การศึกษาชุมชน...(3) ค ำน ำ แนวค ด แนวทาง...

ยศ บรสทธ

แนวคดฐานการวจย และกระบวนการทางวทยาศาสตร

การศกษาชมชน : แนวคดฐานการวจย และกระบวนการทางวทยาศาสตร

ปญหา คอ ปญญา

ผศกษาชมชน เสมอนเปน นกวทยาศาสตรชมชน

เนอหาทนำาเสนอในเอกสารฉบบน เรมตนจากการใหผศกษาไดเขาใจแนวคดเกยวกบ

ชมชนมนษยและระบบในชมชน พรอมดวยการนำาเสนอเกยวกบแนวคดและหลกการใน

การศกษาชมชน ตลอดจนแนวคดการแสวงหาความรและความจรง และการคดเชง

ระบบในการศกษาชมชน โดยเนน การศกษาชมชนทอยบนแนวคดพนฐานของการวจย

ตอจากนนไดนำาเสนอการใช กระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน

ทง 5 ขนตอน ในการศกษาชมชน ไดแก 1) การกำาหนดโจทยประเดนในการศกษา

2) การกำาหนดทศทางในการศกษา 3) การกำาหนดวธการและปฏบตการศกษา

4) การวเคราะหขอมลเพอเสนอผลและอภปราย และ 5) การสรปและใหขอเสนอแนะ

ตามลำาดบ

การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนนน โจทยประเดน

ปญหาวจยทจะทำาการศกษาถอเปนจดเรมตนของการศกษา จากนนจงทำาการ

ออกแบบวธการศกษาและดำาเนนการคนหาคำาตอบ (ปญญา) ใหกบโจทย

(ปญหา) โดยคำาตอบหรอผลทเปนขอคนพบจากการศกษานน สามารถนำามา

ใชเปน ปญญา ในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการสงเสรม

และพฒนาได อกทงยงสามารถนำาผลดงกลาวมาใชเปนฐานในการ

ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดความตอเนองในการพฒนาตอไปได

ดงนน จงสามารถกลาวไดวา ปญหา คอ ปญญา

คำาวา นกวทยาศาสตร หลายคนมกเขาใจวา เปนนกวทยาศาสตรททำาการศกษา

คนควาเกยวกบศาสตรดานชววทยา เคม ฟสกส หรอการคำานวณตางๆ แตโดย

แทจรงแลว นกวทยาศาสตร คอผทใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการทำาการ

ศกษาคนควาซงไมใชเฉพาะเพยงศาสตรดงทกลาวมาแลวเทานน แตรวมถงการนำา

กระบวนการทางวทยาศาสตรมาใชในการศกษาคนควาศาสตรดานอนๆ ไดดวย

เชนกน ดงเชนการใช กระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน ดงนน

ผททำาการศกษาชมชนโดยใชกระบวนการวทยาศาสตรในการศกษาน จงสามารถ

ขนานบทบาทไดวา ผศกษาชมชน เสมอนเปน นกวทยาศาสตรชมชน

การศกษาชมชน

: แนวคดฐาน

การวจย และกระบวน

การทางวทยาศาสตรC

omm

unity Study: Perspective based on Research and Scientific Process


Yos BO

RISUTDHI

490 THB

ISBN

9 786162 235214



Community Study: Perspective based on Research and Scientific Process

การศกษาชมชน :

Yos BORISUTDHI

(1)

การศกษาชมชน : แนวคดฐานการวจย และกระบวนการทางวทยาศาสตร Community Study : Perspective Based on Research and Scientific Process

ยศ บรสทธ Yos BORISUTDHI

ปญหา คอ ปญญา ผศกษาชมชน เสมอนเปน นกวทยาศาสตรชมชน

(2)

การศกษาชมชน : แนวคดฐานการวจย และกระบวนการทางวทยาศาสตร Community Study : Perspective Based on Research and Scientific Process

ยศ บรสทธ Yos BORISUTDHI

ขอมลทางบรรณานกรมหอสมดแหงชาต

ยศ บรสทธ การศกษาชมชน : แนวคดฐานการวจย และกระบวนการทางวทยาศาสตร = Community Study : Perspective Based on Research and Scientific Process / ยศ บรสทธ. พมพครงท 1. -- ขอนแกน: โรงพมพมหาวทยาลย ขอนแกน, 2558 569+(40) หนา: ภาพประกอบ 1. ศกษาชมชน -- วจยชมชน. 2. ศกษาชมชน -- กระบวนการทางวทยาศาสตร. 3. ศกษาชมชน -- พฒนาชมชน. (1) ชอเรอง.

LC HN49.C6 ย152 DC 370.1523 ISBN 978-616-223-521-4

พมพครงท 1 มถนายน 2558 จ านวนพมพ 600 เลม ราคา 490 บาท พมพท โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน

อ าเภอเมอง จงหวดขอนแกน 40002 © สงวนลขสทธตามกฎหมาย

(1)(1)

คณงามความดของเอกสารฉบบน ขอมอบ แด

บดา มารดา ครอบครว ครอาจารย ผมพระคณ

เกษตรกร ผใชแรงงาน กลยาณมตร และ

แผนดน

(2)



(3)

ค ำน ำ

แนวคด แนวทาง หรอปรชญาของการท างานในชมชนมนานาประการ อาท จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ ภมสงคม หรอ การพฒนาตามภมสงคม กเปนแนวทางหนงในการท างานพฒนาและเปนหนงในแนวทางการทรงงานของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ดงนน การศกษาชมชน หรอการท าความเขาใจชมชนจงถอเปนจดเรมตนของการด าเนนงานสงเสรมและพฒนาชมชน กลาวคอ กอนทจะด าเนนโครงการสงเสรมและพฒนาใดๆ ในชมชน ตองท าการศกษาท าความเขาใจชมชนกอนเปนอนดบแรก อกทงการศกษาชมชนยงเปนการสรางปญญา องคความร หรอความกาวหนาทางวชาการทเปนพนฐานในการพฒนาชมชนอกทางหนงดวย

ค าวา ชมชน ในเอกสารน ไมไดมขอบเขตเฉพาะชมชนทเปนหมบานเทานน แตหากรวมถง ชมชนเฉพาะกลมคน (ชมชนเฉพาะพนท และชมชนนกปฏบต) ชมชนทองถนทมหลายหมบานรวมกน ชมชนประชาคม ตลอดจนชมชนเสมอนจรง หรอชมชนในลกษณะอนดวย ดงนน การศกษาชมชนทน าเสนอในเอกสารน จงสามารถน ามาประยกตใชไดในการศกษาใดๆ ทท าการรวบรวมขอมลจากคนในชมชน ทงชมชนทเปนชมชนหมบาน ชมชนเฉพาะกลมคน ชมชนทองถน ชมชนประชาคม ตลอดจนชมชนเสมอนจรง หรอชมชนในลกษณะอน และในการศกษาชมชนอาจไมจ าเปนตองศกษาชมชนเพยงแหงเดยวเทานน แตในการศกษาหนงๆ สามารถศกษาในหลายชมชน (multi-site) ไดเชนกน

การศกษาชมชน การวจยชมชน การวเคราะหชมชน การวนจฉยชมชน หรอการประเมนชมชน มความหมายไปในแนวเดยวกน คอ การคนควาหาค าตอบ ความร หรอความจรงในประเดนเรองศกษาทเกยวของกบชมชน โดยในเอกสารฉบบนจงใชค าวา การศกษาชมชน ซงเปนค าทมความหมายความหมายกวางและเปนกลาง พรอมไดน าเสนอแนวทางในการศกษาชมชนดวยโดยใชพนฐานดานการวจยซงความเปนระเบยบวธวทยาในการศกษา และทส าคญไดเนนการใชกระบวนการทาง

(4)(4)

วทยาศาสตรเพอคนหาค าตอบ (ปญญา) ในการศกษาชมชน ซงเหมาะส าหรบนกศกษาระดบอดมศกษา ผปฏบตงานสงเสรมและพฒนาชมชน และผสนใจทวไป โดยใชชอเอกสารนวา

การศกษาชมชน: แนวคดฐานการวจย และกระบวนการทางวทยาศาสตร

การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนนน โจทยประเดนปญหาวจยทจะท าการศกษาถอเปนจดเรมตนของการศกษา จากนนจงท าการออกแบบวธการศกษาและด าเนนการคนหาค าตอบ (ปญญา) ใหกบโจทย (ปญหา) โดยค าตอบหรอผลทเปนขอคนพบจากการศกษานน สามารถน ามาใชเปน ปญญา ในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการสงเสรมและพฒนาได อกทงยงสามารถน าผลดงกลาวมาใชเปนฐานในการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดความตอเนองในการพฒนาตอไปได ดงนน จงสามารถกลาวไดวา

ปญหา คอ ปญญา เนอหาทท าเสนอในเอกสารฉบบเลมน เรมตนจากการใหผศกษาไดเขาใน

แนวคดเกยวกบชมชนมนษยและระบบในชมชน (บทท 1 และ 2) พรอมดวยการน าเสนอเกยวกบแนวคดและหลกการในการศกษาชมชน ตลอดจนญาณวทยา และการคดเชงระบบในการศกษาชมชน (บทท 3 และ 4) โดยเนนการศกษาชมชนทอยบนแนวคดพนฐานของการวจย ตอจากนนไดน าเสนอกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน (บทท 5) ซงมทงหมด 5 ขนตอน ไดแก 1) การก าหนดโจทยประเดนในการศกษา 2) การก าหนดทศทางในการศกษา 3) การก าหนดวธการและปฏบตการศกษา 4) การวเคราะหขอมลเพอเสนอผลและอภปราย และ 5) การสรปและใหขอเสนอแนะ ตามล าดบ (บทท 6 ถง 16) ดงนน การน ากระบวนการทางวทยาศาสตรมาใชในการศกษาชมชนน จงสามารถขนานบทบาทของผศกษาชมชน ไดวา


(5)(5)

เอกสารฉบบน ไดเรยบเรยงขนจากประสบการณของผเขยนซงผนวกเขากบแนวคด แนวทาง และวธการของกลมวจยระบบการท าฟารมและกลมวจยระบบชนบท มหาวทยาลยขอนแกน โดยไดใชเปนสวนหนงในการจดการเรยนการสอนรายวชาทเกยวของกบการศกษาวจยชมชน ทงในหลกสตรระดบปรญญาตรและระดบบณฑตศกษา สาขาวชาการสงเสรมและพฒนาการเกษตร สาขาวชาเกษตรเชงระบบ ตลอดจนใชเปนสวนหนงในการบรการทางวชาการและการฝกอบรมหลกสตร การวเคราะหพนท/ชมชนเพอการวางแผนพฒนา ของคณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน และอนๆ

