตทาง

การเกษตรทวไป

ดน แหลงนาผวดน และนาใตดน

ทรพยากรพนธกรรม

อนๆ

การใชสารเคมกาจดศตรพช

สารพษสะสมในดน

สารพษสะสมในนา ผวดน และนาใตดน

การเสยสมดลของสงมชวตในระบบนเวศการเกษตร ความหลากหลายทางชวภาพลดลง

มลพษตอเกษตรกรและผบรโภค

แหลงทมา: โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน (2549)

2. ดนเสอมโทรม และการกลายเปนทะเลทราย

ความเสอมโทรมของทดนและการกลายเปนทะเลทรายนนมสาเหตจาการกระทาของมนษย ซงสวนใหญเกดจากการใชทดนเกนกวาศกยภาพของผนดน เชน การใชทงหญาเลยงปศสตวอยางหนาแนนเกนไป (Over-grazing) การตดไมเพอใชเปนเชอฟน ดนเคมเพราะการใชนาชลประทานอยางไมถกตอง เพอปลกพชอยางหนาแนน รวมไปถงการเปลยนแปลงของภมอากาศโลก (Climate change) ททาใหเกดภยแลงในบางพนทอยางตอเนอง เปนตน ปญหาความเสอมโทรมของผนดนไดทวความรนแรงเพมขนจนไมสามารถใชผนดนนนในการเกษตรไดอก และอาจรนแรงจนถงสภาพนเวศของพนทดงกลาวกลายเปนทะเลทราย (Desertification) ในทสด คาดกนวามประชากรไมนอยกวา 250 ลานคนทประสบปญหาจากวกฤตการณดงกลาวนโดยตรง โดยปญหาดนเสอมโทรมและการกลายเปนทะเลทรายนเปนปญหาสาคญในระดบโลก และทวความสาคญมากขนเรอยๆ จนกระทงสหประชาชาตตองจดทาสนธสญญาระหวางประเทศเพอแกไขปญหานตงแตป พ.ศ. 2537 ประมาณวามพนทดนเสอมโทรมทวโลกราว 86.69 ลานตารางกโลเมตร สวนในประเทศไทยมพนทดนเสอมโทรมราว 0.514 ลานตารางกโลเมตร

3. ทรพยากรนา

ประมาณ 70% ของการใชนาทวโลกเปนการใชในภาคการเกษตร แตเกษตรกรสวนใหญจะมพนทการเกษตรทมชลประทานเพยง 1,729.49 ลานไร หรอ 5.52% ของพนทการเกษตร โดยในประเทศไทยมพนทชลประทาน 12.33% (16.2 ลานไร) เกษตรกรทเหลอเปนเกษตรกรทตองพงพาอาศยนาฝนหรอแหลงนาธรรมชาตอนเปนหลก

ในระบบทมการเพาะปลกพชอยางหนาแนนเกนไป ทาใหมการใชทรพยากรนาอยางฟมเฟอย นาจากแหลงนาผวดนและนาใตดนถกนามาใชในการเกษตรจนทาใหระดบนาใตดนลด

8

ตาลงอยางรวดเรว อกทงในการแยงชงนาระหวางภาคการเกษตรกบภาคธรกจอนๆ มแนวโนมทจะทาใหเกดปญหาการเผชญหนาและความขดแยงในการใชนาทงในระดบประเทศ และในบางกรณอาจเปนปญหาขอพพาทระหวางประเทศไดดวย

นอกจากน นาทใชแลวจากภาคการเกษตรมกจะพบวามมลพษและสารเคมปนเปอนอยคอนขางสง ทงสารเคมกาจดศตรพชและป ยเคม นาทงจากภาคการเกษตรเหลานไมไดมการบาบดกอนทจะปลอยลงสแหลงนาธรรมชาต ทาใหเกดปญหามลพษตอสงแวดลอมโดยรวม ซงเปนผลคกคามตอสงแวดลอมและสขภาพของมนษยไดดวย โดยเฉพาะเมอนาทมการปนเปอนสารเคมกาจดศตรพช จะสงผลกระทบตอสงมชวตในนา รวมทงทาใหประชากรสตวนาลดลงไดอยางรวดเรว หรอแมแตฟอสฟอรสทตกคางในนาทงของภาคการเกษตร เมอไหลลงแหลงนาธรรมชาตจะทาใหเกดการขยายตวของสาหรายเซลลเดยวเพมจานวนมากเกนไป และเมอสาหรายเหลานตายลงจะทาใหเกดนาเนาเสย และสงผลกระทบตอสงมชวตทกชนดในแหลงนานน

4. การเปลยนแปลงของภมอากาศและโลกรอน

การทาการเกษตรทวไปเปนสาเหตสาคญประการหนงของการเปลยนแปลงภมอากาศและโลกรอน ทงการปลอยกาซมเทนจากการเลยงโค หรอกระบวนการหมกอนทรยวตถโดยไมมอากาศ รวมทงการเพมกาซคารบอนไดออกไซดจากการเผาอนทรยวตถ และการใชพลงงานอยางฟมเฟอย (ทงจากการใชป ยและสารเคมการเกษตรทตองผลตขนจากปโตรเลยม หรอการใชเครองจกรกล หรอเครองสบนาบาดาล)

การเปลยนแปลงของภมอากาศทาใหเกดการแปรปรวนของฤดกาล ปญหาภยแลงสลบกบนาทวม รวมทงการแปรปรวนของการตกของฝนเกดขนอยางตอเนองจนทาใหผลผลตทางการเกษตรเสยหายเปนจานวนมากทกป นอกจากน บรรยากาศทรอนขน (หรอในบางกรณการแปรปรวนของภมอากาศทาใหอากาศหนาวเยนขนผดปกต) กอผลกระทบตอพชและสตวในฟารม รวมทงสมดลของศตรพชตางๆ อกดวย ปญหาเหลานไมเพยงแตสรางผลกระทบตอภาคการเกษตร แตยงมผลคกคามตอสขภาพอนามย และความมนคงทางเศรษฐกจของประเทศโดยรวมอกดวย

5. สารเคมกาจดศตรพช

เปนทยอมรบกนวาการใชสารเคมทางการเกษตรสวนมากเปนสาเหตสาคญประการหนงของความไมปลอดภยในอาหาร ซงเปนภยคกคามตอมวลมนษยทงหมด รวมทงสารเคมทตกคางหรอปนเปอนในระบบนเวศกเปนอนตรายตอสงมชวตตางๆ อยางมาก

องคการอาหารและการเกษตรแหงสหประชาชาต ประมาณวา ณ ป 2544 มการใชสารเคมกาจดศตรพชกวา 474,145 ตนตอป ซงถาเฉลยตอประชากรทวโลกแลว พบวา มการใชสารเคมกาจดศตรพชเกอบ 77 กรมตอคนตอป ซงนาจะมากพอทจะเปนอนตรายตอสขภาพของมนษย

9

ทงหมดได (สารกาจดศตรพชทมพษปานกลาง คอ ม LD50 ประมาณ 50-500 มลลกรมตอกโลกรม นน เมอบรโภคโดยตรงมากกวา 3.5-35 กรม จะทาใหคนทมนาหนกตว 70 กโลกรม เสยชวตลงได)

ในประเทศไทย ในป พ.ศ. 2544 มการใชสารเคมกาจดศตรพชในประเทศไทยประมาณ 52,738 ตน (ในขณะทปดงกลาวมการนาเขาสารเคมกาจดศตรพช 60,543 ตน) โดยเกอบครงหนงเปนสารเคมกาจดวชพช (45.7%) รองลงมาคอ สารกาจดแมลง (32.3%) และสารปองกนกาจดโรคพช (11.9%) (เดชรต สขกาเนด, 2546 อางถงในโครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน, 2549) และเพมขนเปน 118,152 ตน ในป 2552 (สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2555) ในปพ.ศ.2550 มยหอสารเคมเกษตร 27,126 ยหอ ซงมากกวาในประเทศจน (20,000 ยหอ) เวยดนาม (1,743 ยหอ) อนโดนเซย (1,158 ยหอ) และมาเลเซย (917 ยหอ) (Agropages.com, 2011) ปญหาทนาเปนหวงกคอ การใชสารเคมมแนวโนมเพมขนอยางคอนขางรวดเรว โดยในชวง 20 ปทผานมา (พ.ศ. 2525-2544) มอตราการใชเพมขนกวา 4 เทาตว จนกระทงสถาบนวจยระบบสาธารณสข ซงเปนหนวยงานสงเสรมดานสขภาพระดบประเทศไดหยบยกประเดนปญหาเรองสารเคมการเกษตรเปนประเดนรณรงคในการประชมสมชชาสขภาพแหงชาต ครงท 3 พ.ศ. 2546 นอกจากนจากรายงานการสารวจขององคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต (FAO) พบวาประเทศไทยมเนอททาการเกษตรมากเปนอนดบท 48 ของโลก แตใชสารเคมกาจดแมลงมากเปนอนดบ 5 ของโลก ใชสารเคมกาจดวชพชเปนอนดบ 4 ของโลก และนาเขาสารเคมสงเคราะหทางการเกษตร เปนเงน 30,000 ลานบาทตอป (ววฒน, 2552)

2) ผลกระทบดานเศรษฐกจ

การขยายตวของเกษตรแผนใหมอยางตอเนอง สงผลใหปญหาเกษตรกรทวความซบซอนมากขน เพราะนอกจากปญหาเดมทดารงอยอยางตอเนอง โดยเฉพาะปญหาความขดแยงเรองกรรมสทธทดนทากน เกษตรกรยงประสบปญหาและผลกระทบจากการทาเกษตรแผนใหมในลกษณะอนๆ อกดงน (อนสรณ, 2546)

1. ปญหาตนทนการผลตเพมขน เพราะนอกจากปจจยการผลตตางๆ เชน ป ยเคม ยาฆาแมลง ยาปราบศตรพช เชอเพลง คาจางแรงงาน ฯลฯ มราคาตอหนวยเพมขน ปรมาณการใชปจจยการผลตจาพวกสารเคมตอหนวยพนทเพาะปลกเพมจานวนขนเชนกน โดยในป พ.ศ. 2532 อตราการใชป ยเคมขาวอยทไรละ 10.8 กโลกรม กอนจะเพมเปนไรละ 23.8 กโลกรมในปพ.ศ. 2539 หรอเพมขนกวา 2 เทาตว

2. อตราการเพมของผลผลตลดลง โดยในแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 ผลผลตการเกษตรขยายตวรอยละ 7.6 กอนจะลดลงเหลอรอยละ 4.2 ในแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 และรอยละ 3.5 ในแผนพฒนาฯ ฉบบท 6 ซงผกผนกบปรมาณการใชป ย เพราะในชวงป พ.ศ. 2532-2539 ปรมาณการใชป ยเคมเพมขนกวา 2 เทาตว ขณะทผลผลตขาวตอไรเพมจาก 32 กโลกรมเปน 34 กโลกรม

10

3. ราคาผลผลตตกตา เนองจากภาวะอปสงคและอปทานในตลาดโลกและประเทศคแขงมความผนผวนสง โดยเฉพาะเกษตรพนธะสญญาแมจะมตลาดรบซอทแนนอน แตขณะเดยวกนกตองเสยงตอการถกกดราคาหรอปฏเสธการรบซอผลผลต ดงกรณโครงการสงเสรมการปลกขาวโพดฝกออนทจงหวดพจตร ซงเกษตรกรประสบปญหาบรษทไมรบซอผลผลต แมชวงแรกจะใหราคาสง แตตอมาจะใหราคาตาลงและเขมงวดในการคดเลอกคณภาพผลผลตมากขน

4. ความยากจนซงมแนวโนมทวความรนแรงเพมขน โดยในป พ.ศ. 2523 ประมาณ 1 ใน 3 ของชาวนาทงประเทศถกจดอยในกลมยากจน หรอมรายไดตากวาเสนวดระดบความยากจน คอมรายไดตากวา 1,980 บาทตอคน เพราะขณะทตนทนการผลตเพมขน ราคาผลผลตกลบลดลง นอกจากนหากพจารณาระยะยาวจะพบวารายไดเกษตรกรไมไดเพมขนเทาทควรและบางครงกลบลดลง

ซงปญหาทไดกลาวมานยงคงเกดขนในปจจบนและมแนวโนมทวความรนแรงขน

3) ผลกระทบตอสขภาพของเกษตรกรและผบรโภค

ประเดนสาคญประเดนหนงทปฏวตเขยวถกวพากษวจารณมากทสดกคอ ปญหาเรองผลกระทบของสารกาจดศตรพชตอสขภาพของเกษตรกรและผบรโภค ประเทศไทยเปนประเทศหนงทมปญหาในเรองสารเคมกาจดศตรพชตกคางในหวงโซอาหารเปนจานวนมาก ซงเกษตรกรมกจะฉดพนสารเคมโดยไมมการปองกนตนเองอยางเหมาะสม ดงนน เกษตรกรเกอบทงหมดทตองใชสารเคมการเกษตรจงมกมปญหาสขภาพเรอรงอยตลอดเวลา

ในขณะเดยวกนผบรโภคเองกมโอกาสทจะไดรบสารเคมการเกษตรจากสารเคมทตกคางอยในอาหารไดคอนขางมากเชนกน ผกและผลไมอาจมสารกาจดศตรพชตกคางอยเมอบรโภคสารเคมเหลานบางสวนอาจถกกาจดออกจากรางกาย แตบางสวนกตกคางสะสมในรางกาย โดยเฉพาะอยางยงในสวนทเปนไขมนในรางกาย ซงสารเหลานสามารถถายทอดจากแมไปสลกได

จากการวเคราะหของกรมวทยาศาสตรการแพทย ประมาณเดอนตลาคม 2534 พบวา 1. ผกประเภททคนไทยนยมบรโภคสดๆ เชน ถวฝกยาว แตงกวา กะหลาปล มะเขอ

เปราะ เปนตน พบการตกคางของสารเคมกาจดศตรพชรอยละ 37 2. ผกประเภททนยมปรงใหสก พบวา คะนา กวางตง ดอกกะหลา ถวแขก และบวบ ม

สารพษตกคางเกนคาความปลอดภย 3. ผกประเภทนยมปรงแตงรส พบวารอยละ 27 มสารพษตกคางในเกณฑปลอดภย

รอยละ 6 เกนคาความปลอดภย ซงพบในตนหอม พรก สะระแหน และโหระพา 4. ผลไมประเภทบรโภคทงเปลอก 5 ชนด คอ องน ชมพ ฝรง พทรา และสตรอเบอร

พบวารอยละ 96 มสารพษตกคางอยในเกณฑปลอดภย รอยละ 13 เกนคาความปลอดภย (พบในองน)

11

5. ผลไมประเภทไมบรโภคเปลอก พบวารอยละ 44 มสารพษตกคางอยในเกณฑปลอดภย รอยละ 6 เกนคาความปลอดภย (พบในสมเขยวหวาน)

สารตกคางสวนใหญทพบ คอ โมโนโครโตฟอส เมธามโดฟอส และเมทธลพาราไธออน ซงกอใหเกดพษตอรางกาย และทาใหเกดโรคแกทงเกษตรกรผผลตและผบรโภค องคการอาหารและการเกษตรแหงสหประชาชาต ประมาณวามการใชสารเคมกาจดศตรพชกวา 474,145 ตนตอป ซงถาเฉลยตอประชากรทวโลกแลว พบวา มการใชสารเคมกาจดศตรพชเกอบ 77 กรม/คน/ป ซงนาจะเปนอนตรายตอสขภาพของมนษยทงหมดได (สารกาจดศตรพชทมพษปานกลาง คอม LD50 ประมาณ 50-500 mg/kg นน เมอบรโภคโดยตรงมากกวา 3.5-35 กรม จะทาใหคนทมนาหนกตว 70 กโลกรม เสยชวตลงได) (โครงการนโยบายสาธารณะเพอปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน, 2549)

4) ผลกระทบตอพฒนาการของภมปญญาทองถน

เกษตรแผนใหมไมเพยงแตเปลยนวถชวต ระบบเศรษฐกจและสงคมของเกษตรกรเทานน ความเปลยนแปลงดานความคดทมตอภมปญญาในสงคมของไทยเอง ภมปญญาทองถนถกละเลยดวยเขาใจวาเปนความเชอ หรอวธปฏบตทไมทนสมย ไมเปนวทยาศาสตร และไมมประสทธภาพ ทศนะทเหยยดหยามตอภมปญญาของเราเองยงรนแรงมากยงขนเมอเรมยคการปฏวตเขยว การพฒนาและแกไขปญหาทางการเกษตรกลายเปนบทบาทของผเชยวชาญทางการเกษตรจากหนวยงานของรฐ มหาวทยาลย หรอบรษทการเกษตร ในขณะทเกษตรกรกลบกลายเปนเพยงผรบบรการ ทสาคญคอ เกษตรกรถกทาใหขาดความเชอมนในภมปญญาของตนและบรรพบรษทส งสมมานบพนป ทงๆ ทขณะนเรมเปนทยอมรบกนมากขนทกทแลววาภมปญญาหลายๆ ดานของเกษตรกรเปนความรทมคณคาตอการแกไขปญหาวกฤตการณทเกดขนจากการเกษตรสมยใหมในปจจบน ไมวาจะเปนดานการปรบปรงบารงดน การผลตเมลดพนธ เครองมอการผลต และการเกบเกยว เปนตน

นอกจากนในอดตทผานมา นโยบายพฒนาการเกษตรมกเนนการใชปจจยภายนอกฟารมเพอเพมผลผลต ซงกอใหเกดความตองการใชสารเคมปองกนและกาจดศตรพช ป ยเคม และเครองจกรกลมากยงขน ปจจยภายนอกเหลา นไดเขามาทดแทนกระบวนการผลต และทรพยากรธรรมชาต สารเคมปองกนและกาจดศตรพชเขามาทดแทนชววธ การเขตกรรม และการจดการเชงกลในการควบคมศตรพช วชพช และเชอโรค ป ยเคมเขามาทดแทนป ยคอก ป ยหมก และป ยพชสด ซงการตดสนใจใชปจจยดงกลาวของเกษตรกรมผลมาจากพอคาขายปจจยการผลต นกวจย และนกสงเสรมการเกษตรนนเอง ในขณะทเกษตรยงยนใชหลกของการลดการใชปจจยการผลตจากภายนอก และเนนการใชปจจยการผลตภายในฟารมอยางมประสทธภาพ หรอ การผสมผสานการใชปจจยการผลตทง 2 ทาง เกษตรยงยนทเกดขนใชเทคโนโลยทฟนฟ และอนรกษ

12

ทรพยากร ซงการปฏบตดงกลาวเปนประโยชนตอสภาพแวดลอมและเศรษฐกจของเกษตรกรเอง ตลอดจนเศรษฐกจโดยรวม (FAO, 1997)

วดทศน เรอง ชะตากรรมเกษตรเชงเดยว (รายการแผนดนไทย, 2551)

เรองยอ จากการพฒนาประเทศตามแนวทางเศรษฐกจเสร ซงเปนกระแสหลกทผานมา ไดทาใหสงคมไทยเปลยนแปลงแบบกาวกระโดดไปส สงคมทนสมยตามแนวทางตะวนตก แตการเปลยนอยางรวดเรวและรนแรง ไดสงผลดานลบอยางมากมายตอวถสงคมไทย โดยเฉพาะภาคการเกษตร ทพฒนาสการผลตเพอขาย โดยม “เงน” และผลกาไรเปนเปาหมายหลก เมอเปนเชนน จากการทาเกษตรแบบผสมผสาน เปนสงคมเกษตรทพงพาตนเอง และพงพาอาศยกน สการเกษตรแบบใหมทเนนการปลกพชเชงเดยว ทตองพงพงสารเคม ป ย ยาฆาแมลง ใชเครองจกร แทนแรงานคน เพอเรงผลผลตไดมากทสด กระบวนคดจากการผลตเพอบรโภคในครอบครว เหลอจงแบงปนในชมชน เปนการผลตเพอการคา มกาไรใหมากทสด มงเปาหมายในการผลตเพอการเชงพาณชย ผลทตามมากคอมการทาลายระบบนเวศน อยางรนแรง มการบกเบกแผวถางขยายพนททากน มการทาลายพนทปาตนนา มการใชสารเคมในแปลงเกษตร การทาใหผวดนโลงเตยน ในขณะทเกษตรกรถกทาใหเชอและฝนถงผลตอบแทน จนทาใหตองกยมสาหรบการลงทน และทายทสดกตกอยในวงวนของหนสนเมอไมสามารถทจะควบคมราคาและกลไกการตลาดได คณภาพชวต และความสขของเกษตรกรไทยลดลงเรอยๆ จนกระทงอยในภาวะวกฤต

ความสาคญของเกษตรยงยน การพฒนาการเกษตรแผนใหมกาลงถกทาทายและตงคาถามกนมากขนทกวน ไมวาจะเปนในดานผลกระทบทางสงคมและสงแวดลอมของเทคโนโลยการปฏวตเขยว และการใชทรพยากรอยางไมยงยน ตลอดจนความเหมาะสมของปจจยการผลตสมยใหมทตองซอหามาโดยราคาแพงแตในขณะเดยวกนความจาเปนในการขยายพลงการผลต และเพมประสทธภาพในภาคการเกษตรกเปนสงจาเปน อกทงปจจยการผลตจากธรรมชาตกใชวาจะไมมผลกระทบตอสงแวดลอมแตอยางใด เกษตรยงยนเปนทางเลอกหนงของเกษตรกรรายยอยทมฐานะยากจน เกษตรกรเหลานสวนใหญไมมเงนแมแตจะซอป ยเคม ดงนน จงจาเปนตองพงพาเทคโนโลยการเกษตรทใชประโยชนจากทรพยากรในทองถน แมแตเกษตรกรททาการเกษตรแผนใหมกยงอาจใชเทคโนโลยเกษตรยงยนไดดวยเชนกน เพอชวยลดการปนเปอนของสารเคมและลดตนทนการผลต ดงนนจงมความจาเปนทนกวชาการและปราชญชาวบานจะตองรวมกนพฒนาองคความรดานนเวศการเกษตร เพอทจะทาใหระบบการเกษตรยงยนเปนระบบทอนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาต และมประสทธภาพอยางแทจรง (วฑรย, 2547)

แนวทางการพฒนาระบบเกษตรยงยนมหลกสาคญอย 2 ประการ คอ

13

- พยายามหาวธการทเหมาะสมในการใชประโยชนจากทรพยากรในทองถน โดยการประยกตใชองคประกอบตางๆ ในระดบไรนา ไมวาจะเปน พช สตว ดน นา ภมอากาศ และอนๆ เพอทวาองคประกอบตางๆ เหลานจะเกอกลกนมากทสด

- คนหาวธการในการใชปจจยการผลตจากภายนอกใหนอยทสดเทาทจาเปนจรงๆ เพอเสรมสวนทขาดหรอบกพรองในระบบนเวศ หรอเพมศกยภาพของทรพยากรทมอยภายในไรนา โดยจะเนนการใชทรพยากรหมนเวยน และการปองกนผลกระทบทางสงแวดลอม

โดยมเปาหมายในการทาการผลตใหไดผลผลตทพอเพยง และตอเนองในระยะยาว อกทงพยายามอนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาต โดยอาศยกระบวนการธรรมชาตใหมากทสดและในกรณทมการขายผลผลตออกสตลาด กจะตองมการคนหาวธในการชดเชยแรธาตทสญเสยไปกบผลผลตทขายออกสตลาดดวย

เกษตรยงยนเพอใคร

จรญ (2536) ไดกลาวไววาแนวคดและหลกการของเกษตรยงยนอาจมองไดจากหลายระดบ ซงทาใหเกดแนวคดทแตกตางกนได

1. แนวคดระดบไรนาหรอเกษตรกร กอาจจะมองการผลตทพอเพยง ความพอมพอกนหรออยดกนดของตนเอง โดยไมจาเปนตองใชปจจยการผลตจากภายนอกหรอหากใชกใชแตนอย ยกตวอยาง ฟกโอกะ ระบบการผลตแบบวนเกษตรของผใหญวบลย เขมเฉลม อนเปนสวนหนงของหลกการเกษตรยงยน แตไมใชแนวคดและหลกการทงหมดของเกษตรยงยน เกษตรยงยนเปนหลกการกวางๆ ทยอมรบในความหลากหลายของระบบเกษตรนเวศ และยอมรบวาแนวคดหรอระบบหนงนนไมอาจนาไปใชกบทกๆ สภาพของระบบเกษตรนเวศได ยกตวอยางเชน ในพนทดนทขาดความอดมสมบรณ กอาจจาเปนตองใชป ย และปจจยการผลตทจาเปนได แตตองคานงถงความประหยด และความวฒนาถาวรของการผลตไปพรอมกน

2. แนวคดในระดบประเทศ ผบรหารประเทศจาเปนตองคานงถงปรมาณอาหารทเพยงพอในการเลยงประชากรของประเทศ (Self-sufficiency) การทเกษตรกรรายหนงๆ อยรอดไดอาจไมเพยงพอสาหรบผบรหารประเทศหากประเทศนนมอาหารไมพอเลยงประชากร นอกจากนนตองคานงถงการอนรกษสงแวดลอมและทรพยากร ตลอดจนการควบคมมลภาวะ ฯลฯ ในระดบประเทศนนอาจคานงถงการสงเปนสนคาออก เพอใหไดเงนตราตางประเทศสาหรบซอสนคาอยางอนทจาเปนแกสวนรวมมาใชอกดวย (Self-reliance)

3. แนวคดระดบภมภาค/ทวป/โลก ในระดบนานาชาตนน มองกวางออกไปอกถงเรองสภาวะสงแวดลอม การใชทรพยากรธรรมชาต มลภาวะ สวสดภาพของมนษยโลก ตลอดจนการพฒนานานาชาต เปนตน

14

พฒนาการของเกษตรยงยน รปแบบการเกษตรกรรมของมนษยไดพฒนามาตามลาดบตลอดประวตศาสตรอนยาวนาน

พฒนาการเกษตรในอดตดาเนนไปอยางสอดคลองกบสภาพแวดลอมในแตละยคสมย เปนการผลตเพอตอบสนองความเปนอยพนฐานและพงพาอาศยธรรมชาต ตราบจนกระทงเกดการปฏวตอตสาหกรรม ททาใหมนษยหลงตวคดวา สามารถควบคมและเอาชนะธรรมชาตได การเกษตรแผนใหมเรมทาการผลตแบบกอบโกยและเกดการทาลายลางสภาพแวดลอมขน ภายใตคาขวญ "การปฏวตเขยว" (Green Revolution)

การพฒนาการเกษตรแผนใหมนมงเนนเฉพาะแตการเพมผลผลต โดยการใชเทคโนโลยเพอเอาชนะธรรมชาต ไมวาจะเปนเครองจกรกล ป ยเคม และสารเคมกาจดศตรพชตางๆ ผลทเกดขนตามมากคอ ระบบนเวศการเกษตรเสอมโทรมลงอยางรวดเรว เนองจากการผลาญใชทรพยากรธรรมชาตและการสงเสรมการใชปจจยการผลตทมผลกระทบตอสมดลนเวศ วกฤตการณนเรมสนคลอนรากฐานการพฒนาเกษตรในอนาคต รวมทงความอยรอดของมนษยชาตโดยรวม โดยเฉพาะอยางยงปญหาทเกดจากพษภยของสารเคมกาจดศตรพชทตกคางในดน นา และผลผลตการเกษตรทามกลางวกฤตการณปญหาการเกษตรและสงแวดลอม ความลมเหลวในการแกปญหา

การเกษตรของรฐ และขอจากดของแนวทางการพฒนาชนบทเกษตรกร และองคกรพฒนาเอกชนจานวนหนงไดพยายามแกปญหาการเกษตรและสงแวดลอมดวยการคดคนเทคนคและรปแบบการเกษตรทแตกตางไปจากทรฐสงเสรมและเกษตรกรทวไปปฏบต โดยอาศยแนวความคด ประสบการณ และผลงานการทดลองของบคคลกลมตางๆเปนจานวนมาก ทงทเปนนกวทยาศาสตรการเกษตร นกธรรมชาตวทยา นกการแพทย นกปรชญา รวมทงเกษตรกร และเมอกลาวถงผบกเบกการเกษตรกรรมทางเลอกยคใหมคงจะตองกลาวถงบคคลสาคญๆ หลายคน ทงทอยในโลกตะวนออกและตะวนตก ดงน

- เซอร โรเบรต แมคคารสน นายแพทยทหารบกชาวองกฤษซงไดทางานวจยเกยวกบเรองการแพทยและสขภาพของชาวฮนซา (HANZA) ทประเทศอนเดยเมอป 2444 ผลการวจยของเขาพบวา เบองหลงสขภาพทแขงแรงปราศจากโรคภย และมอายยนกวา 100 ปของชาวฮนซากคอ อาหารทประกอบไปดวยเมลดธญพชทไมขดส ผก ผลไม นมแพะ ทไดมาจากอาหารแบบธรรมชาตนนเอง นอกจากนนเขายงไดทาการทดลองเปรยบเทยบการเตบโตของหนทกนขาวสาลทใชป ยธรรมชาต และหนทกนขาวสาลทใชป ยเคม ผลกคอหนทกนขาวสาลทใชป ยธรรมชาตมอตราการเจรญเตบโตดกวาประมาณ 15% งานของแมคคารสนอาจถอไดวาเปนงานบกเบกสาคญทมอทธพลตอนกการแพทย นกโภชนาการ และนกวทยาศาสตรการเกษตรอกดวย

- เซอร อลเบรต โฮวารค นกปฐพวทยาชาวองกฤษ ผซงวางหลกการสาคญเกยวกบการเกษตรกรรม โดยเฉพาะอยางยงการใหบทบาทสาคญแกดนทใชในการเพาะปลก วาเปนรากฐานของอารยธรรมมนษย โดยเขาไดกลาวไวเมอทศวรรษท 1930 วา "ดนทสมบรณ-พชสมบรณ-สตวยอมสมบรณ"

15

- รดอลฟ สไตเนอร ผกอตงขบวนการทเรยกวา "Biodynamic Agriculture" โดยมความเชอวา เกษตรกรรมมใชเปนแคเพยงงานธรรมดาเทานน แตเปน "วถแหงชวต" การเกษตรกรรมนนเปนความสมพนธท "สงคม" มตอผนดน เกษตรกรตองมพนธะหนาทตอผนดนทเขาครอบครองอย โดยความสมพนธทใกลชดระหวางเกษตรกร พช และสตวเปนสงสาคญของผลตภาพและคณภาพของฟารม นอกจากนนระบบเกษตรกรรมตองสามารถสรางความสมดลของระบบนเวศอยางสมบรณโดยไมตองพงพาปจจยภายนอก

- ราเชล คารสน นกเขยนสารคดวทยาศาสตรและสภาพแวดลอมชาวอเมรกน กบผลงานหนงสอเรอง "ฤดใบไมผลอนเงยบเหงา" (Silent Spring) ซงไดถกตพมพเมอประมาณปลายเดอนกนยายน ป 2505 หนงสอเลมนไดสรางปรากฏการณสนสะเทอนวงการวทยาศาสตรการเกษตรอยางรนแรง ขอเขยนทเตมไปดวยขอมลเกยวกบปญหาสารเคมการเกษตรทสงผลกระทบตอสภาวะแวดลอม ไดทาใหเกดการถกเถยงกนอยางหนกในอเมรกาและยโรป แมกระทงประธานาธบดเคเนด ยงตองมอบหมายใหคณะทปรกษาการเกษตรของเขารายงานผลกระทบของหนงสอเลมนทมตอสาธารณชน

- มาซาโนบ ฟกโอกะ กบระบบ "เกษตรกรรมธรรมชาต" ฟกโอกะไดกลาวไววา เปาหมายสงสดทแทจรงของการเกษตรกรรมคอ การบมเพาะความอดมสมบรณของมนษยนนเอง ดงนนแนวทางการเกษตรกรรมและความคดของเขาจงมใชอยทการแสดงออกเฉพาะเรองการผลตเทานน แตเปนวถแหงการดาเนนชวตทมเปาหมายในตวมนเอง

แนวคดและขอเสนอของบคคลเหลาน เปนทมาของเกษตรกรรมทางเลอก อนเปนระบบการเกษตรทเกอกลตอสงแวดลอม มความเปนไปไดทางเศรษฐกจ และมความยตธรรมทางสงคม ซงตอมาในภายหลงไดเรยกกนใหมวา "เกษตรยงยน" (สหกรณกรนเนท, มปป.)

สวนแนวความคดและแนวการปฏบตของการเกษตรยงยนในประเทศไทย ไดดาเนนมาในอดตเปนเวลาเนนนานแลวเพยงแตรปแบบ วธการและชอเรยกทตางกนออกไปตามแตภมนเวศของแตละพนท ทเกษตรกรคดสรางจากภมปญญารวมกบสภาพทรพยากรและสงแวดลอมในภมนเวศของตน (สภาวด, 2547) ดงเชน

มหาอย สนทรธย ป พ.ศ. 2516 จากการเลยงปลาในนาขาว มาเปนการเกษตรแบบผสมผสาน โดยประยกตจากการทาสวนแบบยกรองในภาคกลาง

การเลยงปลาในนาขาวและการเกษตรแบบผสมผสาน ป พ.ศ. 2520 ในภาคอสาน โดยองคกรพฒนาเอกชน

ผใหญวบลย เขมเฉลม จากปญหาดานราคาผลผลตมนสาปะหลง ซงปลกถง 200 ไร ตงแตปพ.ศ. 2517-2524 พบวาผลประโยชนสวนใหญตกอยกบฝายอน จงคดไดวา ถาเราปลกเพอกนเปนหลก ขายเปนรอง ไมเนนการขาย แตเนนการปลกใหพอกน กไมตองไปตอรอง ป พ.ศ. 2525 จงได

16

ปลกพชอาหารอายสน พชผกพนบาน ไมผล ไมยนตน แบบคละเคลาปะปนกนไป ปลกพชผสมผสานเหมอนปาธรรมชาต (วนเกษตร)

นายคาเดอง ภาษ เกษตรกรในจงหวดบรรมย หลงจากประสบความลมเหลวขาดทนจากการเพาะปลกมนสาปะหลงและออย ไดหนมาทาระบบเกษตรธรรมชาตตามแนวทางของ ฟกโอกะ ในทนา โดยใชหลกการควบคมซงกนและกนของขาว ถว และผกตางๆ ในพนทเดยวกน (บรรเทา, 2548)

ซงโดยสรปการทาการเกษตรแบบผสมผสานระหวางพชหลายชนด หรออาจจะรวมกบการเลยงสตวดวยในภาคกลาง อาจจะเรยกวา เปนสวนผสมผสาน (ถาไมมทนารวมอย) หรอไรนาสวนผสม (ถามการทานาดวย) ในภาคใต เรยกวา สวนสมรม หรอสวนสะปะสะเปยะ ในภาคเหนอรปธรรมของการพฒนาการเกษตรแบบยงยนในประเทศไทย เรมมความชดเจนมากขน จากการเกดวกฤตการณเศรษฐกจระหวางป พ.ศ. 2526-2527 เกษตรกรประสบปญหาการขาดทนจากราคาผลผลตตกตา ตนทนการผลตสงซงเปนการเกษตรเชงเดยวตามกระแสหลก ทาใหเกดการระดมความคดเพอแกปญหาดงกลาว ประกอบกบการมบทบาทของเกษตรกรบางรายทประสบความสาเรจ ในการแสวงหาทางเลอกในระบบการเกษตร และมการเผยแพรแนวความคดขยายกวางขวางขน

ตอมาไดมองคกรตางๆ ทงภาครฐและเอกชนไดใหความสนใจมากขนในการพฒนาการเกษตรเพอใหเกดความยงยน โดยตงแตป พ.ศ. 2529 เปนตนมา องคกรตางๆ ททางานพฒนาการเกษตรและชนบทไดรเรมโครงการอบรมสมมนาอยางเปนทางการและไมเปนทางการเกยวกบการทาเกษตรผสมผสานและแนวคดดานการเกษตรแบบยงยน อยางแพรหลายทวประเทศ ในสวนของภาคเอกชน นกพฒนาจากองคกรพฒนาเอกชนทมบทบาทในการผลกดนดานเกษตรแบบยงยน อาทเชน เดชา ศรภทร และวฑร เลยนจารญ เปนตน (บรรเทา, 2548)

เดชา ศรภทร ไดเรยนรถงการเปลยนแปลงดานการเกษตรของเกษตรกร จากระบบการเกษตรแบบดงเดมทมการจดระบบพชและสตวอยางหลากหลายเพอสนองความตองการของครอบครวมาสระบบการทาเกษตรเพอการคา ไดนาเสนอแนวความคดเกษตรกรรมแบบผสมผสาน คอ การเลยงปลานในนาขาว เพอเนนใหเกษตรกรพงตนเองได และรกษาสภาพแวดลอมใหดอยเสมอ

วฑรย เลยนจารญ มบทบาทสาคญในการผลกดนเกษตรกรรมทางเลอกในประเทศไทย โดยในปพ.ศ. 2530 ไดเรมนาเสนอหนงสอชอ “การเกษตรแบบผสมผสาน: โอกาสสดทายของเกษตรกรรมไทย” พยายามชใหเหนวา คน สตว พช ระบบการเกษตร และระบบนเวศนมความสมพนธและสายใยเชอมตอกนอยางสลบซบซอน

ในสวนของภาครฐมหนวยงานกระทรวงเกษตรและสหกรณ เชน กรมวชาการเกษตร กรมสงเสรมการเกษตร ถอเปนหนวยงานหลกในการรเรมทาวจยและพฒนาตลอดจนสงเสรมเผยแพรแนวคดเรองการเกษตรแบบยงยน โดยมการพฒนาแนวทางการสงเสรม และประสานงานกบหนวยงานรฐหลายหนวยงาน โดยเฉพาะสถาบนทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทาง

17

ชวภาพ สานกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ ไดมสวนในการสนบสนนการประสานงานจนผลกดนใหเปนนโยบายของรฐ กาหนดเปนแนวทางในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 8 เพอเปนทางออกแกเกษตรกรรายยอยใหสามารถพงพาตนเองได ในสถานการณวกฤตเศรษฐกจหลงป พ.ศ. 2540 เปนตนมา (บรรเทา, 2548)

บทท 2 แนวคด ความหมาย และหลกการของเกษตรยงยน

แนวคดเกษตรยงยน คาวา ความยงยน มาจากคาภาษาองกฤษวา Sustainability ซงในพจนานกรมนนอธบายความหมายวา คอ การดาเนนการไปอยางตอเนองหรอความสามารถในการดารงอยโดยไมมวนสญหายไป แตเมอนาคานมาใชในทางการเกษตร คาวา ความยงยน นนาจะหมายถง ศกยภาพในการผลตทดารงอยอยางตอเนองโดยไมทาใหฐานทรพยากรทรดโทรมหรอสญสนไป (วฑรย, 2547) ดงทคณะกรรมการทปรกษาดานเทคนคของกลม CGIAR (Consultative Group on International Agricultural Research) ไดนยามวา เกษตรยงยน คอ ระบบการบรหารทรพยากร เพอทาการผลตการเกษตรทตอบสนองตอความจาเปนและตองการของมนษย และในขณะเดยวกนกธารงรกษาและฟนฟคณภาพของสงแวดลอม ตลอดจนชวยอนรกษทรพยากรธรรมชาต (TAC/CGIAR, 1988 อางใน วฑรย, 2547)

ความหมายเกษตรยงยน

เกษตรย ง ยน คอ ระบบเกษตรกรรมทมความสมพนธ และ เก อก ลกบสภาพทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมของแตละภมนเวศ สามารถใหผลผลตทปลอดภยและหลากหลายเพอลดความเสยงภยทางเศรษฐกจและการพงพาปจจยภายนอก โดยผานกระบวนการแลกเปลยนเรยนรของเกษตรกร อนจะนาไปสคณภาพชวตทดและการพงพาตนเองของเกษตรกร ซงสรปไดดงน (สภาวด, 2547)