เพอใหผศกษาเอกสารนไดเขาใจค าทใชในเอกสารนยงขน เอกสารนจงไดอธบายโครงสรางเนอหาโดยสงเขป (น าเสนอกอนสารบญ) วา ในเอกสารน ประกอบดวยเนอหากสวนอะไรบาง และแตละสวนมความเชอมโยงทเกยวของกบการศกษาชมชนบนแนวคดฐานการวจยและกระบวนการทางวทยาศาสตรอยางไร พรอมทงจดท าดชน (index) ทายเลมเพอใหผศกษาเอกสารนสบคนเนอหาไดสะดวกขน นอกจากน เอกสารนยงไดจดท าค าอภธานศพท (glossary) ทายเลม ซงเปนศพทเฉพาะทใชเอกสารทใชในการเขยนเอกสารน โดยอภธานศพทสวนใหญเปนค าทมการใชกนแพรหลายของผปฏบตงานชมชน นกพฒนา หรอนกวชาการบางกลม ทงน สวนหนงไดอธบายขยายความความหมายของค าไปพรอมกบการอธบายในเนอหา และในเชงอรรถ (footnote) พรอมทงเชอมโยงเนอหาระหวางหวขอของเอกสารนอกทางหนงแลว

ผ เขยนหวงวา เอกสารฉบบนจะเปนคมอหรอแนวคดหนงส าหรบใชในการศกษาวจยชมชนไมมากกนอย โดยเฉพาะอยางยงผทท างานชมชนทงทางดานการปกครอง การพฒนาการเกษตรในชมชน การสาธารณสขชมชน การศกษา ฯลฯ ตลอดจนนกศกษาทงระดบปรญญาตรและบณฑตศกษา (ปรญญาโท, เอก) นกวจย นกวชาการ หรอนกพฒนาทเกยวของ


(6)



(7)

กตตกรรมประกำศ

ความส าเรจของเอกสารฉบบน ไดรบการสนบสนนจากหลายทาน หลายภาคสวน ขอขอบคณ นกวชาการและผรดาน การสงเสรมและพฒนาชมชน การศกษาวจยชมชน การวจยเชงคณภาพและเชงปรมาณ ฯลฯ ทสงสม บนทก และถายทอดความรและประสบการณใหคนรนหลงไดเรยนรและศกษาตอยอด

ขอขอบคณ คณาจารยและเพอนพนองมหาวทยาลยแมโจ ทฝกฝนและประสาทวชาคน วชางาน วชาการ และวชาบรณาการทงดานวทยาศาสตรและสงคมศาสตร ทเกยวของกบการเกษตร การสงเสรม และการพฒนาใหแกผเขยน

ขอขอบคณ คณาจารยและนกวจยอาวโสของกลมวจยระบบการท าฟารมและกลมวจยระบบชนบท มหาวทยาลยขอนแกน ทไดพฒนา สงสมความร และเผยแพรผลงานทางวชาการอนเปนประโยชนใหกบคนรนหลงไดศกษาเรยนรมามากกวา 30 ป (ตงแต พ.ศ.2526 ถง ปจจบน) ซงมสวนถายทอดประสบการณและความรสผเขยน โดยเฉพาะอยางยง รองศาสตราจารย ดร. สจนต สมารกษ ผประสาทแนวคด มมมอง ความร และประสบการณแกผเขยนเกยวกบการใชแนวทางเชงระบบในการศกษาวจยระบบเกษตร ระบบชมชน และการท างานชมชนมาโดยตลอดกวา 15 ป

ขอขอบคณ ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (วช.) ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว. ส านกงานภาค) คลนกเทคโนโลย กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย กรมสงเสรมอตสาหกรรม กระทรงอตสาหกรรม ตลอดจน กองทนวจย 40 ป มหาวทยาลยขอนแกน กองทนวจยคณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลย ขอนแกน และแหลงทนวจยและพฒนาทงระดบชาตและระดบทองถนอนๆ ทผเขยนไดรบการสนบสนนการวจยและพฒนา จนท าใหผเขยนไดรบอานสงค ความร และประสบการณในการท างานชมชน การศกษาวจยชมชน การพฒนาชมชน การสงเสรมการเกษตรในชมชน อนเปนอานสงคสงผลใหผเขยนน าความรและประสบการณมาใชในการเขยนเอกสารนจนสมบรณ

(8)(8)

ขอขอบคณ คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยนครพนม Japan International Research Center for Agricultural Sciences (JIRCAS) ส านกงานขอนแกน คณะศลปะศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ทเปดโอกาสใหผเขยนไดเขาท าหนาทในฐานะนกวชาการ (อาจารย) นกวจย และนกพฒนา ขอขอบพระคณ สถาบนเกษตรกรและองคกรในชมชนทเกยวของ องคกรปกครองสวนทองถนทเกยวของ สวนราชการและเอกชนทเกยวของ และชมชนหมบานตางๆ ทผเขยนไดรวมปฏบตงาน ซงทงหมดนท าใหผเขยนไดเรยนรประสบการณการท างานชมชน การสงเสรมการเกษตรและพฒนาชมชน และการศกษาวจยชมชนมากมาย

ขอขอบคณ ผร ผน าชมชน เกษตรกร คนในชมชนทกทานทใหโอกาสผเขยนไดเรยนรเกยวกบระบบชมชน ระบบเกษตร ระบบการท ามาหากนของคนในชมชน การสงเสรมและพฒนา ฯลฯ และมอบประสบการณเชงพนทดานการศกษาวจยชมชนใหแกผเขยน

ขอขอบคณ กลยาณมตร เพอนรวมงาน และเครอขาย ทใหความชวยเหลอผเขยนในการท างานในชมชน การเรยนรระบบชมชน และการเรยนรกระบวนการท างานในชมชนมาโดยตลอด จนท าใหงานตางๆ ส าเรจลลวงไปดวยด และท าใหผเขยนไดประสบการณทมคณคา

ขอขอบคณ ผเชยวชาญ และกลยาณมตรทใหความอนเคราะหในการพจารณและใหค าแนะน าเชงวชาการในการเขยนเอกสารนจนสมบรณ ขอขอบคณนกศกษาระดบปรญญาตรและบณฑตศกษา ทใหความชวยเหลอในการพสจนอกษรและใหค าแนะน าทเกยวของ

สดทายน ขอขอบพระคณบดา มารดา และครอบครว ทคอยสนบสนน ใหความอบอน และใหก าลงใจแกผเขยนมาโดยตลอด


(9)

โครงสรำงเนอหำโดยสงเขป

เอกสารน ไดเสนอ การศกษาชมชน บนแนวคดฐานของการวจยและกระบวนการทางวทยาศาสตร จ านวน 5 ขนตอน ในสวนนจงไดแนะน าโครงสรางเนอหาโดยสงเขปเพอใหผศกษาเอกสารนไดเขาใจองคเคาโครงของเนอหา ซงประกอบดวย 8 สวน เกยวเนองกน โดยแตละสวนมรายละเอยดของเนอหาในบทตางๆ ทง 16 บท ดงน

สวนท บทท สวนท 1 ชมชนมนษย ระบบในชมชน

และแนวคดเกยวกบการศกษาชมชน

บทท 1 ชมชนมนษย บทท 2 ระบบในชมชน บทท 3 แนวคด และหลกการในการศกษา

ชมชน สวนท 2 แนวทางการคนหาความรและ

ความจรง และกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน 5 ขนตอน

บทท 4 แนวทางการแสวงหาความรและความจรง และการคดเชงระบบในการศกษาชมชน

บทท 5 กระบวนการทางวทยาศาสตรในการ ศกษาชมชน

สวนท 3 ขนตอนท 1 ของกระบวนการทางวทยาศาสตรฯ (วาดวย การระบโจทยประเดนในการ ศกษา)

บทท 6 การก าหนดโจทยประเดนในการศกษาชมชน

สวนท 4 ขนตอนท 2 ของกระบวนการทางวทยาศาสตรฯ (วาดวย การก าหนดทศทาง ในการ ศกษา)

บทท 7 การก าหนดทศทางในการศกษาชมชน

(10)(10)

สวนท บทท สวนท 5 ขนตอนท 3 ของกระบวนการ

ทางวทยาศาสตรฯ (วาดวย การก าหนดวธการ และการปฏบตการศกษา)

บทท 8 การก าหนดวธการ และแผนปฏบตการในการศกษาชมชน

บทท 9 เทคนคในการศกษาชมชน บทท 10 การรวบรวมขอมลมอสองในการ

ศกษาชมชน บทท 11 การเลอกผใหขอมล และการรวบรวม

ขอมลมอหนงในการศกษาชมชน บทท 12 กรณ การรวบรวมขอมลโดยใชกรอบ

ประเดนหวขอยอย สวนท 6 ขนตอนท 4 ของกระบวนการ

ทางวทยาศาสตรฯ (วาดวย การวเคราะหขอมลเพอเสนอผล และอภปราย)

บทท 13 การตรวจสอบขอมล การวเคราะหขอมลเพอเสนอผล และการอภปรายผลการศกษาชมชน

บทท 14 เครองมอทางความคดส าหรบการรวบรวมขอมล วเคราะหขอมล และน าเสนอขอมลชมชน

สวนท 7 ขนตอนท 5 ของกระบวนการทางวทยาศาสตรฯ (วาดวย การสรางขอสรป และเสนอแนะ)

บทท 15 การสรปผลการศกษา การใหขอ เสนอแนะ และการรายงานผลการ ศกษาชมชน

สวนท 8 บทสงทาย บทท 16 บทสงทาย

(11)

สำรบญ

หนา

ค าอทศ (1) ค าน า (3) กตตกรรมประกาศ (7) โครงสรางเนอหาโดยสงเขป (9) สารบญ (11) สารบญตาราง (29) สารบญภาพ (31) บทท 1 ชมชนมนษย 1 1. ความหมายของชมชน 2 1.1 ความหมายของชมชน ในมมมองโดยทวไป

ตามศพท 2

1.2 ความหมายของชมชน ในมมมองโดยนยเฉพาะ ตามการใช

3

2. องคประกอบ โครงสราง และหนาททส าคญของชมชน 7 2.1 องคประกอบทส าคญของชมชน 7 2.1 โครงสรางทส าคญของชมชน 7 2.3 หนาททส าคญของชมชน 9 3. ประเภทของชมชน 10 3.1 ประเภทของชมชน จ าแนกตามความเจรญ

เชงพนทและเศรษฐกจสงคม

10

3.2 ประเภทของชมชน จ าแนกตามกลมคนและสงคม 10

(12)

สำรบญ (ตอ)

หนา

4. ลกษณะบางประการของชมชนชนบทและชมชนเมอง 11 4.1 ชมชนชนบท 11 4.2 ชมชนเมอง 16 4.3 ความแตกตางของสงคมชมชนชนบท กบ ชมชนเมอง 20 5. สรป 29 เอกสารอางอง 30

บทท 2 ระบบในชมชน 33 1. ความสมพนธเชงซอน หรอความสลบซบซอนเชง

ระบบในชมชน 34

1.1 ชมชนมความสลบซบซอนเชงระบบ 34 1.2 ความสมพนธเชงซอน หรอความสลบซบซอนเชง

ระบบในชมชน: ความทาทายในการศกษาชมชน 35

2. ระบบ และลกษณะของระบบ 36 2.1 ความหมายของระบบ 36 2.2 ลกษณะของระบบ 37 3. กรอบพนฐานในการท าความเขาใจระบบในชมชน 48 3.1 การพฒนาตามภมสงคม: จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ

ภมสงคม 48

3.2 ระบบมนษยกบสงแวดลอม: นเวศวทยามนษย 50 3.3 ระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก 53 3.4 ภมปญญาทองถน และชาวบานเสมอนเปน

นกวทยาศาสตร 56

(13)


หนา

4. สรป 58 เอกสารอางอง 59

บทท 3 แนวคด และหลกการในการศกษาชมชน 63 1. การศกษาวจยชมชน 64 1.1 การศกษา การวจย การวเคราะห การวนจฉย

และการประเมน 64

1.2 ความหมายของการศกษาชมชน 65 1.3 การศกษาชมชนฐานการวจย 66 2. ความส าคญ และประโยชนของการศกษาชมชน 67 2.1 ความส าคญของการศกษาชมชน:

ท าไมตองศกษาชมชน

67

2.2 ประโยชนของการศกษาชมชน: ใครไดอะไร จากการศกษาชมชน

68

3. ประเภทของการศกษาชมชน กบบทบาทของ ผศกษาและคนในชมชน

70

4. ปณธานหรอความประสงคในการศกษาชมชน 77 5. หลกการพนฐานในการศกษาชมชน 82 6. ขอบขายในการศกษาชมชน 85 7. จรรยาบรรณในการศกษาชมชน 89 8. สรป 93 เอกสารอางอง 95

(14)


หนา

บทท 4 แนวทางการแสวงหาความรและความจรง และ การคดเชงระบบในการศกษาชมชน

97

1. ขอมล และพทธปญญา 98 2. แนวทางพนฐานในการแสวงหาความรและความจรง

ในการศกษาชมชน 100

2.1 แนวทางแบบอนมานหรอนรนย 101 2.2 แนวทางแบบอปมานหรออปนย 103 2.3 แนวทางแบบอนมา-อปมาน ควบคกน: จดเรมตน

ของกระบวนการทางวทยาศาสตร และการคดเชงระบบ

105

3. การคดเชงระบบกบการศกษาชมชน 107 4. แนวทางของการคดเชงระบบในการศกษาชมชน 109 4.1 การคดเชงระบบ ดวยการไมเนนการคดเชงเสน 109 4.2 การคดเชงระบบ ดวยการคดเชงบรณาการ

เปนองครวม

111

4.3 การคดเชงระบบ ดวยการคดเชงสมดล 121 4.4 การคดเชงระบบ ดวยการคดเชงอเนกนย-เอกนย

ควบคกน 119


(15)


หนา

บทท 5 กระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน 129 1. กระบวนการทางวทยาศาสตร : ตวแบบของ

กระบวนการศกษาชมชน 130

1.1 ระบโจทยประเดนในการศกษา: ปญหาวจย ความรเรม ค าถามวจย สมมตฐาน และ ผลและปญญาทคาดวาจะไดรบ

133

1.2 ก าหนดทศทางในการศกษา: วตถประสงค ขอบเขตและกรอบแนวความคด

133

1.3 ก าหนดวธการ และปฏบตการศกษา 134 1.4 วเคราะหขอมลเพอเสนอผลและอภปราย 134 1.5 สรางขอสรป และเสนอแนะ 135 2. การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน 135 2.1 การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษา

ชมชน ดวยการศกษาขอมลมอสอง และการศกษาแบบส ารวจ

135

2.2 การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนแบบมสวนรวม

136

2.3 การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการ

141


(16)


หนา

บทท 6 การก าหนดโจทยประเดนในการศกษาชมชน 147 1. ความส าคญของการก าหนดโจทยประเดน


2. การก าหนดโจทยประเดนในการศกษาชมชน ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

148

3. องคประกอบและความสมพนธของโจทยประเดน ในการศกษาชมชน

150

4. การก าหนดปญหาวจยในการศกษาชมชน: โจทยอธบายความเปนมาและความส าคญของปญหา

152

4.1 ลกษณะของปญหาวจย 152 4.2 แหลงหรอทมาของปญหาวจย 154 4.3 จดทตงของปญหาวจย 155 4.4 แนวทางในการน าเสนอปญหาวจย 157 5. การเสนอความรเรม: การน าเสนอความรเรมในการ

คนหาค าตอบเพอใชเปนปญญาส าหรบการพฒนา 160

6 การก าหนดค าถามวจยในการศกษาชมชน: การสรปรวบยอดปญหาวจยเปนค าถามวจย

162

6.1 ทศทางของการคนหาค าตอบใหกบค าถามวจย 162 6.2 รปแบบของการตงค าถามวจย 163 6.3 ประเดนพจารณาในการตงค าถามวจยหลก 165 7. การก าหนดสมมตฐานในการศกษาชมชน 171 8. การก าหนดผลและปญญาทคาดวาจะไดรบ

จากการศกษาชมชน 175

(17)


หนา

9. การทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ 176 8.1 แนวคดเกยวกบการทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ 176 8.2 วตถประสงค และแนวทางการทบทวนวรรณกรรม

ทเกยวของ 176


บทท 7 การก าหนดทศทางในการศกษาชมชน 187 1. ความส าคญของการก าหนดทศทางในการศกษา

ชมชน 188

2. การก าหนดทศทางในการศกษาชมชน ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

188

3. องคประกอบและความสมพนธของทศทาง ในการศกษาชมชน

190

4. การก าหนดวตถประสงคในการศกษาชมชน 191 5. การก าหนดขอบเขตในการศกษาชมชน 193 6 การสรางกรอบแนวความคดในการศกษาชมชน 195 6.1 ขนตอนในการสรางกรอบแนวความคด 196 6.2 ความสมพนธขององคประกอบในกรอบแนวความคด 197 6.3 รปแบบในการน าเสนอกรอบแนวความคด 197 7. สรป 203 เอกสารอางอง 204

(18)


หนา

บทท 8 การก าหนดวธการ และแผนปฏบตการในการศกษาชมชน

207

1. ความส าคญของการก าหนดวธการในการศกษาและการรวบรวมขอมลชมชน

208

2. การก าหนดวธการในการศกษาและการรวบรวมขอมลชมชน ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

208

3. การก าหนดวธการในการศกษาชมชน 210 3.1 วธการหลกในการศกษาชมชน 210 3.2 ความแตกตางของวธการศกษาชมชนแตละวธการ 213 3.3 ประเดนพจารณาในการเลอกใชวธการ


4. การก าหนดวธการในการรวบรวมขอมลชมชน 222 4.1 ประเภทของขอมลส าหรบการศกษาชมชน 22 4.2 วธการรวบรวมขอมลชมชน 222 4.3 ประเดนพจารณาในการเลอกใชวธการ

ในการรวบรวมขอมล 223

4.4 แนวปฏบตในการรวบรวมขอมลชมชน 227 5. แนวทางการจดท าแผนปฏบตการในการศกษา

ชมชน 231


(19)


หนา

บทท 9 เทคนคในการศกษาชมชน 243 1. เทคนคการส าหรบศกษาชมชนดวยการศกษาขอมล

มอสอง 244

2. เทคนคส าหรบการศกษาชมชนแบบส ารวจ 245 2.1 การส ารวจชมชนดวยวธการเชงปรมาณ 245 2.2 การประเมนสภาวะชนบทแบบเรงดวน 247 2.3 การวเคราะหระบบนเวศเกษตร 253 2.4 การศกษากรณศกษา 256 2.5 การศกษาทฤษฏฐานราก 259 2.6 การวจยเชงชาตพนธวรรณนา 266 2.7 การวจยเชงอนาคตชาตพนธวรรณนา 269 2.8 การวจยเชงอนาคตชาตพนธวรรณนาแบบ Delphi 272 3. เทคนคส าหรบการศกษาชมชนแบบมสวนรวม 275 3.1 การประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม 275 3.2 เทคนค A-I-C 278 3.3 การประชมเพอคนหาอนาคต 281 4. เทคนคส าหรบการศกษาชมชนเพอการพฒนา

เชงปฏบตการ 286

4.1 การศกษาทดสอบและพฒนาเทคโนโลยในชมชน และการพฒนาเทคโนโลยแบบมสวนรวม

287

4.2 การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม 291 5. สรป 295 เอกสารอางอง 296

(20)


หนา

บทท 10 การรวบรวมขอมลมอสองในการศกษาชมชน 303 1. ความส าคญของขอมลมอสองในการศกษาชมชน 304 2. ขนตอนในการรวบรวมขอมลมอสอง 304 3. ชนดและแหลงขอมลมอสอง 307 3.1 ชนดของขอมลมอสอง 307 3.2 แหลงขอมลมอสอง 307 4. ขอเสนอแนะบางประการในการรวบรวมขอมล

มอสองในการศกษาชมชน 315

5. ขอด และขอจ ากดบางประการของการใชขอมล มอสองในการศกษาชมชน

316


บทท 11 การเลอกผใหขอมล และการรวบรวมขอมลมอหนงในการศกษาชมชน

321

1. ความส าคญของขอมลมอหนงในการศกษาชมชน 322 2. การคดเลอกและการจ าแนกประเภทผใหขอมล

มอหนงในการศกษาชมชน 322

2.1 การคดเลอกผใหขอมลในการศกษาชมชน 323 2.2 การจ าแนกประเภทผใหขอมล 329

(21)


หนา

3. การสงเกต: การรวบรวมขอมลมอหนงดวยพจารณาพฤตกรรม

331

3.1 องคประกอบทส าคญในการสงเกต 331 3.2 ประเภทของการสงเกต 334 3.3 ขนตอนทส าคญในการสงเกต 336 3.4 ขอด และขอจ ากดบางประการในการสงเกต 336 4. การสมภาษณ: การรวบรวมขอมลมอหนงดวยการถาม 338 4.1 องคประกอบทส าคญในการสมภาษณ 338 4.2 ประเภทของการสมภาษณ 339 4.3 ขนตอนทส าคญในการสมภาษณ 346 4.4 ขอด และขอจ ากดบางประการในการสมภาษณ 350 5. การประชมระดมสมองและการสนทนากลม:

การรวบรวมขอมลมอหนงดวยการระดมความคดเหนและการพดคย

351

5.1 ลกษณะของการประชมระดมสมองและการสนทนากลม 351 5.2 องคประกอบทส าคญในการจดการประชมระดม