1. ดานเศรษฐศาสตร มองวาจะมความยงยนในการทาการเกษตร ผลกาไร ความมนคง และความปลอดภยทางดานอาหาร และมปจจยพนฐานในการดารงชวตของเกษตรกรอยางพอเพยง

2 . ด าน ร ะบบ น เ วศ การท า เ กษตรแบบย ง ยน จ ะต อ งช ว ย ฟ น ฟ แล ะอ น รกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทาใหเกดความหลากหลายทางชวภาพในไรนา ตามแตละ ภมนเวศทเปนอย

3. ดานสงคม การเกษตรแบบยงยนนอกจากจะสรางความมนคงทางดานอาหาร และปจจยพนฐานในการดารงชพของคนในสงคมแลว สงทตามมา คอ ประชาชนจะมความเสมอภาคในกระบวนการเรยนร เกดชมชนเขมแขง มการสรางเครอขายรองรบ ประชาชนไดรบความเปนธรรม ทาใหเกยรตศกดศรเปนทยอมรบในสงคม

4. ดานวฒนธรรม การพฒนาการเกษตรแบบยงยนจะตองมความสอดคลองเปนทยอมรบกบปจจยวฒนธรรม อนประกอบดวย ภมปญญา ความเชอ คานยม ศาสนา และประเพณสงคม

5. การมององคประกอบหรอภาพองครวม การเกษตรแบบยงยนจะตองเปนระบบทมความสมพนธหลากหลายดานสอดคลองกน เปนองครวมในเวลาเดยวกน ไมแยกสวนจากกนในการ

19

พจารณา ไมวาจะเปนลกษณะทางกายภาพของสงมชวต สงไมมชวต สงคม เศรษฐกจ และนโยบายเพอทจะทาใหทงกจกรรมการเกษตรภายในไรนา และกจกรรมอนๆ นอกไรนา มความประสานสอดคลองกนทกดาน

เกษตรยงยน หมายถงระบบเกษตรทมความเปนไปไดทางเศรษฐกจ เกอกลตอระบบนเวศ มความเปนธรรม เคารพในความเปนมนษยและมระบบวฒนธรรมทเหมาะสม (วฑรย, 2539) ซงหลายรปแบบ ขนอยกบการใหความสาคญกบองคประกอบดานใดของระบบเกษตรกรรม โดยรปแบบเกษตรยงยนทโดดเดนในประเทศไทยและไดรบการยอมรบม 5 รปแบบ (อนสรณ, 2546 และมลนธเกษตรยงยน, มปป.) คอ

1) เกษตรผสมผสาน หมายถง ระบบการเกษตรทมการปลกพชและเลยงสตวหลายชนดในพนทเดยวกน หรอมกจกรรมการเกษตรตงแต 2 กจกรรมขนไป

2) เกษตรอนทรย หมายถง ระบบการผลตทางการเกษตรทหลกเลยงการใชป ยเคมสงเคราะห สารเคมกาจดศตรพช ฮอรโมนทกระตนการเจรญเตบโตของพชและสตว รวมทงสงมชวตดดแปลงทางพนธกรรม เกษตรอนทรยใหความสาคญสงสดในการปรบปรงบารงดน โดยเชอวา หากดนมความอดมสมบรณ ยอมทาใหพชและสตวทเจรญเตบโตจากผนดนนนมความอดมสมบรณตามไปดวย

3) เกษตรธรรมชาต ประกอบดวยหลายแนวทาง ไดแก เกษตรธรรมชาตแนวทางฟกโอกะ ซงเปนการทาเกษตรแบบอกรรม (Doing nothing farming) คอเปนการยตเกษตรกรรมทแทรกแซงธรรมชาต นอกจากนมเกษตรธรรมชาตควเซ ซงพฒนามาจากเกษตรธรรมชาตของโมกจ โอกาดะ มหลกการวา “การนาพลงอนสงสงตามธรรมชาตของดนมาใชใหเปนประโยชน…สงสาคญทกอใหเกดปญหาในการเกษตรทผานมาคอการขาดความรความเขาใจตอธรรมชาตของดน”

4) วนเกษตร เปนเกษตรกรรมทนาเอาหลกการความยงยนถาวรของระบบปาธรรมชาต มาเปนแนวทางในการทาการเกษตร ใหความสาคญเปนอยางสงกบการปลกไมยนตน ไมผล และไมใชสอยตาง ๆ ใหเปนองคประกอบหลกของไรนา ผสมผสานกบการปลกพชชนลางทไมตองการแสงแดดมาก หรอไดอาศยรมเงา และความชนจากการทมพชชนบนขนปกคลม รวมทงการจดองคประกอบการผลตทางการเกษตรใหมความหลากหลายชนดของพชและสตว

5) เกษตรทฤษฎใหม เนนการจดการแหลงนา และการจดสรรแบงสวนพนททาการเกษตรอยางเหมาะสม ซงจะทาใหเกษตรกรมขาวปลาอาหารไวบรโภคอยางพอเพยงตาม อตภาพ อนจะเปนการแกปญหาในเรองชวตความเปนอยของเกษตรกรแลว ยงกอใหเกดความมนคงทางเศรษฐกจโดยรวมของประเทศ

20

องคประกอบเกษตรยงยน

องคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต (FAO, 2008) ไดกลาวถงองคประกอบ 5 ประการของเกษตรยงยน ซงจาเปนตองมองคประกอบครบทง 5 ประการนจงจะเปนเกษตรยงยนทแทจรง

1. การอนรกษทรพยากรธรรมชาต (Resources-conserving) เชน ทดน นา เปนตน

2. ไมทาลายสงแวดลอม (Environmentally non-degrading)

3. ยอมรบไดทางเทคนค (Technically appropriate)

4. ยอมรบไดทางเศรษฐกจ (Economically acceptable)

5. ยอมรบไดทางสงคม (Socially acceptable)

นอกจากนในทางปฏบต เกษตรยงยนยงตองใชปจจยการผลตจากภายนอกใหนอยทสด (ป ยทซอใชในฟารม) และใชทรพยากรธรรชาตทมอยในทองถน หากจาเปนตองซอปจจยการผลตกตองมการใชอยางมประสทธภาพ (Lee, 2005)

หลกการเกษตรยงยน หลกการนเวศของเกษตรยงยน (วฑรย, 2547) ประกอบดวยหลก 5 ประการสาคญ คอ

1. การปรบปรงบารงดน ใหมความอดมสมบรณเพอใหพชสามารถเจรญเตบโต และมความแขงแรง โดยเนนการจดการอนทรยวตถในดนและการสงเสรมสงมชวตในดน

2. การรกษาธาตอาหาร และสรางสมดลของวงจรธาตอาหารโดยการตรงไนโตรเจน การดงธาตอาหารจากดนชนลาง และการใชป ยอยางหมนเวยน

3. การลดการสญเสยอนเนองมาจากรงสแสงอาทตย อากาศ และนา โดยการจดการภมอากาศยอย การจดการนา และการควบคมการชะลางพงทลายของดน

4. การลดการสญเสยอนเนองมาจากศตรพช โดยการปองกนและกาจดศตรพชทปลอดภย 5. สงเสรมการเกอกลกนระหวางสงมชวตในฟารม โดยการเรมความหลากหลายทาง

พนธกรรม ซงเปนวธการเกษตรทผสมผสาน และมความหลากหลายของลาดบชนทางนเวศ

แนวทางปฏบตเพอบรรลหลกการดงกลาวขางตนมหลายรปแบบ หลายเทคนค ซงแตละวธจะมความแตกตางกนในหลายมต ทงประสทธผล ความมนคง ความตอเนอง และเอกลกษณของฟารม ทงนขนอยกบเงอนไข โอกาส และขอจากดในทองถน โดยเฉพาะขอจากดในดานทรพยากรของเจาของฟารมและระบบตลาด อยางไรกตามเกษตรยงยนไดผสมผสาน 3 เปาหมายหลก คอ สขภาพของทงผผลตและผบรโภค ผลไดทางเศรษฐกจ และความเทาเทยมกนทางเศรษฐกจและสงคม เชน ระบบการคาทเปนธรรมไวในระบบการผลตมากทสด

21

มลนธเกษตรยงยน (มปป.ก) ไดอธบายหลก 10 ประการของระบบเกษตรยงยนไวดงน

1. มการใชประโยชนจากภมปญญาพนบาน และมการพฒนาตอยอดภมปญญาพนบานในเรองเกษตรยงยน

2. เกษตรกรมบทบาทหลกในการพฒนาความรและการวจยทางการเกษตรดวยตนเอง

3. ใชทรพยากรภายในฟารมใหมากทสดและลดการใชปจจยการผลตจากภายนอก

4. หลกเลยงและปฏเสธการใชสารเคมเพอการเกษตร และผลตภณฑทไดมาจากเชอเพลงฟอสซล

5. ใหความสาคญสงสดในการปรบปรงบารงดนดวยอนทรยวตถ และใชกระบวนการทางธรรมชาตใหดนมความอดมสมบรณอยไดอยางยงยน

6. มความหลากหลายทางชวภาพ มหลากหลายของกจกรรมการผลตทางการเกษตรในไรนา และผสมผสานกจกรรมการผลตเหลานนใหเกอกลประโยชนกน

7. ควบคมศตรพชโดยวธธรรมชาต และวธการซงไมใชสารเคมรปแบบตางๆ

8. ผลตอาหารทมคณภาพทางโภชนาการมธาตอาหารครบถวนในปรมาณทเพยงพอแกความตองการทจาเปนในการดารงชวตโดยตอบสนองตอความตองการอาหารและปจจยในการดาเนนชวตภายในครอบครว/ชมชนกอนเปนเบองตน

9. ปฏบตตอธรรมชาตและสงมชวตอนดวยความเคารพ

10. เอออานวยใหเกษตรกรและชมชนสามารถพฒนาตนเองไดโดยอสระ พงพาตนเองไดโดยปราศจากการครอบงาจากภายนอก

นอกจากนเงอนไขจาเปนสาหรบการทาเกษตรยงยนใหประสบผลสาเรจ คอ เกษตรกรตองรจกการจดการทรพยากรรวมกน จดการศตรพชโดยใชตวหาตวเบยน จดการธาตอาหารพช ควบคมการปนเปอนของนา จดการอนรกษดนและนา และจดการพนธสาหรบปลก แตปญหาสวนใหญ คอ การขาดรากฐานตอการตดสนใจในการจดการทรพยากร (Röling, 1994a and 1994b)

ตวชวดเกษตรยงยน

มลนธเกษตรยงยน (2546) ไดอธบายไววามหลกการสาคญ 3 ประการคอ

1. ความยงยนทางเศรษฐกจ ในระบบการผลตทางการเกษตรโดยทวไปราคาของผลผลตและรายไดจะเปนแรงจงใจให

เกษตรกรตดสนใจวาจะผลตอไร ระบบการผลตแบบนเรยกวา “เศรษฐกจการตลาด” (Market economy) ซงจะไมคอยคานงถงสภาวะอนๆ นอกจากผลตอบแทนในรปของผลผลต และรายได อยางไรกตามระบบการผลตแบบเกษตรยงยนจะมงผลตเพอความอยรอด (Survival economy) ของ

22

เกษตรกรเอง ลกษณะการผลตอยางนเกษตรกรจะผลต หรอเปลยนแปลงการผลตขนอยกบสภาพทางกายภาพ สงคมและสงแวดลอม โดยมวตถประสงคเพอใหไดผลผลตเพยงพอบรโภคภายในครอบครว สวนทเหลอเปนสวนของสวสดการ (อาจจาหนายเพอ แลกเปลยนเปนปจจยอนๆ)

2. ความยงยนทางดานสงแวดลอม ทรพยากรธรรมชาตซงเปนปจจยทสาคญในการผลตพชโดยเฉพาะดนและนาหลกจากไดม

การทาการเกษตรเปนเวลานานทรพยากรเหลานไดเสอมโทรมลงเปนอนมาก หรออาจนบยอนหลงไปถงสมย “ปฏวตเขยว” ราว 4 ทศวรรษทผานมา เพอเพมประสทธภาพการผลตใหสงขนโดยคานงถงผลตอบแทนในเชงเศรษฐกจเปนหลก มการใชปจจยการผลตทมอยในธรรมชาต เชน ป ยคอก ป ยหมก สมนไพร เทคโนโลยดงกลาวสามารถเพมผลผลตไดอยางรวดเรว และชดเจนแตผลกระทบจากการใชปจจยดงกลาวเมอเวลาผานๆไปหลายๆ ปทาใหสภาพดน นา และระบบนเวศเสอมโทรม เปรยบเทยบกบระบบการผลตของเกษตรยงยน ซงเนนการผสมผสานใหเกดความหลากหลายทางชวภาพ โดยกจกรรมตางๆ เกอกลซงกนและกน เชน พช สตว ประมง และปาไม ในระบบเกษตรผสมผสาน โดยเนนการหมนเวยนใชทรพยากรทมอยในไรนา และสวนเปนสาคญ

3. ความยงยนทางดานสงคม เกษตรกรซงเปนประชากรสวนใหญยงยากจน จะเหนไดวาการพฒนาเศรษฐกจและสงคม

ตงแตแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 เรมใชป พ.ศ. 2504 จนถงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบปจจบน เกษตรกรสวนใหญกยงยากจนอย ฉะนน ระบบการผลตการเกษตรในระบบปฏวตเขยวทผานมา 4 ทศวรรษนน ยงไมสามารถฟนฟสภาพความเปนอยของเกษตรกรใหดขนกวาสมยอดตกาล ระบบการผลตเกษตรกรรมแบบยงยนจะเปนทางเลอกใหกบเกษตรกรทจะเปลยนแปลงระบบการผลตเพอกอใหเกดรายไดทย งยนพรอมทงอนรกษสภาพแวดลอม จะเปนการสรางครอบครว ชมชน และสงคม ใหมความแขงแกรงยงขน

นอกจากน Gips (1986) อางถงใน วฑรย (2547) มองวาระบบเกษตรยงยนตองประกอบดวยเงอนไข 5 ประการ คอ

1. สอดคลองกบระบบนเวศ คอ มการรกษาทรพยากรธรรมชาตใหคงสภาพทสมบรณ รวมทงระบบนเวศการเกษตรอยางเปนองครวม ไมวาจะเปนสงทไมมชวต เชน ดน นา หรอ สงมชวต เชน มนษย พช หรอสตว ตลอดจนสงมชวตขนาดเลกในดนควรไดรบการดแลจดการใหมความสมดลและมสขภาพทด โดยนาระบบการจดการปรบปรงบารงดนและการดแลสขภาพของพช สตว และมนษยโดยกระบวนการทางชววทยา (การควบคมกนเอง) มาใช รวมทงนาทรพยากรทองถนมาใชประโยชน แตขณะเดยวกนกมมาตรการปองกนการสญเสยธาตอาหาร มวลชวภาพและพลงงาน รวมทงปองกนการเกดมลพษตางๆ ตลอดจนควรเนนการใชแหลงทรพยากรและพลงงานหมนเวยนเพมขน

23

2. มความเปนไปไดทางเศรษฐกจ คอ เกษตรกรควรจะสามารถทาการผลตพอเพยงทจะเลยงดครอบครว และมรายไดตามอตภาพ รวมทงมผลตอบแทนทเหมาะสมตอแรงงานหรอตนทนการผลตอน กรอบในการพจารณาความอยรอดทางเศรษฐกจนไมควรดเฉพาะแตผลผลตโดยตรงจากฟารมเทานน แตรวมถงประโยชนอนดานกวาง เชน การลดคาใชจายในชวตประจาวน การอนรกษทรพยากร และการลดความเสยง

3. มความยตธรรมทางสงคม คอ มการกระจายทรพยากรและอานาจใหกบประชาชนเพอเปนหลกประกนวา ประชาชนทกคนจะไดรบการตอบสนองในดานปจจยยงชพและโครงสรางพนฐานเพอการผลตเทาเทยมกน รวมทงมหลกประกนสาหรบสทธในการใชทดน การมเงนทนทพอเพยง ความชวยเหลอดานเทคนค และชองทางดานตลาด ประชาชนทกคนมโอกาสทจะเขารวมในกระบวนการตดสนใจ ทงในระดบพนทและในระดบสงคมโดยรวม วกฤตการณทางสงคมไมวาจะเกดจากสาเหตอนใดกตามอาจมผลคกคามตอระบบสงคมโดยรวมได รวมทงระบบเกษตรกรรมดวยเชนกน

4. มมนษยธรรม คอ สงมชวตทงมวล (พช สตว และมนษย) มสทธทจะมชวตอยอยางเหมาะสม มนษยทกคนควรไดรบการยอมรบอยางเทาเทยมกน รวมทงความสมพนธตางๆ ควรตงอยบนคานยมทถกตอง โดยเฉพาะอยางยงการไววางใจซงกนและกน ความซอสตย การเคารพในตนเองและผอน ความรวมมอ สามคค และความรกในเพอนมนษย หลกการทางวฒนธรรมและจตวญญาณของสงคมจะตองไดรบการรกษาและพฒนาใหกาวรดหนาไป

5. มความยดหยน คอ ชมชนทองถนสามารถปรบตวใหเขากบสภาวการณทเปลยนแปลงไป ไมวาจะเปนเงอนไขดานประชากรหรอนโยบายตลาด ซงความหมายจะตองมการพฒนาเทคโนโลยทเหมาะสมและการเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรมควบคกนไป

ตวชวดความยงยนทางการเกษตร ความยงยนทางการผลต เปนแงมมทสาคญทจะนาไปสความยงยนของระบบนเวศโดยรวม

ดงนนตวชวดความยงยนของระบบเกษตรซงสรปจาก Gliessman (2007) อางถงใน สพจน (2552) จงเปนสงทผผลตจาเปนตองพจารณาเพอใหเกดความยงยนของระบบการเกษตร โดยมรายละเอยดดงน

1. สขภาพของดน (Soil health) หมายถง สภาพดนทมความสมบรณชวยใหพชเจรญเตบโตแขงแรง ซงสามารถใชวธการวดดงรายละเอยดในตารางท 2-1

24

ตารางท 2-1: ขอบงชดนทมสขภาพด ตวชวด เวลาทเหมาะสมในการวด สภาพบงชวาดนสขภาพด

มไสเดอนอาศยอย ชวงฤดฝนและเมอดนมความชน มากกวา 10 ตวตอตารางฟต สของอนทรยวตถ เมอดนมความชน ผวหนาดนมสดาตางจากดนชน

ลางชดเจน มพชชนดตางๆ เจรญเตบโต

ทกเวลา ทกฤดกาล พบตนพชเจรญเตบโตแมไมใชฤดกาลททาการเพาะปลก

สภาพของรากพช ชวงทกาลงเจรญเตบโตอยางรวดเรว

รากแตกแขนงจานวนมากและแผขยายลงสดนชนลาง

การกดกรอนดน หลงฝนตกอยางหนก ไมมรองนาเลกๆ จากการกดเซาะ และนาไหลบาจากผวดนไมขน

ความสามารถในการอมนา หลงฝนตกหรอชวงฤดกาลเพาะปลก

สามารถกกเกบความชนไดมากกวา 1 สปดาห

ลกษณะนาทวมขง หลงฝนตกอยางหนก ไมเปนแองหรอเกดการไหลบา หนาดนไมแฉะ

คาพเอช ของดน ตลอดฤดกาล ใกลเปนกลาง (7.0) ความสามารถในการกกเกบธาตอาหาร

ตลอดฤดกาล มธาต N P K สงแตไมมากเกนไป

ทมา: สพจน (2552)

2. คาดชนผลตภาพ (Productivity index, PI) เปนคาทแสดงถงกระบวนการในระบบนเวศซงเกยวของกบการเกบพลงงานแสงอาทตยเปลยนเปนชวมวล โดยวธการวดปรมาณของผลตภาพได คอ การวดปรมาณชวมวลทเกบเกยว

คาดชนผลตภาพ (PI) = ชวมวลทงหมดทสะสมในระบบ/ คาผลตภาพขนปฐมภมสทธ คา PI นอาจตากวา 1 สาหรบพนทซงปลกพชอยตลอดเวลา และอาจถง 50 สาหรบพนทซงเปนระบบนเวศธรรมชาต พนทใดทมคา PI สงยอมบงชถงศกยภาพในการใหผลผลตทยาวนานอยางตอเนอง เปนสงสะทอนถงความยงยนของระบบเกษตรไดโดยตรง

3. สภาพความยงยนของนเวศ ประกอบดวยปจจยบงชถงความยงยนของนเวศเกษตร ดงน 1) ดานคณลกษณะทรพยากรดน ไดแก ความลกของหนาดน ปรมาณ และคณภาพ

ของอนทรยวตถ ความหนาแนนและการยดเกาะของเมดดน ปรมาณธาต ความสามารถในการแลกเปลยนประจ อตราสวนแรธาต เชน คารบอนตอไนโตรเจน

2) ดานอทกธรณวทยา เปนการพจารณาถงความสมพนธระหวางนากบดน หมายถง ความสามารถในการกกเกบนา การอมนาและความชนในดน การกระจายความชนในดนท

25

สอดคลองกบความตองการของพช การเคลอนตวของนาระหวางชนดน การชะแรธาตอาหาร และการชะลางสารปนเปอนในดน

3) ดานชวภาพ คอ ความหลากหลายของจลนทรย ปรมาณของจลนทรยในดน อตราการหมนเวยนของชวมวลและแรธาตทสมพนธกบกจกรรมของจลนทรย ความสมดลของจลนทรยทมประโยชนและกอโรค ตลอดจนความหลากหลายของสตวและแมลงทอาศยในดน

4) ดานลกษณะของระบบนเวศ ไดแก ความหลากหลาย โครงสรางหนาท ความเสถยรของระบบนเวศตอการเปลยนแปลง การฟนฟจากสงรบกวน ประสทธภาพการหมนเวยนแรธาต อตราการเจรญของประชากร และปฏกรยาสมพนธของสงคมสงมชวต

4. สภาพความยงยนทางสงคม เปนตวชวดอกประการหนงของความยงยนของนเวศเกษตรและความยงยนของระบบการผลตอาหาร โดยพจารณาไดหลายมตดงตอไปน

1) ทางเศรษฐกจ ไดแก ตนทน และผลตอบแทนตอหนวย อตราการลงทนและการอนรกษทรพยากรธรรมชาต ความมนคงทางรายได

2) ทางสงคมและวฒนธรรม ไดแก ความเสมอภาค ความยตธรรม และความเปนธรรมทงผผลตและผบรโภค ความสามารถในการพงพาตนเองโดยอาศยทรพยากรในทองถนเปนปจจยในการผลต และมกจกรรมเครอขายทางสงคม เปนตน

หลกเกณฑการประเมนเทคนคทางการเกษตร หากตองการทราบวาเทคนคการผลตทใชในฟารมสอดคลองกบหลกการเกษตรยงยนหรอไม จรญ และผกาพรรณ (2546) ไดอธบายหลกเกณฑการประเมนเทคนคทางเกษตร ไวดงน

1. ผลตภาพ (productivity) อาจประเมนดวยคาถามดงตอไปน

1) เทคนคดงกลาวสามารถตอบสนองความจาเปนของเกษตรกร และครวเรอนหรอไม

2) เทคนคนนสามารถสนองตอบความจาเปนของเกษตรกรและครวเรอนในดานผลผลตเพอแลกเปลยน หรอขายเอาเงนสดหรอไม

3) มพนทพอเพยงเพอใหเกษตรกร และครวเรอนทาการผลตสงจาเปนหรอไม 4) ความตองการใชแรงงานของเทคนคเหมาะสมพอดกบเกษตรกร แหลงแรงงาน

และขดความสามารถของแรงงานหรอไม 5) เกษตรกรเขาถงแหลงปจจยการผลตทจาเปนไหม 6) ความจาเปนในการใชเงนของเทคนค เหมาะสมกบเกษตรกร แหลงเงน และ

ประสทธภาพของตนทนหรอไม 2. ความมนคง (security)

1) เทคนคชวยลดความเสยงตอไปนหรอไม - ความลมเหลวในการเพาะปลก

26

- ความลมเหลวดานการเงน - พษภยตอสขภาพ - ความขาดแคลนปจจยการผลตจากภายนอก - ความไมเหมาะสมของพนธพชพนธสตว

2) เทคนคมความยดหยนดานการจดการในระดบพอเพยงไหม 3) เทคนคใชทรพยากรสวนมากทมอยแลวในทองถน และปจจยการผลตททาขน

ในทองถนไหม 4) เทคนคชวยลดการพงพาขอมลขาวสาร ปจจยการผลต เงนอดหนนสนเชอ และ

ตลาดไหม 3. ความตอเนอง (continuity)

1) เทคนคชวยดารงและบารงคณภาพดนหรอไม 2) เทคนคชวยในการหมนเวยนอาหารพช 3) เทคนคชวยปองกน/ลด การสญเสยโภชนะในดนหรอไม 4) เทคนคชวยบารงและดารงชวมวลขามปหรอไม 5) เทคนคใชนาในลกษณะประหยด และมประสทธภาพหรอไม 6) เทคนคชวยสงเสรมความหลากหลายหรอไม 7) เทคนคชวยลดผลกระทบทเปนพษตอคนและแหลงทรพยากรหรไม 8) เทคนคชวยสงเสรมสขภาพของคนหรอไม 9) สามารถจายคาบารงรกษาโครงสรางพนฐานดานเศรษฐกจ และนเวศวทยา

หรอไม 10) เทคนคกอใหเกดการหมนเวยนของเงนลงทนหรอไม 11) เทคนคมผลเปนกลางหรอเปนบวกตอระบบนอกฟารมหรอไม

4. เอกภาพ (identity) 1) เทคนคสามารถบรณาการเขากบระบบฟารมทเปนอยหรอไม 2) สามารถใชเทคนคตามสภาพโครงสรางพนททเปนอยหรอไม 3) เทคนคเหมาะสม หรอเสรมสรางวฒนธรรมของสงคมเกษตรหรอไม 4) เทคนคมความสอดคลองกบนโยบายรฐบาลหรอไม 5) กอใหเกดผลดตอเกษตรกรยากจนหรอไม

5. ความสามารถปรบตว (adaptability) 1) เปนเทคนคทใชกนอยแลวในหมเกษตรกร และขยายการใชออกไปไดเอง

หรอไม 2) เทคนคนามาซงความสาเรจทสงเกตได และรวดเรวหรอไม 3) เทคนคกระตนหรอเปดโอกาสใหเกษตรกรทดสอบและปรบใชหรอไม 4) สามารถถายทอดเทคนคสเกษตรกรรายอนๆ ไดงายหรอไม

27

5) สามารถถายทอดความร และทกษะใหแกเกษตรกรดวยการฝกอบรมไดงายหรอไม

นอกจากนเงอนไขจาเปนสาหรบการทาเกษตรยงยน คอ เกษตรกรสวนใหญตองถกกระตนไปสการรจกจดการทรพยากรรวมกน จดการศตรพชโดยใชตวหาตวเบยน จดการธาตอาหารพช ควบคมการปนเปอนของนา จดการอนรกษดนและนา และจดการพนธสาหรบปลก แตปญหาสวนใหญ คอ การขาดรากฐานตอการตดสนใจในการจดการทรพยากร (Röling, 1994a and 1994b) และหลกสาหรบการสงเสรมการเกษตร 3 ขอ ทตองพงระวง มดงน (Brouwers & Röling, in press and Matteson,1992)

1) ทาในสงทมองเหน รจกการสงเกต และการตดตามสงตางๆ ในฟารม 2) การใชประโยชนจากความรของเกษตรกรทมอย ภมปญญาทองถน 3) อานวยความสะดวกในการหาความรมากกวาจะเปนผใหความรเกษตรกรให

เกษตรกรเดนตามกระบวนการเรยนรดวยตนเอง

ระดบความกาวหนาของเกษตรยงยน ความยงยนในระบบการทาฟารมสามารถสรปลกษณะไดดง ภาพท 8-1 ซงแสดงใหเหนระดบของความกาวหนาในการทาฟารมของแตละสานกคดซงไดเสนอรปแบบเกษตรยงยนตางๆ กน โดยการเกษตรทใชปจจยการผลตแบบเคมอยางเขมขน และเกษตรเชงเดยว ซงมระดบการพงพาตนเองตา กอใหเกดผลกระทบในทางลบสง ขณะเดยวกนจะใชปจจยหรอวธแกปญหาจากภายนอกเขามาแกไขปญหาภายในฟารม และทสาคญมงเนนไปทประสทธภาพและการผลต ขณะทสานกคดทนาเสนอการเกษตรทพยายามลดการไถพรวน การหามใชสารเคม และพชตดตอพนธกรรม จะมลกษณะเปนวงจรการเกษตรแบบเปด มงเนนการผลตพชเชงเดยวซงทาใหสญเสยความหลากหลายทางชวภาพเกษตร สานกคดทมงใหทาเกษตรแบบใชปจจยการผลตตา หรอเปนเกษตรสงแวดลอมจะมงเนนการใชปจจยการผลตทดแทนปจจยการผลตทเปนพษหรอไมปลอดภย สวนสานกคดทวาดวยเกษตรยงยนแบบตางๆ เชน การเกษตรแบบฟนฟ แบบดงเดม เกษตรอนทรย เกษตรชวภาพ เกษตรชวพลวตร เกษตรนเวศวทยา เกษตรกรรมถาวร ภมภาคชวภาพ และเกบของปา มลกษณะทมการออกแบบและจดการเพอลดสารพษ มผลกระทบในทางลบนอย และใชการแกไขปญหาจากภายในสาหรบแกไขปญหาทเกดขนทงภายในและภายนอกฟารม มการพงพาตนเองไดสง เปนระบบวงจรเกษตรแบบปด เพาะปลกพชหลายชนดรวมกน รกษาความหลากหลายทางชวภาพ และทสาคญมงสการพผลตในระดบทเหมาะสม

28

Low (shallow) sustainability สานกคด

(Schools of Thought) ลกษณะ

High input chemical intensive Conventional (monoculture)

Low degree of self-sufficiency High negative externalities External solutions to internal problems: emphasis on compartmentalization and control; simple, direct short-term 28hysic-chemical, imported curative solutions to local problems Increased focus on efficiency and production

(minimum or zero tillage, chemical banding, genetically engineered crops)

Open cycle agrosystems Monocultures and losses of agricultural biodiversity

Low input agriculture Ecoagriculture

Substitution of benign inputs

Regenerative Traditional Organic Biological Biodynamic Ecological Permaculture Bioregionalism Wild harvest (natural)

Benign design and management Low negative externalities Internal solutions to internal (and external) problems: emphasis on integration, balance and response to feedback; complex, indirect, long-term, bioecological, selective and ecological controls, local approaches to solving both local and global problems. High degree of self-sufficiency Closed cycle agrosystems Polycultures and retention of agricultural biodiversity Optimisation of production

High (deep) sustainability

ภาพท 2-1: ขนความกาวหนาของความยงยนทางการเกษตร ทมา: Wheeler (2008)

29

ตารางท 2-2: เทคนคเกษตรยงยน Crop rotations, including grain-legume rotations

Soil fertility management

Agroforestry systems Mulching Intercropping and polycultures: mixed, row, strip, relay

Drip irrigation

Legume intercropping Trash lines Introduction of improved crop varieties Ditches Improved fallow management Improved water efficiency Hedgerows and live barriers Use of inorganic/organic fertilizers Alley farming Cover crops and green manures Rainfall harvesting and storage, micro and macro catchments

Weed management, minimization or elimination of chemicals

Zero tillage, reduced tillage, minimum tillage, deep tillage

Integrated pest management

Improved use and efficiency of animal manures

Soil aeration

Improved forage and grazing management Contour farming Grass strips Improved drainage Raised beds, raised fields Windbreaks Precision farming Terraces Stone and soil bounds Seed conservation and seed banks

ทมา: Wheeler (2008)

ภายใตขดจากดของเทคโนโลย และความเชอทอยภายใตอทธพลของธรรมชาตทาใหระบบการผลตในระบบเกษตรแบบดงเดม มไดสงผลกระทบตอสภาพแวดลอมถงขนรนแรงดงทเกดขนในระบบเกษตรกรรมปจจบน ซงมพนฐานความเชอทถอวาตนอยเหนอธรรมชาต และสามารถควบคมธรรมชาตได ดงนนเทคนคการทาเกษตรยงยนจงเชอมโยงกบธรรมชาต ซงมหลากหลายแบบดงตารางท 2-2 ทงเรองของการจดการระบบปลกพช การปลกพชตระกลถวเปนพชหมนเวยน การพกดน การลดการไถพรวน การยกแปลง การจดการความอดมสมบรณของดน การคลมดน การจดการการใหนาพชอยางมประสทธภาพ การจดการศตรพช วชพช กรปลกไมกนลม หรอปลกเปนแนวรว การเกบเมลดพนธ เปนตน

บทท 3 นโยบายทางการเกษตรและเกษตรยงยนในประเทศไทย

รฐเรมปรบตวสแนวทางเกษตรยงยนในระดบนโยบายตงแต 2530 เปนตนมา สาเหตเพราะองคกรระหวางประเทศ เชน CGIAR (Consultative Group on International Agriculture Research) ซงมบทบาทสาคญในการกาหนดทศทางการวจยเกยวกบการเกษตรในประเทศกาลงพฒนาไดใหความสาคญกบแนวทางการพฒนาเกษตรยงยน นอกจากนรฐบาลยงเรมตระหนกวานโยบายสงเสรมการขยายตวของภาคเกษตรกรรมภายใตแผนพฒนาฯ ฉบบตางๆ ทผานมากอใหเกดปญหาและผลกระทบในดานตางๆ เชน ความเสอมโทรมของสงแวดลอมและทรพยากร พนทปาลดลง แหลงนาตนเขนและแหงแลง ผลผลตทางการเกษตรลดลง และราคาผลผลตตกตา แนวทางการพฒนาเกษตรกระแสหลกทไดดาเนนการมาตลอด ไมประสบผลสาเรจ ขณะทนโยบายดานราคาและตลาดขาดความตอเนองและผลประโยชนไมตกถงเกษตรกรเทาทควร

สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (2554) และกระทรวงเกษตรและสหกรณ (2550) ไดกลาวถงแผนพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ตงแตฉบบท 1 – 11 ไวดงน

การพฒนาการเกษตรในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 (พ.ศ. 2504-2509)

แผนพฒนาฯ ฉบบท 1 ได กาหนดเปาหมายการเจรญเตบโตในภาคเศรษฐกจส วนรวมและภาคเกษตรไว ในอตรารอยละ 5.0 และ 3.0 ตามลาดบให ความสาคญในการปรบปรงโครงสร างพนฐานทางการเกษตร โดยเฉพาะระบบชลประทาน การคมนาคมขนส งเพอเชอมโยงแหล งตลาดสนคาตางๆ การพฒนาการตลาดสนเชอเพอการเกษตร สงเสรมการคนคว าวจยทงด านพชและปศสตว ปรบเปลยนระบบการผลตทางการเกษตรจากการผลตเพอการยงชพ ไปส ระบบธรกจฟารม โดยเพมผลผลตต อไร ให สงขน กระจายพชเศรษฐกจหลกทมอย ไม กชนดให ไปส ความหลากหลายของชนดพชและสตว เพมมากขน เรมให มการจดการทรพยากรธรรมชาต มการจาแนกทดน และจดการเกยวกบการสงวนพนทปาโดยกาหนดเปาหมายไว ให ไม ตากว าร อยละ 50 ของพนทประเทศ

การพฒนาการเกษตรในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 2 (พ.ศ. 2510-2514)

การพฒนาการเกษตรในแผนพฒนาฯ ฉบบน ไดเร งรดดาเนนการพฒนาโครงสร างพนฐานทางการเกษตรต อเนองจากแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 โดยเพมพนทชลประทานให กบการผลตทางการเกษตร สร างระบบการขนสงทางบก สถานทดลองทางการเกษตร ส งเสรมการเกษตร การปรบปรงพนธพชและสตว การควบคมการระบาดของโรคพชและสตว พฒนาโครงสร างระบบการตลาดสนค าเกษตร และระบบสนเชอเพอการเกษตร เพอเพมประสทธภาพในการผลต รวมทงสนบสนนให เกดการวจย และยกระดบรายได และฐานะ ความเป นอยของเกษตรกรใหดขน การ

31

จดการทรพยากรธรรมชาต ได ให ความสาคญเกยวกบการจดสมรรถนะทดน และเรมจดทาสามะโนทดนเกษตรในบางจงหวด จดตงศนย อนรกษ ดนและนา

การพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 (พ.ศ. 2515-2519)

การพฒนาการเกษตรในช วงของแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 มวตถประสงค เพอเร งรดการผลตและการสงออกสนค าเกษตรให ไดมากยงขน จดตงเขตส งเสรมการเกษตร เพอการผลตพชเศรษฐกจทสาคญบางชนด โดยเฉพาะการผลตพชเพอการส งออก ให มการปลกพชหลายครงในรอบป ในเขตชลประทาน ขยายงานวจยให กว างขวางยงขน สนบสนนการรวมกลมของเกษตรกรและสถาบนทางการเกษตร เพอให การสนบสนนในเรองของป จจยการผลต และการให สนเชอ มการเร งรดสารวจจาแนกประเภททดน กาหนดสมรรถนะทดนทเหมาะสมกบการเกษตร พฒนาทดนเคม ดนเปรยว รวมถงทดนชายฝ งทะเลทมการใช ประโยชน นอย จดหาททากนให กบเกษตรกร ผ ไมมททากน ออกเอกสารสทธในทดนทากนให กบเกษตรกร

การพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 4 (พ.ศ. 2520-2524)

เนองจากภาวะเศรษฐกจถดถอยทเกดขนในช วงของแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 แผนพฒนาฯ ฉบบท 4 จงได ปรบเปลยนกลยทธจากการให ความสาคญกบภาคการเกษตร ไปส การมงเน นถงการพฒนาชนบท และการผลตในภาคอตสาหกรรม โดยให การสนบสนนการลงทนในอตสาหกรรมการผลตเพอทดแทนการนาเข า การพฒนามงเน นปรบปรงระบบชลประทานขนาดเลกและขนาดกลาง เพอสนบสนนการปลกพชหลายครงในรอบป ปรบโครงสร างการผลตในระดบไร นา การวจยและคนคว าทางการเกษตร โดยเฉพาะการปรบปรงพนธ พชและสตว สร างสงอานวยความสะดวกพนฐานทางการตลาด เชน ถนนในชนบทคลงสนค าเพอเพมอานาจการต อรองให กบเกษตรกร รวมถงพยายามตดมาตรการตางๆ ทเป นภาระตอเกษตรกร สนบสนนสถาบนการเงนของรฐและธนาคารพาณชย เพอขยายสนเชอทางการเกษตรให แก เกษตรกรและสถาบนเกษตรกรอย างกว างขวาง ส งเสรมการรวมกลมของสถาบนต างๆ ในชนบทเพอช วยเหลอซงกนและกน ฝกอบรม ให ความร เกยวกบการผลต การจาหน าย และการเพมรายได เพอเป นการสร างประสทธภาพใหกบภาคเกษตร มการจดกรรมสทธทดน ปรบปรงคณภาพทดน และการจดระบบการปลกพชใหเหมาะสมกบคณภาพทดน

การพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 5 (พ.ศ. 2525-2529)

การพฒนาการเกษตรภายใต แผนพฒนาฯ ฉบบท 5 ไดดาเนนการปรบโครงสร างการผลตทางการเกษตรจากทเคยเพมผลผลตดวยการขยายพนทเพาะปลก เปลยนเปนการเพมผลผลตดวยการปรบประสทธภาพการผลตตอไร ให สงขน เร งรดการกระจายการถอครองทดนและให กรรมสทธ ทดนทากนเพอการเกษตร ขยายการใหสนเชอเพอการเกษตรเข าด วยกนกบสนเชออตสาหกรรมใน