สมองและการสนทนากลม 352

5.3 ลกษณะของวทยากรกระบวนการและการจดกจกรรม

355

5.4 ขนตอนทส าคญในการจดการประชมระดมสมองและการสนทนากลม

357

5.5 ขอด และขอจ ากดบางประการในการจดการประชมระดมสมองและการสนทนากลม

359

(22)


หนา

6. การบนทกขอมล: การรวบรวมขอมลมอหนง ดวยการจดบนทก บนทกภาพ และบนทกเสยง

360

6.1 ลกษณะของการบนทกขอมล 360 6.2 ประเภทของวธการบนทก 361 6.3 N-M-J: เทคนคและขนตอนในการบนทกขอมล 362 6.4 ขอด และขอจ ากดบางประการในการบนทกขอมล 364 7. สรป 364 เอกสารอางอง 366

บทท 12 กรณ การรวบรวมขอมลโดยใชกรอบประเดนหวขอยอย 369 1. กรอบประเดนหวขอยอย: กรอบในการรวบรวมขอมล 370 2. ล าดบชนของกรอบประเดนหวขอยอยในการศกษา

ชมชน และความสมพนธกบการตอบโจทยในการศกษา

371

2.1 ล าดบชนของกรอบประเดนหวขอยอยในการศกษาชมชน

371

2.2 ความสมพนธของกรอบประเดนหวขอยอยกบการตอบโจทยในการศกษา

372

3. การสรางกรอบประเดนหวขอยอยในการศกษาชมชน 374

(23)


หนา

4. ประเดนพจารณาในการใชกรอบประเดนหวขอยอย ในการศกษาชมชน และการน าเสนอผลการศกษา

387

4.1 ประเดนพจารณาในการใชกรอบประเดนหวขอยอยในการรวบรวมขอมล

387

4.2 ประเดนพจารณาในการน าเสนอผลการศกษา ภายศกษาชมชนตามกรอบประเดนหวขอยอย

389

5. ลกษณะเดนของการรวบรวมขอมล กรณ การสมภาษณโดยใชกรอบประเดนหวขอยอย

390

6. แนวทางในการรวบรวมขอมล กรณ การสมภาษณ โดยใชกรอบประเดนหวขอยอย

394

7. ตวชวยในการรวบรวมขอมล กรณ ตวชวยถาม ตามกรอบประเดนหวขอยอย

395

7.1 ลกษณะของตวชวยในการถาม: ตวชวยในการถามคออะไร และมอะไรบาง

395

7.2 รปแบบและแนวทางการใชตวชวยในการถาม 396 7.3 ตวอยางการใชตวชวยในการถาม 399 8. รปแบบการรวบรวมขอมล กรณ การสมภาษณ

โดยใชกรอบประเดนหวขอยอย 402

9. ขนตอนการวบรวมขอมล กรณ การสมภาษณ โดยใชกรอบประเดนหวขอยอยในลกษณะทมงานสมภาษณ

403

10. ประเดนพจารณา กรณ การสมภาษณโดยใช กรอบประเดนหวขอยอย

413

(24)


หนา


บทท 13 การตรวจสอบขอมล การวเคราะหขอมลเพอเสนอผล และการอภปรายผลการศกษาชมชน

421

1. ความส าคญของการตรวจสอบขอมล การวเคราะหขอมลเพอเสนอผล และการอภปรายผล

422

2. การตรวจสอบขอมล การวเคราะหขอมลเพอเสนอผล และการอภปรายผล ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

422

3. การตรวจสอบความถกตอง และความนาเชอถอได ของขอมล

424

3.1 การตรวจสอบความถกตองของขอมล 424 3.2 การตรวจสอบความเชอถอไดของขอมล 427 4. การวเคราะหขอมลเพอเสนอผล 428 4.1 แนวทางในการวเคราะหขอมล 428 4.2 6C: เทคนคและขนตอนในการวเคราะหขอมล 434 5. การอภปรายผลการศกษา 442 5.1 การอภปรายเชงหลกวชาการ 442 5.2 การอภปรายสรางสรรคเชงจนตนาการ 443 6. สรป 444 เอกสารอางอง 445

(25)


หนา

บทท 14 เครองมอทางความคดส าหรบการรวบรวมขอมล วเคราะหขอมล และน าเสนอขอมลชมชน

447

1. ความส าคญของเครองมอทางความคดในการศกษาชมชน

448

2. เสนเวลา 448 3. แผนท 450 3.1 แผนทหมบานหรอชมชน 450 3.2 แผนททท ากนระดบครวเรอน 450 3.3 แผนทภาพตดขวาง 453 4. แผนผง 455 4.1 แผนผงปฏทนแรงงาน 455 4.2 แผนผงปฏทนฤดกาล 457 4.3 แผนผงพฤกษาครวเรอนหรอโครงสรางครอบครว 459 4.4 แผนผงกจกรรม 460 4.5 แผนผงกางปลา 461 4.6 แผนผงการตดสนใจ 462 4.7 แผนผงการไหล 463 4.8 แผนผงแผนทความคด 465 4.9 แผนผง Venn 466 5. แผนภม 467 5.1 แผนภมกราฟ 467 5.2 แผนภมใยแมงมม 471

(26)


หนา

6. ตารางเมตรก 472 6.1 ตารางเมตรกการจดอนดบ 472 6.2 ตารางเมตรก SWOT 475 7. การบนทกสอ 476 8. สรป 477 เอกสารอางอง 478

บทท 15 การสรปผลการศกษา การใหขอเสนอแนะ และ การรายงานผลการศกษาชมชน

481

1. ความส าคญของการสรปผลการศกษาชมชน การใหขอเสนอแนะ และการรายงานผลการศกษา

482

2. การสรปผลการศกษาชมชนและการใหขอเสนอแนะ ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

482

3. การด าเนนการกอนการสรปผลการศกษา: การน าขอมลหรอผลการศกษากลบคนสชมชน และ การทบทวนผลการด าเนนการ

484

3.1 การคนขอมลหรอผลการศกษาสชมชน 484 3.2 การทบทวนหลงการปฏบตงาน 487 4. การสรปผลการศกษาชมชน 491 4.1 หลกการในการสรปผลการศกษา 491 4.2 แนวทางในการสรปผลการศกษา 491 5. การใหขอเสนอแนะ 492 5.1 หลกการในการใหขอเสนอแนะ 492 5.2 แนวทางในการใหขอเสนอแนะ 492

(27)


หนา

6. การด าเนนการหลงเสรจสนการศกษา: การจดท ารายงานผลการศกษา

496

6.1 การเผยแพรในรปแบบรายงานฉบบสมบรณ 496 6.2 การเผยแพรในรปแบบบทความ 499 7. สรป 500 เอกสารอางอง 501

บทท 16 บทสงทาย 503 1. ชมชนและการศกษาชมชน 504 2. ผลการศกษาชมชนไดมาอยางไร 506 3. การก าหนดโจทยประเดนในการศกษาชมชน คอ

จดเรมตนของการศกษา 507

4. การก าหนดทศทางในการศกษา คอ กรอบน าทางในการศกษาชมชน

508

5. การก าหนดวธการและปฏบตการศกษา คอ การท าใหไดมาซงขอมลเพอตอบโจทยในการศกษา

509

6. การวเคราะหขอมลเพอเสนอผลและการอภปราย คอ การจดการขอมลเพอตอบโจทยในการศกษา

510

7. การสรปและใหขอเสนอแนะ คอ การรวบยอดผลการศกษาและใหแนวทางการพฒนาเชงอนาคต

512

8. ปญหา คอ ปญญา 513 9 ผศกษาชมชน เสมอนเปน นกวทยาศาสตรชมชน 514

(28)


หนา

ดชน 517 อภธานศพท 551 เกยวกบผเขยน 561

(29)

สำรบญตำรำง

หนา

ตารางท 1-1 ความแตกตางดานกายภาพ ระหวางชมชนชนบท กบชมชนเมอง

22

ตารางท 1-2 ความแตกตางดานชวภาพ ระหวางชมชนชนบท กบชมชนเมอง

24

ตารางท 1-3 ความแตกตางดานเศรษฐกจ ระหวางชมชนชนบท กบชมชนเมอง

25

ตารางท 1-4 ความแตกตางดานสงคมและวฒนธรรม ระหวางชมชนชนบทกบชมชนเมอง

27

ตารางท 2-1 ประเดนพนฐานในการพจารณาลกษณะ ของความเปนระบบ

45

ตารางท 3-1 ประเภทของการศกษาชมชน กบบทบาทของ ผศกษาและคนในชมชน

75

ตารางท 8-1 เปรยบเทยบความแตกตางของวธการศกษาชมชนแตละวธการ

214

ตารางท 8-2 ตวอยาง การเลอกวธการในการศกษาชมชน 217 ตารางท 8-3 ประเดนพจารณาในการเลอกใชวธการและเทคนค

ในการศกษาชมชน บนพนฐานของปณธานหรอความประสงคในการศกษาชมชน และ ปจจยทใช ในการด าเนนการศกษา (งบประมาณ ระยะเวลา และ บคลากร)

218

ตารางท 8-4 ประเดนพจารณาในการเลอกใชวธการในการรวบรวมขอมล โดยพจารณาจากวธการศกษาและเทคนคในการศกษา

224

(30)

สำรบญตำรำง (ตอ)

หนา

ตารางท 8-5 ตวอยาง แผนปฏบตการในการศกษาชมชน 234 ตารางท 10-1 ตวอยาง ชนดของขอมลและแหลงทมาของขอมล

มอสอง

308

ตารางท 11-1 แตกตางความของการจดกจกรรมทด าเนนการโดย วทยากรกระบวนการ กบ วทยากร

355

(31)

สำรบญภำพ

หนา

ภาพท 1-1 การตงบานเรอนในชมชนแบบเปนกลมหรอ เปนกระจก

12

ภาพท 1-2 การตงบานเรอนในชมชนแบบกระจาย 13 ภาพท 1-3 การตงบานเรอนในชมชนแบบแนวยาว 14 ภาพท 1-4 การตงบานเรอนในชมชนตามทฤษฎวงกลม 17 ภาพท 1-5 การตงบานเรอนในชมชนตามทฤษฎรปใบพด

หรอรปลม 18

ภาพท 1-6 การตงบานเรอนในชมชนตามทฤษฎหลายศนยกลาง

19

ภาพท 2-1 หนวยบรณาการขนพนฐานของระบบ 37 ภาพท 2-2 ความสลบซบซอนของระบบ ซงมระบบยอยหลาย

ระบบเขามาเกยวของ 39

ภาพท 2-3 ปฏสมพนธระหวางระบบสงคมกบระบบนเวศ ตามแนวคดของ Rambo (1983)

51

ภาพท 2-4 โลกของเกษตรกร กรณ เกษตรกรภาคตะวนออก เฉยงเหนอ ตามแนวคดของของ Charoenwatana (1984)

54

ภาพท 2-5 ระบบการท ามาหากนและบทบาทหลายหนาท ของครวเรอนและสมาชก ตามแนวคดของ วรยะ ลมปนนทน (2531)

54

ภาพท 4-1 ล าดบชนของขอมล ทน าไปสการประมวลเปนสารสนเทศ องคความร และภมปญญา ตามแนวคด ของ Debons (1981)

99

(32)

สำรบญภำพ (ตอ)

หนา

ภาพท 4-2 แนวทางแบบอนมานหรอนรนย 101 ภาพท 4-3 แนวทางแบบอปมานหรออปนย 103 ภาพท 4-4 แนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกน 105 ภาพท 4-5 ตวอยาง กรณ ชอน-สอม 112 ภาพท 4-6 ตวอยาง กรณ เตาสามเสา 1113 ภาพท 4-7 ตวอยาง กรณ ตะเกยบ 114 ภาพท 4-8 ตวอยาง กรณ เหรยญสองดาน 115 ภาพท 4-9 ตวอยาง กรณ บวก-ลบ 116 ภาพท 4-10 ตวอยาง กรณ คณ-หาร 117 ภาพท 4-11 ตวอยาง กรณ หยน-หยาง 118 ภาพท 4-12 ตวอยาง กรณ 3-4 121 ภาพท 4-13 ตวอยาง กรณ 6-9 122 ภาพท 4-14 ตวอยาง กรณ จงหรด 123 ภาพท 4-15 ตวอยาง กรณ ตาบอดคล าชาง 124 ภาพท 5-1 กระบวนการทางวทยาศาสตร:

ตวแบบของกระบวนการในการศกษาชมชน 132

ภาพท 5-2 การใชกระบวนการมสวนรวมดวยการกระท าไปพรอมกนดวยความตอเนอง

138

ภาพท 5-3 การใชกระบวนการมสวนรวม ในทกขนตอนของกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน

139

ภาพท 5-4 การใชกระบวนการมสวนรวม ในบางขนตอนของกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน

140

(33)


หนา

ภาพท 5-5 การใชกระบวนการทางวทยาศาสตร ในการศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการ

143

ภาพท 6-1 การก าหนดโจทยประเดนในการศกษาชมชน ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

149

ภาพท 6-2 องคประกอบและความสมพนธของโจทยประเดน ในการศกษาชมชน: ปญหาวจย ค าถามวจย สมมตฐาน และ ผลและปญญาทคาดวาจะไดรบ

151

ภาพท 6-3 ตวอยาง ประเดนพจารณาในการตงค าถามวจย: ความสมพนธของค าถามวจยในการศกษาชมชนกบสวนอนๆ ทตามมา

170

ภาพท 6-4 ความสมพนธของการทบทวนวรรณกรรม ทเกยวของ ซงมความสมพนธกบสวนอนๆ ในการศกษาชมชน

177

ภาพท 7-1 การก าหนดทศทางในการศกษาชมชน ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

189

ภาพท 7-2 องคประกอบและความสมพนธของทศทาง ในการศกษาชมชน

190

ภาพท 7-3 ตวอยาง กรอบแนวความคดในการศกษา กรณ การน าเสนอในรปแบบแผนผงโครงสราง

198

ภาพท 7-4 ตวอยาง กรอบแนวความคดในการศกษา กรณ การน าเสนอในรปแบบแผนผงการไหล

199

ภาพท 7-5 ตวอยาง กรอบแนวความคดในการศกษา กรณ การน าเสนอในรปแบบแผนผง Venn

201

(34)


หนา

ภาพท 7-6 ตวอยาง กรอบแนวความคดในการศกษา กรณ การน าเสนอในรปแบบแผนภมกราฟ

202

ภาพท 8-1 การก าหนดวธการศกษาและการรวบรวมขอมลชมชน ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

209

ภาพท 11-1 การเลอกผใหขอมลแบบ snow-ball 325 ภาพท 12-1 ล าดบชนของกรอบประเดนหวขอยอยในการศกษา

ชมชน 373

ภาพท 12-2 ตวอยาง การแตกประเดนหวขอยอยเชงเนอหาในการศกษาชมชน

375

ภาพท 12-3 ตวอยาง การรางกรอบประเดนหวขอยอยบนพนฐานแนวคดเกยวกบระบบในชมชน

377

ภาพท 12-4 วงจรเบองตนของการสมภาษณตามกรอบประเดนหวขอยอย

392

ภาพท 13-1 การตรวจสอบขอมลการวเคราะหขอมลเพอเสนอผล และการอภปรายผล ภายใตกระบวนการ ทางวทยาศาสตร

423

ภาพท 13-2 ตวอยางอยางงาย เทคนคและขนตอน 6C ในการวเคราะหขอมล

441

ภาพท 14-1 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทเสนเวลา: เรองราวในอดตหรอประวตของชมชน

449

ภาพท 14-2 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนท: ทตงของทดนแปลงตางๆ ทครวเรอนเกษตรกร ท ากนหรอถอครอง

451

(35)


หนา

ภาพท 14-3 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนท: แปลงปลกพชของเกษตรกร

452

ภาพท 14-4 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนท: ภาพตดขวางพนทระดบหมบาน

453

ภาพท 14-5 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนท: ภาพตดขวางพนทของครวเรอนเกษตรกร

454

ภาพท 14-6 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนท: ภาพตดขวางพนทเปรยบเทยบชวงเวลาตางๆ

454

ภาพท 14-7 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: ปฏทนแรงงานระดบชมชน

455

ภาพท 14-8 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: ปฏทนแรงงานระดบครวเรอน

456

ภาพท 14-9 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: ปฏทนฤดกาลการผลตพชชนดตางๆ บนพนท

457

ภาพท 14-10 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: ปฏทนฤดกาลของงานบญประเพณตางๆ ของชมชน

458

ภาพท 14-11 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: พฤกษาครวเรอนหรอโครงสรางครอบครว

459

ภาพท 14-12 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: กระบวนการ ขนตอน หรอกจกรรมการผลตพชเศรษฐกจของเกษตรกร

460

(36)


หนา

ภาพท 14-13 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: แผนผงกางปลาบอกทมาหรอสาเหตหลกและสาเหตยอยของปญหา

461

ภาพท 14-14 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: กระบวนการตดสนใจของเกษตรกรในการใชหรอไมใชปยในการเพาะปลกพช

462

ภาพท 14-15 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: การไหลของเงนตราในรอบปของครวเรอนเกษตรกร

463

ภาพท 14-16 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: การไหลของวสด พลงงาน และขาวสารในระบบ การผลตของครวเรอนเกษตรกร

464

ภาพท 14-17 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: แผนทความคด

465

ภาพท 14-18 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนผง: แผนผง Venn แสดงความสมพนธของเกษตรกร ในหมบานกบสถาบนทเกยวของทอยภายนอกหมบาน

466

ภาพท 14-19 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนภม: กราฟแสดงปรมาณระดบน าฝนในชวงเดอนตางๆ วดปรมาณโดยการประมาณการตามการรบรของคนในชมชน

467

(37)


หนา

ภาพท 14-20 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนภม: กราฟแสดงระดบอณหภมในชวงเดอนตางๆ วดปรมาณโดยการประมาณการตามการรบร ของคนในชมชน

468

ภาพท 14-21 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนภม: กราฟแสดงปรมาณผลผลตทางการเกษตรโดยรวมของหมบานตางๆ

469

ภาพท 14-22 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนภม: กราฟแสดงราคาพชผลในชวงปตางๆ ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

470

ภาพท 14-23 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทแผนภม: แผนภมใยแมงมมเปรยบเทยบการท างานของสวนตางๆ

471

ภาพท 14-24 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทตารางเมตรก: ตารางเมตรกจดอนดบความส าคญโดยเปรยบเทยบคตอคหรอเปรยบมวย

472

ภาพท 14-25 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทตารางเมตรก: ตารางเมตรกจดอนดบความส าคญของปญหา (กรณ ใหสทธเกษตรกรใหคะแนนไดคนละ 20 คะแนน)

473

ภาพท 14-26 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทตารางเมตรก: ตารางเมตรกจดอนดบความส าคญของพนธพชและลกษณะของพนธพชทด

473

(38)


หนา

ภาพท 14-27 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทตารางเมตรก: ตารางเมตรกจดอนดบความส าคญของพนธพช (กรณ เกษตรกรแตละรายประเมนดวยตนเอง โดยใหแตละชองของรายการ ไมเกน 5 คะแนน)

474

ภาพท 14-28 ตวอยาง เครองมอทางความคดประเภทตารางเมตรก: ตารางเมตรก SWOT

475

ภาพท 15-1 การสรปผลการศกษาชมชนและการใหขอเสนอแนะ ภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

483

(40)



บทท 1

ชมชนมนษย

บทนมวตถประสงคหลกเพอ ใหผศกษาไดเขาใจและสามารถระบแนวคดทวไปของชมชนมนษยได อนเปนการปพนฐานแนวคดเกยวกบชมชนส าหรบการศกษาในบทตอไป

เนอหาทน าเสนอในบทน เปนแนวคดเกยวกบชมชนมนษย โดยมเนอหาประกอบดวย (1) ความหมายของชมชน (2) องคประกอบ โครงสราง และหนาททส าคญของชมชน (3) ประเภทของชมชน และ (4) ลกษณะบางประการของชมชนชนบทและชมชนเมอง

2

บทท 1 ชมชนมนษย

1. ความหมายของชมชน ความหมายของชมชนมหลายมมมอง (perspective) โดยในทนไดน าเสนอ

ความหมายของชมชนในมมมองโดยทวไปตามศพท ตลอดจนในมมมองโดยนยเฉพาะตามการใช ไดแก ชมชนเฉพาะกลม ชมชนหมบาน ชมชนประชาคม และชมชนเสมอนจรง ดงน

1.1 ความหมายของชมชน ในมมมองโดยทวไปตามศพท หากพจารณาความหมายโดยทวไปตามพจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน

พ.ศ. 2554 พบวา ชมชน หมายถง หมชน กลมคนทอยรวมกนเปนสงคมขนาดเลก อาศยอยในอาณาบรเวณเดยวกนและมผลประโยชนรวมกน (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557)

เมอพจารณาโดยรปศพทภาษาไทย ค าวา ชมชน สามารถพจารณาได 2 ค า (พยางค) คอ ค าวา ชม และ ชน ดงน

ชม หมายถง มารวมกน (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) พรรค พวก รวมกน ชมนม

ชน หมายถง ชดจนตดกน คน (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ประชาชน กลมคน บรรจบ

ซงเมอน าค าวา ชม และ ชน มาพจารณารวมกน เปนค าวา ชมชน จงมนยหมายถง การอยรวมกนเปนพวกเดยวกนของคนหรอกลมคน