32

ครวเรอน และปรบเปนสนเชอชนบท สร างสงอานวยความสะดวกทางพนฐานของการตลาด พร อมกบการหาทางจดตงตลาดกลางสนค าเกษตรเพอใหเปนแหล งกระจายสนค าระหว างผ ผลตและผ บรโภค สงเสรมการรวมกล มของสถาบนตางๆ ในชนบท เพอการให ความช วยเหลอและการฝ ก อบรมความรทางการเกษตรสมยใหม เพอเปนการเพมรายได และลดป ญหาความยากจน สาหรบในกรณของป าเศรษฐกจได มแนวนโยบายให เอกชนรวมในการปลกป าเศรษฐกจเพอขยายเนอทป า ส งเสรมให มการปลกไม โตเรวเพอใชประโยชนในการทาฟ น และทาการสารวจเพอแยกพนทป าเสอมโทรมทเหมาะสมกบการเกษตร เพอจดทดนทากนให กบเกษตรกรในรปของหมบ านปาไม ปรบปรงพนทในเขตชลประทานเพอให เปนแหล งเกษตรกรรมเชงพาณชย และสามารถใช ประโยชนจากการใช ทดนเพาะปลกไดหลายครงในรอบป เพอเพมผลตภาพของทดน และมงแกไขปญหากรรมสทธ ทดน

การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 6 (พ.ศ. 2530-2534)

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห งชาต ฉบบท 6 ได กาหนดนโยบาย การพฒนาการเกษตรสบเนองมาจากแผนพฒนาฯ ฉบบกอนๆ โดยเนนการปรบโครงสร างการผลตดานการเกษตร เพอให ครวเรอนเกษตรมรายได และความเป นอยทดขน การจดสรรทรพยากรทมอย และยงไม ได ใช ประโยชน ใหสามารถใช ไดอย างเหมาะสมและมประสทธภาพ การเผยแพร ข อมลเกยวกบการใช ทรพยากรและผลตภณฑใหม ให แกเกษตรกรอยางทวถง ปรบปรงกรรมวธการผลตทางการเกษตร โดยการลดตนทนการผลตและใช ป จจยการผลตทมอยในประเทศ เร งรดการกระจายการผลตและการตลาด เพอลดความเสยงในดานรายไดของเกษตรกรและรายได จากการส งออกของประเทศ ปรบปรงการผลตให สอดคล องกบความตองการของตลาด พฒนาเทคโนโลยเพอการเกษตรและอตสาหกรรม อาท เทคโนโลยชวภาพ และนามาประยกต ใช อย างเหมาะสม สนบสนนสนเชอการเกษตร และจดตงไซโลเพอใช เกบรกษาพชผลทางการเกษตรและสร างเสถยรภาพทางดานราคา

รฐเรมปรบตวสแนวทางเกษตรยงยนในระดบนโยบายตงแต 2530 เปนตนมา เรมกาหนดใหมแผนงานดานการวจยเกยวกบเกษตรยงยน กาหนดใหธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตรจดสรรสนเชอเพอสนบสนนเกษตรกรทตองการเปลยนรปแบบการทาฟารมมาเปนแบบผสมผสาน อยางไรกตามการดาเนนงานดานเกษตรยงยนยงคงไมชดเจน (มลนธเกษตรยงยน, 2550)

การพฒนาการเกษตรในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 7 (พ.ศ. 2535-2539)

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแห งชาต ฉบบท 7 เน นการพฒนาทย งยน โดยเน นความสมดลของการพฒนาด านเศรษฐกจ คณภาพชวต และความเปนธรรมในสงคมควบคกนไป ส วนของแผนพฒนาการเกษตร เน นการเพมขดความสามารถในการพฒนา การกระจายผลของการพฒนา

33

และการจดการเรองทรพยากรธรรมชาตทางการเกษตรควบค กบการพฒนา โดยกาหนดเป าหมายการขยายตวของภาคการเกษตรไว ในระดบเฉลยร อยละ 3.4 ต อป และเปาหมายรายได ทแท จรงเฉลยตอหว (ภาคเกษตร) เพมขนร อยละ 7 ตอป ดานทรพยากรป าไม ไดกาหนดเปาหมายอนรกษพนทป าไม ให ร อยละ 25 ของพนททงประเทศ ดานทรพยากรประมง ได กาหนดเป าหมายวาตองอนรกษ แหล งปะการงในอทยานแห งชาตทางทะเลทกแห งให อย ในสภาพสมบรณ และรกษาฟนฟพนทป าชายเลนทเหลออย ประมาณ 1.1 ล านไร ให คงอยในสภาพทสมบรณ ต อไป ดานทรพยากรแหล งนา มเป าหมายพฒนาแหล งนาอย างเปนระบบลมนาทง 25 ลมนาทวประเทศ ด านทรพยากรทดน มเป าหมายการพฒนาในเรองการเร งรดการแก ปญหากรรมสทธทดนโดยวธการปฏรปทดนป ละไม ตากว า 4 ล านไร การกาหนดเขตการใช ประโยชนจากทดนให เหมาะสม ขยายการให บรการและอดหนนคาใชจายในการปรบปรงและแก ไขคณภาพดนทมป ญหา เชน ดนเคม ดนเปรยว และดนทรายจด เปนตน เร งรดการอนรกษ ดนและนาโดยใช วธการทไม ยงยากและลงทนนอย ถ ายทอดให นาไปปฏบตได โดยรฐจะเป นผ ให บรการสาหรบพนททมปญหารนแรง

การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในช วงแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 (พ.ศ. 2540-2544)

การพฒนาการเกษตรในแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 กาหนดยทธศาสตร สาคญ 3 ประการคอ 1) การรกษาขดความสามารถในการแขงขนสนค า เกษตรในตลาดโลก 2 ) การอนรกษทรพยากรธรรมชาตการพฒนาอย างยงยน และ 3) การพฒนาทรพยากรมนษยและองค กรเกษตรกรให เข มแขง รวมทงยกระดบมาตรฐานการดารงชวตให สงขน และให มคณภาพชวตทดข น เมอเรมตนแผนพฒนาฯ ได กาหนดเปาหมายของอตราการขยายตวของภาคเกษตรเฉลยร อยละ 2.9 ตอป และต อมาได ปรบเป นรอยละ 3.0 การเกดภาวะวกฤตทางเศรษฐกจ และการเปลยนแปลงในค าเงนบาทในช วงกลางป 2540 ทาให ภาคเกษตรปรบยทธศาสตร การดาเนนงานใหม เช น การปรบโครงสรางการเกษตร การเพมประสทธภาพการผลตและลดตนทนการผลต การปรบปรงคณภาพและการแปรรป สงเสรมการออมในชนบท เปนต น โดยในยทธศาสตรการจดการทรพยากรธรรมชาต และสงแวดลอม มแนวทางจดการฟนฟทรพยากรดนทผานการใชประโยชนและขาดการดแลรกษา เพอเพมผลผลตในกจกรรมการเกษตรอยางตอเนองและไมกอใหเกดผลกระทบตอสงแวดลอม ในพนททผานการทาเหมองแรแลว พนทนากงทงราง รวมทงพนททมปญหาตอการเกษตรและดนทถกใชโดยไมเหมาะสม เชน พนทดนเคม ดนเปรยว ดนชายทะเล โดยสงเสรมการอนรกษดนและนา รวมทงการปรบปรงบารงดนดวยวธการธรรมชาต วธการทเกษตรกรยอมรบและสามารถถายทอดนาไปปฏบตได เชน สงเสรมการปลกพชแบบผสมผสานแทนการปลกพชเชงเดยว ใชป ยอนทรยแทนป ยเคม และปลกพชตามแนวระดบในพนทลาดชน เปนตน สงเสรมการนาระบบเกษตรทางเลอกในรปแบบตางๆ มาใชในเขตปฏรปทดน พนทนากงทงราง และพนทผานการทาเหมองแรแลว โดยการใหความร ฝกอบรม และสนบสนนดานเงนทน ตลอดจนเทคโนโลยทเหมาะสม เพอให

34

ราษฎรมรายไดเพยงพอกบการยงชพอยางตอเนอง เปนการลดปญหาการละทงทดน การใชประโยชนทดนเพอวตถประสงคนอกภาคเกษตรกรรม ตลอดจนเพอฟนฟสภาพพนทดนทเสอมโทรมใหกลบสมบรณ โดยแผนงานทเกยวของ ไดแก แผนการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ และแผนงานพฒนาระบบเกษตรยงยนและเกษตรกรรมยากจน ซงมวตถประสงค เพอ

- ขยายพนทปรบโครงสร างเกษตรกรรมแบบยงยน 25 ล านไร

- สรางโอกาสให คนจนประกอบอาชพเกษตรและมทางเลอกอาชพในชนบท มรายได เพยงพอและมนคง 8 ล านคน

- เพมประสทธภาพการบรหาร การจดการแผนปฏบตการของกระทรวงให สามารถนาไปส การปฏบตได อย างมประสทธภาพ

- คนหากระบวนการ รปแบบ เทคนค วธการในการพฒนาเกษตรกรรายยอยให สามารถพงตวเองได ในระบบเกษตรยงยน

- จดทาทางเลอกในการทาการเกษตรแบบยงยนของเกษตรกร

การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 9 (พ.ศ. 2545-2549) จากการกาหนดวสยทศน และเป าหมายให ประเทศไทยเป นแหล งผลตอาหาร และแหล ง เกษตรอตสาหกรรมทมคณภาพและมความสามารถในการแข งขน ระบบการผลตการเกษตรอย บนพนฐานการใช และการอนรกษ ทรพยากรธรรมชาตอยางมประสทธภาพและยงยน และเกษตรกรไทยมคณภาพชวตทด มความร มรายได มนคง เปนธรรม และกาวหน าในการประกอบอาชพ องค กรเกษตรกรเข มแขงและมเอกภาพ เพอเป นกลไกสาคญในการพฒนาการเกษตร ประกอบดวย 9 ยทธศาสตร โดยยทธศาสตร การผลตทมประสทธภาพและเพมขดความสามารถในการแข งขน ซงเปนยทธศาตรทเกยวของกบเกษตรยงยน มกรอบงานไดแก การกาหนดเขตเกษตรเศรษฐกจสาหรบสนคาเกษตร โครงการปรบปรงระบบชลประทานขนาดเลก งานการเตอนภยด านเกษตร/ภยธรรมชาต งานผลตพนธ ซงเป นไปในทศทางทตนตวและเปนไปตามมาตรฐานสากลมากขน การพฒนาทรพยากรดน-นา ส งเสรมการใชป ยอนทรย ป ยชวภาพ และผลตภณฑจลนทรย ทางการเกษตร โครงการปรบปรงประสทธภาพและคณภาพผลตผลการเกษตรของสถาบนเกษตรกร ในส วนของงานทมความก าวหนาของโครงการเหนได ชด เช น โครงการส งเสรมเกษตรอนทรย และสนค าปลอดภยจากสารพษ โครงการปรบปรงคณภาพและรบรองคณภาพ (บรณาการตามแนวทาง Good Agriculture Practice: GAP) กาหนดมาตรฐานสนค าเกษตรและอาหาร การเพมประสทธภาพการตรวจสอบและรบรองสนค า การแก ไขปญหาดานมาตรฐานสนคาเกษตร

ซงในชวงแผนพฒนาฯ น รฐบาลไดประกาศเจตนารมณในการขบเคลอนเกษตรอนทรยเปนวาระแหงชาตโดยมการจดการประชมสมชชาเกษตรอนทรยแหงชาต การจดทาแผนงบประมาณใน

35

เชงบรณาการประจาปงบประมาณ พ.ศ. 2549 “การพฒนาเกษตรอนทรย” กรมพฒนาทดนในฐานะหนวยงานเจาภาพ รวมกบหนวยงานทเกยวของ (6 กระทรวง 26 หนวยงาน) จดทาสรปภาพรวมและรายละเอยดแผนงบประมาณในเชงบรณาการวงเงนงบประมาณจานวน 1,262.166 ลานบาท โดยมเปาหมายและแนวทางการดาเนนงาน ตงแตป พ.ศ. 2548- 2552 (มลนธเกษตรยงยน, 2550)

วาระแหงชาตเกษตรอนทรย

มลนธเกษตรยงยน (2550) ไดสรปสาระสาคญของวาระแหงชาตเกษตรอนทรย ไวดงน สบเนองจากคาแถลงนโยบายของคณะรฐมนตร เมอวนท 26 กมภาพนธ 2544 ทจะสงเสรม

การทาเกษตรแบบผสมผสาน เกษตรกรรมทางเลอกและเกษตรอนทรย รวมทงสงเสรมกระบวนการเรยนรใหแกเกษตรกรชมชนเกษตรกร และจะผลกดนใหประเทศไทยเปนศนยกลางผลตสนคาเกษตรอนทรย การพฒนาคณภาพมาตรฐานแปรรป และบรรจภณฑของสนคาเกษตรอนทรยในตลาดใหเปนศนยกลางในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตนน จงไดมมตคณะรฐมนตรเมอวนท 30 มนาคม 2547 ใหกระทรวงเกษตรและสหกรณเรงดาเนนการรณรงค สงเสรม และแนะนาใหเกษตรกรมความร ความเขาใจทถกตองเกยวกบเรองการปรบปรงบารงดนดานอนทรยวตถเพอลดการใชป ยเคมเพมประสทธภาพการใชป ยเคมและสามารถนาไปใชประโยชนอยางจรงจงเพอการพฒนาคณภาพดน ลดปรมาณการใชป ยเคมและสารเคม โดยคณะรฐมนตรมมตเมอวนท 22 มถนายน 2547 มอบหมายใหรองนายกรฐมนตร (นายจาตรนต ฉายแสง) เปนเจาภาพรบผดชอบเรองการผลตและรณรงคการใชป ยอนทรยหรอป ยชวภาพใหแพรหลาย โดยมกระทรวงและหนวยงานตางๆ เขารวม โดยใหถอวาเรองนเปนวาระแหงชาตทตองทาใหเปนรปธรรมโดยเรว จนกระทงในวนท 4 มกราคม 2548 คณะรฐมนตรจงมมตเหนชอบในหลกการยทธศาสตรเกษตรอนทรยใหเปนวาระแหงชาต และอนมตในหลกการใหแตงตงคณะกรรมการอานวยการสงเสรมเกษตรอนทรยแหงชาตโดยมรองนายกรฐมนตรทกากบการบรหารราชการกระทรวงเกษตรและสหกรณเปนประธาน

นอกจากนในคาแถลงนโยบายของคณะรฐมนตร เมอวนท 23 มนาคม 2548 แสดงใหเหนวารฐบาลมแนวทางในการปรบโครงสรางภาคการเกษตร สนบสนนการเพมมลคาใหแกสนคาเกษตร โดยสงเสรมดานการวจยและพฒนานวตกรรมและเทคโนโลยชวภาพควบคไปกบภมปญญาทองถน และกระบวนการบมเพาะวสาหกจชมชนในการเพมมลคาสนคา โดยใหความสาคญในการสรางความมนคงทางดานอาหาร และนาผลผลตเกษตรไปผลตเปนพลงงานทดแทน เชน ปาลมนามน ออย มนสาปะหลง การผลตสนคาเกษตรทมศกยภาพทางการตลาดสงและมโอกาสเพมมลคา เชน ยางพารา ปศสตว การเพาะเลยงสตวนาชายฝ ง เปนตน และสงเสรมการแปรรปสนคาเกษตรตามระบบมาตรฐานความปลอดภยอาหาร โดยพฒนาระบบการตรวจสอบคณภาพมาตรฐานสนคาเกษตรทงการนาเขาและสงออกใหเปนไปตามมาตรฐานโลก รวมทงสงเสรมและสนบสนนการเกษตรแบบยงยนตามแนวทฤษฎใหม และเกษตรอนทรย เพออนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาตและสภาพแวดลอม

36

การดาเนนงานขบเคลอนวาระแหงชาตเกษตรอนทรย

1. รฐบาลไดประกาศเจตนารมณในการขบเคลอนเกษตรอนทรยเปนวาระแหงชาตโดยมการจดการประชมสมชชาเกษตรอนทรยแหงชาต เพอใหเกดการขบเคลอนนโยบายสาคญของรฐบาลอยางเปนรปธรรมและตอเนองเปนระยะ โดยจดประชมสมชชาฯ จานวน 3 วน คอ วนท 24-26 ธนวาคม 2547 ณ พพธภณฑการเกษตรเฉลมพระเกยรตฯ อ.คลองหลวง จ.ปทมธาน ทงน ในวนท 24 ธนวาคม 2547 ฯพณฯ นายกรฐมนตร (พนตารวจโท ดร.ทกษณ ชนวตร) ไดใหเกยรตมาเปนประธานในพธเปดการประชมและพธลงนามปฏญญาวาดวยเกษตรอนทรยแหงชาต โดยมผแทนจากภาครฐ ภาคเอกชน และเครอขายเกษตรกร รวมลงนามเพอประกาศเจตนารมณขบเคลอนเกษตรอนทรยเปนวาระแหงชาต ซงนายกรฐมนตรไดมอบหมายใหทกภาคสวนรวมกนปฏบตอยางจรงจงและตอเนอง เพอใหมการปรบเปลยนระบบการผลตทพงพาการใชป ยเคมและสารเคมมาเปนการพงพาตนเองในการผลตป ยอนทรยและสารชวภาพเพอใชเองในประเทศตามแนวทางเศรษฐกจพอเพยง โดยคานงถงทกมต ทงในแงมตของอาหารปลอดภย มตความปลอดภยของเกษตรกร มตของการประหยดคาใชจายทเปนเงนตราตางประเทศ มตแหงการฟนฟนเวศของดนและทรพยากรธรรมชาต และมตแหงการสานกตอผบรโภคของตวเกษตรกรทกๆ คน ซงในการประชมครงน มผเขารวมประชมจากทกภาคสวน ทงจากภาครฐ ภาคเอกชน เกษตรกร เครอขายเกษตรอนทรย และผสนใจทวไป รวมทงสนจานวน 15,030 คน และตนป 2548 เปนตนมาหนวยงานตางๆ ทเกยวของทงภาครฐและเครอขายเกษตรกรกไดมการจดการประชมเพอรณรงคประชาสมพนธขบเคลอนวาระแหงชาตเกษตรอนทรยเปนระยะๆ อยางตอเนอง

2. การจดทาแผนงบประมาณในเชงบรณาการประจาปงบประมาณ พ.ศ. 2549 “การพฒนาเกษตรอนทรย” กรมพฒนาทดนในฐานะหนวยงานเจาภาพ ไดรวมกบหนวยงานทเกยวของ (6 กระทรวง 26 หนวยงาน) ประชมระดมความคดจดทาสรปภาพรวมและรายละเอยดแผนงบประมาณในเชงบรณาการประจาปงบประมาณ พ.ศ. 2549 “การพฒนาเกษตรอนทรย” เสรจเรยบรอยแลว และผานการอนมตในหลกการตามมตคณะรฐมนตร เมอวนท 31 พฤษภาคม 2548 แลว ภายในวงเงนงบประมาณจานวน 1,262.166 ลานบาท โดยมเปาหมายและแนวทางการดาเนนงาน ตงแตป พ.ศ. 2548- 2552 ดงน

2.1 เปาหมายการดาเนนงาน จานวนเกษตรกรทมการปรบเปลยนใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตร

4.25 ลานราย (ป พ.ศ. 2549 จานวนเกษตรกร 850,000 ราย) จานวนพนททมการปรบเปลยนใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตรเนอท

85 ลานไร (ป พ.ศ. 2549 เนอท 17 ลานไร) ปรมาณการนาเขาป ยเคม และสารเคมทางการเกษตร ลดลง 50% (ป พ.ศ. 2549

ลดลง 5%) คดเปนมลคา 2,220 ลานบาท (คดจากปฐาน 2547) เกษตรกรมรายไดสทธเพมขน 20 %

37

ปรมาณและมลคาการสงออกสนคาเกษตรอนทรยเพมขน 100 % ตอป

2.2 แนวทางการดาเนนงาน

รณรงคประชาสมพนธใหเกษตรกรทวประเทศรบรถงนโยบายและเจตนารมณของรฐบาลในเรองวาระแหงชาตเกษตรอนทรย รวมทงปลกฝงและสรางกระแสคานยมใหเกษตรกรหนมาใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตร ซงเจาหนาทของรฐ เกษตรกรและประชาชนทกคนจะตองรวมมอรวมใจกนขบเคลอนวาระแหงชาตเกษตรอนทรยไปสเปาหมายความสาเรจใหได

วจยและพฒนาเทคโนโลยเกษตรอนทรย ไดแก การวจยเทคนคการผลตป ยอนทรยคณภาพสง การนาขยะมาผลตป ยอนทรย การคดคนพฒนานวตกรรมใหม ๆ ในการใชสารอนทรยทดแทนสารเคม รวมทงพฒนาเทคโนโลยการบรรจภณฑและแปรรปสนคาเกษตรอนทรย

การสรางระบบเครอขายเกษตรกร โดยใชวธการสรางทมแกนนาเกษตรกรเพอขยายฐานสมาชก และการสรางระบบตดตามประเมนผลเพอสนบสนนทมทมความเขมแขง ทงนจะใหเครอขายเกษตรกร มลนธ สถาบน และองคกรอสระตางๆ ทดาเนนงานฝกอบรมเกษตรกรดานการผลตในระบบเกษตรอนทรย ตามแนวทางปรชญาเศรษฐกจพอเพยง ซงมศนยฝกอบรมเกษตรกรอยแลว เปนผดาเนนฝกอบรมและสรางทมแกนนาเกษตรกรขน โดยจะตองมการประชมเครอขายเกษตรกรทงหมด เพอกาหนดกรอบของหลกสตรใหเปนไปในทศทางเดยวกนกอนทจะมการจดกจกรรมดงกลาวขน

การสรางมลคาเพมและพฒนาตลาดสนคาเกษตรอนทรย โดยทางภาครฐจะสนบสนนในเรองของตลาดสนคาเกษตรอนทรย และผลกดนใหสนคาเกษตรอนทรยมมลคาสงกวาสนคาปกต ซงเปนปจจยหนงทจะสงเสรมใหเกษตรกรสนใจปรบเปลยนเขาสระบบการผลตสนคาเกษตรอนทรย

3. การสงเสรมการทาเกษตรอนทรย: รบผดชอบโดย คณะกรรมการสงเสรมเกษตรอนทรยแหงชาตโดยมพลตรจาลอง ศรเมอง เปนประธานคณะกรรมการ กรมวชาการเกษตรและกรมพฒนาทดน เปนฝายเลขานการฯ

4. การสงเสรมการใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตร สนบสนนการขบเคลอนวาระแหงชาตเกษตรอนทรย: รบผดชอบโดยคณะกรรมการสงเสรมการใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตร โดยมกรรมการผชวยรฐมนตรประจากระทรวงเกษตรและสหกรณ (นายสนย เศรษฐบญสราง) เปนประธานคณะกรรมการ กรมพฒนาทดนเปนฝายเลขานการฯ

38

5. การจดทาคมอการจดตงและบรหารโรงงานผลตป ยอนทรย-ชวภาพ ชมชน กรมพฒนาทดนไดรวมประชมกบหนวยงานตาง ๆ ทเกยวของ ไดแก กรมสงเสรมสหกรณ กรมสงเสรมการเกษตร กรมวชาการเกษตร สานกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ และสมาชกสภาผแทนราษฎร เพอรวมกนแกไขรางคมอการจดตงและบรหารโรงงานผลตป ยอนทรย-ชวภาพ ชมชน ใหมเนอหาครอบคลมและมความชดเจนมากทสด โดยคมอฉบบรางประกอบดวยสาระสาคญเรอง โครงการสรางโรงงานฯ รายละเอยดของแบบโรงงานฯ เครองจกรและอปกรณภายในโรงงานฯ ศนยขอมลเกษตรอนทรยและการควบคมมาตรฐาน ขอมลชนดและปรมาณวสดเหลอใชจากเกษตรกรรม ปรมาณธาตอาหารของวสดเหลอใชทางการเกษตร แนวทางการบรหารจดการและการจดองคกร ซงขณะนไดดาเนนการเสรจเรยบรอยแลว อยระหวางรอการเสนอพจารณาในคณะกรรมการสงเสรมการใชสารอนทรยทดแทนสารเคมทางการเกษตร และเมอไดคมอฉบบสมบรณทผานการเหนชอบจากคณะกรรมการฯ เรยบรอยแลว จะดาเนนการจดพมพแจกจาย

การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 10 (พ.ศ. 2550-2554)

สวนในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 ซงมงเนนการพฒนาคนมากขน โดยมจดมงหมายสรางสงคมทอยเยนเปนสขรวมกน โดยมปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงเปนหลกการปฏบตทสาคญ ยทธศาสตรทเกยวของ คอ การพฒนาบนฐานความหลากหลายทางชวภาพและการสร างความมนคงของฐานทรพยากรและสงแวดลอม ซงใหความสาคญกบ การรกษาฐานทรพยากรและความสมดลของระบบนเวศ การสร างสภาพแวดล อมทดเพอยกระดบคณภาพชวตและการพฒนาทย งยน และการพฒนาคณค าความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาท องถน ซงในแผนฯ นไดกลาวถงแนวทางการพฒนาทเกยวของกบการทาการเกษตรและเกษตรยงยนโดยการลดการนาเขาป ยและสารเคมทางการเกษตรใหไมเกนปละ 3.5 ลานตน รวมทงมระบบจดการสารเคมอยางครบวงจรตงแตการผลต การนาเขา จนถงการกาจดทาลาย การฟนฟความอดมสมบรณของดนโดยลดและควบคมการปลกพชเชงเดยว สงเสรมเกษตรกรรมเชงอนรกษ ขยายพนทเกษตรอนทรย เกษตรยงยนเพอรกษาความหลากหลายทางชวภาพในพนทเกษตรกรรม (สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2549)

ดงนนพอจะสรปการวางแผนการพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 1-10 ไดดงภาพท 3-1

39

การวางแผนพฒนาประเทศ แผนฯ 1-10

ยคทองของการวางแผน

แผนฯ 1: 2504-2509

แผนฯ 2: 2510-2514

แผนฯ 3: 2515-2519

แผนฯ 4: 2520-2524

แผนฯ 5: 2525-2529

แผนฯ 6: 2530-2534

แผนฯ 7: 2535-2539

แผนฯ 8: 2540-2544

แผนฯ 9: 2545-2549

แผนฯ 10: 2550-2554

เนนการเตบโตทางเศรษฐกจดวยโครงสรางพนฐาน

ยคผนผวนทางการเมอง

เนนการพฒนาเศรษฐกจควบคกบการพฒนาสงคม

ยคประชาธปไตย

เนนเสถยรภาพเศรษฐกจมงพฒนาภมภาค ชนบท

ยคเปลยนผานสกระบวนทศนใหม

ยดคนเปนศนยกลางเนนการมสวนรวม ใชเศรษฐกจเปนเครองมอพฒนาคน

ยดปฏบตตามปรชญาเศรษฐกจพอเพยง มงสสงคมอยเยนเปนสขรวมกน

เรมแผนวจยเกษตรยงยนวาระแหงชาตเกษตรอนทรย

ภาพท 3-1: การวางแผนพฒนาประเทศในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตท 1 -10

การพฒนาการเกษตรและเกษตรยงยนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 11 (พ.ศ. 2555-2559)

ขณะทแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11 (พ.ศ.2555-2559) ซงคานงถงสถานการณและความเสยงซงเกดขนจากการเปลยนแปลงในระดบโลกและภายในประเทศ โดยเฉพาะภาวะผนผวนดานเศรษฐกจ พลงงาน และภมอากาศ โดยไดระบยทธศาสตรความเขมแขงภาคเกษตร ความมนคงของอาหาร และพลงงาน ซงระบแนวทางสรางภมคมกนฐานการผลตทเขมแขงโดยใหความสาคญกบระบบเกษตรกรรมเพมขน การเพมประสทธภาพการผลตโดยการใชวสดเหลอใช และมการกาหนดเปาหมายพฒนาคณภาพมาตรฐานและความปลอดภยของสนคาเกษตรและอาหารอยางตอเนอง โดยเพมพนทการทาเกษตรยงยนอยางนอยรอยละ 5 ตอป และครอบครวเกษตรกรสามารถพงพาตนเองทางอาหารจากไรนาไดเพมขนเปนรอยละ 50 ในป 2559 (สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2554)

บทท 4 รปแบบ วธการ และกระบวนการของระบบเกษตรยงยน

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 8 และ 9 ไดระบรปแบบของระบบเกษตรยงยนไว 5 รปแบบดวยกนดงน

1. เกษตรผสมผสาน 2. เกษตรอนทรย 3. เกษตรธรรมชาต 4. เกษตรทฤษฎใหม 5. วนเกษตร

เกษตรผสมผสาน

การทาเกษตรผสมผสาน เกดขนจากการทาเกษตรกระแสหลกโดยเฉพาะอยางยงการทาเกษตรเชงเดยวหรอการผลตสนคาเกษตรชนดเดยว ซงเกดปญหาหลายๆ ดาน คอ

1. รายไดของครวเรอนไมมเสถยรภาพ

2. เศษวสดจากพชและมลสตวไมไดนาไปใชประโยชน

3. การผลตสนคาเดยวบางชนดใชเงนลงทนมาก

4. ครวเรอนตองพงพาอาหารจากภายนอก

ดงนนจงเกดแนวคดในการหาระบบการผลตในไรนาทสามารถใชประโยชนจากพนททากนขนาดเลก เพอลดความเสยงจากการผลต ลดการพงพงเงนทน ปจจยการผลตและอาหารจากภายนอก เศษพชและมลสตวซงเปนผลพลอยไดจากกจกรรมการผลต ไปใชใหเกดประโยชนในไรนาและทาใหผลผลตและรายไดเพมขน ระบบการผลตดงกลาว คอ เกษตรผสมผสาน (สภาวด, 2547)

วตถประสงคของเกษตรผสมผสาน

สภาวด (2547) ไดอธบายไวดงน

1. เพอใหเกดความมนคงดานรายได

2. เพอลดการพงพาดานเงนทน ปจจยการผลต และอาหารจากภายนอก

3. เพอใหเกดการประหยดทางขอบขาย

4. เพมรายไดจากพนทเกษตรขนาดยอยทจากด

นอกจากนยงมการเพมพนความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาต ลดการทาลายสงแวดลอม ทาใหเกษตรกรมความเปนอสระในการดารงชวต

41

ความหมายของเกษตรผสมผสาน

เกษตรผสมผสาน (Integrated Farming) หมายถง ระบบเกษตรทมการปลกพชและมการเลยงสตวหลากหลายชนดในพนทเดยวกน โดยทกจกรรมการผลตแตละชนด เกอกลประโยชนตอกนไดอยางมประสทธภาพ (วฑรย, 2530) มการใชทรพยากรทมอยในไรนาอยางเหมาะสม เกดประโยชนสงสด มความสมดลตอสงแวดลอมอยางตอเนองและเกดการเพมพนความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาต (ชนวน และประเวศ, 2532) การเกอกลกนระหวางพชและสตว เศษซากและผลพลอยไดจากการปลกพชจะเปนประโยชนตอกจกรรมการเลยงสตว ในทางตรงกนขาม ผลทไดจากการเลยงสตวกจะเปนประโยชนตอพชดวยเชนกน (มลนธเกษตรยงยน, มปป.)

ขอทนาสงเกต คอ การเกษตรแบบผสมผสานมใชแคเพยงการทาการเกษตรหลายอยางรวมกน (Mixed farming) เทานน (Hutanuwatr, 1988) ทงนเนองจากความหมายของระบบการเกษตรแบบผสมผสานนน มงเปาหมายไปทการประสานเกอกลกนระหวางพชและสตว เศษซากและผลพลอยไดจาการปลกพชจะเปนประโยชนตอกจกรรมการเลยงสตว และในทางตรงกนขามผลทไดจากการเลยงสตวกจะเปนประโยชนตอพชดวย (วฑรย, 2539)

หลกการเกษตรผสมผสาน

หลกการพนฐานของระบบเกษตรกรรมแบบผสมผสานมอยอยางนอย 2 ประการสาคญๆ (วฑรย, 2539) คอ

1. ตองมกจกรรมการเกษตรตงแต 2 กจกรรมเปนตนไป โดยการทาการเกษตรทงสองกจกรรมนน ตองทาในพนทและระยะเวลาเดยวกน ซงกจกรรมเหลานนควรประกอบไปดวยการปลกพชและการเลยงสตว และสามารถผสมผสานระหวางการปลกพชตางชนด หรอการเลยงสตวตางชนดกนได

2. การเกอกลประโยชนระหวางกจกรรมเกษตรตางๆ และการใชประโยชนจากทรพยากรในระบบเกษตรแบบผสมผสานนน เกดขนทงจากวงจรการใชแรธาตอาหารรวมทงอากาศ และพลงงาน เชน การหมนเวยนใชประโยชนจากมลสตวใหเปนประโยชนกบพช และใหเศษพชเปนอาหารสตว โดยทกระบวนการใชประโยชนจะเปนไปทงโดยตรงหรอโดยออม เชน ผานการหมกของจลนทรยเสยกอน

ลกษณะของการผสมผสาน

ลกษณะการผสมผสานในระบบเกษตร สามารถแบงออกไดเปน 3 กลมใหญ (วฑรย, 2539) ดงน

1. การปลกพชแบบผสมผสาน

42

เปนการอาศยหลกการความสมพนธระหวางพช สงมชวตและจลนทรยตางๆ ทเกดขนในระบบนเวศตามธรรมชาตมาจดการและปรบใชในระบบการเกษตร ตวอยางเชน การปลกตาลโตนดในนาขาว การปลกพรกไทยรวมกบมะพราว การปลกพชไรผสมกบถว การปลกทเรยนรวมกบสะตอ การปลกระกาในสวนยาง เปนตน โดยทยงมความหลากหลายของพชปลกมากเทาใด กจะสามารถเพมเสถยรภาพใหกบระบบมากขนเทานน

พชทตองการแสงแดดในการเจรญเตบโต จะเปนพชซงอยในระดบสงกวาพชอนๆ ในขณะทบรเวณความสบระดบกลาง จะเปนบรเวณทเหมาะสมกบการเจรญเตบโตของพชทตองการแสงแดดปานกลาง สวนพชทตองการแสงแดดนอยสามารถงอกงามไดในระดบชนลางสด โครงสรางของพนธไมซงมหลายระดบชนไดทาใหเกดความหลากหลายของภมอากาศ และความชนภายในระบบดวย โดยสงเกตไดจากมพนธพชพนธสตวเปนจานวนมากพงพาอาศยอยกบพชอนๆ

พชทมลาตนสง และมระบบรากลกจะดงดดแรธาตอาหารจากพนดนชนลางขนไปบารงการเจรญเตบโตของใบ ดอก และผล เมอสวนตางๆ เหลานนรวงลงมากจะถกยอยสลายโดยสงมชวตตางๆ โดยเฉพาะอยางยงจากจลนทรย จนกลายเปนแรธาตอนอดมสมบรณสะสมอยทผวหนาดน พชชนลางซงมระบบรากตนกวาไดใชแรธาตเหลานนเปนอาหารและเจรญเตบโตแผคลมผวหนาดนเปนการรกษานา ความชมชน เอาไวในระบบ

2. การผสมผสานการเลยงสตว

หลกการผสมผสานเปนไปเชนเดยวกบการผสมผสานระหวางพช เนองจากสตวชนดหนงจะมความสมพนธกบสตวอกชนดหนงและเกยวของกบสงมชวตอนๆ เชน พช และจลนทรย ตวอยางของระบบการผสมผสานการเลยงสตว เชน การเลยงหมควบคกบปลา การเลยงเปดหรอไกรวมกบปลา การเลยงปลาแบบผสมผสาน เปนตน อยางไรกตาม การผสมผสานการเลยงสตวเพยงอยางเดยวอาจจะไมสามารถสรางระบบทสมบรณไดเหมอนกบการผสมผสานการปลกพชและเลยงสตว แตกดกวาการทาการเกษตรทมการเลยงสตวเพยงชนดเดยว เนองจากสามารถใชทรพยากรไดอยางมประสทธภาพและมเสถยรภาพของระบบมากกวา

3. การปลกพชผสมผสานกบการเลยงสตว

การปลกพชแบบผสมผสาน และการผสมผสานการเลยงสตวหลายชนดรวมกนนน เมอพจารณาอยางละเอยดแลวจะพบวาการผสมผสานกนระหวางพชกบพช และสตวกบสตว ดงกลาวลวนมความสมพนธกบสงมชวตทงพชและสตวขนาดเลกเปนจานวนมาก โดยทเราไมอาจสงเกตไดดวยตาเปลา ตวอยางของระบบการปลกพชผสมผสานกบการเลยงสตว เชน การเลยงปลาในนาขาว การเลยงเปดในนาขาว การเลยงหมและปลกผก การเลยงสตวและปลกพชไร เปนตน

ดงนนรปแบบการผสมผสานระหวางการปลกพชและสตวจงเปนรปแบบการเกษตรทสอดคลองกบสมดลของแรธาตพลงงาน และมการเกอกลประโยชนระหวางกจกรรมการผลตตางๆ มากขน ใกลเคยงกบระบบนเวศตามธรรมชาตมากยงขน

43

ประโยชนทไดรบของระบบเกษตรผสมผสาน

ระบบเกษตรผสมผสานเปนรปแบบหนงของระบบเกษตรกรรมทมกจกรรมตงแต 2 กจกรรมขนไปในพนทเดยวกน และกจกรรมเหลานจะมการเกอกลประโยชนซงกนและกนไมทางใดกทางหนง ดงนนจงเปนระบบทนาไปสการเกษตรแบบยงยน (Sustainable agriculture) จงกอใหเกดผลดและประโยชนในดานตางๆ ดง พลสวสด (2546) ไดอธบายไววา

1. ลดความเสยงจากความแปรปรวนของสภาพลมฟาอากาศ

2. ลดความเสยงจากความผนแปรของราคาผลผลต

3. ลดความเสยงจากการระบาดของศตรพช

4. ชวยเพมรายไดและกระจายรายไดตลอดป

5. ชวยกอใหเกดความหลากหลายทางพนธกรรม

6. ชวยกระจายการใชแรงงาน ทาใหมงานทาตลอดป เปนการลดการเคลอนยายแรงงานออกนอกภาคเกษตร

7. ชวยกอใหเกดการหมนเวยน (Recycling) ของกจกรรมตางๆ ในระดบไรนา เปนการชวยอนรกษทรพยากรในระดบไรนา

8. ชวยใหเกษตรกรมอาหารเพยงพอตอการบรโภคภายในครวเรอน 9. ชวยทาใหคณภาพชวตของเกษตรกรดขน

เกษตรอนทรย

เกษตรอนทรย เปนระบบการผลตทางการเกษตรทางเลอกทหลกเลยงการใชสารสงเคราะหไมวาจะเปนป ยเคม สารเคมกาจดศตรพชและฮอรโมนตางๆ ทกระตนการเจรญเตบโตของพชและสตว ตลอดจนไมใชพชหรอสตวทเกดจากการตดตอทางพนธกรรมทอาจเกดแลพษในสภาพแวดลอม เนนการใชอนทรยวตถ เนองจากการใชป ยเคมและสารเคมกาจดศตรพชในไรนา กอใหเกษตรกรประสบปญหาในดานสขภาพอยางรนแรง ประกอบกบตองลงทนสง แตผลผลตทไดมความไมแนนอนขนอยกบสภาพแวดลอม นอกจากนสารเคมทใชยงไปทาลายแมลงและสงมชวตตามธรรมชาต เปนผลใหระบบนเวศเกดความไมสมดล เกษตรอนทรยจะเนนการใชภมปญญาทองถนทเกดจากประสบการณ ผสมผสานกบวทยาการสมยใหมแบบพงพาธรรมชาตเพอแกปญหา และนามาสความยงยนทางการเกษตร จงอาจกลาวไดวา เกษตรอนทรยเปนการเกษตรทหลกเลยงการใชสารเคม เพอความปลอดภยในสขภาพ ใชซากพช มลสตว การปลกพชหมนเวยนแรธาตตามธรรมชาตในการปรบปรงดน ผสมผสานกบการกาจดศตรพชโดยชววธ หรอสงมชวตทเกดขนตามธรรมชาตชวยในการควบคมทาลายศตรพช (สภาวด, 2547)