หากพจารณาโดยรปศพทภาษาองกฤษ ค าวา community โดยพจารณาจากฐานของค าศพทค าวา com-, commune หรอ communal ตลอดจนค าวา unit หรอ unity ซงมนยความหมายในแนวเดยวกน ดงน

Com- หมายถง รวมกน Commune หรอ communal หมายถง การอยรวมกนของคน Unit หมายถง หนวย Unity หมายถง เอกภาพ ความสามคค

ดงนน เมอน าค าขางตนมาพจารณารวมเปนค าวา community จงมนยหมายถง การอาศยอยรวมกนของคนในหนวยพนทเดยวกน

3


สรป จากทกลาวมาสามารถสรปความหมายโดยทวไปไดวา ชมชน หรอ

community หมายถง การอยรวมกนในหนวยพนทเดยวกนของประชากรทเปนสมาชก โดยมความสมพนธกนหรอมผลประโยชนบางอยางรวมกน มกรอบบรรทดฐานหรอระเบยบกฎเกณฑของการอยรวมกนของประชากรทเปนสมาชก

จากความหมายโดยทวไปขางตน สามารถจ าแนกออกเปนประเดนเพออธบายบงบอกถงความเปน ชมชน 4 ประเดนหลก ดงน

1) ม คน หรอประชากรทเปนสมาชก 2) ม การอยรวมกนในหนวยพนทเดยวกน ของประชากรท

เปนสมาชก 3) ม ความสมพนธกน หรอมผลประโยชนบางอยางรวมกน 4) ม กรอบบรรทดฐาน หรอระเบยบกฎเกณฑของการอย

รวมกนของประชากรทเปนสมาชก

1.2 ความหมายของชมชน ในมมมองโดยนยเฉพาะตามการใช จากความหมายโดยทวไปตามศพทของค าวา ชมชน ดงทกลาวมาแลว

เหนไดวาเปนค าทมความหมายทกวาง อยางไรกตาม ค าวา ชมชน ยงมความหมายในมมมองโดยนยเฉพาะตามการใชตางๆ อกหลากหลายมมมอง โดยในทนไดน าเสนอความหมายของชมชนในมมมองทเปน ชมชนเฉพาะกลม ชมชนหมบาน ชมชนประชาคม และชมชนเสมอนจรง ดงน

1) ความหมายของชมชนในมมมองทเปน “ชมชนเฉพาะกลมคน: ชมชนเฉพาะพนท และ ชมชนนกปฏบต” ชมชนเฉพาะกลมคน ในทนขอน าเสนอเกยวกบ ชมชนเฉพาะ

พนท และ ชมชนนกปฏบต โดย ชมชนเฉพาะพนท เปนชมชนส าหรบสมาชกของกลมนนโดยเฉพาะ เชน ชมชนมหาวทยาลยขอนแกน ชมชนในโรงงานอตสาหกรรม สวน ชมชนนกปฏบต (community of practices: CoPs) เปนชมชนของผทท างาน

4


ในสายงานหรอกลมงานเดยวกน หรอชมชนของผทประกอบหนาทการงานในลกษณะเดยวกน หรอชมชนส าหรบผปฏบตงานนนๆ โดยเฉพาะ เชน ชมชนของนกพฒนาชมชน ชมชนของนกวชาการ ชมชนของชางเครองกลในโรงงาน ชมชนของเกษตรกรผท าเกษตรยงยน เปนตน ซงเมอพจารณาบนพนฐานของความหมายทวไปตามศพทของค าวาชมชนแลว เหนไดวา มการอยรวมกนในหนวยพนทเดยวกนของประชากรทเปนสมาชก โดยมความสมพนธกนหรอมผลประโยชนบางอยางรวมกน มกรอบบรรทดฐานหรอระเบยบกฎเกณฑของการอยรวมกนของประชากรทเปนสมาชก โดยชมชนเฉพาะกลมน มความเปนเอกภาพภายในชมชนของตนเองพอสมควร

2) ความหมายของชมชนในมมมองทเปน “ชมชนหมบาน หรอ ชมชนทองถน” ค าวา ชมชน ในความหมายหรอมมมองทวไปทเขาใจงาย คอ

หมบาน หรอ ทองถน โดยในทนรวมถงหมบานหลายหมบานทมบานเรอนอยในพนทหรอเขตเดยวกนเปนกลมกอน

สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนไทย1 ไดกลาววาค าวา ชมชน ไมมปรากฏวาน ามาใชกบหนวยทางสงคมของไทยในสมยโบราณ ซงจากหลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคด เชน ศลาจารก พงศาวดาร กฎหมายตราสามดวงรวมทงในหนงสอและตราสารตางๆ ทโตตอบทางราชการกนระหวางเมองหลวง คอ กรงเทพมหานคร กบหวเมองมณฑลทางภาคเหนอหรอภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ตงแตสมยรตนโกสนทรตอนตนจนถงสมยรชกาลท 7 ไมพบวามการใชค าวา ชมชน แมแตในพจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2493 กไมปรากฏค าวา ชมชน เชนกน หากพจารณาจากหลกฐานการจารกทงในศลาจารกสโขทย (หลกท 1) และในจารกลานนา พบเพยงค าวา บาน ถน และ ถนฐาน แตไมพบค าวา ชมชน

1 สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนไทย โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

เลมท 26

5


นอกจากนในค าไทยโบราณยงพบค าวา กวาน หรอ บาง ทใชเรยกการตงถนฐานของบานเรอนตามรมคลองและรมแมน าในภาคกลางและภาคตะวนออก (เครอขายกาญจนาภเษก, 2545)

นกมานษยวทยาและนกสงคมวทยาสนนษฐานวา ค าวา ชมชน นน เรมน ามาใชในชวงราว พ.ศ. 2493-2505 โดยบญญตขนมาจาก ค าวา community (ชมชน) ทงนสบเนองมาจากในระยะนนอทธพลของวชาสงคมศาสตรจากประเทศตะวนตกไดแผขยายมาสประเทศไทยเพอใชในการศกษาสภาพสงคมชนบท ทงโดยนกวจยชาวตางชาตและนกวชาการชาวไทยทส าเรจการศกษามาจากตางประเทศดวยทนของรฐบาลสหรฐอเมรกา (ทนการศกษาของ United States Agency for International Development: USAID) (เครอขายกาญจนาภเษก, 2545)

อานนท กาญจนพนธ (2535; 2536) และ เครอขายกาญจนาภเษก (2545) ไดใหขอสงเกตเกยวกบค าวา ชมชน และสนนษฐานวานาจะเรมมการใชหลงจากนนเลกนอย โดยการแปลมาจากภาษาองกฤษค าวา community ซงอยในระยะทวชาการทางดานสงคมศาสตรตะวนตกไดเรมแพรเขามาสประเทศไทยเพอศกษาชนบท รฐบาลจงไดใชค านเรอยมาจน พ.ศ. 2505 รฐบาลไดตงหนวยงานขนหนวยงานหนงในสงกดกระทรวงมหาดไทยมชอวา กรมการพฒนาชมชน และดวยเหตทหนวยงานทมค าวา ชมชน มกเปนหนวยงานดานการปกครอง ความหมายของค าวาชมชนในระยะแรก จงน าไปใชในความหมายทใกลเคยงหรอซอนทบกบค าวา บาน หรอ หมบาน บาน หรอ หมบาน รวมถง ถนฐาน หรอ ทองถน ซงมฐานะเปนหนวยการปกครองทมขอบเขตพนททแนนอนภายใตการควบคมของรฐ

เมอหนวยงานดานการปกครองใชค าวา ชมชน เขามารวมกบค าวา บาน หรอ หมบาน ตลอดจน ถนฐาน หรอ ทองถน จงท าใหความหมายของค าวา ชมชน โดยนยนสอความหมายไปในท านองเดยวกบค าวา บาน หรอ หมบาน รวมถง ถนฐาน หรอ ทองถน ทหมายถง หนวยการปกครองระดบลางสดของพนท อกทงยงมขอบเขตทางภมศาสตร มประชากรจ านวนหนง และมระบบกลไก

6


การปกครองทเชอมตอกบกลไกของรฐ ตามล าดบชน คอ หมบาน-ต าบล-อ าเภอ-จงหวด-ประเทศ

หากพจารณาตามลกษณะของความเจรญเชงพนทและเศรษฐกจสงคมของชมชนทเปน ชมชนหมบาน หรอ ชมชนทองถน ดงกลาวน สามารถจ าแนกได 2 ประเภทหลก คอ ชมชนชนบท และชมชนเมอง ซงจะกลาวถงรายละเอยดของลกษณะบางประการของชมชนชนบทและชมชนเมอง ดงกลาวในหวขอถดไปของบทน

3) ความหมายของชมชนในมมมองทเปน “ชมชนประชาคม” นอกจากนค าวา community ในภาษาองกฤษ ทในภาษาไทย

นอกจากแปลวา ชมชน แลว ยงหมายถง ประชาคม หรอ ชมชนทเปนประชาคม ดวย โดยพจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554 ไดใหความหมายของ ประชาคม วา หมายถง ชมชน กลมชนซงอยรวมกนและมการตดตอสมพนธกน (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) อนหมายถงชมชนของนานาประเทศทรวมตวกนเปนประชาคมอกดวย อาท ประชาคมอาเซยน (ASEAN Community) หรอ ประชาคมยโรป (European Community) เปนตน ซงในมมมองดงกลาวนถอไดวา เปนมมมองเกยวกบชมชนในเชงมหาภาค

4) ความหมายของชมชนในมมมองทเปน “ชมชนเสมอนจรง” ปจจบน ค าวา community ไมไดจ ากดอยกบความหมายทให

ความส าคญกบอาณาบรเวณทางภมศาสตรเทานน แตรวมถงชมชนทเปนรปธรรมหรอชมชนทเปนนามธรรมในลกษณะอนดวย ชมชนเสมอนจรง (virtual community) ซงเปน ชมชนเครอขายทางสงคม (social network community) โดยเปนชมชนทไมมอาณาบรเวณทางภมศาสตรทชดเจน แตอาศยเครอขายเทคโนโลยสารสนเทศหรอเครอขายทางสงคมเปนอาณาบรเวณของชมชน

อยางไรกตาม หากพจารณาบนความหมายของชมชนในเชงวชาการ คอ การอยรวมกนในหนวยพนทเดยวกนของประชากรทเปนสมาชก โดยมความสมพนธกนหรอมผลประโยชนบางอยางรวมกน มกรอบบรรทดฐานหรอระเบยบกฎเกณฑ

7


ของการอยรวมกนของประชากรทเปนสมาชก เหนไดวา ในประเดนการอาศยอยรวมอยในหนวยพนทเดยวกนเปนกลม หรอการพบประกน อาจไมชดเจน เนองจากพนทและการปฏบตตอกนดงกลาว เปนพนทและการปฏบตบนเครอขายทางสงคม จงกลาวไดวา ชมชนดงกลาวเปนชมชนเสมอนจรง

2. องคประกอบ โครงสราง และหนาททส าคญของชมชน 2.1 องคประกอบทส าคญของชมชน

จากนยามของชมชนในมมมองโดยทวไปทกลาวมาแลวขางตน เหนไดวา การทระบวาเปนชมชนมนษยหรอไมนนตองประกอบดวยองคประกอบของชมชน 3 ประการ ไดแก

1) คนหรอประชากรในฐานะเปนสมาชกของชมชน 2) สงทมนษยสรางหรอประดษฐคดคนขน และ 3) สงทธรรมชาตสรางขน

องคประกอบของชมชนทง 3 ประการ มความสมพนธและมการปฏบตตอกน โดยมคนหรอประชากรในฐานะเปนสมาชกของชมชนมาอยรวมกน พรอมทงปลกสรางหรอประดษฐคดคนสงตางๆ ขนในชมชนโดยใชฐานทรพยากรธรรมชาตทมอยเปนพนฐานเพอใหคนในชมชนสามารถอยรวมกนอยางสนตสขและมคณภาพชวตทด

2.2 โครงสรางทส าคญของชมชน

โครงสรางของชมชน ถอเปนพนฐานทท าใหเกดเปนชมชน ซงโครงสรางของชมชนทส าคญนน มดงน

8


1) สมาชก สมาชก หมายถง ผมสทธและมสวนรวมในสมาคม องคกร

(ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ซงรวมถงผมสทธและมสวนรวมในชมชนดวย โดยสมาชกชมชนคอคนหรอประชากรจ านวนหนงซงเปนผมสทธและมสวนรวมในการอาศยอยในชมชน

2) กลมสมาชกและความสมพนธ กลมสมาชกและความสมพนธ หมายถง บคคลจ านวนหนงทม

ความสมพนธกนหรอมปฏสมพนธหรอกระท าตอกน นอกจากนยงรวมถงการมความสมพนธกนทงในเชงเครอญาตหรอสายเลอด หรอมความสมพนธกนเชงสงคมอนๆ ดวย

3) สถาบนทางสงคม สถาบนทางสงคมทเปนจดหลอมรวมและทด ารงไวซงคณธรรม

และกจกรรมบางอยางทมความส าคญตอสงคมมนษย ไดแก สถาบนครอบครว สถาบนศาสนา สถาบนเศรษฐกจ สถาบนการศกษา สถาบนการเมองการปกครอง และสถาบนนนทนาการ

4) สถานภาพและบทบาทของสมาชก สถานภาพและบทบาทของสมาชก หมายถง สมาชกภาพ ต าแหนง

และหนาทของบคคล โดยบคคลแตละคนสามารถมสถานภาพและบทบาทหลายอยาง เชน พอ นอกจากท าหนาทเปนพอของลกแลว พอ ยงมมนาทเปนหวหนาครวเรอน เปนแรงงานหลกของครวเรอนในการประกอบอาชพ หรออาจเปนผน าชมชนดวย เปนตน

5) บรรทดฐาน ธรรมนญ หรอกฎระเบยบแบบแผน บรรทดฐาน ธรรมนญ หรอกฎระเบยบแบบแผน หมายถง แนวทาง

หรอทเปนเครองมอทก าหนดหรอเปนกรอบหรอแบบอยางใหสมาชกของสงคมยดถอปฏบตเพอความเปนระเบยบเรยบรอยและความสงบสขของสงคม

9


2.3 หนาททส าคญของชมชน หนาทของชมชนเปนหนาททสมาชกในชมชนพงรวมกนในการจดใหมขน

ภายในชมชน ซงหนาททส าคญดงกลาว มดงน 1) สรางคนและคณภาพชวต

การผลตสมาชกใหมของชมชน เปนการก าเนดหรอสบทอดทายาทของสมาชกในชมชนใหคงอย ซงเมอมสมาชกใหมเกดขนในชมชน ตองมการพฒนาทรพยากรมนษยใหมคณภาพ โดยเฉพาะอยางยงการใหการศกษา การปลกฝงคณงามความดและคณธรรมในการอยรวมกนในชมชนและสงคมอยางมความสข โดยชมชนจดใหมการบรการการศกษา การปลกฝงคานยม และความประพฤตใหกบสมาชกในชมชน เปนตน นอกจากนตองมการสงเสรมคณภาพชวตของสมาชกในชมชนใหอยดกนด โดยเฉพาะอยางยงคณภาพชวตดานการสาธารณสข โดยชมชน จดใหมการบรการสาธารณสขมลฐาน การนนทนาการในชมชน การอ านวยความสะดวกและสาธารณปโภค เปนตน

2) สรางบานแปลงเมอง การอยรวมกนอยางมความสขในชมชน จ าเปนอยางยงทจะตอง

มการจดการชมชนและการปกครอง ซงหนาททส าคญของชมชนในการจดการชมชนและการปกครอง อาท การควบคมทางสงคม การคมครองสวสดภาพของสมาชก การรกษาความสงบเรยบรอย ตลอดจนการจดสวสดการแกสมาชกในชมชน เปนตนโดยการด าเนนการดงกลาวตองมการปกครองระดบทองถนทงในรปแบบทเปนทางการและไมเปนทางการเขามาเกยวของ

3) สรางงานและฐานเศรษฐกจ การสรางงานหรอการผลต และการสรางฐานเศรษฐกจเปน

สงจ าเปนในการท าใหสมาชกและชมชนเกดความมนคง โดยเฉพาะความมนคงทางอาหารและฐานเศรษฐกจ ซงการสรางฐานทางเศรษฐกจ มใชเพยงการผลตเทานน แตรวมถงมการจ าหนายผลผลตดวย อาท ในชมชนชนบทหรอชมชนเกษตร คนในชมชนไดมการประกอบอาชพหรอท างานเพอท าการผลตทางการเกษตรและอาหาร

10


โดยน าผลผลตทเหลอจากการบรโภคไปจ าหนายเพอเพมรายได หรอสรางฐานทางเศรษฐกจ เปนตน 3. ประเภทของชมชน

ประเภทของชมชน สามารถจ าแนกไดดงน 3.1 ประเภทของชมชน จ าแนกตามความเจรญเชงพนทและเศรษฐกจ

สงคม หากจ าแนกประเภทของชมชนตามความเจรญเชงพนทและเศรษฐกจ

สงคม (area and socio-economic) ซงเปนชมชนในมมมองของชมชนทเปนชมชนหมบานดงทกลาวมาแลวในสวนแรกของบทน โดยสามารถจ าแนกได 2 ประเภทหลก คอ (1) ชมชนชนบท (rural community) และ (2) ชมชนเมอง (urban community) นอกจากน ยงม ชมชนชานเมอง (peri-urban community) และ ชมชนกงเมอง (semi-urban community) ซงเปนชมชนทก าลงเปลยนผานจากชมชนชนบทเปนชมชนเมองดวย อยางไรกตามโดยทวไปแลวการเปรยบเทยบความแตกตางของชมชนทจ าแนกตามความเจรญเชงพนทและเศรษฐกจสงคมแลว มกกลาวถงชมชนชนบทและชมชนเมองเปนหลก ซงลกษณะบางประการของชมชนชนบทและชมชนเมองดงกลาว มรายละเอยดในหวขอถดไปของบทน

3.2 ประเภทของชมชน จ าแนกตามกลมคนและสงคม

หากจ าแนกประเภทของชมชนตามกลมคนและสงคม (group and society) สามารถจ าแนกได 3 ประเภทหลก ไดแก (1) ชมชนเฉพาะพนท และชมชน นกปฏบต เชน ชมชนในมหาวทยาลยขอนแกน ชมชนในโรงงานอตสาหกรรม ชมชนของกลมคนทท างานในองคกรเดยวกน หรอชมชนของผทประกอบหนาทการงาน ในลกษณะเดยวกน เปนตน (2) ชมชนประชาคม เชน ประชาคมอาเซยน หรอ ประชาคมยโรป เปนตน และ (3) ชมชนเสมอนจรง เชน ชมชนทอยบนเครอขาย

11


ทางสงคมหรอชมชนบนเครอขายอนเตอรเนต เปนตน โดยลกษณะของชมชนทง 3 ประเภทดงกลาวน มรายละเอยดบางประการไดอธบายอยในหวขอความหมายของชมชน ซงไดน าเสนอในสวนตนของบทนแลว

4. ลกษณะบางประการของชมชนชนบทและชมชนเมอง จากประเภทของชมชนดงทกลาวมาแลว ในทนขอเสนอเฉพาะลกษณะของ

ชมชนทจ าแนกตามความเจรญเชงพนทและเศรษฐกจสงคม คอ ชมชนเมอง และชมชนชนบท ทงนเนองจากเมอกลาวถงลกษณะของชมชนแลวคนสวนใหญมกนกถงชมชนเมองและชมชนชนบท โดยชมชนทง 2 ประเภท มลกษณะบางประการ ดงน

4.1 ชมชนชนบท (rural community) ชมชนชนบท หรอ ชมชนบานนอก เปนชมชนทมความเปนอยอยางกนเอง

มความใกลชดสนทสนมกน คนในชมชนสวนใหญรจกกนแบบสวนตว มความสมพนธแบบเครอญาต ประพฤตตนตามบรรทดฐานของประเพณวฒนธรรม จารต หรอประเพณของทองถนเปนเรองส าคญททกคนยอมรบและปฏบตตามอยางเครงครด อาชพของชาวชนบทมความผกพนอยกบธรรมชาตและพนดนเปนสวนใหญ เชน การเพาะปลก การเลยงสตว โดยการประกอบอาชพ ทศนคตและแบบของพฤตกรรมมความคลายคลงกนมาก ความหนาแนนของประชากรในชนบทมไมมากนกเมอเทยบกบชมชนเมอง แตจ านวนสมาชกในครอบครวมมากกวา

ชมชนชนบทเปนบรเวณทผคนอาศยอยรวมกนตามภมประเทศทอยนอกเขตเมองโดยมบานเรอนตงอยกระจดกระจายทวไป และรวมกนอยเปนหมบานหรอต าบล โดยคนในชมชนมความสมพนธกนอยางใกลชด

ลกษณะของชมชนชนบท สามารถจ าแนกเปนลกษณะทางชวภาพกายภาพ และลกษณะทางเศรษฐกจสงคม โดยสงเขปได ดงน

12


4.1.1 ลกษณะทางชวกายภาพของชมชนชนบท ลกษณะทางชวกายภาพ (bio-physical aspects) ของชมชนชนบท

ในทนหมายถง ลกษณะการตงถนฐานบานเรอนของชมชนในชนบท ซงมลกษณะส าคญ 3 แบบ ดงน (จ านง อตวฒนสทธ, 2545)