44

ความหมายของเกษตรอนทรย

ในเบองตน คาวา อนทรย แปลโดยตรงมาจากคาภาษาองกฤษ คอ Organic ในศพทานกรมไทย ฉบบเฉลมฉลองกาญจนาภเษก หมายถง สงมชวต รางกาย จตใจ สตปญญา อนทรยวตถ คอ สงทไดจากสงมชวต ดงนน เกษตรอนทรย จงหมายถง การทาการเกษตรจากสงมชวต (ดวยจตวญญาณและสตปญญา) เปนการเกษตรแบบธรรมชาต เมอคาอนทรยไปประสมกบคาศพทใด เชน หมอนทรย ไขอนทรย ผกอนทรย ผลตภณฑอนทรย ฯลฯ จงบงบอกความหมายถงสงทไดจากสงมชวตหรอโดยธรรมชาต (สมคด, 2548)

ความหมายของเกษตรอนทรย (Organic farming) ซงกระทรวงเกษตรของสหรฐอเมรกาตงไวเมอป 1981 มความหมายวา เปนระบบการผลตทางการเกษตรทหลกเลยงการใชป ยเคมสงเคราะห สารเคมกาจดศตรพชและฮอรโมนทกระตนการเจรญเตบโตของพชและสตว เกษตรอนทรยอาศยการปลกพชหมนเวยนเศษซากพช มลสตว พชตระกลถว ป ยพชสด เศษซากเหลอทงตางๆ การใชธาตอาหารจาการผพงของหนแร รวมทงใชหลกการควบคมศตรพชโดยชวภาพ เพอรกษาความอดมสมบรณของดนเปนแหลงอาหารของพชรวมทงเปนการควบคมศตรพชตางๆ เชนแมลง โรค และวชพช เปนตน (Wookey, 1987 อางถงใน วฑรย, 2359)

สหพนธเกษตรอนทรยนานาชาต (International Federation of Organic Agriculture Movements หรอทชอยอวา IFOAM) ไดใหคานยามเกษตรอนทรยไววา “เกษตรอนทรย” คอ ระบบการเกษตรทผลตอาหารและเสนใยดวยความยงยนทางสงแวดลอม สงคม และเศรษฐกจ โดยเนนทหลกการปรบปรงบารงดน การเคารพตอศกยภาพทางธรรมชาตของพช สตว และนเวศการเกษตร เกษตรอนทรยจงลดการใชปจจยการผลตจากภายนอกและหลกเลยงการใชสารเคมสงเคราะห เชน ป ย สารกาจดศตรพช และเวชภณฑสาหรบสตว แตในขณะเดยวกนกพยายามประยกตใชธรรมชาตในการเพมผลผลต และพฒนาความตานทานตอโรคของพชและสตวเลยง หลกการเกษตรอนทรยนเปนหลกการสากลทสอดคลองกบเงอนไขทางเศรษฐกจ สงคม ภมอากาศ และวฒนธรรมของทองถนดวย (วฑรย และเจษณ, 2546)

นอกจากนสานกงานมาตรฐานสนคาเกษตรและอาหารแหงชาต (2546) ไดใหคานยาม เกษตรอนทรย (Organic agriculture) ไววาหมายถง ระบบการจดการการผลตดานการเกษตรแบบองครวม ทเกอหนนตอระบบนเวศ รวมถงความหลากหลายทางชวภาพ วงจรชวภาพ โดยเนนการใชวสดธรรมชาต หลกเลยงการใชวตถดบจากการสงเคราะห และไมใช พช สตว หรอจลนทรย ทไดมาจากเทคนคการดดแปรพนธกรรม (genetic modification) หรอพนธวศวกรรม (genetic engineering) มการจดการกบผลตภณฑ โดยเนนการแปรรปดวยความระมดระวง เพอรกษาสภาพการเปนเกษตรอนทรย และคณภาพทสาคญของผลตภณฑในทกขนตอน

เกษตรอนทรยมจดเรมตนจากยโรปและตอมาไดแพรหลายไปยงสหรฐอเมรกา และทวโลกจนปจจบน กลายเปนสวนหนงของระบบการผลตทางการเกษตรทขยายออกไปอยางกวางขวาง ม

45

การพฒนาระบบตลาด และมาตรฐานการผลตมารองรบเปนการเฉพาะ แตจรงๆ แลว นคอวธการผลตของปยาตายาวชาวไทยและจนมาแตอดต คนจนปลกผกกเอาป ยอนทรยมาบารงดน สาหรบประเทศไทย การบกเบกเกษตรกรรมอนทรยและมาตรฐานเกษตรอนทรย เกดจากการผลกดนขององคกรพฒนาเอกชนททางานรวมกบกลมเกษตรกรในพนทจงหวดสรนทร ยโสธร และเชยงใหม ประสบการณการสงเสรมเกษตรอนทรยขององคกรพฒนาเอกชน จนสามารถพฒนาการตลาดอนทรยทงในและตางประเทศ ทเปนแรงบนดาลใจใหพรรคการเมองนานโยบายเกษตรอนทรยไปใชสาหรบการหาเสยง จนในทสดนโยบายเกษตรกรรมอนทรยไดถกบรรจไวในนโยบายของประเทศ (วฑรย, 2539)

อยางไรกตามหากเกษตรอนทรยพฒนาไปในทศทางทมงเนนการคาเปนหลก มงผลตพชเชงเดยว หรออยภายใตระบบและการผกขาดของบรษทขนาดใหญ แทนทจะมงในเรองของความมนคงดานอาหาร การทาเกษตรอนทรยดงกลาว กจะไมถอวาเปนเกษตรกรรมอนทรยทแทจรง และผดหลกการเกษตรยงยน

วตถประสงคของเกษตรอนทรย

1. การฟนฟความอดมสมบรณของดน ดนเปนปจจยสาคญทสดของสงมชวต เพราะสงมชวตทกชนดเกดขน ดารงอยและตายไปตองอาศยดน ในขณะทพชเปนสงมชวตทเปนอาหารของมนษยและสตว ฉะนนพชจงเปนแหลงอาหารเรมตนของสงมชวต ดงนนดนทมความอดมสมบรณตองมคณสมบตทประกอบดวยสวนสาคญ 3 ประการ คอ แรธาต อนทรยวตถ และสงมชวต ดงนนจงมวตถประสงคเพอสรางความอดมสมบรณใหแกดน โดยใหความสาคญของโครงสรางทางกายภาพของดน และองคประกอบทเปนธาตอาหารพช อนทรยวตถ และสงมชวตในดน

2. การสรางความปลอดภยของอาหาร เนองจากการใชสารเคมในปรมาณทมากและสะสมเปนระยะเวลานานของรปแบบการเกษตรกระแสหลก กอใหเกดผลกระทบตอสงแวดลอมและทรพยากรธรรมชาต ดานเศรษฐกจ ผลกระทบตอพฒนาการของภมปญญาทองถน และทสาคญทสด คอ ผลกระทบตอสขภาพของเกษตรกรและผบรโภคจากสารพษทตกคางในผลผลตทางการเกษตร (สภาวด, 2547)

หลกการเกษตรอนทรย

แมหลายฝายจะพยายามนยามและกาหนดหลกการเกษตรอนทรย ทงนกวชาการและสถาบน/ องคกรระหวางประเทศ สหพนธเกษตรอนทรยนานาชาต (IFOAM) ไดระดมนกวชาการและผเชยวชาญทมประสบการณดานเกษตรอนทรยโดยตรงจากทวโลก มานยามหลกการเกษตรอนทรย และนาเสนอตอทประชมใหญของ IFOAM เมอปลายป 2548 ซงทประชมใหญไดลงมตรบรองหลกการเกษตรอนทรยดงกลาว โดยหลกการดงกลาว ประกอบดวย 4 ขอสาคญ คอ สขภาพ

46

(Health) นเวศวทยา (Ecology) ความเปนธรรม (Fairness) และการดแลเอาใจใส (Care) (วฑรย, 2549) ซงอธบายไดดงน

1) มตดานสขภาพ (Health)

เกษตรอนทรยควรจะตองสงเสรมและสรางความยงยนใหกบสขภาพอยางเปนองครวมของดน พช สตว มนษย และโลก

สขภาวะของสงมชวตแตละปจเจกและของชมชน เปนหนงเดยวกนกบสขภาวะของระบบนเวศ การทผนดนมความอดมสมบรณจะทาใหพชพรรณตางๆ แขงแรง มสขภาวะทด สงผลตอสตวเลยงและมนษยทอาศยพชพรรณเหลานนเปนอาหาร

สขภาวะเปนองครวมและเปนปจจยทสาคญของสงมชวต การมสขภาวะทดไมใชแคการปราศจากโรคภยไขเจบ แตรวมถงภาวะแหงความเปนอยทดของกายภาพ จตใจ สงคม และสภาพแวดลอมโดยรวม ความแขงแรง ภมตานทาน และความสามารถในการฟนตวเองจากความเสอมถอยเปนองคประกอบทสาคญของสขภาวะทด

บทบาทของเกษตรอนทรย ไมวาจะเปนการผลตในไรนา การแปรรป การกระจายผลผลต หรอการบรโภค ตางกมเปาหมายเพอเสรมสรางสขภาวะทดของระบบนเวศและสงมชวตทงปวง ตงแตสงมชวตทมขนาดเลกสดในดนจนถงตวมนษยเราเอง เกษตรอนทรยจงมงทจะผลตอาหารทมคณภาพสง และมคณคาทางโภชนาการ เพอสนบสนนใหมนษยไดมสขภาวะทดขน ดวยเหตน เกษตรอนทรยจงเลอกทจะปฏเสธการใชป ยเคม สารเคมกาจดศตรพช เวชภณฑสตว และสารปรงแตงอาหาร ทอาจมอนตรายตอสขภาพ

2) มตดานนเวศวทยา (Ecology)

เกษตรอนทรยควรจะตองตงอยบนรากฐานของระบบนเวศวทยาและวฏจกรแหงธรรมชาต การผลตการเกษตรจะตองสอดคลองกบวถแหงธรรมชาต และชวยทาใหระบบและวฏจกรธรรมชาตเพมพนและยงยนมากขน

หลกการเกษตรอนทรยในเรองนตงอยบนกระบวนทศนทมองเกษตรอนทรยในฐานะองคประกอบหนงของระบบนเวศทมชวต ดงนน การผลตการเกษตรจงตองพงพาอาศยกระบวนการทางนเวศวทยาและวงจรของธรรมชาต โดยการเรยนรและสรางระบบนเวศสาหรบใหเหมาะสมกบการผลตแตละชนด ยกตวอยางเชน ในกรณของการปลกพช เกษตรกรจะตองปรบปรงดนใหมชวต หรอในการเลยงสตวเกษตรกรจะตองใสใจในระบบนเวศโดยรวมของฟารม หรอในการเพาะเลยงสตวนาเกษตรกรตองใสใจกบระบบนเวศของบอเลยง

การเพาะปลก เลยงสตว หรอแมแตการเกบเกยวผลผลตจากปา จะตองสอดคลองกบวฏจกรและสมดลทางธรรมชาต แมวาวฏจกรธรรมชาตจะเปนสากลแตอาจจะมลกษณะเฉพาะทองถนนเวศ

47

ได ดงนน การจดการเกษตรอนทรยจงจาเปนตองสอดคลองกบเงอนไขทองถน ภมนเวศ วฒนธรรม และเหมาะสมกบขนาดของฟารม เกษตรกรควรใชปจจยการผลตและพลงงานอยางมประสทธภาพ เนนการใชซา การหมนเวยน เพอทจะอนรกษทรพยากรและสงแวดลอมใหมความยงยน

ฟารมเกษตรอนทรยควรสรางสมดลของนเวศการเกษตร โดยการออกแบบระบบการทาฟารมทเหมาะสม การฟนฟระบบนเวศทองถน และการสรางความหลากหลายทงทางพนธกรรมและกจกรรมทางการเกษตร ผคนตางๆ ทเกยวของกบการผลต การแปรรป การคา และการบรโภคผลผลตเกษตรอนทรยควรชวยกนในการอนรกษสงแวดลอม ทงในแงของภมนเวศ สภาพบรรยากาศ นเวศทองถน ความหลากหลายทางชวภาพ อากาศ และนา

3) มตดานความเปนธรรม (Fairness)

เกษตรอนทรยควรจะตงอยบนความสมพนธทมความเปนธรรมระหวางสงมชวตโดยรวม

ความเปนธรรมนรวมถงความเทาเทยม การเคารพ ความยตธรรม และการมสวนในการ ปกปกพทกษโลกทเราอาศยอย ทงในระหวางมนษยดวยกนเอง และระหวางมนษยกบสงมชวตอนๆ

ในหลกการดานน ความสมพนธของผคนทเกยวของกบกระบวนการผลต และการจดการผลผลตเกษตรอนทรยในทกระดบควรมความสมพนธกนอยางเปนธรรม ทงเกษตรกร คนงาน ผแปรรป ผจดจาหนาย ผคา และผบรโภค ทกคนควรไดรบโอกาสในการมคณภาพชวตทด และมสวนชวยในการรกษาอธปไตยทางอาหาร และชวยแกไขปญหาความยากจน เกษตรอนทรยควรมเปาหมายในการผลตอาหารและผลผลตการเกษตรอนๆ ทเพยงพอ และมคณภาพทด

ในหลกการขอนหมายรวมถงการปฏบตตอสตวเลยงอยางเหมาะสม โดยเฉพาะอยางยงการจดสภาพการเลยงใหสอดคลองกบลกษณะและความตองการทางธรรมชาตของสตว รวมทงดแลเอาใจใสความเปนอยของสตวอยางเหมาะสม

ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทนามาใชในการผลตและการบรโภคควรจะตองดาเนนการอยางเปนธรรม ทงทางสงคมและทางนเวศวทยา รวมทงตองมการอนรกษปกปองใหกบอนชนรนหลง ความเปนธรรมนจะรวมถง ระบบการผลต การจาหนาย และการคาผลผลตเกษตรอนทรยจะตองโปรงใส มความเปนธรรม และมการนาตนทนทางสงคมและสงแวดลอมมาพจารณาเปนตนทนการผลตดวย

4) มตดานการดแลเอาใจใส (Care)

การบรหารจดการเกษตรอนทรยควรจะตองดาเนนการอยางระมดระวงและรบผดชอบ เพอปกปองสขภาพและความเปนอยของผคนทงในปจจบนและอนาคต รวมทงพทกษปกปองสภาพแวดลอมโดยรวมดวย

48

จากหลกการดงกลาวขางตนเปนทมาของการปฏบตทหลากหลายวธการ แตภายใตหลกการเดยวกน ทาใหเกดมาตรฐานเกษตรอนทรยของแตละประเทศซงสอดคลองกบทรพยากรในทองถน สงคมและวฒนธรรม องคความรทเปนภมปญญาทองถนของแตละพนท

แนวทางเกษตรอนทรย

นอกจากนสหกรณกรนเนท และมลนธสายใยแผนดน (มปป.) และวฑรย และเจษณ (2546) อธบายวา ระบบเกษตรอนทรยจะเลอกใชแนวทางในการฟนฟระบบนเวศการเกษตรสรางสมดลสงแวดลอมปรบปรงบารงดนเพอใหตนพชแขงแรงสมบรณ ดวยวธการทเปนมตรกบสงแวดลอมมากทสด โดยมแนวทางดงตอไปน

1. การอนรกษนเวศการเกษตร ดวยการปฏเสธการใชสารเคมสงเคราะหทกชนด

2. การฟนฟนเวศการเกษตร แนวทางหลกในการฟนฟนเวศการเกษตรคอ การปรบปรงดนดวยอนทรยวตถ และการเพมความหลากหลายทางชวภาพ นอกจากนนการเพมความหลากหลายในไรนากเปนสงจาเปน ดวยการปลกพชรวม พชแซม พชหมนเวยน ไมยนตน หรอการฟนฟแหลงนเวศธรรมชาตในไรนาหรอบรเวณใกลเคยง

3. การพงพากลไกธรรมชาตในการทาเกษตร กลไกในธรรมชาตทสาคญตอการทาเกษตรอนทรยไดแก วงจรการหมนเวยนธาตอาหาร โดยเฉพาะอยางยงวงจรไนโตรเจน และคารบอน วงจรการหมนเวยนของนา พลวตของภมอากาศและแสงอาทตย รวมทงการพงพากนของสงมชวตอยางสมดลในระบบนเวศ ทงในเชงของการเกอกล การพงพา และหวงโซอาหาร

4. การควบคมและปองกนมลพษ เกษตรกรททาการเกษตรอนทรยตองพยายามอยางเตมทในการปองกนมลพษตางๆ จากภายนอกมใหปนเปอนผลผลต ซงอาจทาไดโดยการจดทาแนวกนชนและแนวปองกนบรเวณรมฟารม นอกจากนนยงกาหนดใหตองลดและปองกนมลพษทอาจเกดขนในกระบวนการผลตของฟารมเองดวย

5. การพงพาตนเองดานปจจยการผลต เกษตรอนทรยมแนวทางทมงใหเกษตรกรพยายามผลตปจจยการผลตตางๆ เชน ป ยอนทรย เมลดพนธ ฯลฯ ดวยตนเองในฟารมใหไดมากทสด แตในกรณทเกษตรกรไมสามารถผลตไดเอง กสามารถซอหาปจจยการผลตจากภายนอกฟารมได แตควรเปนปจจยการผลตทมอยแลวในทองถน ทงนเพอสรางความเขมแขงและความเปนอสระของเกษตรกร และองคกรเกษตรกร

ระบบการผลตเกษตรอนทรย

จากการสารวจขอมลของสหกรณกรนเนท และมลนธสายใยแผนดน (มปป.) และจากการศกษาพบวา การผลตเกษตรอนทรยในประเทศไทยแบงออกเปน 2 ประเภท ซงพนธจตต (2549) ไดอธบายไวดงน

49

1. เกษตรอนทรยแบบพงตนเอง

เปนเกษตรอนทรยซงพฒนามาจากภมปญญาพนบานปราชญชาวบาน หรอครภมปญญาไทย สวนใหญเปนเกษตรอนทรยแบบพนบาน ผลตเพอการบรโภคในครวเรอนเปนหลก และมการนาผลผลตบางสวนไปจาหนายในตลาดทองถน แตผลผลตนจะไมไดรบการรบรองมาตรฐานจากหนวยงานรบรอง หรออาจกลาวไดวารบรองโดยเกษตรกรเองหรอผซอ โดยพจารณาจากความนาเชอถอของผผลต ซงการผลตดงกลาวสามารถชวยลดตนทนการผลต โดยการลดปจจยนาเขาทตองซอจากภายนอก ไดแก ป ยเคม สารเคมปองกนและกาจดศตรพช ฮอรโมนเรงการเจรญเตบโต ซงสามารถสรางความปลอดภยใหแกผผลตและผบรโภคไดในระดบหนง ซงหากมการพฒนาและจดการความรเทคนควธดงกลาว อาจสามารถพฒนาเขาสมาตรฐานซงทดเทยมกบมาตรฐานสากลหรอสรางความกาวหนาอยางเหมาะสมกบการเกษตรไทยได

2. เกษตรอนทรยแบบมาตรฐาน

เกดจากการพฒนาตามกระบวนการทางวชาการ โดยมแนวทางหรอเทคนควธซงปรบมาจากการนาเขาเทคนควธจากตางประเทศ เปนการทาการเกษตรเพอจาหนายผานทางระบบตลาดทวไปหรอการตลาดทางเลอก ซงเมอไดรบการรบรองมาตรฐานเกษตรอนทรยแลว ผบรโภคกจะพจารณาเลอกซอจากความเชอถอในตรารบรอง และหากตรารบรองมาตรฐานทดเทยมกบมาตรฐานจากตางประเทศ จะทาใหผลผลตสามารถสงออกไปจาหนายในตางประเทศไดดวย หรอหากตองการผลตเพอขายยงตางประเทศอกวธหนงซงเปนทนยมและรวดเรวกวา คอ การขอรบรองมาตรฐานของประเทศนนๆ ทตองการสงออก

เกษตรธรรมชาต ระบบการเกษตรในปจจบนกอใหเกดปญหาตางๆ มากมาย โดยเฉพาะอยางยงปญหา

ทางดานการทาลายความสมดลทางธรรมชาตไรนา เกษตรธรรมชาตเปนระบบเกษตรทคานงถงระบบนเวศและสภาพแวดลอมเปนการเรมกระบวนการแหงการปรบเปลยนแนวความคดและแนวทางการทาการเกษตร เพอใหเปนการทาการเกษตรทสามารถรกษาสภาพแวดลอมดวยการไมทาลายดน ไมใชป ยเคมหรอสารเคมเพอกาจดศตรพช และยดถอกฎแหงธรรมชาต ตลอดจนเปนการทาเกษตรกรรมททาใหเกษตรกรสามารถมชวต และความเปนอยแบบพอเพยง และสามารถพงพาตนเองได (สภาวด, 2547)

ความหมายเกษตรธรรมชาต

เปนแนวทางเกษตรกรรมทยดหลกสาคญ 4 ประการ คอ ไมมการไถพรวนดน งดเวนการใสป ย ไมกาจดวชพช และไมใชสารเคมกาจดศตรพช เปนแนวทางเกษตรกรรมทเผยแพรโดย เกษตรกรชาวญปน ชอ นายมาซาโนบ ฟกโอกะ ซงถายทอดประสบการณของตนไวในหนงสอ One Straw Revolution, The Road Back to Nature และ The Natural Way of Farming ฟกโอกะ

50

กลาววามนษยเขาไปแทรกแซงธรรมชาตมากเกนไป อยางเชน การนาจลนทรย และแมลงมาควบคมแมลงดวยกนเอง การใสป ยหมกเกนความจาเปน เปนตน (วฑรย, 2539)

จากปรชญา และมมมองน ชวยใหเราตงคาถามเกยวกบแบบแผนและวธปฏบตของเกษตรกรรมในปจจบน วาไดไปไกลเกนขอบเขตธรรมชาตไปมากนอยแคไหน อกทงทาใหผเกยวของไดฉกคดวามวธการเกษตรกรรมทใกลชดกบธรรมชาตมากกวา แตไมไดรบการพฒนาใหเจรญกาวหนา ภายใตยคสมยทเกษตรกรรมเปนเพยงการผลตสนคาทตอบสนองตอระบบตลาด หนงสอแปลเรอง ปฏวตยคสมยดวยฟางเสนเดยว ของฟกโอกะ ไดรบความสนใจจากนกพฒนาการเกษตร และผสนใจทวไป เหตผลหนงเนองจากแนวทางเกษตรกรรมธรรมชาต สอดคลองกบหลกการและความเชอทางศาสนา อนเปนเหตผลทชมชนชาวพทธ เชน ขบวนการสนตอโศกไดเขามามบทบาทในการสงเสรมและเผยแพรเกษตรยงยนอยางจรงจง (วฑรย, 2539)

วตถประสงคเกษตรธรรมชาต

เนนความสามารถทจะนากระบวนการควบคมทางธรรมชาต โดยไมมการใชสารเคมในการปองกนและกาจดศตรพช รวมไปถงไมมการใชป ยเคมหรอการแทรกแซงใดๆ ในการบารงดน การปลอยใหธรรมชาตในรปของพชชนดตางๆ ทมระบบการเจรญเตบโตและวงจรชวตทแตกตางกนควบคมกนเอง จะกอใหเกดความสมดลทางธรรมชาตไดในทสด (สภาวด, 2547)

หลกการเกษตรธรรมชาต

แนวความคดเกษตรธรรมชาตของ ฟกโอกะ มไดยนอยบนพนฐานความคดทางวทยาศาสตร อกทงปฏเสธตอทฤษฎวทยาศาสตรการเกษตรทงหลายดวย โดยเขาไดวางรากฐานของเกษตรธรรมชาตของเขาไว 4 ประการ (วฑรย, 2539) คอ

1. ไมมการไถพรวนดน

การไมไถพรวนดนเปนบทแรกแหงการเกษตรธรรมชาต เนองจากในธรรมชาตนนพนดนมการไถพรวนโดยตวของมนเองอยแลว โดยการชอนไชของรากพช สตว แมลงและสงมชวตเลกๆ ทอยในดน กระบวนการเหลานดาเนนไปอยางสมพนธกน พชรากลกจะชวยไถพรวนดนชนลาง พชรากตนกจะชวยพรวนดนบรเวณดนชนบน การใสป ยจะทาใหรากพชอยตนและแผขยายตามแนวนอนมากกวาจะหยงลกลงไป

2. งดเวนการใสป ย

เนองจากการใสป ยเปนการเรงการเจรญเตบโตของพชแบบชวคราวในขอบเขตแคบๆ เทานน ธาตอาหารทพชไดรบกไมสมบรณ พชทใสป ยมกจะออนแอสงผลใหเกดโรคและแมลงไดงาย ดนทใสป ยเคมตดตอกนนานจะมสภาพเปนกรดและเนอดนเหนยวไมรวนซย การใสป ยอนทรยและ

51

ป ยพชสดมความจาเปนอยบางโดยเฉพาะในชวงแรกๆ ทตองมการปรบสภาพสงแวดลอมทเสยไปจากเกษตรเคมใหดขน

3. ไมกาจดวชพช

เนองจากงานกาจดวชพชเปนงานหนกและแมจะคดคนวธการตางๆ กไมสามารถทาใหวชพชหมดสนไปได ดงนนเราจาเปนตองยอมรบการดารงอยของวชพช เชนเดยวกบทธรรมชาตมไดประกอบดวยพนธไมเดยว เกษตรธรรมชาตตองคดคนกฎเกณฑทวชพชจะควบคมกนเอง เชน การปลกพชบางชนดคลมหญาแลวกเปนป ยแกพชปลกดวย

4. ไมใชสารเคมกาจดศตรพช

สารเคมไมเคยกาจดศตรพชไดไดโดยเดดขาดเพยงแตหยดไดชวครงชวคราวเทานน และปญหามลพษทเกดจากสารเคมประเภทตางๆ สงผลกระทบตอทงระบบนเวศและมนษย ทงน ฟกโอกะ ไมเหนดวยแมการใชแมลงและจลนทรยมาควบคมแมลงเพราะเหนวาเปนการไปแทรกแซงธรรมชาตมากเกนไป และสงผลกระทบตอหวงโซสมพนธของสรรพชวตในระบบนเวศได เนองจากในโลกแหงความจรงไมมทางออกไดวาอะไรคอแมลงศตรพช อะไรคอแมลงทเปนประโยชน

ทฤษฎใหม

เปนระบบเกษตร ทเนนการจดการแหลงนา และการจดสรรแบงสวนพนททาการเกษตรอยางเหมาะสม ซงจะทาใหเกษตรกรมขาวปลาอาหารไวบรโภคอยางพอเพยงตามอตภาพ อนจะเปนการแกปญหาในเรองชวตความเปนอยของเกษตรกรแลว ยงกอใหเกดความมนคงทางเศรษฐกจโดยรวมของประเทศ

พระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชทานแนวทางเกษตรทฤษฎใหม เมอวนท 4 ธนวาคม 2540 ซงเปนชวงทประเทศไทยไดรบผลกระทบอยางรนแรงจากวกฤตเศรษฐกจฟองสบ แนวทางเกษตรทฤษฎใหม จงเปนหนทางปฏบตอยางเปนรปธรรม และเปนฐานรากของแนวคดเรองเศรษฐกจพอเพยง ซงหากสรางระบบเศรษฐกจทพงพาตนเองไดครงหนง หรอแมแตหนงในสของระบบเศรษฐกจทงหมด กจะสามารถทาใหประเทศชาตมความมนคงมากกวาระบบเศรษฐกจทตองพงพาการสงออกมากอยางทเปนอยในปจจบน

สงทหนวยงานทเกยวของตาง ๆ พงตระหนกกคอแนวทางเกษตรทฤษฎใหม เปนพระราชดารสทอยภายใตปรชญาเศรษฐกจแบบพอเพยง โดยใหความสาคญกบการผลต เพอตอบสนองตอความตองการอาหารในครอบครว และชมชนสามารถพงตนเองไดโดยไมตองพงพาปจจยการผลตจากภายนอก ดงนนการสงเสรมการเกษตรทฤษฎใหมใหมทดาเนนไปพรอม ๆ กบการสงเสรมใหมการใชป ยเคม และสารเคมการเกษตร หรอการนาทฤษฎไปใช โดยไมเขาใจเนอหา และปรชญาทอยลกเบองหลง จะมผลใหแนวทางการดาเนนการดงกลาว ไมถกจดวาเปนเกษตรยงยน (มลนธเกษตรยงยน, มปป.)

52

เกษตรทฤษฎใหมเกดจากการวเคราะหปญหาทวไป โดยเฉพาะเกษตรในประเทศไทย ม 2 ปญหาทสาคญ คอ (สภาวด, 2547)

1. ปญหาภยแลงจากการขาดแคลนนา พนทเกษตรกรรมกวา 70% อยนอกเขตชลประทานทาใหเกษตรกรตองอาศยแหลงนาจากธรรมชาตเพยงอยางเดยวทาใหเสยสมดลระบบนเวศ ซงการเกษตรตามแนวทฤษฎใหมไดมการวเคราะหความตองการใชนาในฤดแลง ประมาณ 10,000 ลกบาศกเมตรตอ 1 ไร ดงนนหากตองการปลกขาว 5 ไร และพชผกผลไม 5 ไร จงตองมนาเพอใช 10,000 ลกบาศกเมตร

2. ความไมมนคงทางดานอาหารของเกษตรกร ดงนนการเกษตรตามแนวทฤษฎใหม จงเนนใหมการผลตขาวไวใชในการบรโภคไดตลอดปอยางนอย 5 ไร กจะสามารถดารงชพอยไดนอกเหนอจากการปลกขาวกไดมการเสนอใหจดสรรพนทสาหรบทาการเพาะปลกและเลยงสตวอนๆ เพอเปนรายไดเสรมและลดคาใชจายในครวเรอน ดงนนในพนทถอครองเฉลย 10-15 ไร ควรมการจดสรรทดนออกเปนสดสวนดงน - รอยละ 30 ของพนท ใหมการขดสระนาความจประมาณ 10,000 ลกบาศกเมตรไวใชในชวงฤดแลง และเพาะเลยงสตวนาได - รอยละ 30 ของพนท ใชเพาะปลกพชผกสวนครว หรอปลกไมผลไมยนตนเศรษฐกจ - รอยละ 30 ของพนท ใชในการทานาหรอปลกขาว เพอสรางความมนคงในดานอาหาร - รอยละ 10 ของพนท เปนบรเวณทอยอาศย

วตถประสงคทฤษฎใหม

1. ความมงคงทางดานอาหาร ทาใหมอาหารเพออปโภคและบรโภคครวเรอนเปนการพงตนเอง ลดการพงพาจากภายนอก จงกอใหเกดความมนคงทางดานอาหาร

2. การจดการทรพยากรนา เนนการจดหาแหลงนาเพอสนบสนนการผลตในไรนามการจดการบรหารนาทมอยอยางเกดประโยชนสงสด

3. ความมนคงทางดานรายได เนนการทาเกษตรเพอการบรโภคในครวเรอนและจาหนายในสวนทเหลอ จงจะกอใหเกดรายไดทม นคงแกเกษตรกร และเปนการลดคาใชจายในครวเรอนอกดวย (สภาวด, 2547)

หลกการทฤษฎใหม

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวพระราชทาน "ทฤษฎใหม" ใหดาเนนการในพนททากนทมขนาดเลกประมาณ 15 ไร ดวยวธการจดสรรทดนใหเหมาะสมกบการเกษตรแบบผสมผสานอยางไดผล เพอใหเกษตรกรมรายไดใชจายตลอดป ซงได ดาเนนการอยางแพรหลายในปจจบน ซงการพฒนาตามแนวทาง "ทฤษฎใหม" นมความจาเปนตองประยกตใชในเหมาะสม กบสภาพภมประเทศ

53

และสงแวดลอมจงจะเกดประโยชนสงสด ทงน ทฤษฎใหม ม 3 ขน ซงกรมสงเสรมการเกษตร (2543) มลนธเกษตรยงยน (มปป.) และกรมพฒนาทดน (มปป.) ไดสรปไว คอ

ทฤษฎใหม: ขนทหนง

การผลตเปนการผลตใหพงพาตนเองได ดวยวธงาย คอยเปนคอยไปตามกาลง ใหพอมพอกน ไมอดอยาก โดยมแนวทางสาคญ ประกอบดวย

1. ใหเกษตรกรมความพอเพยง โดยเลยงตวเองได (Self Sufficiency) ในระดบชวตทประหยดกอน

2. ทงน ตองมความสามคคในทองถน

3. มการผลตขาวบรโภคพอเพยงประจาปโดยถอวาครอบครวหนง ทานา 5 ไร จะมขาวพอกนตลอดป ขอนเปนหลกสาคญของทฤษฎน "หากชาวนาตองซอขาวกน กหมดสนความเปนเกษตรกรไทย"

4. ตองมนา 1,000 ลกบาศกเมตรตอไรแตละแปลง (15 ไร) ทานา 5 ไร ทาพชไรหรอไมผล ฯลฯ 5 ไร (= 10 ไร) จะตองมนา 10,000 ลกบาศกเมตรตอป

สดสวนการใชพนททาการเกษตรตามแนวทฤษฎใหม เพอใหงายตอการจดจาในพนท 15 ไร ดงน 30: 30: 30: 10

1) นา (5 ไร)

พนทสวนทหนง คอ พนททานาในการปลกขาวเพอบรโภคสาหรบในครวเรอน และหากผลผลตเหลอจงจาหนาย

2) พชไร และสวน (5 ไร)

ปลกพชแบบผสมผสาน ทงไมยนตน พชไร พชผก สมนไพร ไมดอกไมประดบ และไมใชสอยเปนแหลงอาหารและเพมรายได ปลกพชหลายชนดสรางความหลากหลายทางชวภาพ (Biodiversity) ซงจะชวยในการรกษาความสมดลทางธรรมชาตและสงแวดลอม ตลอดจนชวยกระจายความเสยงจากความแปรปรวนของระบบการตลาดและภยธรรมชาต การปลกพชผสมผสานยงสามารถชวยเกอกลซงกนและกน ลดการพงพาปจจยภายนอกไรนา และตดวงจรศตรพชบางชนดไดอกดวย

3) สระนา (3 ไร ลก 4 เมตร ความจประมาณ 19,000 ลกบาศกเมตร (19,200) ปลอยปลาในสระนา)

สระนาในไรนามวตถประสงคเพอใชในการเกษตรเปนหลก ดงนนหากเกษตรกรมสระนากเปรยบเสมอนมตมเกบกกนาในฤดฝน ชวยปองกนนาไหลหลากทวมไรนาของเกษตรกร ตลอดจนชวยมใหนาไหลหลากลงสแมนาลาคลอง สามารถนานาจากสระนามาใชในกรณเกดการขาดแคลนนา

54

หรอฝนทงชวง และยงหมายถงการทเกษตรกรมหลกประกนความเสยงในการผลตทางการเกษตร ถาเกดการขาดแคลนนาขนในการเพาะปลก นอกจากนยงสามารถสรางมลคาเพม (Value added) และใหผลตอบแทนตอไรนาของเกษตรกร กลาวคอ สระนาเปนแหลงทรพยากรในการสนบสนนการเพาะปลก และเลยงสตวในไรนา สระนาสามารถสนบสนนการเพาะปลกพชขอบสระนาใหความชมชน และสรางระบบนเวศเกษตรทเหมาะสมในบรเวณพนทขอบสระนา

4) ทอยอาศยและอนๆ (โรงเหด คอกสตวเลยง แปลงไมดอก ฯลฯ 2 ไร)

พนทสวนสดทายจดใหเปนทอยอาศยหรอบานไวดแลเรอกสวนไรนาและบรเวณบานมสงอานวยความสะดวก เชน ถนน โรงเรอนเกบอปกรณการเกษตร ฉางเกบขาวเปลอก ใชพนทบรเวณบานใหเกดประโยชนสงสด เชน มไมผลหลงบานเพอการบรโภค ปลกพชผกสวนครว พชสมนไพร นาเศษวสดเหลอใชมาทาป ยหมกเพาะเหดฟาง การเลยงสตวเพอสรางคณคาอาหารและโภชนาการ ตลอดจนเสรมรายได นอกจากนมลสตวนามาทาป ยคอกในลกษณะการเกษตรผสมผสาน มการหมนเวยนทรพยากรในไรนามประสทธภาพ ดงนนการจดการพนทสวนน ยงหมายถง การสรางจตสานกและนสยใหมความผกพนกบการเกษตรและอาชพของตน เพอใหสามารถดารงชพอยไดโดไมมจตใจฟงเฟอ หลงใหลในวตถนยม มสงอานวยความสะดวกในการดารงชพขนพนฐานอยางพอเพยง

ภาพท 4-1 แบบแปลนการทาเกษตรทฤษฎใหม ทมา: มลนธเกษตรยงยน (มปป.)

นาขาว

นาขาว

นาขาว

นาขาว

นาขาว

นาขาว

นาขาว

โรงสบนา

ไมลมลก ไมผล พชผก

ไมลมลก ไมผล พชผก

ไมลมลก ไมผล พชผก

เลยงสตว

รองนา

รองนา

รองนา

ไมโตเรว

ไมผล - ไมโตเรว

สระนา

เลยงปลา ไมลม

ลก - ไมผล

โรงป ยโรงเหด

บาน โรงเครองมอ

นาขาว

55

รวมประมาณ 15 ไร ถามทดนนอยกวาน เชน 10 ไร กแบงตามสดสวนโดยประมาณ แตทสาคญตองทาขาวใหพอกนทงป ดงตวอยางในภาพท 1

เมอเกษตรกรเขาใจในหลกการและไดลงมอปฏบตตามขนทหนงในทดนของตนเปนระยะเวลาพอสมควรจนไดผลแลว เกษตรกรกจะพฒนาตนเองจากขน "พออยพอกน" ไปสข น "พอมอนจะกน" เพอใหมผลสมบรณยงขน จงควรทจะตองดาเนนการตามขนทสองและขนทสามตอไปตามลาดบ

ทฤษฎใหม: ขนทสอง

เกษตรกรรวมกลมเพอชวยเหลอซงกนและกน โดยสรางความพอเพยงในขนทหนงทาใหเกดความเขมแขงในแตละคนแตละครอบครว จงเกดความรความสามารถทเขมแขงในรปแบบกลมและเกดพลงในขนทสอง ดงนนหลกการรวมกลมจงรวมกนชวยเหลอซงกนและกน มใชมาขอความชวยเหลอฝายใดฝายหนงแตเพยงฝายเดยว ใหเกษตรกร รวมพลงกนในรป กลมหรอสหกรณ รวมแรงรวมมอกนในรป กลมหรอสหกรณ รวมแรงรวมมอกนในดานตางๆ คอ

1. การผลต เกษตรกรจะตองรวมมอในการผลตโดยเรมตงแต ขนเตรยมดน การหาพนธพช ป ย การหานา และอน ๆ เพอการเพาะปลก

2. การตลาด เมอมผลผลตแลว จะตองเตรยมการตาง ๆ เพอการขายผลผลตใหไดประโยชนสงสด เชน การเตรยมลานตากขาวรวมกน การจดหายงรวบรวมขาว เตรยมหาเครองสขาว ตลอดจนการรวมกนขายผลผลตใหไดราคาด และลดคาใชจายลงดวย

3. ความเปนอย ในขณะเดยวกนเกษตรกรตองมความเปนอยทดพอสมควร โดยมปจจยพนฐานในการดารงชวต เชน อาหารการกนตาง ๆ กะป นาปลา เสอผา ทพอเพยง

4. สวสดการ แตละชมชนควรมสวสดการและบรการทจาเปน เชน มสถานอนามยเมอยามปวยไข หรอมกองทนไวใหกยมเพอประโยชนในกจกรรมตาง ๆ

5. การศกษา มโรงเรยนและชมชนมบทบาทในการสงเสรมการศกษา เชน มกองทนเพอการศกษาเลาเรยนใหแกเยาวชนของชมชนเอง

6. สงคมและศาสนา ชมชนควรเปนศนยกลางในการพฒนาสงคมและจตใจ โดยมศาสนาเปนทยดเหนยว

กจกรรมทงหมดดงกลาวขางตน จะตองไดรบความรวมมอจากทกฝายทเกยวของ ไมวาสวนราชการ องคกรเอกชน ตลอดจนสมาชกในชมชนนนเปนสาคญ

ทฤษฎใหม: ขนทสาม

เมอดาเนนการผานพนขนทสองแลว เกษตรกรจะมรายไดดขน ฐานะมนคงขน เกษตรกรหรอกลมเกษตรกรกควรพฒนากาวหนาไปสข นทสามตอไป คอ ตดตอประสานงาน เพอจดหาทน

56

หรอแหลงเงน เชน ธนาคาร หรอบรษทหางรานเอกชน มาชวยในการทาธรกจ การลงทนและพฒนาคณภาพชวต ทงน ทงฝายเกษตรกรและฝายธนาคารกบบรษท จะไดรบประโยชนรวมกน กลาวคอ

1) เกษตรกรขายขาวไดในราคาสง (ไมถกกดราคา)

2) ธนาคารกบบรษทสามารถซอขาวบรโภคในราคาตา (ซอขาวเปลอกตรงจากเกษตรกรและมาสเอง)

3) เกษตรกรซอเครองอปโภคบรโภคไดในราคาตา เพราะรวมกนซอเปนจานวนมาก (เปนรานสหกรณ ซอในราคาขายสง)

4) ธนาคารกบบรษทจะสามารถกระจายบคลากร (เพอไปดาเนนการในกจกรรมตางๆ ใหเกดผลดยงขน)

โดยยดหลกฐานการผลตเดม ระบบและรปแบบการรวมกลมชวยเหลอซงกนและกนและประสานผลประโยชนรวมกน แบงหนาทความรบผดชอบตามความถนด แตทกหนวยตองทางานเหมอนเปนบรษทเดยวกนทางานเปนทมประสานงานรวมกน ทาใหเกดการถายทอดเทคโนโลย ดานการจดการ การดาเนนธรกจ เกดขบวนการเรยนรซงกนและกน ทาใหทราบความตองการทงชนด ปรมาณ คณภาพ และราคาสนคา นสยการบรโภคและอปโภคของลกคา สงสาคญจะตองมกลไก กฎระเบยบขอบงคบรวมกน การจดสรรปนสวนตองยตธรรมและมคณธรรม ซงข นทสามนเพอ

1. ตงและบรหารโรงส (2) 2. ตงและบรหารรานสหกรณ (1,3) 3. ชวยการลงทน (1,2) 4. ชวยพฒนาคณภาพชวต (4,5,6)

ทงน ฝายเกษตรกรและฝายธนาคารกบบรษทจะไดรบประโยชน 1. เกษตรกรขายขาวและพชผลการเกษตรในราคาสง (ไมถกกดราคา) 2. ธนาคารกบบรษทซอขาวบรโภคในราคาตา (ซอขาวเปลอกตรงจากเกษตรกรและสเอง) 3. เกษตรกร ซอเครองอปโภคในราคาตา (เปนรานสหกรณราคาขายสง)

วนเกษตร

จากสาเหตของการตดไมทาลายปาทถกตองตามกฎหมายและผดกฎหมาย การบกเบกพนทปาเพอทาเกษตรกรรม เมอมการขยายตวของการทาเกษตรกระแสหลกอยางแพรหลายการผลตเพอการคา ทาใหมการขยายพนทเพาะปลกอยางกวางขวางสงผลใหเกดปญหาดานสงแวดลอม และความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาตตามมาทงทรพยากรปาไม ทรพยากรดนและนา ทางออกในการรกษาหรอเพมพนทปาเอาไว คอ การทาระบบวนเกษตร ระบบวนเกษตรจงนบวาเปนรปแบบเกษตรยงยนอยางหนง เนองจากเปนการผลตทางการเกษตรทถอเอาความสมดลกบระบบนเวศในพนทปาไมเปนหลก (สภาวด, 2547)

57

ความหมายวนเกษตร

เปนเกษตรกรรมทนาเอาหลกการความยงยนถาวรของระบบปาธรรมชาต มาเปนแนวทางในการทาการเกษตร ใหความสาคญเปนอยางสงกบการปลกไมยนตน ไมผล และไมใชสอยตาง ๆ ใหเปนองคประกอบหลกของไรนา ผสมผสานกบการปลกพชชนลางทไมตองการแสงแดดมาก หรอไดอาศยรมเงา และความชนจากการทมพชชนบนขนปกคลม รวมทงการจดองคประกอบการผลตทางการเกษตรใหมความหลากหลายชนดของพชและสตว

คาวา วนเกษตร ถกใชมากอนหนาน โดยนกวชาการและหนวยงานดานปาไม โดยใหความหมายทมนยของการทาปาไมผสมผสานรวมกบการปลกพชและเลยงสตว ทงน วนเกษตรเปนทรจกกวางขวางในสงคมไทย จากการบกเบกของผใหญวบลย เขมเฉลม เมอปลายทศวรรษท 2520 อนเนองมาจากประสบการณชวตทประสบกบปญหาความลมเหลวจากการทาเกษตรกรรมเชงเดยวในเชงพาณชยครงแลวครงเลา ทาใหทานตดสนใจขายทดนสวนใหญ เพอนาไปชาระหนสน แลวใชพนทเลกๆ ทเหลออยเพยงไมกไร แปรสภาพไรมนสาปะหลงเปนระบบวนเกษตร ปลกไมยนตน และพชสมนไพรผสมผสานกน และมวถชวตทพงตนเองได ปรชญาและประสบการณชวตของเกษตรกรทานน เปนสวนหนงทหลอหลอมใหเกดแนวความคดเกษตรกรรมทางเลอก เกษตรยงยนในสงคมไทยตอมา

วตถประสงควนเกษตร

วตถประสงคของการจดระบบวนเกษตร (สะอาด, 2529 และ สภาวด, 2547) คอ

1. ชวยปรบปรง อนรกษแผนดนทเสอมโทรมใหมความสมบรณดขน

2. การดารงอยรวมกนระหวางพนทปากบการเกษตร

3. เพมพนทปาไมของประเทศ

4. การอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ

5. ชวยเหลอราษฎรทยากจน การทามาหากนรวมกบปา

หลกการวนเกษตร

ระบบวนเกษตร หมายถง การทาการเกษตรในพนทปา เชน การปลกพชเกษตรแซมในพนทปาธรรมชาต การนาสตวไปเลยงในปา การเกบผลผลตจากปามาใชประโยชนอยางยงยน และการใชพนทปาทาการเพาะปลกในบางชวงเวลาสลบกบการปลอยใหฟนคนสภาพกลบไปเปนปา รวมถงการสรางระบบเกษตรใหมลกษณะเลยนแบบระบบนเวศปาธรรมชาต คอ มไมยนตนหนาแนนเปนสวนใหญ ทาใหระบบมรมไมปกคลม และมความชมชนสง บางพนทมชอเรยกเฉพาะ ตามลกษณะความโดดเดนของระบบนนๆ การเกษตรรปแบบนสวนใหญพบในชมชนทอยใกลชดกบพนทปาธรรมชาต เกษตรกรจะทาการผลตโดยไมใหกระทบตอพนทปาเดม เชน ไมโคนไมปา หรอ การ

58

นาผลผลตมาจากปามาใชประโยชนโดยไมสงผลกระทบตอระบบนเวศ รปแบบเกษตรทพบ เชน การทาสวนเมยง (ชา) สวนมะแขวน ตาว ปอสา กง ฯลฯ ในภาคเหนอ การทาสวนดซง สวนทเรยน มงคด ลองกอง สะตอ เหรยง ฯลฯ ในภาคใต

สภาวด (2547) ไดสรปหลกการและเงอนไขของระบบวนเกษตรไว ดงน

1. การมตนไมใหญและพชหลายระดบ คอ การใชทดนมประสทธภาพสงขนและยงชวยใหระบบมกลไกการควบคมตวเอง และสามารถชวยอนรกษดนไดเปนอยางด

2. การเลอกพชเศรษฐกจใหเหมาะสมกบพนท คอ การใชประโยชนเกอกลซงกนและกนของพช สตว และปาไม ซงจะใชประโยชน ดงน

1) ประโยชนทเกดขนตอระดบเกษตรกรในไรนา เพมเสถยรภาพและความยงยนของการผลตประสทธภาพของการใชทดน ปรบปรงสภาพแวดลอมทางการเกษตรททรดโทรมใหฟนฟกลบคนดขน และยงลดปญหาความเสยหายจากการทาลายของโรคและศตรพช

2) ประโยชนทเกดขนตอเศรษฐกจระดบประเทศ ทาใหคณภาพชวตของคนในชนบทดขนจากการมแหลงโภชนาการทดของตนเอง สามารถแกไขปญหาการอพยพจากชนบทเขาสเมองได สามารถหมนเวยนทรพยากรทมอยใหเกดเปนผลพลอยได เชน แรงงานสตว แกสชวภาพ และชวยปรบปรงสภาพแวดลอมและทรพยากรธรรมชาตโดยสวนรวมของประเทศ

3) การใชป ยธรรมชาตโดยจะไดรบประโยชนเตมทและไมรบกวนระบบนเวศของปาไมโดยการเพมอนทรยวตถ ธาตไนโตรเจนใหกบดน การปลกป ยในลกษณะพชตระกลถวคลมดน ป ยพชสดเพอคมวชพช จะทาใหผลผลตเพมขน และปลกพชคลมดนเพออนรกษหนาดน

ระบบวนเกษตร

ระบบวนเกษตร เปนกลยทธ เครองมอ หรอวธของการจดรปแบบการใชประโยชนทดนอยางผสมผสานระหวางกจกรรมดานการปาไม การเกษตร รวมทงการเลยงสตวในพนทเดยวกน หรอสลบเปลยนหมนเวยนกนไป เพอใหไดผลผลตอยางสมาเสมอตลอดไป โดยเปนศาสตรทประยกตวชาการแทบทกดานทสามารถปฏบตเองไดเพอนาเอาพลงงานและทรพยากรตางๆ ทมอยในพนทนนๆ มาใชประโยชนอยางมประสทธภาพ โดยคานงถงหลกความสมดลยตามธรรมชาตของระบบนเวศนเปนสาคญ เพอตอบสนองความตองการและความถนดของสงคมมนษย (โครงการสนบสนนแผนการผลตของเกษตรกร, 2543)

ระบบวนเกษตรสามารถแยกออกเปนรปแบบยอยๆ ตามองคประกอบของกจกรรมหลกได 4 ระบบ (สอาด, 2529 และโครงการสนบสนนแผนการผลตของเกษตรกร, 2543) คอ

1. ระบบปลกปา นาไร (Agrisylvicultural system) หรอ ระบบปลกพชควบ เปนการหวงผลผลตทงไมปาและไรนา เพอจะไดผลผลตสง จงตองพยายามทจะใหทงไมปา และพช มความ

59

เจรญเตบโตมากทสด มการแกงแยงกนนอยทสด ทงอาหารในดน ความชนในดน แสงในอากาศ โดยปลกพชคอ เกษตรแทรกภายในสวนปา ซงสามารถทาไดหลายรปแบบ ดงน

1) ปลกตนไมตามแนวของรอบนอกของแปลงปลกพชเกษตร

2) ปลกตนไมสลบแถวเวนแถวระหวางไมปากบพชเกษตร

3) ปลกสลบเปนแถบๆ ระหวางไมปากบพชเกษตร

4) ปลกผสมโดยการสมอยางไมเปนระเบยบระหวางตนไมปากบพชเกษตร

2. ระบบปลกปา หญาเลยงสตว (Sylvopastoral system) หรอ ระบบปาไม-ปศสตว มการผลตปศสตว พรอมทงการปลกปาเพอใชสวนตางๆ ของตนไมเพอการเลยงปศสตว หรอการปลกตนไมเพอหวงประโยชนจากไมโดยตรง หรอการปลกหญาเสรม หรอการเลยงปศสตวในสวนปาเพอให ปศสตวชวยในการกาจดหญาอนจะเปนเชอเพลงของไฟปาในแตละป

3. ระบบเลยงสตว ปลกปา นาไร (Agrosylvopastoral system) หรอ ระบบเกษตร-ปาไม-ปศสตว เปนการใชประโยชนทดนรวมกนระหวางกจกรรมหลกทง 3 กจกรรมคอ เลยงสตว ปลกตนไม และการทากสกรรม ควบคไปพรอมๆ กน เปนการรวมสองระบบแรกเขาดวยกน

4. ระบบปาไม-ประมง (Piscisilviculfural system) เปนการใชประโยชนทดนรวมกนระหวางการปาไมและการประมง เชน การทาฟารมกงและทาฟารมหอยตามปาชายเลน หรอการเลยงปลานาจดตามรองนาหระหวางแถวหรอคนคของตนไม

ภาพท 4-2: ระบบของวนเกษตรทเกดจากการผสมผสานของการเลยงสตว ปลกปา นาไร ทมา: ดดแปลงจากสอาด (2529)

ระบบปลกปา - นาไร ระบบปลกปา - หญาเลยงสตว

นาไร เลยงสตว

ไมปา

ระบบเลยงสตว – ปลกปา - นาไร

ประมง ระบบปาไม-ประมง

60

วนเกษตรเปนแนวคดและทางเลอกปฏบตทางการเกษตรแบบหนงซงรปแบบจะแตกตางกนไปในแตละทองถน และสภาพพนท โดยสามารถแบงเปนหลายประเภท ดงน

1. วนเกษตรแบบบานสวน มตนไมและพชผลหลายชนความสง โดยปลกไมผล ไมยนตน สมนไพร และพชผกสวนครวในบรเวณบาน

2. วนเกษตรทมตนไมแทรกในไรนาหรอทงหญา เหมาะกบพนทซงมลกษณะสงๆ ตาๆ โดยปลกตนไมเสรมในทไมเหมาะสมกบพชผล เชน ทเนนหรอทลมนาขง และปลกพชในทราบหรอทสมาเสมอ

3. วนเกษตรทมตนไมลอมไรนา เหมาะกบพนทไรนา ซงมลมแรงพชผลไดรบความเสยหายจากลมพายอยเสมอ จงตองปลกตนไมเพมความชมชน บงแดดบงลมใหกบผลทตองการรมเงาและความชน

4. วนเกษตรทมแถบตนไมและพชผลสลบกน เหมาะกบพนทมความลาดชนเปนแนวยาวนาไหลเซาะหนาดนมาก แถบตนไมซงปลกไวสองถงสามแถวสลบกบพชผลเปนชวงๆ ขวางความลาดชนจะชวยรกษาหนาดน และในระยะยาวจะทาใหเกดขนบนไดดนแบบธรรมชาตใหกบพนทสาหรบแถบพช อาจมความกวาง 5-20 เมตร ตามความเหมาะสมของพนท

5. วนเกษตรใชพนทหมนเวยนปลกไมยนตน พชผล และเลยงสตว เหมาะกบพนทขนาดกลางถงขนาดใหญ ซงมพนทพอทจะปลกพชผลเปนแปลงหมนเวยน โดยมแปลงไมยนตนรวมกบการเลยงสตวแบบหมนเวยนเพอฟนฟดน

การเปรยบเทยบเกษตรยงยนแตละรปแบบทงในแงของเหตผลและหลกการ ดงตารางท 4-1 และการเปรยบเทยบเทคนควธการและการจดการฟารม ดงตารางท 4-2 แสดงใหเหนถงความแตกตางของเกษตรยงยนแตละรปแบบ

วดทศน เรอง ชาวนาเงนลาน (รายการแผนดนไทย, 2554)

ใหนสตดวดทศน และวเคราะหวาในการทานาของเกษตรกรตนเรองเปนรปแบบการทาเกษตรยงยนหรอไม ถาเปนเขากบหลกการของเกษตรยงยนแบบใด

เรองยอ “ ใครวาทานาแลวจนไมจรงหรอก สาคญทตองรจกใชสมอง ไมใชทานาแบบผจดการนา มมอถอเครองเดยว โทรสงทกอยาง มนาเปนของตวเองอยางเดยว ทเหลอจางและซอ ทานาอยางนนละจนแน นากจะไมเหลอดวย อยางผมนทานาไดปละลาน เกบใบเสรจไวใหดดวย เผอใครวาโม เหนเปนชาวนาหนาดาอยางนกาหนดเงนเดอนใหตวเองเดอนละ หกหมน เมยหกหมน ลกสามคน สงจนจบปรญญาโท เขาขายนาสงลกเรยน แตผมมแตจะซอนาเพม ชยพร พรหมพนธ เปนชาวนา แตเปนชาวนานอกกรอบ ผแหกสตรชวต และตานานอนปวดราว ของชาวนาไทย ทหลงสฟา หนาสดน เปนหนสนอมตะ ยงทายงจน ดวยการเปนชาวนาคนเดยวในประเทศไทย ทกาหนดเงนเดอนใหตวเอง เกอบเทาเงนเดอนของ ส.ส. ในสภา เปนชาวนา ทยงทายงมงคง มนคง ยงทานา

61

ยงมนา และยงทานา กยงนาพาตวเอง ไปสอสรภาพ เสรภาพ และความเปนไท ขณะทชาวนาโดยสวนใหญ ทานาจนเสยนา ชยพรเปนชาวนาทไมเคยขาดทนจากการทานา ตอเนองมาเปนเวลากวา 20 ป ขณะทเพอนบางคน พากนขายนาลางหน ชยพรกลบซอทนาเพม จาก 20 ไร เปน 100 ไร และในบางฤดกาลผลผลตทขาวราคาด เขากเปนชาวนาเงนลาน ขายขาวไดถง 2 ลานบาท ตอป ความมงคง มนคงทงมวลนน เขาไดมนมาจากการทานาโดยสจรต ไมเอาเปรยบดน ไมเอาเปรยบนา ไมไดทานาบนหลงคน แตมาจากการคดตาง ทาตาง ไมหลงไปกบกระแสของความโลภ ไมเปนชาวนาตามสงของเซลแมน การกลากาวพนออกจากความงมงายในการทานาแบบพงพง ป ย ยา สารเคม มาทานาดวยสมอง สองมอ สองขา และการไมยอมหยดทจะเรยนร และคดทจะลดตนทนการผลต ทาให ชยพรเปนชาวนา ทมรายได “สจรต” ไมนอยกวา 200 เปอรเซนต ของเงนลงทน เปนการพสจนวา อาชพปลกขาว ไมใชอาชพของคนจน คนหนาตา ไรเกยรต ไมมศกดศร อยางทถกทาใหเชอกนมา ในกระแสของวกฤตอาหารโลก และการลาอาณานคมทางการเกษตร เพอแสวงหาความมนคงทางอาหาร ทามกลางขาวคราวมหกรรมการขายนาใหตางชาต เพอลางหน ในหวงเวลาทอาชพชาวนา กาลงถกทาทาย วาจะอย หรอจะไปจากกลมทนใหญระดบโลก ชยพร พรหมพนธ ชาวนาตวจรง แหงบางปลามา คอ ชาวนานอกกรอบ ทกาลงยนหยด เพอทาในสงทเชอ ไดวา อาชพนยงเปนอาชพแหงเนอนาบญ เปนความมนคง เปนความหวง และเปนกระดกสนหลง ท “ไมผ” ของชาต

62

ตารางท 4-1: การเปรยบเทยบเหตผลและหลกการของเกษตรยงยนรปแบบตางๆ ประเดน เกษตรผสมผสาน เกษตรอนทรย เกษตรธรรมชาต ทฤษฎใหม วนเกษตร

1. เหตผลทมาของรปแบบ

- ความเสยงอนเนองจากเกษตรเชงเดยวหรอกระแสหลก - การพงพาการใชปจจยภายนอกฟารม - ขาดการใชประโยชนจากของเหลอใชจากกจกรรมทางการเกษตร

- การใชสารเคมในการเกษตรสงผลใหมสารพษตกคางในผลผลต - ความเสอมโทรมของดนจากการทาเกษตรกระแสหลก

- การทาลายสมดลธรรมชาตในไรนา - การพยายามพงพาระบบนเวศในไรในโดยสมบรณ

- ความเสยงจากภยแลงและการขาดแคลนนา - ความไมมนคงทางดานอาหารของเกษตรกร

- การลดลงของพนทปาไมจากการบกรกใชประโยชนทางการเกษตร

2. ทรพยากรหลกในการจดการ

ทดน (Land) ดน (Soil) ระบบนเวศ (Ecosystem)

นา (Water) ปาไม (Forestry)

3. วตถประสงค - ความมนคงทางรายได - การลดการพงพาจากภายนอก - การประหยดรายจาย

- การฟนฟความอดมสมบรณของดน - ความปลอดภยทางอาหาร

- การเกดความสมดลทางธรรมชาต

- ความมนคงทางดานอาหาร - การจดการทรพยากรนา - ความมนคงทางรายได

- การเพมพนทปาไมของประเทศ - การดารงอยรวมกนระหวางพนทปากบการเกษตร - ความหลากหลายทางชวภาพ

4. หลกการและเงอนไข

- มกจกรรมการเกษตรตงแต 2 ชนดขนไปใน

- การไมใชสารเคม - การเพมความอดม

- การทาการเกษตรโดยไมรบกวนธรรมชาตโดย

- เกษตรกรรายยอย (10-15 ไร) ในเขตนาฝน

- การมตนไมใหญและพชหลายระดบ

63

ประเดน เกษตรผสมผสาน เกษตรอนทรย เกษตรธรรมชาต ทฤษฎใหม วนเกษตร พนทและเวลาเดยวกน - การมประโยชนเกอกลกนระหวางกจกรรม

สมบรณของดนโดยใชป ยหมก ป ยคอก จลนทรย - การควบคมและกาจดศตรพชโดยชวภาพ กายภาพ และอนทรยเคม

การไมไถพรวน - การไมใชป ยเคมเนนเฉพาะป ยพชสด - การไมกาจดวชพช - การไมใชสารเคม - การคลมดน

- การมแหลงนาในไรนา - การทานาเพอใหมขาวบรโภค - การทากจกรรมการเกษตรอนๆ เพอใหมผลผลตไวอปโภคบรโภค และขายได

- การเลอกพชเศรษฐกจใหเหมาะสมกบพนท - การใชประโยชนเกอกลกน

5. จดเดน - การจดการความเสยง - การประหยดรายจาย - การลดการพงพงจากปจจยภายนอก

- ความปลอดภยทางดานอาหาร - การเพมมลคาของผลผลตและตอบสนองความตองการของผบรโภค - การฟนฟความอดมสมบรณของดน

- การฟนฟความสมดลของระบบนเวศ - การลดการพงพงปจจยภายนอก

- ความมนคงทางดานอาหาร - การจดการทรพยากรนา - เศรษฐกจพอเพยงขนพนฐาน

- การอยรวมกนของพนทปากบการเกษตร - ความหลากหลายทางชวภาพ

64

ตารางท 4-2: การเปรยบเทยบเทคนควธการและการจดการฟารมเกษตรยงยน เทคนควธการจดการ เกษตรผสมผสาน เกษตรอนทรย เกษตรธรรมชาต ทฤษฎใหม วนเกษตร

1. การใชวสดหรอพชคลมดน สาคญ สาคญ สาคญมาก ไมเนน สาคญมาก 2. การปรบปรงบารงดนโดยพชตระกลถว

ไมเนน ไมเนน สาคญมาก ไมเนน สาคญ

3. การใชป ยเคม ใชได ไมใหใช ไมใหใช ใชได ใชได 4. การใชป ยหมก ป ยคอกและหนแร สาคญ สาคญมาก ป ยหมกไมจาเปนแตป ย

คอกอาจใชบาง ไมเนน สาคญ

5. การไถพรวน ทาได ทาได ไมมการไถพรวน ทาได - 6. การผสมผสานการปลกพชและเลยงสตวรวมกน

สาคญมาก ไมเนน สาคญมาก สาคญมาก สาคญมาก

7. การปลกพชหลายระดบ สาคญ ไมเนน สาคญมาก ไมเนน สาคญมาก 8. การใชประโยชนเกอกลกนระหวางกจกรรม

ไมเนน สาคญมาก สาคญมาก ไมเนน สาคญมาก

9. การควบคมศตรพชโดยไมใชสารเคม

ไมเนน สาคญมาก สาคญมาก ไมเนน สาคญมาก

10. การมแหลงนาในไรนา สาคญมาก ไมเนนแตตองมการจดการนาทด

ไมเนนแตตองมการจดการนาทด

สาคญมาก ไมเนน

บทท 5 พนธกรรมพช พนธกรรมสตว และอธปไตยเกษตรกร

พนธกรรม (Heredity) หมายถง ลกษณะ นสย ตลอดจนโรคหรอความวกลวการบางอยางทลกหลานสบมาจากบรรพบรษ ปยา ตายาย หรอพอแม กรรมพนธ กวา (ราชบณฑตยสถาน, 2546) หรอสงทเปนลกษณะตางๆ ของสงมชวตทไดรบการถายทอดมาจากสงมชวตรนกอนหนาโดยสามารถถายทอดสงตอจากรนหนงไปสอกรนหนงได โดยพนธกรรมพชและสตว มความสาคญตอการพฒนาการเกษตร และความอยรอดของเกษตรกร เนองจากพนธกรรม หมายถง ความมนคงตออาชพเกษตร และความเปนอสระของการทาการเกษตร โดยเฉพาะอยางยงในระบบเกษตรยงยน

อธปไตย (Sovereignty) หมายถง ความเปนใหญยง หรอ อานาจสงสดของรฐทจะใชบงคบบญชาภายในอาณาเขตของตน (ราชบณฑตยสถาน, 2546)

พนธ เปนฐานรากสาคญของการผลตทางการเกษตร กลาวกนวาหากผใดยดครองพนธทงพชหรอสตวได ผนนยอมครอบครองการเกษตรและความมนคงอาหารได ในอดตพนธพชหรอพนธสตวอยในมอของเกษตรกร โดยเมอเกบเกยวผลผลตแลวเกษตรกรจะแบงสวนหนงมาเปนเมลดพนธเพอปลกตอในฤดปลกหนารวมทงแลกเปลยนกบเพอนบานในชมชนหรอระหวางชมชน ซงพนธเหลานมการพฒนาจากพนธกรรมทเกษตรกรและธรรมชาตไดเลอกสรรมา

ฐานทรพยากรกบระบบการผลตอาหารของประเทศไทย

ฐานความมนคงอาหาร ประกอบดวย บนได 6 ขน ไดแก 1) การมอาหารในปรมาณทเพยงพอ 2) การกระจายอาหารอยางเปนธรรมทวถง 3) ความหลากหลายทางชวภาพ 4) เขาถงพนธกรรมไดอยางเสร 5) แลกเปลยนพนธกรรมไดอยางเสร และ 6) ระบบการผลตทหลากหลาย ยงมองคประกอบทง 6 มากเทาใดความมนคงทางอาหารยงมสงขน และฐานทรพยากรโดยเฉพาะพนธกรรม และความหลากหลายทางชวภาพเปนสงทจะนาไปสระบบการผลตทหลากหลายของประเทศ

ภาพท 5-1: ฐานของความมนคงทางอาหาร

66

อยางไรกตาม ในสภาพความเปนจรงฐานของความมนคงทางอาหารจาเปนตองมความเชอมโยงหรอสมพนธกบประเดนดงตอไปน

– ทรพยากรพนธกรรมพช –สตว

– ระบบการผลตอาหาร และเกษตรยงยน

– การเปลยนแปลงระบบกฎหมาย

– ภมปญญาทองถน

– ความตกลงพหภาคดานฐานทรพยากร

– นโยบายรฐทเกยวของ

ดงนนในการรกษาฐานทรพยากรกบระบบการผลตอาหารของประเทศไทยจงจาเปนทจะตองใหความสนใจศกษา และเทาทนกบประเดนทเกยวของดงทไดกลาวไวแลวนดวยซงมประเดนทเชอมโยงทงในระดบพนท ระดบประเทศ จนถงระดบสากล

จากสถานการณทเกดขนเกยวกบพนธกรรมพชและสตวทงในและตางประเทศ ใหนสตการวเคราะหบทความ 3 บทความน ซงจะทาใหนสตเขาใจสถานการณเกยวกบพนธกรรมทางการเกษตร และขอดขอเสยของพนธกรรมพนบาน และพนธกรรมในสมยใหมไดอยางชดเจนยงขน

ใหนสตอานบทความทง 3 และตอบคาถามดงตอไปน 1. นสตมความเหนอยางไรตอบทความแตละเรอง เหนดวยหรอไมเหนดวยกบบทความ

ใดบาง อธบายเหตผล 2. นสตคดวามความเปนไปไดมากนอยเพยงใดทสถานการณทเกษตรกรหวาดกลวจาก

บรษทยกษใหญดงบทความเรองท 2 และ 3 จะเกดขนในสงคมไทย และเพราะอะไรนสตจงคดเชนนน

3. หากเหตการณดงขอ 2 มโอกาสเกดขนสงคมไทยจะมวธปองกนหรอแกไขไดอยางไรทงในสวนของเกษตรกร นกวชาการเกษตร และนกสงเสรมการเกษตร

เรองท 1: ขาวสายพนธ กข กบ ขาวสายพนธพนบาน ปทผานมา มขาวคราววากระทรวงเกษตรและสหกรณ พยายามจะผลกดนพระราชบญญต

ขาว มเปาหมายทจะสงเสรมการปลก “ขาวพนธด” โดยจดแบงเปนโซน วาภาคไหน จงหวดอะไร ควรจะปลกขาวพนธอะไร

มองอยางคราวๆ “พนธด” ในทนหมายถงพนธทตลาดตองการ ขายไดราคาด และใหผลผลตด คาถามกคอ พนธทชาวนาปลกๆ กนอยมนไมดหรออยางไร? แลวพนธดทวานนมสกกพนธ

67

จากความเหนทว ๆ ไป รวมถงผลการวจยตาง ๆ รอยละรอยระบวาพนธพชพนบานทหายไปนน มสาเหตหลกมาจากการปฏวตเขยว และการทรฐสงเสรมพชพนธใหม ๆ ทบอกวาจะใหผลผลตสงกวา และทาใหเกษตรกรมรายไดมากกวา หนงสอพนธกรรมทองถนฯ เลมนเองกบอกไวอยางนนเหมอนกน

“การทรฐสงเสรมใหปลกพนธขาวหอมมะลและบรรดาสายพนธ กข ทงหลายกอผลกระทบตอระบบการผลตและวธการปลกขาวทเกยวพนไปกบวถชวตของเกษตรกรอยางมาก ดงพบวา ในกรณของขาวพนธ กข 6 ทมการสงเสรมใหเกษตรกรปลกเมอป พ.ศ.2520 นนไดทาใหความเปนอสระและความสามารถในการพงพาตนเองในเรองพนธกรรมขาวของชาวนาลดลง”

“วากนวาเฉพาะพนธขาวพนบานของไทยนน เคยมอยนบพนสายพนธ แตปจจบนหลงเหลออย

เพยงไมกรอยสายพนธ กเนองมาจากขาวพนธดของรฐนนเอง”

วากนวาเฉพาะพนธขาวพนบานของไทยนนเคยมอยนบพนสายพนธ แตปจจบนหลงเหลออยเพยงไมกรอยสายพนธ กเนองมาจากขาวพนธดของรฐนนเอง ผลกระทบทเกดขนตอเกษตรกรนน ไมเพยงการสญเสยพนธกรรมขาวทสบทอดมาตงแตรนปยา หากยงทาใหวถชวตตองตกอยในวงจรของการพงพา...ทรฐเคยบอกวาชาวไรชาวนาจะมรายไดเพมขน ซงนาจะหมายถงการมชวตความเปนอยทดข นดวยนน ในความเปนจรงกลบตรงกนขามกนอยางสนเชง

“ชาวนาไมเพยงเอาชวตของตนกลาทจะงอกงามอวดสเขยวในปหนาไปแขวนไวกบบรษทเอกชน แตยงฝากปากทองของตนเองไวกบกลไกตลาดขาว ซงพวกเขาไมมอานาจควบคมอกดวย”

ความสมพนธภายในชมชนเองกมอนตองเปลยนแปลงไป เพราะตางคนตางเรงปลก จากทในหมบานเคยปลกพนธขาวหลากหลายสายพนธ ขาวแกไมพรอมกน ชาวบานกจะมเวลาไปชวยลงแขกในไรนาของเพอนบาน แตพอเปลยนมาปลกพนธเดยวกนหมด แถมยงปลกเยอะ เพอเอาไปขาย ตางคนกตางเรงเกบเกยวของใครของมน จนแมแตจะจางคนมาชวยกนเกยว กยงแยงกนจาง

“เวลาขาวแก แกพรอมกน ตางคนตางบมเวลา สนใจแตของไผของมน แถมยงมาแยงแรงงานกนอก ขอยขนรอย เจารอยซาว ขอใหรอยสามสบ ตดกน แยงกน”

ทบอกวาเปนพนธกรรมพนบานนน ไมไดหมายความวามนเปนพชพรรณทถกปลอยใหเกดขนตามบญตามกรรม ในทางตรงกนขาม มนเปนพนธกรรมทผานการคดสรร และพฒนาดวยองคความรทองถนของเกษตรกรทเปนเจาของพนธกรรมเอง และถงแมวาพนธกรรมพนบานและองคความรเหลานจะถกทาลายใหสญหายไปแลวอยางมากมาย แตกยงคงมชมชนทองถนอกมากมายทยงพยายามจะฟนฟและรกษามนเอาไว

68

“จากการสารวจของคณะทางานพนธกรรมพนบานอสานลาสดในป พ.ศ.2547 พบวา พนธขาวพนบานทเกษตรกรอสานยงปลกอยในแปลงนาของตนมถง 120 กวาสายพนธ ทสาคญยงไปกวานนคอพนทปลกขาวพนธเหลานกาลงแผขยายกวางขน”

กรณของชมชนปกากญอในภาคเหนอ ชวงเวลาพกผอนหลงการเกบเกยว ชาวบานจะไปเยยมเยยนญาตพนอง ซงจะมการนาเมลดพนธพนบานไปเปนของฝากดวย “สารทแฝงมากบเมลดพนธนนมไดเปนเพยงความปรารถนาและการแบงปนซงกนและกนเพยงอยางเดยว แตยงหมายรวมถงการฝากเมลดพนธของครอบครวตนไวใหญาตพนองชวยกนรกษาดแล เผอวนขางหนาจะไดอาศยพงพากนได”

พนธกรรมพนบานนน ไมไดหมายความวามนเปนพชพรรณ ทถกปลอยใหเกดขนตามบญตามกรรม ในทางตรงกนขาม

มนเปนพนธกรรมทผานการคดสรร และพฒนาดวย องคความรทองถนของเกษตรกรทเปนเจาของพนธกรรมเอง

ยอนกลบไปทความพยายามของรฐบาล ในการผลกดนการจดโซนปลกขาวพนธด จะเหนไดวามนตรงกนขามอยางสนเชงกบการอนรกษพนธกรรมพนบานทชาวไรชาวนาในทองถนกาลงพยายามกนอย เพราะรฐบาลกาลงสรางเมดเงน แตชาวนากาลงสรางความหลากหลายของพนธกรรม ความยงยนเปนสงทตองคานงถง มากกวาความมงคงรารวย

“…เดกนอยรองไหกลอมไมยอมหยด แชนาเงนใหเดกดมกน เดกนอยรองไหดวยหวโหยขาว เดกหยดรองเมอกนนาขาว…”

นทานปากญอสอนเอาไว เงนกนไมได ...สงทกนไดคอขาว…

เรองท 2 เมลดพนธแหงความเปนไท ตวชวดความมนคง ทางอาหารของโลกตวหนง คอ การเปนเจาของเมลดพนธของเกษตรกร

หากแตวนน สงครามแยงชงเมลดพนธ ทขยายไปทวโลก เบยดขบใหเกษตรกร หมดความชอบธรรม ในการครอบครองเมลดพนธไปทกท จงมความพยายาม เกบรวมพนธพนเมอง ใหกลบคนมา พษณรกษ ปตาทะสงข รายงานความเคลอนไหว

“หวน 1” คอ ชอของพนธขาวชนดใหม เกษตรกรในกงอาเภอภเพยง คนเคยเปนอยางด คณสมบตของมนตานทานโรคระบาดในตนขาวทเรยกวา บว ซงกาลงระบาดหนกในบางสวนของจงหวดนาน หวน เรองตอ เปนคนคดคนหวน 1 มาไมตากวา 3 ปแลว จากการเพยรผสมพนธขาวเพอเกบเมลดพนธไวแลกเปลยนกบเกษตรกรกลมอนๆ นอกเหนอจากนน เขายงพยายามปรบปรงพนธขาวอกหลายชนด ไมเพยงเพอใหมกนเปนปๆ เทานน หากแตยงหมายถงการมพนธขาวไวปลก โดยไมตองซอบรษทใหญๆ เหมอนทผานมา มหลายเหตผลทเกษตรกรพยายามปรบปรงพนธพชขนมาใหม นอกจากความตานทานโรคอยางกรณหวน 1 แลว เหตผลสาคญ คอ สทธในการ

69

ครอบครองเมลดพนธ ทนบวนเกษตรกรกมนอยลงทกท ดงตวอยางของหวน กบเพอนเกษตรกรอก 20 กวาคนทตง 'ศนยการเรยนรทางการเกษตรทางเลอก' ขนมา ธงนาของพวกเขา คอ หลกหนการครอบงาของบรษทเกษตรตางๆ หลงจากทผานมาเขา พบวา เกษตรกรไทยถกครอบงามาตลอด โดยตองรบการพงพาของบรษทเกษตรรายใหญเทานน

ราวสบกวาปกอน จงหวดนานไดรบการสงเสรมใหปลกขาวโพดกนเกอบทกพนท จากการสนบสนนของภาครฐ ชวงเวลานนมองไปทางไหนกมแตไรขาวโพด เกษตรกรจานวนมากพยายามขยายพนทปลกกนถวนหนา เพราะคดวา ตลาดนาจะตองการ และดกวาการทาเกษตรแบบเกาๆ ทไดกาไรนอยกวา ปลกพชเชงเดยวแลวสภาพดนแยลง ปญหาสาคญ คอ เราตกเปนทาสของบรษทเอกชนมาตลอด เมอกอนใครจะปลกกปลกไดหมด แตเมอมนถกปรบปรงพนธ ถกนาไปตดแตงพนธกรรม มนตกเปนของบรษทเอกชนจากกโลกรมละ 1.50 บาท มนกลายเปนพนกวาบาท อยางนใครจะไปทนได หวนใหรายละเอยด เขาเองกเปนหนงในทาสกลมนน

ในเวลาน กรณของขาวโพดกาลงเกดขนกบการปลกขาว นนคอ มการนาไปปรบปรงพนธโดยบรษทเอกชน โดยเกษตรกรตองไปซอมาปลก เมอซอพนธขาวเหลานนมาปลกจาเปนตองพวงดวยการซอป ย และสารเคมปราบศตรพชอกแพคใหญ เพราะพนธปรบปรงนนถกออกแบบมาใหเหมาะกบวธการปลกบางอยางเทานน แตการปลกขาวโพดยงไมเลวรายเทากบขาว เพราะขาวโพดหนงไรใชเมลดพนธไมมากเทากบขาว หวน บอกวา ขาวหนงไรใชเมลดพนธอยางนอย 10 กโลกรม จะเปนอยางไรหากเมลดพนธกโลกรมละ 100 บาท ยงไมรวมการควบคมราคาขายกถกกาหนดโดยบรษทรายใหญเทานน ทงหมดนเปนเหตผลวา ทาไมเกษตรกรกลมหนงจงพยายามหนมาปรบปรงพนธดวยตวเอง

หวน เลาวา ขาวในโครงการของเขามการทดลองปลกพนธพนเมองปเวนป ความตงใจของเขา คอ อยากมธนาคารเมลดพนธทสามารถเกบรวบรวมพนธพชผกพนเมองไว ไมวาจะเปนขาว หรอพนธผกพนบานทหาไดยาก จดประสงคหลก คอ เพอไวแลกเปลยนกบคนภายนอกทมเมลดพนธทนาสนใจ

ทผานมา เคยมการทดลองนาขาวพนธพนเมองของทอนมาลองปลก เชน พนธเลาแตกกบแมผง จากอบลราชธาน ซงพบวาสามารถตานทานโรคไดด โดยพนธใหมทไดถอเปนการนาขอดของแตละพนธมารวมกน เชน การแตกกอดขน ความตานทานโรค ซงเวลานถอวาพนธเรมคงทแลว "บรษทใหญๆ (ขอสงวนชอ) กเอาพนธพนเมองไปผสมเหมอนกน เชน กข 6 กบหอมทง แตเขาไปตดตอยนบางอยางทาใหไดผลผลตด" หวน กลาวถงบรษทเกษตรขนาดใหญทมกจการครบวงจร แตเปนอนรกนในหมเกษตรกรวา บรษทใหญบางแหงนาเมลดพนธไปคลกยาเคม ทาใหตานทานโรคดเปนพเศษ แตในคาโฆษณามกจะบอกวา เมลดพนธปลอดสารเคม

"ความคดของเรา คอ อยากเปนเหมอนซพเลกๆ ทาเมลดพนธของเราเอง แตยงทาไมได เลยใชวธประสานกบเพอนเครอขายทอาเภออนๆ นามาแลกเปลยนแบบคนสมยกอน ใครมพนธดๆ

70

กเอามาให เรามกใหเขาไปบาง มนนาจะไดพนธใหมๆ ทเปนของเราเอง" เขาเลาอยางมความหวง การคลกคลกบขาวมาตลอดชวตทาใหเขารวา ตอใหใชยาเคมหวานลงไปในนาขาวกไมสามารถตอสกบแมลงได เพราะแมลงปรบตวและดอยา อกทงสารเคมกตกอยในตนขาว แมแตนกวชาการเกษตรหลายคนกบอกตรงกนวา ควรหยดใชสารเคม เพราะชวยอะไรไมได "มทางเดยว คอ ตองใชขาวพนธททนตอแมลง นนคอ พนธพนเมอง" หวนยา "ขาวบางพนธอาจจะกนไมอรอยมาก แตมนปองกนแมลงไดด เรากเอามาปลก แลวกเอาขาวพนธอนทกนอรอยมาผสม ใหไดพนธทดข น อยางพนธหวน 1 มนทาใหเหนวา เกษตรกรกคดพนธขาวของตวเองได ไมตองรอซอจากบรษทอยางเดยว" กฎทางพนธกรรมทวา ยงตางสายพนธมากเทาไหร ยงทาใหเกดพนธใหมทด และแขงแรงมากเทานน ในทานองเดยวกน หากไดพนธพชทตางกนมากเทาไหรกยงทาใหไดพนธใหมทแขงแรง และทนตอโรครายมากยงขน นเปนอกเหตผลหนงททาใหการแลกเปลยนพนธพชเกดขนมาชานานแลว แตไหนแตไรมา เมลดพนธถกบนทกลงในประวตศาสตรของมนษยชาตมาชานาน ในฐานะทรพยากรพนฐานของความอยรอด เพราะเมลดพนธเปนแหลงทมาอนสาคญยงของอาหาร ยา และวตถดบของอตสาหกรรม

ในหนงสอ 'ใครครองโลก' ซงแปลโดย อษณย พรหมมาศ กลาวถงความสาคญของเมลดพนธไววา ในเมลดพชมสงทใชขยายพนธทเรยกวา 'เชอกอพนธ' ซงใหลกษณะทสาคญแกพชแตละพนธ เชน ความสามารถในการตานทานโรคพชบางชนด ความทนทานตอสภาพแหงแลง การกาหนดขนาด ส รส ฯลฯ ในประเทศทเจรญแลวตางพยายามเกบรวมเมลดพนธไวในธนาคารเชอพนธ จากอดตทผานมา เกษตรกรไดแลกเปลยนเมลดพนธพชตางๆ เพอทจะเปลยนพนธพช หรอปลกพชชนดใหม เพอเอาชนะปญหาโรคตางๆ ทเกดกบเมลดพชของตน พวกเขาคดวา การปลกพชหลากหลายมความสาคญตอความสมบรณของพช จงพากนทาไรนาสวนผสม สมยกอนจงมผกและพชกนกนหลากหลาย ทกวนน บรรษทขามชาตหลายเจาตางจองมองเมลดพนธในประเทศกาลงพฒนาตาเปนมน พวกเขาตองการเปนเจาของเมลดพนธด งเดมของแตละประเทศอยางมาก เพอนามาผสมและปรบปรงพนธใหมทแขงแรง เกษตรกรทจะปลกพชตองซอเมลดพนธจากบรรษทเหลาน และวากนวา การผสมพนธพช การผลตเมลดพนธเพอการคา และสทธบตรของเมลดพนธทากาไรเปนพนๆ ลาน บรรษทขามชาตยกษใหญจงเขามายดครองธรกจนอยางเปนระบบครบวงจร และกดกนบรษทเลกๆ ใหออกไปจากวงการ

ในหนงสอใครครองโลก ระบอกวา ปจจบนทรพยากรพนธกรรมพชสวนใหญอยในมอของประเทศเจรญแลว และศนยวจยเกษตรกรรมระหวางประเทศ ซงควบคม 55 เปอรเซนตของทรพยากรพนธกรรมพชทวโลกตามลาดบ หากเจาของเมลดพนธในหลายประเทศไมรกษาพนธของตนไว คาดวา พอถงชวงตนศตวรรษท 21 พนธขาวดงเดมกวา 30,000 พนธอาจจะเหลอเพยง 50 พนธเทานน ไมเพยงเทานน ปจจบนบรษทเคมเกษตรทใหญทสดจาก 25 ประเทศเจรญแลวถอครองสทธเกอบหนงในสามของเมลดพนธทงหมด เปาหมายคอ การนาเมลดพนธของตนเขามาแทนทพนธด งเดมทละนอยจนหมดในทสด โครงการนอาจจะทาใหประเทศดอยพฒนาตองพงพาประเทศ

71

เจรญแลว ทงดานเมลดพนธ และอาหารอยางถาวรและอาจตกเปนเหยอของการขกรรโชกไดงาย ในเมอตองใชเงนตราตางประเทศและรายไดภายในประเทศจานวนมากสาหรบซอเมลดพนธเหลาน นเปนเหตผลทวา ทาไมในอนาคต การเอาชนะซกโลกใตอาจไมตองใชอาวธเลย เพราะเพยงแคระงบการจายเมลดพนธใหเทานนกอาจจะพอแลว

นอกเหนอจากการแยงชงความเปนเจาของเมลดพนธแลว อปสรรคประการหนงททาใหเกษตรกรครอบครองเมลดพนธไดนอยลงทกท คอ การใชกฎหมายและขอตกลงระหวางประเทศมาจากดการครอบครอง แตไหนแตไรมา การเคลอนยายพนธกรรมถอเปนสมบตของมนษยชาต ใครอยากนาพนธพชหรอสตวจากทหนงเพอไปปลกและพฒนาปรบปรงใหไดพนธใหมกสามารถทาไดตามสบาย ความเสรเชนนทาใหเกดการพฒนาปรบปรงพนธทมคณภาพดจานวนมาก อยางทนกวชาการบางคนเรยกปรากฏการณนวา? ความมนคงทางอาหารของโลก? เหตการณนาจะไปไดสวย หากไมม 'ความตกลงระหวางประเทศวาดวยการคมครองพนธพชใหม' ในป 1960 และในป 1991 ออกโดยองคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาต ขอตกลงดงกลาวไดมมตเปลยนหลกการมาใหการรบรอง สทธอธปไตยของรฐเหนอทรพยากรพนธกรรม ซงหมายความวา รฐตางๆ มสทธทจะจดระเบยบการควบคมเขาถงและการใชประโยชนจากทรพยากรชวภาพภายในเขตแดนของรฐ ภายใตกฎหมายภายในของแตละประเทศ

ผลจากขอตกลงนนทาใหการแลกเปลยนพนธกรรมอยางเสรไมอาจเกดขนอกตอไป เพราะถกควบคมในฐานะทรพยสนของประเทศนนๆ แมวาพนธกรรมทวาจะมถนกาเนดดงเดมจากประเทศอนกตาม การจะนาไปใชประโยชนตองขออนญาตจากรฐ โดยมการทาความตกลงแบงปนผลประโยชนกน

สาหรบเกษตรกรไทยนน การแลกเปลยนทเคยเกดขนมาชานาน ผานการเคารพใหเกยรตตอสถานทปลก ผคดเลอก และผเกบรกษาพชแตละชนด ตามความเชอแบบดงเดม แตทผานมาไมมการจดบนทกขอมลอยางเปนระบบ จงมความหวงใย วา ภมปญญาเหลานอาจจะถกนาไปดดแปลงและปรบปรงพนธแลวจดสทธบตรเปนเจาของ ดงเชนกรณของขาวหอมมะล เปลานอย หรอกวาวเครอ "ถงเวลาทเราตองรวบรวมเมลดพนธของเรา นบแคพนธขาวพนเมองของจงหวดนานกไดไมตากวา 30 ชนด ยงไมรวมพนธผกพนเมองอนๆ" สมชาย สทธกา ตวแทนจากชมรมอนรกษพนธพชพนบาน จ.นาน ใหขอมล สมชาย บอกวา จดเดนของพนธพนเมอง คอ สบตอพนธไดและรสชาตดกวา เชน กระเทยม ถว หรอผกกาด แตทกวนน ชาวบานสวนใหญตองปลกเพอขาย จงตองเลอกพนธปรบปรง แตหากชาวบานตองการปลกไวกน เขามกจะแนะนาวา ใหปลกพนธพนเมอง เพราะไมตองใชสารเคม "ถาเมลดพนธไมอยในชมชนกคงแย การแลกเปลยนเมลดพนธมนทาใหวฒนธรรมการเออเฟอชวยเหลอกนยงคงอย ไมใชวาอยากไดอะไรกซออยางเดยว ถาอยางนนเกษตรกรกจะตกเปนทาสบรษทอยตอไป" เขายา

ขณะทโลกกาลงเผชญกบภาวะความมนคงทางอาหารของโลก บรรษทขามชาตกาลงจองมองเมลดพนธดวยความกระหาย การสรางกลไกใหเกษตรกรเกบรวบรวมเมลดพนธดวยตวเอง

72

นาจะเปนทางเลอกทเปนไปได กอนทไมกวนขางหนา เราตางมานงเสยใจวา มอาหาร ผก และผลไม กนอยไมกชนด เพราะปลอยใหบรษทใหญๆ ไมกบรษทคดคนและปรบปรงพนธเทานน

เรองท 3: ลอมกรอบ ประเดนพชจเอมโอเปนอกสาเหตหนงทจะทาใหเกษตรกรหมดสนเปนเจาของเมลดพนธของ

ตนเอง กอนหนาน เพอรซ ชไมเซอร ชาวไรคาโนลา จากรฐซสแคตเชวน แคนาดา ถกฟองรองในขอหาละเมดสทธบตรพชจเอมโอของบรษท มอนซานโต โดยทไมรตววา มพชจเอมโอปนเปอนอยในไรของเขา ศาลตดสนวาไมวาเมลดพนธจะเขามาปนเปอนในไรของเขาไดอยางไร ปลวมากบลม หรอหลนจากรถบรรทกทขนเมลดใหถอวาเมลดพนธนนเปนสทธบตรของมอนซานโต นนเพราะวา พชจเอมโอสามารถแพรพนธไดดวยละอองเกสรและเมลด โดยอาศยลม นา แมลง นก หรอแมกระทงมนษยเปนพาหนะนาไป เมลดพนธจเอมโอจงอาจขนไปขนในดนแดนทหางไกลจากแหลงกาเนดได โดยเจาของไรไมรเรอง

ความนากลว คอ ไมมกฎหมายฉบบใดสามารถควบคม หรอหยดยงการแพรพนธเหลานได หากพชจเอมโอไดรบอนมตใหปลกในไรนา และเมอมนแพรกระจายออกไปสส งแวดลอม เราจะไมสามารถเรยกกลบคนมาได ขอมลจากกรนพซ เอเชยตะวนออกเฉยงใต รายงานวา มลพษทางพนธกรรมนเกดขนครงแลวครงเลาในประเทศทปลกพชจเอมโอ อยางเชน สหรฐและแคนาดา รวมไปถงในชนบทหางไกลของประเทศเมกซโกทไมมการปลกขาวโพดจเอมโอ ยงพบขาวโพดจเอมโอปะปนอยในไรขาวโพดพนธพนเมอง กรณทานองนสรางผลเสยหายใหกบแปลงมะละกออนทรยในฮาวายมาแลว พวกเขาไมสามารถขายผลผลตไดอกตอไป เมอมเมลดมะละกอจเอมโอเขามาปะปนในสวน โดยทพวกเขาไมรตวมากอน

บรษทขามชาตดานไบโอเทคเพยง 4-5 บรษทเทานน ทเปนเจาของสทธบตรเมลดพนธพชดดแปลงพนธกรรม โดยเกษตรกรทไปซอเมลดพนธจเอมโอตองเซนสญญากบบรษท จายคาสทธบตร คาเทคโนโลย แบงปนผลกาไรใหบรษท ตองถกบงคบใหซอสารเคมฆาแมลง หรอยากาจดวชพชกบบรษท นอกจากน เกษตรกรไมสามารถเกบเมลดพนธไวเพาะปลกในปถดไปได นนเทากบเปนการสญสนสทธข นพนฐานทเกษตรกรเคยมมาตงแตอดต และทาใหเกษตรกรรมตกอยภายใตการควบคมของบรษทไมกแหง อยางทหลายคนเรยกวา ยคแหงความมนคงทางอาหารของโลกกาลงจะหมดไป

วดทศน เรอง ตหลางเลอดชาวนา (รายการคนคนคน, 2553)

เรองยอ ดวยศรทธาอนมนคง และความเชออนแรงกลาวา อาชพชาวนา คอ อาชพแหงเนอนาบญอนยงใหญ รองจากการเปนนกบวชในศาสนา เดกหนมอยาง “ตหลาง” จงตดสนใจเดนออกจากกรอบสเหลยมของหองเรยน ในสถานศกษา เมอจบชนมธยมปลาย มาสหองเรยนชวต ในทองทงกวางใหญ เพอบมเพาะจตวญญาณ ความสมบรณในความเปนมนษย และดารงวถความเปนชาวนา ทยดทางสายกลางแหงปญญา การพงพาตนเอง ดวยความเพยร บวกความร และคณธรรม

73

ตามแนวทางแหงความพอเพยง เปนหลกในการดาเนนชวต เมอเวลาแหงความมงมนผานไปเพยงไมกป อดตนกเรยนชนมธยมปลายกไดกลายมาเปนหนมชาวนา นกปรบปรงพนธทพบความสขจากการสรางพนธขาวใหมๆ ขนบนผนดนแลง ดวยความหวงจะพฒนาอาชพชาวนา และเผอแผแบงปนความรออกไปยงชาวนาทกสารทศ ชาวนาแทแบบ “ตหลาง” จงไมเพยงแตปลกขาวเลยงคน แตยงเปนอาชพทบมเพาะผคน ใหเดนไปสหนทางแหงความดงาม

บทท 6 แนวคดเศรษฐกจพอเพยงกบระบบเกษตรยงยน

แนวคดเศรษฐกจพอเพยง

มลนธชยพฒนา (มปป.) ไดอธบายถงเศรษฐกจพอเพยงไวดงน

“เศรษฐกจพอเพยง” เปนปรชญาทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวพระราชทานพระราชดารชแนะแนวทางการดาเนนชวตแกพสกนกรชาวไทยมาโดยตลอดนานกวา 25 ป ตงแตกอนเกดวกฤตการณทางเศรษฐกจ และเมอภายหลงไดทรงเนนยาแนวทางการแกไขเพอใหรอดพน และสามารถดารงอยไดอยางมนคงและยงยนภายใตกระแสโลกาภวตนและความเปลยนแปลงตางๆ

ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง

เศรษฐกจพอเพยง เปนปรชญาชถงแนวการดารงอยและปฏบตตนของประชาชนในทกระดบ ตงแตระดบครอบครว ระดบชมชน จนถงระดบรฐ ทงในการพฒนาและบรหารประเทศใหดาเนนไปในทางสายกลาง โดยเฉพาะการพฒนาเศรษฐกจ เพอใหกาวทนตอโลกยคโลกาภวตน

ความพอเพยง หมายถง ความพอประมาณ ความมเหตผล รวมถงความจาเปนทจะตองมระบบภมคมกนในตวทดพอสมควร ตอการกระทบใดๆ อนเกดจากการเปลยนแปลงทงภายในภายนอก ทงน จะตองอาศยความรอบร ความรอบคอบ และความระมดระวงอยางยงในการนาวชาการตางๆ มาใชในการวางแผนและการดาเนนการ ทกขนตอน และขณะเดยวกน จะตองเสรมสรางพนฐานจตใจของคนในชาต โดยเฉพาะเจาหนาทของรฐ นกทฤษฎ และนกธรกจในทกระดบ ใหมสานกในคณธรรม ความซอสตยสจรต และใหมความรอบรทเหมาะสม ดาเนนชวตดวยความอดทน ความเพยร มสต ปญญา และความรอบคอบ เพอใหสมดลและพรอมตอการรองรบการเปลยนแปลงอยางรวดเรวและกวางขวาง ทงดานวตถ สงคม สงแวดลอม และวฒนธรรมจากโลกภายนอกไดเปนอยางด

หลกแนวคดของเศรษฐกจพอเพยง

การพฒนาตามหลกเศรษฐกจพอเพยง คอ การพฒนาทต งอยบนพนฐานของทางสายกลางและความไมประมาท โดยคานงถง ความพอประมาณ ความมเหตผล การสรางภมคมกนทดในตว ตลอดจนใชความรความรอบคอบ และคณธรรม ประกอบการวางแผน การตดสนใจและการกระทา

ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง มหลกพจารณา ดงน

1. กรอบแนวคด เปนปรชญาทชแนะแนวทางการดารงอยและปฏบตตนในทางทควรจะเปน โดยมพนฐานมาจากวถชวตดงเดมของสงคมไทย สามารถนามาประยกตใชไดตลอดเวลา และ

75

เปนการมองโลกเชงระบบทมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา มงเนนการรอดพนจากภย และวกฤต เพอความมนคง และความยงยนของการพฒนา

2. คณลกษณะ เศรษฐกจพอเพยงสามารถนามาประยกตใชกบการปฏบตตนไดในทกระดบ โดยเนนการปฏบตบนทางสายกลาง และการพฒนาอยางเปนขนตอน

3. คานยาม ความพอเพยงจะตองประกอบดวยคณลกษณะ พรอมๆ กน ดงน

1) ความพอประมาณ หมายถง ความพอดทไมนอยเกนไปและไมมากเกนไปโดยไมเบยดเบยนตนเองและผอน เชนการผลตและการบรโภคทอยในระดบพอประมาณ

2) ความมเหตผล หมายถง การตดสนใจเกยวกบระดบของความพอเพยงนน จะตองเปนไปอยางมเหตผลโดยพจารณาจากเหตปจจยทเกยวของตลอดจนคานงถงผลทคาดวาจะเกดขนจากการกระทานน ๆ อยางรอบคอบ

3) การมภมคมกนทดในตว หมายถง การเตรยมตวใหพรอมรบผลกระทบและการเปลยนแปลงดานตาง ๆ ทจะเกดขนโดยคานงถงความเปนไปไดของสถานการณ ตาง ๆ ทคาดวาจะเกดขนในอนาคตทงใกลและไกล

เงอนไข การตดสนใจและการดาเนนกจกรรมตาง ๆ ใหอยในระดบพอเพยงนนตองอาศยทงความร และคณธรรมเปนพนฐาน กลาวคอ

1) เงอนไขความร ประกอบดวย ความรอบรเกยวกบวชาการตาง ๆ ทเกยวของอยางรอบดานความรอบคอบทจะนาความรเหลานนมาพจารณาใหเชอมโยงกน เพอประกอบการวางแผน และความระมดระวงในขนปฏบต

2) เงอนไขคณธรรม ทจะตองเสรมสรางประกอบดวย มความตระหนกในคณธรรม มความซอสตยสจรตและมความอดทน มความเพยร ใชสตปญญาในการดาเนนชวต

แนวทางปฏบต/ผลทคาดวาจะไดรบ จากการนาปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงมาประยกตใช คอ การพฒนาทสมดลและยงยน พรอมรบตอการเปลยนแปลงในทกดาน ทงดานเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม ความรและเทคโนโลย

ตวอยางการประยกตเศรษฐกจพอเพยงในการเกษตร

ทฤษฎใหม คอ ตวอยางทเปนรปธรรมของการประยกตใชเศรษฐกจพอเพยงทเดนชดทสด ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดพระราชทานพระราชดารน เพอเปนการชวยเหลอเกษตรกรทมกประสบปญหาทงภยธรรมชาตและปจจยภายนอกทมผลกระทบตอการทาการเกษตรใหสามารถผานพนชวงเวลาวกฤต โดยเฉพาะการขาดแคลนนาไดโดยไมเดอดรอนและยากลาบากนก ความเสยงทเกษตรกร มกพบเปนประจา ประกอบดวย

1. ความเสยงดานราคาสนคาเกษตร

76

2. ความเสยงในราคาและการพงพาปจจยการผลตสมยใหมจากตางประเทศ

3. ความเสยงดานนาฝนทงชวง ฝนแลง

4. ภยธรรมชาตอนๆ และโรคระบาด

5. ความเสยงดานแบบแผนการผลต

- ความเสยงดานโรคและศตรพช

- ความเสยงดานการขาดแคลนแรงงาน

- ความเสยงดานหนสนและการสญเสยทดน

ทฤษฎใหมจงเปนแนวทางหรอหลกการในการบรหารการจดการทดนและนาเพอการเกษตรในทดนขนาดเลกใหเกดประโยชนสงสด โดยมข นตอนการดาเนนงาน 3 ขน คอ

ขนท 1 ทฤษฎใหมข นตน (ขนท 1)

ขนท 2 ทฤษฎใหมข นกลาง (ขนท 2)

ขนท 3 ทฤษฎใหมข นกาวหนา (ขนท 3)

ดงไดอธบายถงขนตอนตางๆ ของทฤษฎใหมไวแลวในบทท 4

ความสมพนธระหวางเศรษฐกจพอเพยงกบเกษตรยงยน

วถเศรษฐกจพอเพยงในการทาการเกษตรมกพบไดในรปของการทาเกษตรแบบทฤษฎใหม หรอการเกษตรแบบยงยนรปแบบตางๆ ซง อาจแบงออกเปน 3 ขนตอน คอ

1. การผลตเพอการพงพาตนเอง

2. การรวมพลงในรปกลม

3. การรวมมอกบภาคธรกจ

77

ภาพท 6-1: ความสมพนธระหวางเศรษฐกจพอเพยงกบการเกษตรยงยน

ขนตอนท 1 การผลตเพอการพงพาตนเอง มแนวคดและหลกในการจดการดงน

1) การผสมผสานกจกรรมการผลตทงพชและสตวในฟารม เพอลดความเสยงในระบบการผลต และการกระจายแหลงรายได ทาใหมรายไดหลากหลายชวงเวลา ทงรายวน รายสปดาห รายเดอน รายฤดกาล หรอรายป เปนตน

2) ฐานทรพยากรการผลตในฟารม หรอชมชนมสง เนองจากระบบการผลตทหลากหลาย และการใชสายพนธทหลากหลายทาใหเกดความหลากหลายทางชวภาพในระบบนเวศ

3) การบรโภคผลผลตในฟารม หรอภายในชมชน และการมแหลงอาหารทเพยงพอหลากหลาย กอใหเกดความมนคงทางอาหาร และทาใหการเคลอนยายผลผลตโดยเฉพาะวตถดบลดลง สงผลใหการใชพลงงานลดลง

4) ลดการใชปจจยการผลตจากภายนอกฟารมเพอลดตนทนการผลต หรอชมชน เนนการทาการเกษตรแบบผสมผสาน ซงสรางความเกอกลระหวางกจกรรมการผลต และสรางความสมพนธในระบบสงแวดลอมใหสมดล

ฟารมเกษตรกร

กลม/ชมชน

ธรกจ

1) พฒนาตลาดและหวงโซอปทาน 2) หนสวนการพฒนา 3) การคาทเปนธรรม

1) การผสมผสานกจกรรมการผลตเพอลดความเสยง 2) ความหลากหลายทางชวภาพและฐานทรพยากร 3) การบรโภคผลผลตในฟารม ความมนคงทางอาหาร 4) ลดการใชปจจยการผลตจากภายนอกฟารม 5) การจดการนาอยางเหมาะสม 6) การหมนเวยนของเสย หรอเศษวสดนากลบมาใชใหเกดประโยชน

1) สรางพลงกลม สรางอานาจตอรอง 2) รวมกนสรางความร 3) การพฒนาการแปรรปและพฒนาผลตภณฑ

78

5) การจดการนาอยางเหมาะสม การใชนาอยางมประสทธภาพ มระบบกกเกบนาสาหรบฟารมเพอใชในการผลต และชวยสรางความชมชนใหกบดนในฟารมทางออม

6) การหมนเวยนของเสย หรอเศษวสดนากลบมาใชใหเกดประโยชน เปนการจดการของเสยในระบบการผลตทมประสทธภาพและชวยลดปญหาสงแวดลอม

ขนตอนท 2 การรวมพลงในรปกลม มแนวคดและหลกการดงน

1) สรางพลงกลมเกษตรกร รวมกนซอปจจยการผลตทจาเปน และรวมกนขายผลผลตสรางอานาจตอรองกบองคกรหรอหนวยงานอนๆ

2) รวมกนสรางความร โดยการแลกเปลยนเรยนรภายในกลม และการแสวงหาความรนอกกลม

3) การพฒนาตอยอดกจกรรมจากสนคาปฐมภม สการแปรรปและพฒนาผลตภณฑ เพอใชภายในกลมและขายภายนอก

ขนตอนท 3 การรวมมอกบภาคธรกจ

1) พฒนาตลาดและหวงโซอปทานจากกลมผผลตถงภาคธรกจโดยตรง ลดตนทน เพมคณภาพ และลดความสญเสยฃองสนคา

2) สรางความสมพนธระหวางกลมและภาคธรกจในรปแบบของหนสวนการพฒนาการคาและธรกจ ซงสามารถพดคยไดอยางเทาเทยมมากขน นาไปสการคาทเปนธรรม

3) การตรวจสอบยอนกลบสนคาและพฒนาความเชอถอระหวางองคกรสระบบการคาทเปนธรรม

จากแนวคดและหลกการดงกลาวกอใหเกดความยงยน ในระบบการผลตทางการเกษตรทงตอการอนรกษทรพยากรธรรมชาต ไมทาลายสงแวดลอมและระบบนเวศ เทคนคการผลตทางการเกษตรมความเหมาะสมตอสภาวการณ นามาซงคณภาพของผลผลต เปนทยอมรบของสงคม ชวยลดความสญเสยในระบบเศรษฐกจโดยรวมทงทางตรงและทางออม และยงเปนแนวทางทสรางสรรคเศรษฐกจการเกษตรโดยรวม เปนการเกษตรสเขยวทนาไปสเศรษฐกจสเขยว หรอเปนเกษตรยงยนทนาไปสความยงยนในภาพรวม

ศกษาดงานตวอยางจรง

การทาฟารมแบบเกษตรยงยนของเกษตรกร การสงเสรมและตลาดสนคาเกษตรยงยนของภาคเอกชน/องคกรพฒนาเอกชน เพอประยกตสงทเรยนในภาคทฤษฎกบของจรง และสามารถมองภาพของการสงเสรมและการตลาดเกษตรยงยนไดชดเจน สามารถทาความเขาใจในการเรยนภาคทฤษฎได

บทท 7 ตลาดสนคาเกษตรยงยน

การตลาด

หลกการการตลาดแนวใหมคอ การเนนขอบเขตการตลาด การถายทอดแนวความคดเกยวกบธรรมชาตและความชานาญสองคความร คณคาทางเศรษฐศาสตร นบเปนความมงหวงของการจดการการตลาดและความเขาใจในพนฐานการตลาด

การตลาดโดยทวไปมงเนนการเปลยนแปลงรปรางของสนคาจากวตถดบสสนคาสาเรจรป เพอตอบสนองความตองการของผบรโภค ยกตวอยางเชน การเปลยนแปลงรปแบบทางกายภาพ รวมกระทงการคดมาตรฐานและการทาความสะอาดสนคา นอกจากนการขนสงยงมความสาคญตอสนคาเกษตรจากแหลงผลตจนกระทงถงมอผบรโภคคนสดทายในตลาด กาลเวลามความสาคญตอสนคาเกษตร เชน เกษตรกรตองเกบเกยวตรงเวลา และหลงจากนนสามารถเกบในโกดงสนคาไดเพอนาไปใชไดตรงเวลาตามความตองการของผบรโภคหรอโรงงานแปรรป และมสนคาบรโภคตลอดทงป บทบาทของการตลาดยงทาใหเกดการเปลยนแปลงความเปนเจาของจากคนหนงไปยงอกคนหนง เพอสนองตอบความตองการโดยเฉพาะสนคาประเภทอาหารและเสนใย

การเปลยนแปลงรปแบบสนคา และมลคาการตลาดโดยการเปลยนรปแบบสนคา สถานท ระยะเวลาและลกษณะความเปนเจาของโดยขบวนการของการตลาดทกๆ ขนตอนของกระบวนการตลาดกอใหเกดมลคาเพมของสนคา ในขณะเดยวกนกกอใหเกดตนทนทางการตลาด มลคาเพมนามาซงกาไร จากขบวนการตลาด เชน ความเปนเจาของ การขนสง การเกบรกษา และนายหนา ซงสวนตางระหวางราคาแตละขนตอนกอใหเกดกาไรนนเอง หลกการตลาดดงกลาวฟงดเหมอนเปนหลกการขนพนฐานโดยทวไป อยางไรกตามหลกการงายๆ ดงกลาวนเปนขบวนการเพมคณคาของสนคาเกษตรในแนวดง

การตลาดสนคาเกษตรโดยทวไปกระทากบสนคาเกษตรโดยพนฐาน เชน ขาวโพด ขาวสาล สกร โค กระบอ ขาวโพดโดยสวนใหญมกนามาใชเปนวตถดนในอาหารสตว โดยเฉพาะในอตสาหกรรมโคขน สนคาเกษตรทเกษตรกรทวไปผลตไดมกมลกษณะคลายกนหรอเหมอนกน ดงนนเกษตรกรจะตองประสบกบสภาวะของการแขงขนโดยสมบรณแบบ โดยมผซอและผขายหลายคนเขาออกในตลาดสนคาเกษตรไดอยางสะดวก ความแตกตางของราคาระหวาง 2 ตลาด สะทอนใหเหนถงตนทนของการขนสง ในขณะเดยวกนความแตกตางของราคาของ 2 ฤดกาลสะทอนถงตนทนของการเกบรกษา

สนคาเกษตรสวนใหญมกมการตดสนใจการตลาดอยางชดเจนโดยเฉพาะในเรองของระยะเวลา เนองจากสนคาเกษตรอาศยระยะเวลาในการผลต เกษตรกรผผลตสามารถลดความเสยงจากการเคลอนไหวของสนคาเกษตรทตวเขาเองผลตได โดยการขายในตลาดลวงหนาสนคาเกษตร

80

การซอขายกนในตลาดลวงหนามกจะไดราคาทสงกวาราคาในปจจบน การขายสนคาเกษตรทเกษตรกรผลตไดโดยการรอ ชวงจงหวะของเวลาทสนคาเกษตรมราคาสงเกษตรกรจงนาออกขายในตลาด แตทงนราคาทไดรบจะตองคมกบตนทนของการเกบรกษาสนคาในโกดง หรอเกษตรกรสามารถขายผายนายหนาหรอผเกรงกาไร ซงทาการซอขายนนเอง เกษตรกรโดยสวนใหญมกเปนผเกรงกาไรนอย นนคอปลอยในนกเกรงกาไรมออาชพเขามาทาการซอขาย แทนทจะกระทาดวยตนเองโดยเกษตรกรพยายามขายใหคมคาตอตนทนการเกบรกษาในสภาวะของตลาดแขงขนสมบรณ

การตลาดสนคาเกษตรมกมความแตกตางกนออกไป ในขณะทสนคาเกษตรมความคลายคลงกนเปนสวนใหญ ในตลาดสนคาเกษตรบางประเภท มลคาสนคามความแตกตางออกไปตามสภาพและระยะทางของตลาด การเปลยนแปลงรปลกษณของสนคาเพอใหเกดความแตกตางและเพมชองทางการตรลาดและมโอกาสในการเพมกาไรจากตวสนคา สนคาเกษตรจากการผลตแบบยงยนยอมมราคาสงกวาสนคาเกษตรแบบขบวนการผลตโดยทวไป ในบางครงผบรโภคคงไมคอยเตมใจในการจายแพงกวา

ราคาสนคาเกษตรมการแตกตางกนออกไปตามมลคาสนคาและตนทนการตลาด เชน การเปลยนแปลงจากวตถดบเปนสนคาแปรรป ขบวนการผลตบางประเภท โรงงานฆาสตว และแปรรปเนอสตว สบเนองจากการแปรรปแบบสนคาทาใหเกดมลคาเพม เชน การคดแยกประเภทของเนอสตวแตละประเภท อยางไรกตามขบวนการผลตสามารถเปลยนรปแบบสนคาเกษตรอยางสนเชง เชน การแปรรปจากผลองนมาเปนไวน รานคาปลกหลายแหงมกจะเกบไวนเพอจาหนายแกผผลตและทากาไรจากการรจาหนายไวนแกลกคา ขบวนการเปลยนแปลงรปแบบสนคาเปนหนงในหลาย ๆ ขบวนการในการตลาด ผลไมกสามารรถคดแยกเปนประเภทไดและราคาขายในแตละประเภทจะแตกตางกนออกไป

สนคาเกษตรอาจเปลยนแปลงแตกตางไปจากเดม เมอเวลาเปลยนไป สถานทและทต งของตลาดเปนปจจยอกประการหนงททาใหมลคาของสนคามความแตกตางกนออกไป เกษตรกรทอยใกลกบชมชนสามารถไดเปรยบเกษตรกรทอยหางไกลชมชนในการจดจาหนาย และกระจายสนคา ยกตวอยางการจดจาหนายผก ผลไมสดจากแหลงผลตมายงชมชน เพอสนองตอบตอความตองการของผบรโภคในเมองใหญ ตลาดของเกษตรกรหรอทเรยกวา Famer’s markets มกจะจดจาหนายผลผลตทางการเกษตรแบบสดและใหมเนองจากเปนผลผลตจากฟารม แหลงผลตมกจะไมอยไกลชมชนออกไปเพอสะดวกตอการขนสง และเพอไมใหระยะทางเปนอปสรรคตอขบวนการตลาดอกตอไป

การทาการตลาด หรอการจดการการตลาดตองคานงถงรปราง ระยะเวลา และสถานทอยางไรกตามคณคาของผลตภณฑ จะมความสาคญตอการเกษตรแบบยงยนในบางครงสนคาเกษตรประเภทเดยวกนแตมความแตกตางกนระหวางกลมผบรโภคทง 2 กลม ผผลตสนคาเกษตรสามารถตงราคาทแตกตางกนระหวางตลาดทง 2 กลม สนคาเกษตรเฉพาะอยางทผบรโภคตองการ สามารถ

81

ตงราคาสงได และทาใหชดเชยตนทนทเพมขนได การตอบสนองความตองการของผบรโภคในตลาดโดยเฉพาะนบเปนความฝนของการจดการการตลาดอยางมประสทธภาพและประสบผลสาเรจ

ตลาดสาหรบการเกษตรแบบยงยน

การทาการเกษตรแบบยงยนยอมตองการความชานาญเฉพาะอยาง ความรการจดการทมประสทธภาพ ซงตงอยบนฐานของการผลต การตลาด และการกระจายสนคา การกาหนดขนาดของฟารมจะตองพจารณาถงทรพยากรธรรมชาตซงเปนปจจยการผลต และปรมาณแรงงานทมอย นอกจากนยงตองพจารณาองคประกอบทางดานเศรษฐศาสตรและมานษยวทยาอกดวย กฎเกณฑของการเกษตรแบบยงยนคอการพจารณาการใชประโยชนทงจากทรพยากรมนษยและทรพยากรธรรมชาต

ความมงหมายของการเกษตรแบบยงยน คอ 1) การผลตสนคาในรปแบบทผบรโภคตองการหรอการฉกแนวรปแบบผลตภณฑ โดยการขายในราคาทสงกวาผลตภณฑโดยทวไป 2) การกาหนดราคาขายของผลตสามารถสรางกาไรได และ 3) องคกรขนาดเลกแตผลตสนคาทตอบสนองความตองการผบรโภคได โดยการเนนรปแบบผลตภณฑทแตกตางออกไปจากเดมโดยบรรจภณฑทแตกตาง การบรรจหบหอทแตกตางแมจะเปนตวผลตภณฑชนดเดยวกนกตาม การผลตผลตภณฑทมความแตกตางจะกอใหเกดความชานาญในการผลตและเผชญกบสภาพการแขงขนในตลาดทนอยกวาตลาดสนคาผลตภณฑโดยทวไปการจดจาหนายผลผลตทแตกตางในกลมลกคาเฉพาะจะทาใหเกดภาวการณแขงขนทนอยกวาสนคาโดยทวไป

แนวคดการทาการตลาดโดยทวไป คอ “ลกคาถกตองเสมอ” ระบบเศรษฐกจและสภาพเศรษฐกจเปนปจจยในการซอสนคาของผบรโภค ผผลตจาเปนตองผลตสนคาใหตรงตามความตองการของผบรโภค การผลตสนคาเกษตรแบบยงยนจะตองสอดคลองกบระบบนเวศน ระบบเศรษฐกจและสงคม การผลตเพอความตองการของผบรโภคจะนาซงกาไรของผประกอบการ บทบาทของการตลาดสนคาเกษตรแบบยงยนคอการกระตนระบบเศรษฐกจ กอใหเกดกาไร การพฒนาตลาดผบรโภคกลมใหญ ๆ นอกจากนยงสอดรบกบระบบนเวศน ทรพยากรทมอย การผลต การจดการ การตลาดและกลมผบรโภคเ ปาหมาย ผผลตตองค า น งถงการอนรกษทรพยากรธรรมชาตอกดวย การเกษตรแบบยงยนยงรวมไปถงการพจารณามนษยวทยา ขนาดของธรกจจาเปนตองพจารณาถงทงทรพยากรธรรมชาตและทรพยากรมนษย

แนวโนมของการเกษตรแบบยงยนนาไปสขนาดฟารมทเลกลง ความหลากหลายในการผลตเพอตอบสนองความตองการของผบรโภค และการผลตตามความชานาญกอใหเกดความเชยวชาญเฉพาะดาน การผลตโดยพจารณาถงการอนรกษณทรพยากรธรรมชาตนบเปนหวใจสาคญของการเกษตรแบบยงยน ตลาดเฉพาะของผบรโภคนบเปนหวใจสาคญของการเกษตรแบบยงยน

82

ชองทางการตลาดเกษตรยงยน

ในการผลตสนคาเกษตรยงยนบางรปแบบ เชน เกษตรอนทรย เปนตน ซงเปนรปแบบเกษตรยงยนทเนนการตลาด ดงนนในการอธบายถงการตลาดสนคาเกษตรยงยนภาพรวมจงขอนาแนวทางของเกษตรอนทรยมาใช ซงศภชยและคณะ (2550) ไดอธบายไววา ชองทางการตลาดของผลตภณฑเกษตรอนทรยสวนใหญมลกษณะคลายกบการตลาดของสนคาเกษตรทวไป อาจจะแตกตางทกลมผบรโภคเปาหมาย ซงทาใหชองทางการตลาดของเกษตรอนทรยมลกษณะเฉพาะตวทแตกตางไปบางบางสวน โดยรวมแลวอาจจะแบงไดเปนสองแบบหลกๆ คอ ตลาดทางเลอกและตลาดกระแสหลก

1. ตลาดทางเลอก คอรปแบบความสมพนธทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมแบบใหมระหวางผผลตและผบรโภคทคานงถงสขภาพและสงแวดลอม เกอหนนใหเกดความเขาใจ เหนอกเหนใจ และรบผดชอบซงกนและกน กจกรรมการซอขายในระบบตลาดทางเลอกตงอยบนคตทวาทงผผลตและผบรโภคตางตองพงพาซงกนและกน และพฒนาไปสการมคณภาพชวตทดของทงสองฝาย รปแบบการทาตลาดทางเลอกในสงคมไทย สามารถสรปไดในสองรปแบบ คอ

- เรมตนจากผผลตในพนททมพฒนาการมาจากการทาเกษตรทางเลอก และกลมออมทรพยหรอกลมแมบานรวมตวกนทาการตลาดโดยประสานงานกบองคกรพฒนา และกลมผบรโภค ลกษณะการขายมทงการเปดรานคาปลก การขายตามตลาดนดในทองถน ตงแผงขายในสถาบนการศกษาและโรงพยาบาล การขายสงพอคา การออกรานตามงานตางๆ ขายตรงตามบาน สงขายระหวางองคกรชาวบานดวยกนเอง

- เรมตนจากผบรโภคทมสานกในดานความคมครองผบรโภคและพทกษรกษาสงแวดลอม โดยมรปแบบเปดรานคาปลกเฉพาะดานเปนรปแบบหลก หรอประสานกบกลมผผลตในการกระจายผลผลตในหนวยงานตางๆ

โดยรปแบบของตลาดทางเลอกสามารถสรปไดดงน

1) ตลาดทองถน

ตลาดทองถนมแนวโนมทจะใหคาตอบแทนตอเกษตรกรสงกวาตลาดแบบอน เนองจากเกษตรกรสามารถจาหนายผลผลตใหกบผบรโภคไดโดยตรง ถงแมวาจะมคาใชจายในเรองคาขนสงและคาแรงเพมขนแตจดวาไมสงมาก เพราะตลาดเหลานมกไมไดอยหางไกลกบแหลงผลตและดวยปรมาณการขายทนอย แรงงานทใชในการจดเตรยมผลผลตมกเปนแรงงานในครวเรอน

ประโยชนอกดานหนงของตลาดทองถนคอชวยทาใหผผลตและผบรโภคเกดความรสกรวมกนในชมชน มเอกลกษณ และมความผกพนกน เปนการสรางกระบวนการเรยนรของเกษตรกรจากการปฏสมพนธระหวางผผลตและผบรโภค ทาใหเกษตรกรมโอกาสทจะเรยนรเกยวกบความตองการของผบรโภคและความเปลยนแปลงของตลาด

83

2) ตลาดในชมชน

ตลาดในชมชนสวนใหญเปนตลาดทเปดขายในชวงเชาตร และมกจะเปดขายในชวงระยะเวลาสนๆ เพยง 1-2 ชวโมง สมาชกในชมชนนาสนคาทผลตไดในครอบครวมาจาหนาย สนคาสวนใหญมกเปนอาหารสดหรออาหารแปรรปอยางงาย ตลาดในชมชนเหมาะกบผลผลตจากเกษตรกรรายยอย เปนผลผลตทไมคอยมการผลตในชมชนมากนกและควรเปนผลตผลทมความตอเนอง แตไมเหมาะกบผลผลตทมปรมาณมาก เพราะตลาดชมชนมกมขนาดเลก

ขอดของตลาดในชมชนคอเกษตรกรผผลตเสยคาใชจายในการขายผลผลตตามากทาใหเกษตรกรไดรบรายไดเตมจากการขาย ซงไดเงนสดเปนรายไดประจา และชวยแบงเบาภาระสาหรบคาใชจายประจาวนของครอบครวเกษตรกรได แตราคาผลตผลทจาหนายในตลาดชมชนนมกจะมราคาคอนขางตาเพราะความสามารถในการซอสนคามอยนอย นอกจากนตลาดในชมชนมกจะไมใชตลาดเฉพาะผลผลตเกษตรอนทรยเทานน

3) ตลาดนดทองถน

ตลาดนดในทองถนสวนใหญเปนตลาดคลายกบตลาดชมชน แตอาจมขนาดใหญกวา และมกจดในทมผบรโภคอยหนาแนน เชน โรงพยาบาล สถานทราชการตางๆ ตลาดนดนจะเปดขายเฉพาะวนทกาหนดไว ระยะเวลาในการเปดขายอาจเพยงครงวนหรอเตมวนขนอยกบปรมาณของผบรโภคและขอจากดของสถานท

ในตลาดนดเชนนมกจะตองการกลมบคคลหรอองคกรใดองคกรหนงททาหนาทในการประสานงานกบเจาของพนทและประชาสมพนธใหกบผบรโภค ซงกลมบคคลหรอองคกรทเปนผจดตลาดนดนอาจมนโยบายทชดเจนเกยวกบคณสมบตของเกษตรกรทจะนาผลผลตเขามาจาหนายในตลาดนด ความชดเจนในนโยบายลกษณะนจะชวยใหตลาดนดเปนเครองมอในการสงเสรมเกษตรอนทรยทสาคญไดเชนกน

4) ตลาดสมาชก

ตลาดระบบนไดรบอทธพลมาจากระบบเกษตรในตางประเทศ เชน ระบบชมชนสนบสนนการเกษตรในสหรฐอเมรกา (Community supported agriculture, CSA) ระบบเตเกในญปน (Teikie) และระบบกลองผกในยโรป (Box scheme) ตลาดสมาชกเนนทสรางความสมพนธระหวางเกษตรกรผผลตและผบรโภคโดยมการวางแผนการผลตรวมกนระหวางเกษตรกรผบรโภค มการตกลงราคาลวงหนา และอาจมการสนบสนนเงนทนลวงหนาใหกบเกษตรกรเพอใชลงทนในการผลต โดยผผลตจะจดสงผลตผลใหกบผบรโภคโดยตรง ระบบสมาชกจะเนนผลตผลทเปนผกสดเปนสวนใหญ หรออาจมผลไมรวมดวยบางเลกนอย นอกจากนเกษตรกรผผลตหรอผจดสงจาเปนตองมรถบรรทกและแรงงานในการจดการหลงการเกบเกยว

84

5) รานคาปลกเฉพาะดาน

รานคาปลกเฉพาะดาน (Specialized shop) อาจเปนรานคาทมนโยบายในการจาหนายผลตภณฑเกษตรอนทรยโดยตรง หรออาจเปนรานสขภาพและมผลตผลเกษตรอนทรยรวมจาหนายดวย ความแตกตางของรานเกษตรอนทรยและรานสขภาพอยทความเขมงวดในการคดสรรสนคาเขามาจาหนาย ในรานเกษตรอนทรยสนคาทมจะตองมาจากกระบวนการผลตทเปนเกษตรอนทรยทตรวจสอบได ในขณะทรานสขภาพอาจยอมรบสนคาทไดจากการผลตทควบคมการใชสารเคมกาจดศตรพช หรอการผลตทปลอดจากสารเคมเขามาจาหนายได สนคาทมจาหนายในรานคาปลกเฉพาะดานมกไดจากการรวบรวมมาจากแหลงตางๆ กน ไมจากดเฉพาะในละแวกของชมชนตวเองบางรานอาจมสนคานาเขาจากตางประเทศ กลมผบรโภคทสนใจในผลผลตเกษตรอนทรยสวนใหญจะเปนผทมความสนใจดานการรกษาสขภาพ มการศกษา รานคาปลกเฉพาะดานเหลานมกพบไดในตวเมองทเปนชมชนของผบรโภคเปนหลก

6) ตลาดขายสงเฉพาะดาน

ลกษณะตลาดขายสงเฉพาะดาน คอ การขายผลผลตใหกบรานอาหาร โรงแรม หรอโรงครวขององคกร เชน โรงเรยน และโรงพยาบาล ตลาดประเภทนจะเกดขนไดกตอเมอผบรโภคโดยรวมมความตนตวเรองเกษตรอนทรยคอนขางสง เพราะทงผบรหารและผบรโภคทมาใชบรการตองเขาใจและมความสนใจเรองเกษตรอนทรยโดยเฉพาะอยางยงราคาของผลตผลอนทรยทสงกวาผลตผลทวไป

2. ตลาดกระแสหลก มทงซเปอรมาเกตในประเทศ และตลาดสงออก ซงตองมงเนนการเสนอสนคาทมคณภาพสมาเสมอกวา และถงแมวาตลาดกระแสหลกจะมศกยภาพในการขยายตลาดใหครอบคลมผบรโภคใหกวางขวางขน แตมกจะเสยคาใชจายสง ผผลตจะตองเสยคาใชจายในการวางสนคา ตองดแลในการสงและจดวางสนคาเอง นอกจากนระบบการชาระเงนใชเวลานานนบเปนขอจากดสาหรบเกษตรกรและผคารายยอย

สวนตลาดสงออก ประเทศไทยสงออกผลผลตเกษตรอนทรยสวนใหญใหกบสหภาพยโรป (EU) รองลงมา คอ ญปน สหรฐอเมรกา และสงคโปรค โดยมขาวเปนพชทสาคญทสด ตามมาดวย ผก ผลไม ขาวโพด สมนไพร และเครองเทศ (สานกขาวพาณชย, 2550)

นอกจากน พนธจตตและศภพร (2552) ไดอธบายไววา ตลาดเกษตรอนทรย อาจแบงได 2 ประเภทใหญ คอ ตลาดภายใน และตลาดสงออก ซงมความแตกตางกนและมขอจากดตางกน ตลาดภายในมกเปนตลาดบนถงระดบกลาง ซงเปนตลาดในซปเปอรมาเกต หรอตลาดระบบสมาชก ตลาดแบบนตองการผลผลตหลากหลายชนด และมแนวโนมการทาการตลาดไปสการพบผบรโภคโดยตรงมากขน รวมทงการพฒนาสนคาใหพรอมปรงมากขน (Ready to cook) แตอยางไรกตามผผลตหลายรายพยายามทจะเพมชองทางการตลาดใหมากขน โดยการลงมาสการทาตลาดหนาฟารม จนถงตลาดในทองถน การคดเกรดผลผลตนาผลผลตทเกรดตาลงมาขายในระดบทองถนในราคาท

85

ถกกวาในซปเปอรมาเกต ขณะทตลาดสงออกมกจะเจาะจงการทาการตลาดไปทผลผลตอยางใดอยางหนงเพราะประเดนสาคญเรองปรมาณสนคาทจะสงมอบ และการควบคมคณภาพ

ในภาพรวม การขายสนคาหรอทาการตลาดเกษตรยงยนรปแบบอนๆ ซงไมมมาตราฐานรบรองอาจไมสามารถเขาถงตลาดในหลายรปแบบได โดยเฉพาะอยางยงการขายสนคาในรปแบบสนคาเกษตรยงยนในตลาดกระแสหลก อยางไรกตามเกษตรกรททาเกษตรยงยนดงกลาวอาจขายสนคาในบางชองทางการตลาด เชน ตลาดในชมชน ตลาดนด ตลาดทองถน เปนตน หรอหากขายในชองทางตลาดกระแสหลกอาจขายในรปแบบของสนคาปลอดภยไดมาตรฐานอนๆ ทไมใชเกษตรอนทรย เปนตน

บทท 8 การสงเสรมเกษตรยงยน

ใน “การสงเสรมเกษตรยงยน” จาเปนตองกลาวถงแนวคด หรอกระบวนทศนในการพฒนา แนวคดของนโยบายในการพฒนาระบบเกษตรยงยนในปจจบน มไดมงเนนกระบวนทศนในการแกปญหาพนฐาน คอการพงตนเองของเกษตรกรรายยอย ทาใหการสงเสรมโดยสวนใหญจงนาไปสการเปลยนแปลงรปแบบการผลต มากกวาการสรางความสามารถในการพงตนเองของเกษตรกรรายยอย นโยบายเชนน จะไมไดแกปญหาของเกษตรกรทผานมา เชน ปญหาการพงพงปจจยภายนอกมากเกนไป ทงปจจยการผลตและความร การพงตลาดสงออกเปนดานหลก มากกวาการสรางความมนคงทางอาหารใหเกดขนในระดบครอบครวและชมชน ฯลฯ ทาใหเกษตรกรตองเสยงกบระบบตลาด และขาดอานาจการตอรองเหมอนดงทเคยเปนมา นอกจากนน ยงเกดความสบสนของการพฒนาระบบเกษตรยงยน เนองจากมการสงเสรมระบบเกษตรยงยน ทาใหดเหมอนวา การทาเกษตรยงยนเกดขนจานวนมาก แตเมอดตวเลขการนาเขาสารเคมกาจดศตรพช และสารเคมกาจดวชพช ยงมไดลดลง สงทลดลงบางคอ ป ยเคม เนองจาก ราคาแพง ประกอบกบความรดานการผลตป ยอนทรยมมากพอ และสามารถพฒนาใหไดคณภาพ ทาใหเกษตรกรหนมาใชป ยอนทรย ป ยชวภาพมากขน แสดงใหเหนชดเจนวา ความเขาใจการพฒนาระบบเกษตรยงยน โดยเฉพาะเกษตรอนทรยนน ยงมขอจากด รวมทงเมอมงเนนการสงออกเปนดานหลก ยอมทาใหการผลตมขอจากดไปดวย หากทาความเขาใจใหชดเจนถงระบบเกษตรยงยน พบวา มคาหลายคาทกลาวถงระบบเกษตรในแนวทางน เชน เกษตรอนทรย เกษตรยงยน เกษตรทางเลอก เกษตรผสมผสาน เกษตรทฤษฎใหม เกษตรปลอดสารเคม ฯลฯ (สภา, 2550)

การสงเสรม

คาวา “การสงเสรม” เรมมาจากโปรแกรมการศกษาผใหญในประเทศองกฤษ ในชวงศตวรรษท 19 โปรแกรมนชวยในการสงเสรมเผยแพรงานของมหาวทยาลยไปยงชมชนใกลเคยง ในชวงหลงไดขยายไปสสหรฐอเมรกา ในขณะทองกฤษคานวาการสงเสรมไดถกทดแทนดวยคาวา “บรการใหคาปรกษา” ในศตวรรษท 20 นยามถกใชแตกตางกนไปในแตละสวนของโลกแตกมแนวคดทคลายคลงกน

Arabic: Al-Ershad (“Guidance”) หรอ การแนะนา

Dutch: Voorlichting (“lighting the path”) หรอ ชแนวทางสวาง

German: Beratung (“advisory work”) หรอ งานใหคาปรกษา

French: Vulgarisation (“simplification”) หรอ การทาใหงาย

Spanish: Capacitacion (“improving skills”) หรอ พฒนาทกษะ

87

Thai, Lao: Song-Suem (“to promote”) หรอ สงเสรม

Persian: Tarvij & Gostaresh (“to promote and to extend”) หรอ สงเสรมและเผยแพร

ในสหรฐอเมรกานกสงเสรมจะเปนผททางานในมหาวทยาลยซงจะพฒนาและนาโปรแกรมการศกษามาชวยประชาชนทงในดานเศรษฐกจ และการพฒนาชมชน ความเปนผนา ประเดนทเกยวกบครอบครว การเกษตรและสงแวดลอม โครงการอนๆ เชน 4-H และเยาวชน นกสงเสรมจานวนมากทางานใหบรการดานการสงเสรมสหกรณ ณ land-grant universities (Wikipedia, 2010)

กระบวนทศนการสงเสรมการเกษตร

จากนยามขางตนจะเหนวา คาวา “การสงเสรม” มความหมายหลากหลาย ขนอยกบความเปนมา ประเพณ และคานยมของวทยาศาสตรเกษตรในแตละประเทศ โดยกระบวนทศนการสงเสรมการเกษตร สามารถแบงไดเปน 4 รปแบบดงกลาวไวใน Wikipedia (2010) วาในระบบการสงเสรมสามารถอธบายวา มการตดตอสอสารเกดขนอยางไร หรอทาไมจงเกดขน โดยอาจสามารถแยกกระบวนทศนการสงเสรม ได 4 ประเภท ดงน

การถายทอดเทคโนโลย (Technology Transfer: persuasive+paternalistic) กระบวนทศนนแพรหลายในชวงยคลาอาณานคม และเกดขนอกครงในชวง 1970’s และ 1980’s เมอมระบบการฝกอบรมและเยยมเยยนในเอเซย (Training and Visit system) การถายทอดเทคโนโลยนเกยวของกบ top-down approach ซงจะนาวธการปฏบตเฉพาะทเกษตรกรควรยอมรบไปให

งานทปรกษา (Advisory work: persuasive+participatory) กระบวนทศนนสามารถเหนไดในปจจบนทงองคกรของรฐและเอกชนใหคาปรกษาเกษตรกร ในรปแบบของโครงการโดยใชวธการสรางการมสวนรวมในการสงเสรมเทคโนโลย

การพฒนาทรพยากรมนษย (Human Resource Development: educational+paternalistic) กระบวนทศนนเมอกอนใชกนมากในยโรปและอเมรกาเหนอ เมอมหาวทยาลยใหการฝกอบรมตอประชาชนซงยากจน ในปจจบนกยงใชอยในการขยายกจกรรมของวทยาลยไปทวโลก การสอนโดยวธจากบนสลางยงถกใชอย โดยนกศกษาถกคาดหวงวาจะตองตดสนใจในการนาความรไปใชเอง

การอานวยความสะดวกเพอเสรมพลง (Facilitation for empowerment: educational+participatory) กระบวนทศนนเกยวของกบวธการสงเสรม ไดแก การเรยนรจากประสบการณ (experiential learning) และการแลกเปลยนระหวางเกษตรกร (farmer-to-farmer exchanges) ความรจะถกถายทอดระหวางกระบวนการและการมสวนรวมจะทาใหเกษตรกรสามารถตดสนใจเองได ตวอยางทเปนทรจก คอ Farmer Field Schools (FFS) หรอ participatory technology development (PTD)

88

ขณะท The Neuchtel Initiative (2001:11) อางถงใน Hess (2007) ไดสรปไว 3 รปแบบ ดงน

1) การถายทอดเทคโนโลย สนบสนนเกษตรกรใหปรบปรงความสามารถในการใชนวตกรรมหรอเทคโนโลยใหม

2) งานทปรกษา สนบสนนเกษตรกรใหแกไขปญหาทเกดขนในปจจบนและในอนาคตได

3) อานวยความสะดวก สนบสนนใหเกษตรกรมความสามารถในการคนหาความรและขอมลขาวสารดานการเกษตร

โดยทความเขมแขงหรอความเหมาะสมของแตละวธขนอยกบวตถประสงคในการสงเสรม และวธการสงเสรมการเกษตรตามกระบวนทศนดงกลาวมดงน

1. การถายทอดเทคโนโลย (Transfer of Knowledge)

การถายทอดเทคโนโลย สามารถจาแนกไดดงน

1) การฝกอบรมและเยยมเยยน (Training and Visit; T&V) เนนไปทการถายทอดความรและเทคโนโลยทางการเกษตรจากสถาบนวชาการสเกษตรกร สนบสนนโดยธนาคารโลก (World Bank) เปนกลยทธจากบนลงลาง (Top-down strategy) ซงอยบนพนฐานทวาเกษตรกรขาดความรและเทคโนโลยในการเพมประสทธภาพการผลต ดงนนนกวชาการเกษตรจะมาฝกอบรมใหความรใหมๆ แกนกสงเสรมการเกษตรแตจะทาใหเปนเรองทงายขน และนกสงเสรมจะไปเยยมเยยนเกษตรกรพรอมกบนาขอมลขาวสารดานเทคโนโลยใหมๆ นไปให

2) การทาฟารมแบบมพนธะสญญา (Contract Farming) เปนการตกลงกนระหวางบรษทธรกจเกษตร (เชน แปรรป การคา) และเกษตรกรผผลต (Primary producers) ซงเกษตรกรผปลกจะตองผลตพช หรอสตวใหแกบรษทตามปรมาณและคณภาพทตกลงกนไว บรษทสวนใหญมกจะมสายการผลตทชดเจน และมกมนกสงเสรมของบรษททาหนาทถายทอดเทคโนโลยใหแกเกษตรกร

3) การรณรงคสงเสรมเปนกรณ (Strategic Extension Campaign) เปนวธและการดาเนนงานเพอรณรงคแผนดานการเกษตร เปนรปแบบของกลยทธและโครงการ เชน การควบคมหน การควบคมแมลงศตรพช เปนตน

2. การแพรกระจายความร (Diffusion of Knowledge)

E. Roger เปนบคคลทคดคนและไดพสจนทฤษฎการแพรกระจายนวตกรรม (Diffusion of Innovation Theory) โดยทฤษฎนเนนความเชอวา การเปลยนแปลงสงคมและวฒนธรรมเกดขนจากการแพรกระจายของสงใหมๆ จากสงคมหนงไปยงอกสงคมหนงและสงคมนนรบเขาไปใชสงใหมๆ น คอ นวตกรรม ซงเปนทงความร ความคด เทคนควธการ และเทคโนโลยใหมๆ โดยไดอธบายทฤษฎ

89

กระบวนการแพรกระจายนวตกรรมนวามตวแปรหรอองคประกอบหลกทสาคญ 4 ประการ (Four main elements in the diffusion of innovations) คอ

1) นวตกรรม (Innovation) หรอสงใหมทจะแพรกระจายไปสสงคมเกดขน นวตกรรมทจะแพรกระจายและเปนทยอมรบของคนในสงคมนน โดยทวไปประกอบดวยสวนสาคญ 2 สวน คอ สวนทเปนความคดและสวนทเปนวตถ นวตกรรมใดจะถกยอมรบหรอไมนน นอกจากจะเกยวกบตวผรบ ระบบสงคม และรบการสอสารแลว ตวของนวตกรรมเองกมความสาคญ

นวตกรรมทยอมรบไดงายควรจะตองมลกษณะ 5 ประการ โดยนวตกรรมทมลกษณะตรงกนขามกนกบ 5 ประการ ตอไปนมกจะเปนทยอมรบไดยาก

- ไดประโยชนมากกวาเดมทเขามาแทนท (Relative Advantage)

- มสอดคลองกบวฒนธรรมในสงคมทจะรบ (Compatibility)

- ไมมความสลบซบซอนมากนก (Complexity)

- สามารถแบงทดลองครงละนอยได (Trialability)

- สามารถมองเหนหรอเขาใจไดงาย (Observability)

2) การสอสารโดยผานสอทางใดทางหนง (Types of Communication) เพอใหคนในสงคมไดรบรระบบการสอสาร การสอสาร คอ การตดตอระหวางผสงขาวสารกบผรบขาวสาร โดยผานสอหรอตวกลางใดตวกลางหนงทนวตกรรมนนแพรกระจายจากแหลงกาเนดไปสผใชหรอผรบนวตกรรม อนเปนกระบวนการกระทาระหวางกนของมนษย การสอสารจงมความสาคญตอการรบนวตกรรมมาก

เจาหนาทสงเสรม บคคลเปาหมาย

3) เกดในชวงเวลาหนง (Time or Rate of Adoption) เพอใหคนในสงคมไดรจกนวตกรรม แนวความคดใหมหรอมการใชประโยชนจากสงทมอยแลวมาใชในรปแบบใหม เพอทาใหเกดประโยชนทางเศรษฐกจและกระบวนการแพรกระจายนวตกรรมตองอาศยระยะเวลาและมลาดบขนตอนเพอใหบคคลปรบตวและยอมรบนวตกรรมหรอแนวความคดใหม (a given time period)

4) ระบบสงคม (Social System) โดยการแพรกระจายเขาสสมาชกของสงคม ระบบสงคมจะมอทธพลตอการแพรกระจายและการรบนวตกรรม กลาวคอ สงคมสมยใหมระบบของสงคมจะเออตอการรบนวตกรรม ทงความรวดเรวและปรมาณทจะรบ (Rate of Adoption) เพราะมบรรทดฐานและรบคานยม

แหลงความร (ผสง)

ผรบ ชองทาง / สอ

90

ของสงคมทสนบสนนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม ดงนน เมอมการแพรกระจาย สงใหมเขามา สงคมกจะยอมรบไดงาย สวนสงคมโบราณหรอสงคมทตดยดกบความเชอตางๆ ซงเปนสงคมลาหลงจะมลกษณะตรงกนขามกบสงคมสมยใหม ความรวดเรวของการแพรกระจายและปรมาณทจะรบนวตกรรมจงเกดไดชากวาและนอยกวาหรออาจจะไมยอมรบเลยกได

ดเรก (2527) ไดกลาวถงปจจยทเกยวของกบการยอมรบแนวความคดใหม ดงตอไปน

1) ปจจยทเปนเงอนไขหรอสภาวการณ

1.1 สภาพทางเศรษฐกจ เกษตรกรทมปจจยการผลตมากกวา มแนวโนมทจะยอมรบการเปลยนแปลงไดงายกวาและเรวกวาเกษตรกรทมปจจยการผลตนอยกวา

1.2 สภาพทางสงคมและวฒนธรรม มวลชนทอยในสงคมทร กษาขนบธรรมเนยมประเพณเกาๆ อยางเครงครดมากกวา มการแบงชนชนทางสงคมอยางเหนไดชดกวา มคานยมและความเชอทเปนอปสรรคตอการนาการเปลยนแปลงมากกวา จะมผลทาใหเกดการยอมรบการเปลยนแปลงทชาลงและนอยลงดวย

1.3 สภาพทางภมศาสตร มพนททมสภาพทางภมศาสตรทสามารถตดตอกบทองทอนๆ โดยเฉพาะทองททเจรญทางดานเทคโนโลยไดมากกวา หรอเปนพนทมทรพยากรธรรมชาต ทเกยวของกบปจจยในการผลตมากกวา จะมผลใหเกดแนวโนมในการยอมรบการเปลยนแปลงทเรวกวาและมากกวา

1.4 สมรรถภาพในการทางานของสถาบนทเกยวของ เชน สถาบนสนเชอเพอการเกษตร สถาบนวจยและสงเสรมการเกษตร สถาบนจดการเกยวกบการตลาด เปนตน สถาบนเหลานถามประสทธภาพในการดาเนนการทใหประโยชนแกบคคลกจะทาใหการยอมรบการเปลยนแปลงเปนไปไดเรวและงายขน

2) ปจจยทเกยวของโดยตรง

2.1 บคคลเปาหมาย (Target Person) หรอเกษตรกรผรบการเปลยนแปลง โดยพนฐานของเกษตรกรเองจะเปนสวนสาคญตอการยอมรบการเปลยนแปลง เชน

2.1.1 พนฐานทางสงคม (Society) พบวา เพศหญงยอมรบการเปลยนแปลงมากกวาเพศชาย ผมระดบการศกษาและประสบการณทสงกวา มการตดตอกบเจาหนาทสงเสรมการเกษตรมากกวา จะยอมรบกวาผทมสงเหลานนอยกวา และบคคลทอยในวยรนจะยอมรบเรวทสดและชาลงไปตามลาดบเมอมอายมากขน

2.1.2 พนฐานทางเศรษฐกจ (Economics) เกษตรกรทมกรรมสทธถอครองทดนจานวนมากกวา การทากนในเนอทดนทมากกวา การมทรพยากรทจาเปนในการผลตมากกวา ทาใหเกดการยอมรบการเปลยนแปลงเรวกวาและมากกวาเกษตรกรทมพนฐานทางเศรษฐกจนอยกวา

91

2.1.3 พนฐานในการตดตอสอสารของเกษตรกร (Communication) เกษตรกรทมความสามารถในการอาน ฟง พด และเขยน เปนสงททาใหเกดการยอมรบการเปลยนแปลงมากขน

2.1.4 พนฐานในเรองอนๆ เกษตรกรทมแรงจงใจใฝสมฤทธ (Achievement Motivation) มความพรอมทางดานจตใจ มทศนคตทดตอเจาหนาทสงเสรมการเกษตรและตอเทคโนโลยทนามาเพอการเปลยนแปลง จะมแนวโนมทจะยอมรบการเปลยนแปลงไดมากกวาและรวดเรวกวา

2.2 ปจจยทเนองมาจากนวตกรรม (Innovation) หรอเทคโนโลยทจะนาไปสการเปลยนแปลงทสาคญ คอ

2.2.1 ตนทนกาไร (Cost and Profit) เทคโนโลยทลงทนนอยทสดและกาไรมากทสด การยอมรบจะสงกวาและเรวกวา

2.2.2 ความสอดคลองและเหมาะสมกบสงทมอยในชมชน (Similar and Fit) คอ ไมขดตอขนบธรรมเนยมประเพณ ความเชอของบคคลในชมชนและเหมาะสมกบลกษณะทางกายภาพของทรพยากรทมอยในชมชนดวย

2.2.3 ความสามารถปฏบตไดและเขาใจไดงาย (Practical and Understood) คอ ไมเปนเรองทยงยากซบซอนและไมมกฎเกณฑยงยากจนเกนไป

2.2.4 สามารถเหนไดวาปฏบตไดผลมาแลว (Visibility) คอ เหนวาเกดผลดมากอน กจะปฏบตหรอยอมรบไดงายและเรวกวา

2.2.5 สามารถแบงแยกเปนขนตอนหรอเปนเรองๆ ได (Divisibility)

2.2.6 ใชเวลานอยหรอประหยดเวลา (Time – saving)

2.2.7 เปนการตดสนใจของกลม (Group Decision)

ลกษณะทเกยวของกบนวตกรรมทงหมดน ถามครบมากเทาใดการยอมรบนวตกรรมหรอเทคโนโลยการเกษตรจะรบไดเรวและมากเทานน

วธการสงเสรมการเกษตรในรปแบบการแพรกระจายความร อาจพอสรปไดดงน

1) เกษตรกรสเกษตรกร (Farmer-to-Farmer) เกษตรกรจะเรยนรเกยวกบเทคโนโลยการเกษตรและการปฏบตจากเกษตรกรดวยกนเอง เปนรปแบบการสงเสรมทเนนการเพมความเชอมนใหเกษตรกร ดคลายกบวาเกษตรกรทเปนผนาหรอผสงเสรมเปนแหลงของนวตกรรม

2) โรงเรยนเกษตรกร (Farmer Field Schools; FFS) เกษตรกรเรยนรเกยวกบการปฏบตหรอเทคนคทเกยวของกบการทาเกษตรยงยน เกษตรกรตองมาพบกนเปนประจาในจนตลอดฤดกาล เรยนรโดยการสงเกตอะไรเกดขนในแปลง อภปรายกลมอะไรทสงเกตเหน และชวยกนจดการฟารมตงแตปลกจนถงเกบเกยว สวนมากหวขอของการจดการศตรพชแบบผสมผสาน (IPM) จะเปนหวขอหลกในการใช

92

เทคนคน อยางไรกตามวธการนมขอจากดทสาคญคอ ตนทนคาจดการ ในขณะทมกจะเนนไปทการทาพชชนดเดยวหรอสตวชนดเดยว ขาดการผสมผสาน

3. การแกไขปญหา (Problem Solving)

ม 2 ลกษณะ ดงน

1) การสงเสรมแบบมงเนนความเปนหนสวน (Partner-Centered Extension) หมายถงผใหคาปรกษาดานการเกษตรและเกษตรกรควรจะปฏบตตอกนเหมอนกบเปนเพอนหรอหนสวน ซงหมายถงนกสงเสรมพยายามมองใหเหนความจรงผานมมมองของเกษตรกร เพอใหเหนปญหาทเกษตรกรเผชญอยจรง วตถประสงคเพอใหเขาใจในสงทเกษตรกรมองและสามารถชวยเหลอในการแกไขปญหาทเกษตรกรเผชญได วธการสงเสรมนการแกไขปญหาและวธการเรยนรรวมกนเปนสงสาคญ เพอปรบปรงการตดตอสอสาร (สองทาง) ระหวางนกสงเสรม (ผใหคาปรกษา หรออานวยความสะดวก) และเกษตรกร เพอถายทอดขอมลขาวสารจากนกสงเสรมไปยงเกษตรกรสวนใหญ หรอเพอเพมความสามารถในการแกไขปญหาใหกบกลมเกษตรกร

2) การสงเสรมแบบมสวนรวม (Participatory Extension Approaches) นกสงเสรมมบทบาทเปนผอานวยความสะดวก ในขณะทเกษตรกรจะวเคราะหสถานการณดวยตนเองตงแตแรกเรมของการทางาน เมอเกษตรกรเกษตรกรตระหนกถงสาเหตของปญหาและจาแนกปญหาทสาคญไดแลว นกสงเสรมจะจดความรและเทคโนโลยทตองการใหเพอแกไขปญหาดงกลาว นกสงเสรมไมเพยงแตตองมความสามารถในเรองการเกษตร แตยงตองสามารถวเคราะห พดสอน และมทกษะในการนากลมหรออานวยความสะดวก การสงเสรมแบบมสวนรวมนมเปาหมายใหเกษตรกรเปนผตดสนใจ วางแผน ปฏบต และประเมนกจกรรมการพฒนาดวยตนเองเปนสาคญ โดยมงเนนการเพมศกยภาพในการแกไขปญหาตงแตเรมตนกจกรรม

4. การวจยแบบมสวนรวม

การวจยซงนาไปสนวตกรรมถาเพยงแตผผลตนาไปประยกตใชในการปฏบตในฟารม นกวจยตองการทราบปญหาทเกดขนผานการสนบสนนใหการปรกษาของเกษตรกร เพอใหการคนหานามาสเทคโนโลยทเหมาะสมตอการแกไขปญหา ดงนนเกษตรกรจาเปนตองเกยวของในทกขนตอนของกระบวนการวจย โดยวธการสงเสรมตามรปแบบน ไดแก

1) การวจยระบบการทาฟารม (Farming System Research; FSR) ตระหนกถงความซบซอนในการทาการเกษตร โดยพจารณาปจจยทเกยวของทาง นเวศวทยา สงคม วฒนธรรม และเศรษฐศาสตรในการวเคราะหและเขาใจระบบ ยงไปกวานนการวจยระบบการทาฟารมพยายามนาเอาประสบการณในพนทในการจดการระบบนเวศมาใชดวย การรวมกนขององคความรทองถนและประสบการณเพอนามาสการคนพบเทคโนโลยทเหมาะสม

93

2) การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (Participatory Action Research; PAR) เกยวของกบชมชนในกระบวนการวจย ในการทาใหชมชนมองเหนสงทตองการอยางชดเจน และสงเสรมใหชมชนทาการทดลอง งานวจยและการเปลยนแปลงทางสงคมเปนกระบวนการคขนานทเกดขนพรอมกน ผานวงจรการกระทาและผลสะทอนพนฐาน (action – reflection – cycle) คอ มอง-สะทอน-ตดสนใจ-กระทา-ประเมน-และมองอกครง

3) การพฒนาเทคโนโลยแบบมสวนรวม (Participatory Technology Development; PTD) เปนการสงเสรมสาหรบการวจยฟารมและความตองการของบคคลเปาหมาย การพฒนาเทคโนโลยทาโดยความรวมมอระหวางเกษตรกร องคกรเกษตรกร และนกสงเสรม วตถประสงคเพอพฒนาเทคโนโลยทพรอมนามาใชไดโดยอาศยหลกการวจยเชงปฏบตการ เกษตรกรมบทบาทสาคญในการออกแบบเทคโนโลย และใหความรเกยวกบระบบการทาฟารมในทองถน เครองมอ และการปฏบต ขณะทนกวจยนาความรทางวทยาศาสตรและเทคนควธวจยมาทดลองใชในสถานการณจรง

4) การวจยในฟารม (On-Farm Research; OFR) ขณะทใน PTD หวขอวจยไดมาจากนกวจยและเกษตรกร แตการวจยในฟารม (OFR) นกวจยเปนผกาหนดหวขอวจย ดงนนเกษตรกรเพยงแตใหใชฟารมหรอแปลงของตนเองสาหรบการวจย เปาหมายของการวจยในฟารมนเพอตองการหาปจจยทเปนขอจากดในการผลต และทดสอบศกยภาพของการแกไขปญหาในฟารมซงอาจแตกตางจากในการทดลอง

วธการสงเสรมเกษตรยงยน

วธการในการสงเสรมการทาเกษตรยงยน โดยแทจรงแลวไมแตกตางจากการสงเสรมการเกษตรปกต เพยงแตมวตถประสงคมงเนนการผลตแบบยงยนซงตองอาศยเทคนควธทจะสามารถสรางแรงศรทธา ความนาเชอถอ และกาลงใจใหเกษตรกร ดงนนมกจะทาการสงเสรมผานกลม หรอเครอขาย ซงวธการสงเสรมทนยมใชอาจสรปไดดงน

1. รวมกลมเกษตรกร สรางเครอขาย เพอสรางความรสกเกอกล แขงขน ชวยเหลอ ในการพฒนาตนเองและกลม

2. จดประชมเสนอผลการพฒนาแปลงของตน เวทแหงการเรยนรและใหกาลงใจ เพอใหเกดการพฒนาตนเองตลอดเวลา

3. ศกษาดงาน สรางกาลงใจ ไปหาผร

4. การวจย การสรางแปลงเรยนร โรงเรยนเกษตรกร ไปพรอมกบการวจยในแปลงจรง

5. การตลาด ราคาผลผลตสง รายไดเพม ลดคาใชจาย เปนตวกระตน

94

การเปลยนแปลงการผลตสเกษตรยงยน มกเรมตนจากการสรางแรงบนดาลใจ (ศรทธา) เพราะเปนจดเรมตนทเขมแขงในการทจะทาใหเกดการปฏบตและการเรยนรดวยตนเองอยางตอเนองและยาวนาน ซงศรทธา สามารถเกดไดหลายทาง ดงน

– การยดมนในหลกธรรมทางศาสนา – การไดศกษาดงานเกษตรกรทประสบความสาเรจ – การไดสมผสดวยตนเอง โดยการทดลองปฏบต (และเหนผลสาเรจ) – การมเพอนรวมแนวทาง – การไดรบคาแนะนา

กระบวนการปรบเปลยนสเกษตรยงยน

การปรบเปลยนสเกษตรยงยน เกดขนมานานแลวอยางตอเนอง ซงสามารถสรปขนตอนการปรบเปลยนสเกษตรยงยนได 5 ขนตอน (นนทยา และณรงค, 2547) ดงน

ขนท 1 ปรบกระบวนคดและตดสนใจทดลองเบองตน ขนท 2 ปรบระบบการผลตและเรยนรการผลต ขนท 3 แลกเปลยนเรยนรในกลมและเครอขาย และพฒนาระบบการผลตใหไดมาตรฐาน ขนท 4 ขยายการผลตเชงเดยวสระบบการผลตทหลากหลายผสมผสาน ขนท 5 เกบเกยวดอกผลเพอบรโภค จาหนาย และแบงปนสพนอง เปนแหลงศกษาดงาน และเปนวถชวตในทสด

การปรบเปลยนสเกษตรยงยนของเกษตรกร พบวา มปจจยทเกยวของ 10 ประการ ทงปจจยทเออและ/หรออปสรรคอยในปจจยเดยวกน ดงน

1) ปจจยดานกระบวนทศน การปรบเปลยนกระบวนทศนของเกษตรกรจากกระบวนทศนแบบเกษตรพาณชยและเศรษฐกจกระแสหลกใหกลบไปมกระบวนทศนแบบเกษตรยงยนซงองแอบอยกบธรรมชาต อยกบหลกการพงตนเอง แตมการปรบใชเทคโนโลยทเหมาะสม

2) ปจจยดานเศรษฐกจ ประกอบดวย การมหนสน ความสามารถรบภาระทางการเงนในระยะแรกของการปรบเปลยน และราคาเปนปจจยเออและอปสรรค สวนการลดคาใชจายปจจยการผลตและอาหาร และการเพมรายไดเปนปจจยเออ

3) ปจจยดานการเปนผนาและการรวมกลมมผลตอการปรบเปลยนสเกษตรยงยนโดยการเปนผนาชมชนและการมสวนรวมงานของชมชน และการรวมตวเปนกลมเปนปจจยเออ

4) ปจจยดานการเรยนรเปนปจจยเออตอการทาเกษตรยงยน ซงประกอบดวยการมแบบอยางเกษตรยงยนในชมชน การอบรมและศกษาดงาน และการทดลองปฏบตดวยตนเอง

95

5) ปจจยดานการผลตมผลตอการปรบเปลยนสเกษตรยงยน สามารถจาแนกไดเปน 3 ลกษณะ คอ ความลมเหลวจากการผลตเชงเดยว ความคนเคยกบการเกษตรมาตงแตเดก และการเหนผลถงการปรบปรงบารงดนเปนปจจยเออ สวนลกษณะธรรมชาตทางกายภาพของแปลงและภมอากาศทไมเอออานวยรวมทงแมลงศตรพชหรอโรคพชเปนป จจยอปสรรค

6) ปจจยดานประสบการณชวตและโลกทศน ประสบการณชวตทมความยากลาบากและดนรนตอส และประสบการณชวตของการทางานในเมองหรอตางถน ไดพบความลาบากอกรปแบบหนง รวมทงไดเหนโลกกวางขน ประสบการณชวตและโลกทศนนทาใหเกษตรกรปรบเปลยนสระบบเกษตรยงยน

7) ปจจยดานลกษณะและอปนสย พบวา การอยอาศยในแปลงนาและการมเวลาทางานในแปลงเปนปจจยเออ สวนอปนสยของผททาเกษตรยงยนตองเปนคนทมความคดพงตนเอง มงมนในเกษตรยงยน รกการเกษตรและสงแวดลอมทมอยในแปลงของตน ขยนขนแขงและอดทน ใฝการเรยนรชอบศกษาทดลอง เลกคานยมบรโภค อดออม ไมตดอบายมข และเปนคนทชอบการรวมกลม

8) ปจจยดานครอบครว พบวา การมสทธในการถอครองทดน การรวมกนตดสนใจของคนในครอบครวและรวมกนทางานในแปลงเปนปจจยเออ สวนแรงงานในครอบครวมนอยไมเพยงพอกบงานในไรนาเปนปจจยอปสรรค

9) ปจจยดานสขภาพ เกษตรกรประสบปญหาการเจบไขไดปวยจากการใชสารเคมปราบศตรพช หลงจากการทาเกษตรยงยนเกษตรกรสวนใหญมความรสกวา ตนเจบปวยนอยลงจากสาเหตสารเคมกาจดศตรพช ดงนน การมสขภาพดขนจากการทาเกษตรยงยนจงเปนปจจยเออใหตดสนใจทาเกษตรยงยน

10) ปจจยการสงเสรมเกษตรยงยนจากภายในและภายนอกชมชน กระบวนการขบเคลอนเกษตรยงยนของชมชนเปนปจจยเออใหเกดการทาเกษตรยงยนอยางแพรหลายในชมชน การสงเสรมสนบสนนจากหนวยงานตางๆ ทงหนวยงานพฒนาเอกชน และหนวยงานภาครฐทงทางตรงและทางออมในการทาเกษตรยงยนของชมชนเปนปจจยเออทสาคญยง แตในทางกลบกน การสงเสรมการเกษตรของหนวยงานรฐหรอบรษทเอกชนหรอการโฆษณาทางสอตางๆ ทสนบสนนเชญชวนใหใชสารเคมทงป ยและยากาจดศตรพช กเปนปจจยอปสรรคอยางยงเชนกน

นอกจากน โครงการนารองฯ ฟนภมปญญาสรางทนชมชน ของมลนธเกษตรยงยน (2546) ไดอธบายกระบวนการปรบเปลยนระบบการผลตสเกษตรยงยนของชาวบานไว ดงน

1. การตงเปาหมายการปรบเปลยนระบบการผลตในพนทกาหนดอยางไร

ซงจากเวทแลกเปลยนของชาวบานไดขอสรปวา การปรบเปลยนระบบการผลตมเปาหมายหลก ดงน

96

1) การปรบเปลยนกระบวนทศน สรางกระบวนการเรยนรใหเกษตรกรวเคราะหสถานการณปญหา และผลกระทบทเกดขนและหาแนวทางในการแกไขปญหาสรางความเขาใจเรองแนวคดเกษตรยงยนเพอการปรบเปลยนระบบการผลต

2) การพงตนเอง เนนระบบการผลตแบบหลากหลายมอาหารการกนทเพยงพอในครอบครว มผลผลตเหลอขาย มรายไดเสรม ลดการพงพงจากภายนอก พฒนาองคความรในการทาเกษตรยงยนโดยใชภมปญญาทองถน

3) ลดหนสน สรางระบบการผลตทหลากหลาย ลดรายจาย สรางรายไดเสรมในแปลง

4) ขยายสมาชก สรางกระบวนการแลกเปลยนองคความรระหวางสมาชกและขยายสมาชกจากปจเจกเปนชมชนเกษตรยงยน

5) การจดการทรพยากรในพนทอยางเหมาะสม

6) ตลาดทางเลอก สรางกลไกการตลาดทมการเกอกลกนระหวางผผลตกบผบรโภคพบกนโดยตรง

7) สงเสรมเกษตรกรตนแบบและชมชนตนแบบ

8) สรางองคกร/ เครอขายชมชนทเขมแขง มองคกร/ กลมชมชนทเขมแขง และขยายความรวมมอเปนเครอขาย

9) การฟนฟองคความร เพอพฒนาระบบเกษตรยงยน เนนการพงตนเองและนาทรพยากรทมอยมาใชใหเกดประโยชนสงสด

10) กองทน เกดการออมในกลมและชมชน

11) คนหาและพฒนาระบบการผลตทเหมาะสมกบสภาพพนท

กลาวโดยรวมการตงเปาหมายเรองการปรบเปลยนระบบการผลตในระดบตางๆ มดงน

- ในระดบครอบครว มการพฒนาแบบแผนการผลตขนมาเปนแบบอยางใหมผลผลตเพยงพอตอบสนองความตองการของสมาชกทงดานอาหารและรายได นาไปสความพออยพอกน และเปนมตรกบสงแวดลอม

- องคความรทพฒนาขนมาจากแปลงในครอบครวตวอยาง จะตองมกระบวนการถายทอด แลกเปลยนความรระหวางเกษตรกรทสนใจดวยกน

- กลมเกษตรกรตองมการบรหารจดการในระบบเกษตรยงยนทเปนแบบอยางมรปธรรม ทกษะ มองคความร เปนบทเรยนในการพฒนาระบบเกษตรยงยน

97

2. การสรางแนวคดเกษตรยงยนทาอยางไร

1) การคดเลอกกลมเปาหมาย เรมจากสมาชกทมความสนใจ มรปธรรมในแปลงใหเหนบางแลว

2) เสรมกระบวนการเรยนร

- การจดอบรม มการจดอบรมทงแนวคดและองคความรในการทาเกษตรกรรมยงยน โดยจดอบรมเชงปฏบตการไดทดลองปฏบตจรงในแปลง

- การศกษาดงาน ทงในและนอกพนทเพอกระตนและหาแบบอยางในการนากลบมาปรบปรงในพนทตนเอง

- การเยยมแปลง มการจดแลกเปลยนเรยนรในระดบแปลงและระดบกลม กอใหเกดการพฒนาวธคด

- การพฒนาวทยากรชาวบาน เนนกระบวนการแลกเปลยนระหวางชาวบานกบชาวบาน

- การวางแผนการทางานรวม

ตวชวดการปรบเปลยนสเกษตรยงยน

การชวดถงการปรบเปลยนสเกษตรยงยนของเกษตรกรนนสามารถกระทาไดหลายวธหรอหลายลกษณะ ในทนจะนาวธของ นนทยา และณรงค (2547) ซงศกษาตวชวดสาคญ 3 ประการ คอ การปรบเปลยนกระบวนทศน การมความรและการพฒนาความรและเทคนค และการพงตนเองทางเศรษฐกจ

1. การปรบเปลยนกระบวนทศน เปนเรองทสาคญอยางยง เพราะการทาเกษตรยงยนมไดเปนเฉพาะเรองการเปลยนวธการผลต หรอเปนเรองทางเศรษฐกจเทานน แตเกษตรยงยนเปนเรองของการทวนกระแสเกษตรกระแสหลกและทวนกระแสบรโภคนยม เกษตรกรจงตองเปลยนความเชอและกระบวนคดตลอดจนความพงพอใจถงระดบจตวญญาณ เกษตรกรจงจะยนหยดอยอยางทวนกระแสได

2. การมความรและการพฒนาความร เกษตรกรตองมความร เพราะการผลตแบบเกษตรยงยนจะไมเปนการผลตแบบหยดนง (Static) แตเปนการผลตทมพลวตร (Dynamics) โดยเกษตรกรตองปรบตวใหเขากบสภาพการณการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอม ปรบตวใหทนตอสภาพทางเศรษฐกจ และปรบตวใหรบกบสภาพสงคมและการเมอง ดงนนเกษตรกรจงตองขวนขวายแสวงหาความรอยตลอดเวลา ตองสามารถพฒนาความรดวยการทดลองปฏบตจรงในฟารมของตนเพอแกไขปญหาได ตลอดจนการแสวงหาความรทเกยวของทงสภาพเศรษฐกจ สงคม การเมอง และ

98

สงแวดลอม จงจะทาใหระบบการผลตแบบเกษตรยงยนมความ “ยงยน” ยงไปกวานน การหาความรยงทาใหเกษตรกรมความเขาใจลกซงยงขน

3. การพงตนเองทางเศรษฐกจ เปนตวชวดทสาคญมาก เพราะถาเกษตรกรทาเกษตรยงยนแลว ไมสามารถพงตนเองไดทางเศรษฐกจเกษตรกรคงไมสามารถทาเกษตรยงยนตอไปได การพงตนเองทางเศรษฐกจมไดหมายความถงการมรายไดจากการจาหนายสนคาหรอผลผลตเทานน แตการพงตนเองทางเศรษฐกจทสาคญในระบบเกษตรยงยนนนคอ การมอาหารการกนทเพยงพอของครอบครวซงจะทาใหลดคาใชจายดานอาหาร การลดรายจายดานการผลต ตลอดรวมถงการเพมการออมทอยในรปของความอดมสมบรณของฟารม และการออมในรปของความรและความสามารถแสวงหาความร

ตวชวดทง 3 ประการ คอ การปรบเปลยนกระบวนทศน การมความรและการพฒนาความร และการพงตนเองทางเศรษฐกจ ยงมความสมพนธซงกนและกนและประกอบเปนชดตวชวดทบงชถงการปรบเปลยนสเกษตรยงยนของเกษตรกรไดอยางแทจรง ซงสามารถอธบายความสมพนธไดดงน

ภาพท 8-1: กระบวนการปรบเปลยนของเกษตรกร ทมา: นนทยา และณรงค (2547)

การปรบเปลยนกระบวนทศน อยางเดยวอาจกอใหเกดการปรบเปลยนสเกษตรยงยนได แตอาจไม “ยนหยด” เพราะ “วถเกษตรยงยนเปนพลวตร (Dynamics)” ตามการเปลยนแปลงของ

การปรบเปลยนสเกษตรยงยน

การปรบเปลยนกระบวนทศน

ความยนหยด

การพงตนเองทางเศรษฐกจ

แรงจงใจดานตลาด

ความรและความสามารถพฒนาความร

พลวตรของระบบการผลต

กระบวนการปรบเปลยนของเกษตรกร

99

สภาพสงคม เศรษฐกจ การเมอง และสงแวดลอม เกษตรกรตองมความรและความสามารถพฒนาความร ในการพฒนาทงระบบการผลตและอนๆ ทเกยวของ

การปรบเปลยนกระบวนทศนอยางเดยวอาจกอใหเกดแรงบนดาลใจสงทเกษตรกรจะปรบเปลยนสเกษตรยงยนได แตอาจไม “ยนหยด” เพราะถาการพงตนเองทางเศรษฐกจไมเพยงพอ และม “แรงจงใจดานตลาด” อยางอน เกษตรกรอาจเปลยนใจได

การผลตแบบเกษตรยงยนอาจเกดขนจาก ความสามารถในการเรยนร และการพงตนเองทางเศรษฐกจโดยไมไดปรบเปลยนกระบวนทศน เชน เกษตรกรหนมาทาเกษตรอนทรยตามการสงเสรมของบรษทเอกชนดวยแรงจงใจดานการตลาดอยางเดยว ซงถาเมอใดกระแสตลาดเปลยนไป ระบบการผลตของเกษตรกรนนๆ กจะเปลยนตามกระแสตลาด

ปจจยสาคญทเปนอปสรรคขดขวางการปรบเปลยน

1. ปจจยดานเศรษฐกจ: การลงทนในชวงแรก ตนทนการผลตสงขน ผลผลตราคาตาลง หนสน รายไดในชวงระยะปรบเปลยน และความมนคงในกรรมสทธทดน

2. ปจจยดานองคความรในเรองเทคโนโลยการผลต: ภมปญญาพนบานเพยงอยางเดยวไมเพยงพอ และการพฒนาความรมนอยมาก

3. ปจจยดานวฒนธรรม: ความเคยชนในการใชสารเคม ความเชอในฟารมตองไมมวชพชหรอแมลง

4. ปจจยดานการตลาด: ตลาดทมความเปนธรรมตอเกษตรกรมอยนอย

งานมอบหมาย: รายงานกลม ใหนสตวางแผนการตดสนใจเลอกผลตและสงเสรมเกษตรยงยน โดยใชการวเคราะห SWOT

(จดออน จดแขง อปสรรค และโอกาส) ของกลมเปาหมาย เพอหารปแบบการผลต และวธการสงเสรมการเกษตรทเหมาะสมกบเกษตรกรพรอมนาเสนอการวเคราะห และโครงการดงประเดนตวอยางตอไปน

- การวเคราะห SWOT เกษตรกรเปาหมาย - รปแบบการผลตอะไร อยางไร - จะเปลยนเปนเกษตรยงยนแบบใด เพราะเหตใด - วธการเปลยนจะทาอยางไร จะใชเครองมอหรอวธการใดมาชวย - เขยนโครงการ ซงประกอบดวย

o ชอโครงการ o หลกการและเหตผล o ผรบผดชอบ

100

o วตถประสงคและเปาหมาย o ระยะเวลาดาเนนการ o กจกรรม o แผนการดาเนนการ o ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

บทท 9 ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาการเกษตรและชนบท

ผลของเกษตรยงยนตอระบบเกษตร

ผลของเกษตรยงยนแบงไดเปน 2 ประเภท ไดแก ผลทางตรงตอผผลต และผลทางออมตอสงแวดลอมการผลต

1. ผลทางตรง: เกดขนกบเกษตรกรโดยตรง ไดแก ดานสขภาพ เศรษฐกจ เพมรายได ลด

ตนทนการผลต เปนตน โดยผลทางตรงทเกดขนกบเกษตรกรในระบบการผลตมดงน

1) การปรบเปลยนกระบวนทศนของเกษตรกร

2) การพงตนเอง ทงดานการผลตและการตลาด

3) ลดหนสน จากการซอปจจยการผลตจากภายนอก และความเสยงในการผลตทอาจเกดขน

4) การจดการทรพยากรในพนทอยางเหมาะสม

5) ตลาดทางเลอก

6) สรางองคกร/เครอขายเกษตรกรทเขมแขง

7) ฟนฟองคความร ทงในแงของความรด งเดมทไดรบมาจากบรรพบรษและการพฒนาองคความรตอยอด

8) เกดการออม

2. ผลทางออม: ผลกระทบตอสงแวดลอมทเปนปญหาหลกของการเกษตร

1) ทรพยากรดน: อนทรยวตถ กจกรรมทางชววทยา การสญเสยของหนาดน ธาตอาหารในดน ทรพยากรนา ไดแก มลพษจากสารเคม

2) การเปลยนแปลงของภมอากาศและโลกรอน ไดแก การลดการเกดกาซเรอนกระจก กจกรรมชวยในการตรงคารบอน เปนตน

102

ตารางท 9-1: ศกยภาพของเกษตรยงยนในการลดกาซเรอนกระจก

กาซ วธการ

คารบอนไดออกไซด - อาศยการปรบปรงดนโดยการใชปจจยการผลตภายในฟารม (หรอภายในทองถน) เปนหลก

- ปฏเสธการใชสารเคมการเกษตร ซงการผลตสารเคมเกษตรตองพงพาการใชพลงงานเปนจานวนมาก

- ลดการใชอาหารสตวลง ซงชวยประหยดพลงงานในการขนสงอาหารสตวจากทไกลๆ ลง

มเธน

- สงเสรมจลนทรยทใชอากาศในการยอยอนทรยวตถ ซงชวยลดการเกดกาซมเธนได

- การเปลยนชนดของอาหารใหกบสตวเลยง ทเปนสตวเคยวเอองชวยลดการปลอยกาซมเธนลง

ไนไตรส ออกไซด

- กาซไนไตรสออกไซดสวนใหญเกดขนจากการใชไนโตรเจนมากเกนไปเกษตรอนทรยปฏเสธการใชป ยไนโตรเจน จงทาใหลดการเกดกาซไนไตรสออกไซด

- เนนการหมนเวยนธาตไนโตรเจนภายในฟารม และหลกเลยงการใชธาตไนโตรเจนเกนจาเปน จงทาใหสญเสยนอย

- หลกเลยงการปลกพช/เลยงสตวแบบหนาแนนมากซงทาใหการใช/สญเสยไนโตรเจนนอยกวา

- การเปลยนชนดของอาหารใหกบสตวเลยง ทเปนสตวเคยวเอองโดยการเพมอาหารทมกากใยสง แตมโปรตนต า ลดการปลอยกาซไนไตรส- ออกไซดลง

โดยกจกรรมการชวยตรงคารบอน เกดจากวธปฏบต ดงน

- การใชอนทรยวตถปรบปรงดน: ใชขยะจากเมองทาป ยหมก

- การปลกพชหมนเวยน: ปลกพชคลมดนตลอดเวลา

- การลดการไถพรวน ลดการสญเสยของคารบอนในดน

- การปลกไมยนตน

3) ความปลอดภยดานอาหาร เนองจากการหามใช หรอลดการใชสารเคม ทาใหลดปญหาสขภาพของทงผผลตและผบรโภคลง

4) ความหลากหลายทางชวภาพ: พนธกรรม ชนดและประเภท ระบบนเวศ โดยการผลตพชหลากหลายชนดรวมกน หรอผสมผสานการผลตพชและเลยงสตวรวมกน

103

5) การอนรกษพลงงาน ทงจากการลดการนาเขาปจจยการผลตจากภายนอกกอใหเกดการลดการเคลอนยาย ทาใหการใชพลงงานลดลง และการลดการไถพรวนทาใหมการใชเชอเพลงจากฟอสซลลดลง เปนตน

โดยการเปรยบเทยบประโยชนทางเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมของเกษตรยงยนรปแบบตางๆ ดงแสดงในตารางท 9-2 แสดงใหเหนถงผลทเกดขนทางดานเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมของเกษตรยงยนแตละรปแบบทง 5 รปแบบ

104

ตารางท 9-2: การเปรยบเทยบประโยชนทางเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมของเกษตรยงยนรปแบบตางๆ ประโยชน เกษตรผสมผสาน เกษตรอนทรย เกษตรธรรมชาต ทฤษฎใหม วนเกษตร

1. ประโยชนทางเศรษฐกจ 1.1 ความมนคงทางดานอาหาร ไมเนน ไมเนน สาคญ สาคญมาก สาคญ 1.2 ความมนคงทางดานรายได สาคญมาก ไมเนน สาคญ สาคญ สาคญ 1.3 การจดการความเสยง สาคญมาก ไมเนน ไมเนน สาคญ ไมเนน 1.4 การประหยดรายจาย สาคญมาก ไมเนน ไมเนน ไมเนน สาคญ 1.5 มลคาเพมของผลผลตและการขยายตลาด ไมเนน สาคญมาก ไมเนน ไมเนน ไมเนน

2. ประโยชนทางสงคม 2.1 การลดการอพยพออกนอกพนท สาคญ ไมเนน สาคญมาก สาคญ สาคญ 2.2 สขภาพอนามยของผผลต ไมเนน สาคญมาก ไมเนน ไมเนน สาคญ 2.3 ความปลอดภยทางดานอาหาร ไมเนน สาคญมาก ไมเนน ไมเนน ไมเนน 2.4 การลดการพงพงจากปจจยภายนอก สาคญมาก ไมเนน สาคญมาก ไมเนน สาคญ

3. ประโยชนทางสงแวดลอม 3.1 การลดผลกระทบตอสงแวดลอม สาคญ สาคญมาก ไมเนน สาคญ สาคญมาก 3.2 การสรางความหลากหลายทางชวภาพ สาคญ ไมเนน สาคญมาก สาคญ สาคญมาก 3.3 การฟนฟความสมบรณของดน สาคญ สาคญมาก ไมเนน สาคญ ไมเนน 3.4 การจดการนาทมประสทธภาพ สาคญ ไมเนน ไมเนน สาคญมาก สาคญมาก 3.5 การฟนฟความสมดลของระบบนเวศ สาคญ สาคญ สาคญมาก สาคญ สาคญมาก

105

ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาอยางยงยน

นอกจากเกษตรยงยนจะกอใหเกดผลตอระบบเกษตรภาพรวม ทงในแงของผผลตและสงแวดลอมรอบๆ แลว เกษตรยงยนยงกอใหเกดผลตอการพฒนาสงคมหรอชมชนอกดวย โดยแนวทางการทาเกษตรยงยนสามารถแกไขปญหาทเกดขนในปจจบนได ดงตารางท 9-3

ตารางท 9-3: ผลของเกษตรยงยนตอการพฒนาอยางยงยน ปญหา แนวทางแกไขปญหา

1. ปญหาสขภาพของผบรโภค และสงแวดลอมจากสารเคม ทงยาปฎชวนะ ฮอรโมน สารกาจดศตรพช

- หามใชสารเคมสงเคราะหในระบบเกษตรอนทรย - ปรบปรงระบบการเลยงสตว ใหความสาคญกบธรรมชาตของสตว - ผสมผสานการปลกพชและเลยงสตวในฟารม

2. มลพษทเกดจากมลสตวและขยะอนทรยจากฟารมเกษตร

- การผสมผสานการเลยงสตวและการปลกพชในฟารม - การพงพาตนเอง ใชเศษเหลอหรอของเสยจากการเลยงสตวเปนปจจยการผลตในการปลกพช

3. ความหลากหลายทางชวภาพในระบบนเวศและฟารมลดลง

- หามใชสารเคมสงเคราะหในระบบเกษตรอนทรย - การสรางความหลากหลายในการผลต - ปลกพชหลากหลายชนด

4. การลดลงของพนทปา - การปลกไมยนตนหรอปลกปารวมกบกจกรรมการผลตอนในวนเกษตร

5. ใชทรพยากรธรรมชาตอยางไมมประสทธภาพ

- ผสมผสานการเลยงสตวกบการปลกพช - มการคานวณสมดลธาตอาหาร - มการวางแผนธาตอาหารในวงจรการผลต หรอในระบบการปลกพชหมนเวยน - มการหมนเวยนอาหารจากชมชน

6. ขอจากดในการใชทรพยากรนามากขน - มลพษในแหลงนาลดลง - เพมความสามารถของดนในการเกบกกนา - ปองกนหนาดน - เพมการปลกปา วนเกษตร การคลมดน

7. ปญหาเกยวกบรายไดทเปนเงนตราตางประเทศ

- เพมมลคาสนคาสงออก เชน จากคณภาพของสนคาทเพมขน - ลดการนาเขาปจจยการผลตจากตางประเทศ

8. ขอกาหนดเกยวกบมาตรฐานดานสงแวดลอมจากผซอในตางประเทศ

- การรบรองมาตรฐานดานสงแวดลอม - งานสงเสรมการผลตและการพฒนาศกยภาพของ

106

ปญหา แนวทางแกไขปญหา ผผลต - การรวมกลมของเกษตรกร

9. เกษตรกรรายยอยถกลดความสาคญ/ผลกใหไปอยชายขอบของการผลตมากขน

- เพมการผลต - ลดตนทนการผลต - เพมรายได จากคณภาพของสนคา - ปรปปรงเทคโนโลยการผลต - องคกรเกษตรกร - การตลาดขายตรงผผลต - การหมนเวยนอาหารจากชมชนเมอง

10. การอพยพเขาเมอง ซงทาใหเกดปญหาความยากจนและสลมเพมขน

- เพมรายไดของคนในภาคเกษตรและลดการไหลของเงนจากชนบทสเมอง - การรวมกลมของผผลต สรางความเขมแขงของกลมผผลต

11. การพฒนาทองถน - เพมรายไดของคนในภาคเกษตร และลดการไหลของเงนจากชนบทสเมอง - การรวมกลมของผผลต

12. ความเสอมโทรมของสงคมและวฒนธรรม

- ฟนฟคานยมทดของภาคเกษตร - เพมความสามารถในการพงตนเองของภาคเกษตร

13. ความมนคงดานอาหาร - เพมการผลตอาหาร (ในระยะยาว) - เพมทรพยากรสาหรบการผลตทงการเกษตร - เพมรายได - สรางเสถยรภาพของการผลตทางการเกษตร - ลดการพงพาปจจยการผลตจากภายนอก - เพมความหลากหลายในไรนา ลดความเสยง - ปรบปรงดนใหดขน - ใชทรพยากรในทองถนอยางมประสทธภาพ

14. ความปลอดภยของอาหาร - ลดอาหารทไมปลอดภย - การสรางความรบรของผบรโภค

15. อธปไตยดานอาหาร - การผลตในทองถน - พนธพชและพนธสตวทองถน - ปจจยการผลตจากทองถน - การสรางความรบรของผบรโภค

107

ปญหา แนวทางแกไขปญหา 16. ความเปนธรรมทางสงคม - ลดชองวางระหวางคนรวยและคนจน

- การมสวนรวม - องคกรชมชน

ทมา: ดดแปลงจาก วฑรย (2545) อางถงใน โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน (2549)

เอกสารอางอง

กรมพฒนาทดน. มปป. พระบาทสมเดจพระเจาอยหวกบการจดการทรพยากรการผลตทางการเกษตร. สบคนจาก: http://www.dld.go.th/trcr_cri/Agriculture/index.htm, 10 พฤษภาคม 2549.

กรมสงเสรมการเกษตร. 2543. รปแบบ ไรนาสวนผสมตามแนวทฤษฎใหมทเหมาะสมในแตละพนท. กระทรวงเกษตรและสหกรณ.

กระทรวงเกษตรและสหกรณ. 2550. แผนพฒนาการเกษตรในชวงแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 10 (พ.ศ. 2550 -- 2554). สบคนจาก: http://www.moac.go.th/download/file_upload/plan_devmoac.pdf, 10 พฤษภาคม 2554.

โครงการนโยบายสาธารณะเพอความปลอดภยดานอาหารและเศรษฐกจการคาทย งยน. 2549. เอกสารชดความรลาดบท 2 เกษตรอนทรยกบเศรษฐกจการคาทย งยน. คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

โครงการสนบสนนแผนการผลตของเกษตรกร. 2543. คมอเกษตรกร วนเกษตร กลยทธการใชประโยชนทดน. สวนปลกปาภาคเอกชน สานกงานสงเสรมการปลกปา กรมปาไม. 22 หนา.

จรญ จนทลกขณา และผกาพรรณ สกลมน. 2546. การเกษตรยงยน หลกการ แนวทาง และตวอยางระบบฟารม. กรงเทพฯ: สานกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

จรญ จนทลกขณา. 2536. วฒนเกษตร: การเกษตรยงยน. กรงเทพฯ: สมาคมสตวบาลแหงประเทศไทย.

ชนวน รตนวราหะ และประเวศ แสงเพชร. 2532. ระบบเกษตรผสมผสาน. สถาบนวจยการทาฟารม, กรมวชาการเกษตร.

ดเรก ฤกษหราย. 2527. การนาการเปลยนแปลง: เนนกระบวนการแพรกระจาย. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร.

ทพวรรณ สทธรงสรรค และ Takayuki, Sekine. 2544. เกษตรธรรมชาต ทศนยฝกและพฒนาอาชพเกษตรกรรมวดญาณสงวราราม วรมหาวหาร อนเนองมาจากพระราชดาร. กรงเทพฯ: ส.วรชการพมพ.

นนทยา หตานวตร และณรงค หตานวตร. 2547. เกษตรยงยน: กระบวนทศน กระบวนการ และตวชวด. มลนธเกษตรยงยน (ประเทศไทย). 311 หนา.

บรรเทา จนทรพม. 2548. เกษตรยงยน: ความหมาย รปแบบ และการพฒนา. สานกงานวจยและพฒนาการเกษตรเขตท 8 กรมวชาการเกษตร. 81 หนา.

ปารชาต วลยเสถยร และคณะ. 2546. กระบวนการและเทคนคการทางานของนกพฒนา. กรงเทพฯ : โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชนเปนสข (สรส.).

พนธจตต พรประทานสมบต และศภพร ไทยภกด. 2552. รายงานการวจยเรอง สถานการณและอนาคตผกอนทรยในประเทศไทย. นครปฐม: ภาควชาสงเสรมและนเทศศาสตรเกษตร คณะเกษตร กาแพงแสน, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

109

พนธจตต พรประทานสมบต. 2549. รายงานการวจยเรอง เกษตรอนทรยไทย แนวคด หลกการ และกรณศกษาเชงประจกษ. นครปฐม: ภาควชาสงเสรมและนเทศศาสตรเกษตร คณะเกษตร กาแพงแสน, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

พลสวสด อาจละกะ และคณะ. 2546. ระบบเกษตรผสมผสาน. จนทบร: สานกวจยและพฒนาการเกษตรเขตท 6, กรมวชาการเกษตร.

มลนธเกษตรยงยน. 2546. เกษตรยงยนวถการพงตนเอง: โครงการนารองฯ ฟนภมปญญาสรางทนชมชน. มลนธเกษตรยงยน (ประเทศไทย). กรงเทพฯ: นกนางนวล.

มลนธเกษตรยงยน. 2549. การทาเกษตรยงยนรปแบบตางๆ. สบคนจาก: http://sathai.org/knowledge/05_sa_patern.htm, 10 พฤษภาคม 2555.

มลนธเกษตรยงยน. 2550. วาระแหงชาตเกษตรอนทรย. สบคนจาก: http://www.sathai.org/knowledge/01_policy/A01_Nation%20policy.htm, 10 พฤษภาคม 2555.

มลนธชยพฒนา. มปป. เศรษฐกจพอเพยง.สบคนจาก: http://www.chaipat.or.th/chaipat/content/porpeing/porpeing.html#porpeing9, 5 เมษายน 2555.

ราชบณฑตยสถาน. 2546. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542. กรงเทพฯ: นานมบคสพบลเคชนส. 1488 หนา.

รายการคนคนคน. 2553. วดทศน เรอง ตหลางเลอดชาวนา. บรษททวบรพา จากด. รายการแผนดนไทย. 2551. วดทศน เรอง ชะตากรรมเกษตรเชงเดยว. บรษททวบรพา จากด. รายการแผนดนไทย. 2554. วดทศน เรอง ชาวนาเงนลาน. บรษททวบรพา จากด. วจารณ พานช. 2547. คากลาวในการเปดการประชมแลกเปลยนเรยนรเรองการพฒนาพนธขาว.

จดโดยมลนธขาวขวญ. สถาบนสงเสรมการจดการความรเพอสงคม (สคส.) วนท 1- 2 กมภาพนธ 2547 ณ โรงแรมกฬาและสขภาพ จงหวดสพรรณบร. สบคนจาก: http://www.kmi.or.th/KMI_seed.html, 4 เมษายน 2549.

วฑรย ปญญากล และเจษณ สขจรตตกาล. 2546. สถานการณเกษตรอนทรยไทย เกษตรอนทรยโลก. มลนธสายใยแผนดน. กรงเทพมหานคร.

วฑรย ปญญากล. 2549. คมอการสงออกเกษตรอนทรย. โครงการเพมขดความสามารถในการสงออกสนคาเกษตรอนทรยของประเทศไทย. สนบสนนโดย: กองทนเอเซยทรสต UNCTAD/WTO สานกงานนวตกรรมแหงชาต กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย และกระทรวงเกษตรและสหกรณ.

วฑรย ปญญากล. 2547. เกษตรยงยน วถการเกษตรเพออนาคต. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: มลนธสายใยแผนดน แปลจาก Coen Reijntjes, Bertus Haverkort and Ann Waters-Bayer. Farming for the Future.

110

วฑรย เลยนจารญ (บรรณาธการ). 2539. เกษตรกรรมทางเลอก ความหมาย ความเปนมา และเทคนควธ. นนทบร: พมพด.

วฑรย เลยนจารญ. 2530. การเกษตรแบบผสมผสาน โอกาสสดทายของเกษตรกรรมไทย. กลมพชพนธและสมาคมเทคโนโลยทเหมาะสม.

ววฒน วกรานตโนรส. 2552. “ไทยนาเขาสารพษเกษตรอนดบ 5 ของโลก” สยามรฐ (21 พฤษภาคม 2552).

ศกดชย นรญทว. 2541. รายงานการวจยประกอบการรางพระราชบญญตการศกษาแหงชาต ประเดนปรชญาการศกษา. กรงเทพฯ : สานกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาต.

ศภชย หลอโลหะการ และคณะ. 2550. ธรกจเกษตรอนทรย. สานกงานนวตกรรมแหงชาต กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย และสถาบนเทคโนโลยแหงเอเซย.

ศนยปฏบตการขอมลการตลาดสนคาเกษตรอนทรย. 2551. แผนปฏบตการภายใตยทธศาสตรการพฒนาเกษตรอนทรยแหงชาต พ.ศ. 2551-2554. เอกสารประกอบการสมมนาวชาการเกษตรอนทรย วนท 14-15 พฤษภาคม 2551. สานกงานพาณชยจงหวดสรนทร.

สมคด ดสถาพร. 2548. เกษตรอนทรย...กบความเขาใจของสาธารณชน. จดหมายขาวผลใบ. กรมวชาการเกษตร ฉบบท 1 ปท 8 (กมภาพนธ 2548) : 5-7.

สหกรณกรนเนท และมลนธสายใยแผนดน. มปป. เกษตรอนทรย. สบคนจาก: http://www.greennetorganic.com/content-thai/main%20framesets/p_organic.html, 10 มนาคม 2548.

สหกรณกรนเนท. มปป. เกษตรยงยน. สบคนจาก: http://www.easywebtime.com/es2014gon/sustainable_agriculture.html, 10 พฤษภาคม 2549.

สอาด บญเกด. 2529. หลกวนเกษตร. คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. สานกขาวพาณชย (2550) เกษตรอนทรย ทางเลอกทดกวา. กรมสงเสรมการสงออก กระทรวง

พาณชย. สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. 2549. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม

แหงชาตฉบบท 10 พ.ศ. 2550-2554. สานกนายกรฐมนตร. สานกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. 2554. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม

แหงชาตฉบบท 11 พ.ศ. 2555-2559. สานกนายกรฐมนตร. สานกงานมาตรฐานสนคาเกษตรและอาหารแหงชาต. 2546. เกษตรอนทรย เลม 1: การผลต แปรรป

แสดงฉลาก และจาหนาย เกษตรอนทรย. กระทรวงเกษตรและสหกรณ. สานกงานเศรษฐกจการเกษตร. 2555. ปรมาณและมลคาการนาเขาสารกาจดศตรพช ป 2545-2552.

แหลงทมา: http://www.oae.go.th/ewtadmin/ewt/oae_web/ewt_news.php?nid=146&filename=index

111

สานกวจยและพฒนาการเกษตรเขตท 5. 2548. พชผกอนทรยไรทนเหนอย. วารสารเกษตรธรรมชาต. ฉบบท1 ป 2548 : 51-60.

สดใจ จงวรกจวฒนา. 2546. “การศกษาเศรษฐกจการผลต การตลาด พชผกอนทรย”. ขาวเศรษฐกจการเกษตร. สานกงานเศรษฐกจการเกษตร, 49 (551).

สพจน บญแรง. 2552. คณภาพและความปลอดภยทางอาหารของผกอนทรยสดพรอมบรโภค. เชยงใหม: เชยงใหมโรงพมพแสงศลป.

สภา ใยเมอง. 2550. ขอเสนอเชงนโยบายในการสงเสรมเกษตรอนทรยและอาหารปลอดภย. มลนธเกษตรยงยน. สบคนจาก: http://www.sathai.org/knowledge/01_policy/A03_Comment_SUPA.htm, 5 เมษายน 2550.

สภาวด โพธยะราช. 2547. เศรษฐศาสตรเกษตร. คณะเศรษฐศาสตรเกษตร, มหาวทยาลยศรปทม สบคนจาก: http://elearning.spu.ac.th/allcontent/ecn384/Index.htm, 11 ตลาคม 2549.

อนสรณ อณโณ. 2546. ขบวนการเกษตรยงยนในสงคมไทย และการเมองของงานเขยนเกษตรยงยน. มลนธเกษตรยงยน (ประเทศไทย).

อานนท กาญจนพนธ และคณะ. 2547. รายงานการวจยเรอง ระบบการเกษตรแบบไรหมนเวยน สถานภาพและความเปลยนแปลง. คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

Agropages.com. 2011. Pesticide levels pose threat to Thai vegetable exports. Available source: http://news.agropages.com/News/print---5667---.htm

Brouwers, J., & Röling, N. in press. Living local knowledge for sustainable development. Accepted for publication in D. M. Warren, S. Fujisaka, & G. Prain (Eds.), Biological and cultural diversity: The role of indigenous experimentation in development. London: Intermediate Technology Publications.

FAO (2008) Conservation agriculture. Food and Agriculture Organization of United Nations. Available source: http://www.fao.org/ag/ca/.

FAO. 1997. “Extension's role in sustainable agricultural development”. Röling, N. and Pretty, Jules N. Improving agricultural extension. A reference manual. Rome.

Hess, C. 2007 Reader: Extension and research approaches for rural development. Braun, Paul-Mathias (Editor). Deutsche Gesellschaft fuer Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH.

Hutanuwatr, Narong. 1988. Integrated farming. Khon Kaen University. Lee, D.R. (2005) “Agricultural sustainability and technology adoption: Issues and policies for

developing countries”, American Journal of Agricultural Economics, 87(5): 1325–34.

Matteson, P. C. 1992. "Farmer First" for establishing IPM. Bulletin of Entomological Research, 82, 293-296.

112

Röling, N. 1994a. Platforms for decision making about ecosystems. In L. Fresco (Ed.), The future of the land. Chichester: John Wiley and Sons.

Röling, N. 1994b. Creating human platforms to manage natural resources: First results of a research programme. In Proceedings of the International Symposium on Systems Oriented Research in Agriculture and Rural Development (p. 391-395). Montpellier, France.

Spooncer, F. 1992. Behavioural studies for marketing and business. Stanley Thomas, Leckhampton.

Weibel, H. 2009. Agriculture and Economic Crisis: “A South East Asian Perspective”. Presentation at DAAD Stipendiatentreffen. Hannover, June 20, 2009.

Wheeler. S. A. 2008. Exploring professional attitudes towards organic farming, genetic engineering, agricultural sustainability and research issues in Australia. Journal of Organic System. Vol.3 (1): 37-56.

Wikipedia. 2010. Extension terminology. Available source: http://en.wikipedia.org/wiki/Agricultural_extension#Extension_terminology

Zimbardo, P. G. and Leippe, M. R. 1991. The psychology of attitude change and social influence. New York : McGraw-Hill.