1) ชมชนแบบเปนกลมหรอกระจก (cluster settlement community) การตงถนฐานของชมชนแบบกลมหรอกระจกเปนลกษณะ

การตงถนฐานของชาวชนบทสวนใหญ และมกตงอยตามทเนน ใกลแหลงน า พนทรอบหมบานเปนทเพาะปลก บานเรอนมกตงอยใกลกนเปนกลมคอนขางหนาแนน

ภาพท 1-1 การตงบานเรอนในชมชนแบบเปนกลมหรอกระจก

ทมา: ทนงศกด คมไขน า (2552)

13


2) ชมชนแบบกระจาย (scattered settlement community) การตงถนฐานของชมชนแบบกระจายเปนการตงบานเรอน

กระจดกระจายออกจากจดศนยกลางของชมชน ซงสวนใหญกระจายออกไปตาม ไรนาหรอพนทการเกษตรหรอทดนท ากนของแตละครอบครว สถาบนทางสงคมของชมชนมกอย ณ ศนยกลางของยานชมชนหรอกระจายตามจดทส าคญของชมชน

ภาพท 1-2 การตงบานเรอนในชมชนแบบกระจาย ทมา: ทนงศกด คมไขน า (2552)

14


3) ชมชนแบบเปนแนวยาว (line settlement community) การตงถนฐานของชมชนแบบเปนแนวยาว เปนการตง

บานเรอนเรยงรายไปตามแนวถนนหรอแนวยาวของฝงล าคลอง การตงถนฐานของชมชนแบบนมกมความหนาแนนในบรเวณทเปนจดเชอมตอหรอแยกตดกนของถนน แมน าล าคลอง หรอบรเวณปากแมน าล าคลอง

ภาพท 1-3 การตงบานเรอนในชมชนแบบแนวยาว ทมา: ทนงศกด คมไขน า (2552)

15


4.1.2 ลกษณะทางเศรษฐกจสงคมของชมชนชนบท ลกษณะทางเศรษฐกจสงคม (socio-economic aspects) ของชมชน

ชนบท โดยทวไปแลวสงคมในชนบทมลกษณะดงตอไปน (นาถ พนธมนาวน, 2523 และ ประดษฐ มชฌมา, 2522)

1) ครวเรอนเปนหนวยส าคญของเศรษฐกจ เปนทงหนวยการผลตและหนวยบรโภคสงของเครองใชและผลตอาหารขนใชบรโภคเอง และครวเรอนยงมภาระหนาทอน เชน ถายทอดความรทางอาชพ การอบรมสงสอนเรองคณธรรมใหแกสมาชกในครอบครว เปนตน

2) สมาชกของครวเรอนมความสมพนธกนอยางเหนยวแนน สมาชกในชมชนจะใหความส าคญในเรองความเปนมตรตอเพอนบาน มการตดตอกนแบบเปนกนเอง

3) ลกษณะของครวเรอนเปนแบบครวเรอนขยาย สมาชกของครวเรอนประกอบดวยหลายครอบครวซงเปนเครอญาตกนมาอยรวมในครวเรอนเดยวกนหรอบรเวณใกลเคยงกน

4) ศาสนสถานเปนสถานทส าคญในการประกอบกจกรรมทางศาสนาเปนแหลงส าคญในการใหการศกษาหรอการอบรมบมนสยแกประชาชน คานยมในเรองคณความดทางศาสนาเปนตวควบคมความประพฤตของคนในชมชน

5) สวนใหญยดมนและสบทอดประเพณและวฒนธรรมเดมของชมชน การเปลยนแปลงทางประเพณและวฒนธรรมเปนแบบคอยเปนคอยไป

6) พงพาและอยใกลชดกบสงแวดลอมทางธรรมชาตท าใหผกพนกบความเชอในสงศกดสทธ ไสยศาสตร โชคลาง หรอสงทอยเหนอธรรมชาต

7) ชาวชนบทสวนใหญยดมนในหลกธรรมค าสอนทางศาสนาและเขารวมพธกรรมตางๆ อยางพรอมเพรยงกน เชน งานบวช งานศพ และงานบญตางๆ

8) ความหนาแนนของประชากรตอพนทต ามาก เมอเทยบกบความหนาแนนของประชากรในชมชนเมอง

16


4.2 ชมชนเมอง (urban community) ชมชนเมอง เปนชมชนทมประชากรอยรวมกนจ านวนหนง และมสดสวนของ

ประชากรตอพนทแนนมากเมอเทยบกบชมชนชนบท รวมทงมอาคารบานเรอนหนาแนน ตลอดจนมศนยกลางของกจกรรมทางสงคมตางๆ เชน ศนยกลางทางราชการและการปกครอง ศนยกลางทางการคาและธรกจ ศนยกลางทางการศกษา ศนยกลางการคมนาคมขนสง และอนๆ ประชาชนสวนใหญในชมชนมการประกอบอาชพทแตกตางกนออกไป ชมชนมกมความสมพนธกนแบบทางการ ซงเปนความสมพนธในดานสงคมทสรางขนเพราะหนาทการงาน เชน ระหวางผบงคบบญชากบผใตบงคบบญชา พอคากบลกคา นายจางกบลกจาง โดยลกษณะชมชนเมองดงกลาว สามารถจ าแนกเปนลกษณะทางชวภาพกายภาพและลกษณะทางสงคม ไดดงน

4.2.1 ลกษณะทางชวกายภาพของชมชนเมอง ลกษณะทางชวกายภาพของเมอง มลกษณะการตงถนฐานและ

การขยายตวของเมอง มรปแบบทแตกตางกนไปสรปไดตามทฤษฎการขยายตวของเมอง 3 ทฤษฎ คอ (จ านง อตวฒนสทธ, 2545 และ ทนงศกด คมไขน า, 2552)

1) ชมชนตามทฤษฎวงกลม (concentric zone theory community) การตงถนฐานของชมชนแบบวงกลม เปนทฤษฎของ Park

and Burgess (อางใน จ านง อตวฒนสทธ, 2545 และ ทนงศกด คมไขน า, 2552) ซงมลกษณะเปนคลายวงกลมหรอวงแหวนหลายวงซอนกนอย โดยเรมตงแตวงเลกแลวขยายวงออกไปเปนวงใหญวงท 2 ท 3 ไปเรอยๆ ซงมจดศนยกลางชนในสดเปนยานธรกจการคา และการบนเทง วงแหวนถดออกไปเปนเขตเสอมโทรม ซงเปนเขตทมคลงสนคาหรอโรงงานและเปนทอยของชาวชนบททพงอพยพเขามาหางานท าในเมอง และตามโรงงานตางๆ เขตท 3 ถดออกไปอกเปนทพกอาศยของกรรมกรในโรงงาน เขตท 4 เปนทอาศยของคนชนกลาง และเขตท 5 เปนทพกอาศยของคน

17


ชนสง มฐานะดและยงเดนทางเขาออกเมองเปนประจ า เนองจากมส านกงานอยในใจกลางเมอง ตอจากเขตนไปกเปนเขตรอบนอกทเปนชานเมอง

ภาพท 1-4 การตงบานเรอนในชมชนตามทฤษฎวงกลม ทมา: ทนงศกด คมไขน า (2552)

18


2) ชมชนตามทฤษฎใบพดหรอรปลม (sector theory community) การตงถนฐานของชมชนแบบใบพดหรอรปลม เปนทฤษฏ

ของ Homer Hoyt (อางใน จ านง อตวฒนสทธ, 2545 และ ทนงศกด คมไขน า, 2552) ซงอธบายวา การขยายตวของเมองทงดานการคา อตสาหกรรมหรอทพกอาศยมลกษณะคลายรปลมทมหวแหลมอยทศนยกลางของเมองและขยายแผออกไปตามเสนทางคมนาคมคลายรปใบพดแผออกไปจากจดศนยกลางของเมอง เชน ตามทางรถไฟ ถนน หรอแมน าล าคลอง โดยคนในชนชนทมรายไดหรอฐานะทางเศรษฐกจคลายคลงกนมกอาศยอยในรปลมเดยวกน หรอบรเวณโรงงานอตสาหกรรม สามารถตงขยายตวไปตามเสนทางคมนาคมเปนแนวตรงเพอสะดวกตอการขนสงสนคา

ภาพท 1-5 การตงบานเรอนในชมชนตามทฤษฎรปใบพดหรอรปลม


19


3) ชมชนตามทฤษฎหลายศนยกลาง (multiple nuclei theory community) การตงชมชนแบบหลายศนยกลาง เปนทฤษฎของ Harris

and Ullman (อางใน จ านง อตวฒนสทธ, 2545 และ ทนงศกด คมไขน า, 2552) ซงไดอธบายวา เมองไมไดมศนยกลางเพยงแหงเดยว แตมหลายศนยกลาง เชน มศนยกลางธรกจ ศนยกลางอตสาหกรรม ยานทอยอาศย ยานการศกษา ฯลฯ ศนยกลางดงกลาวกระจายอยทวไปหลายจด เพอสะดวกในการใหการบรการแกผคนอยางทวถง

ภาพท 1-6 การตงบานเรอนในชมชนตามทฤษฎหลายศนยกลาง


20


4.2.2 ลกษณะทางเศรษฐกจสงคมของชมชนเมอง ลกษณะทางเศรษฐกจสงคมของชมชนเมองโดยทวไปมดงน

(นาถ พนธมนาวน, 2523 และ ประดษฐ มชฌมา, 2522) 1) ลกษณะความสมพนธทมตอกนของบคคลในชมชน

เมองมกตดตอกนดวยต าแหนงหนาทการงานโดยค านงถงผลประโยชนตอบแทนจากความสมพนธนน

2) ความผกพนในของสมาชกในครวเรอนมนอยมลกษณะเปนครวเรอนแบบเดยว โดยเฉพาะอยางยงความผกพนกบเพอนบานมนอยเมอเทยบกบชมชนชนบท

3) อาชพของชาวเมองมความแตกตางกนมาก อาชพสวนใหญเปนงานเกยวกบการบรการหรองานทตองอาศยทกษะ ความช านาญพเศษ การประกอบอาชพเปนไปตามความสามารถเฉพาะของบคคล

4) ชวตผคนไมคอยมความผกพนกบธรรมชาต เปนสงคมทเนนวตถนยมและความทนสมยแบบตะวนตก ท าใหไมคอยมความเออเฟอเผอแผ การชวยเหลอพงพาอาศยกนมนอย เพราะมสงอ านวยความสะดวกอยรอบตว

5) การเปลยนแปลงทางสงคมเปนไปอยางรวดเรวเนองจาก ความเจรญกาวหนาทางวทยาศาสตรและเทคโนโลยททนสมย ท าใหชาวเมองสรางสรรคสงใหมจนเกดการเปลยนแปลงอยางตอเนอง

6) เปนศนยรวมของธรกจ การคมนาคมขนสง การสอสาร การปกครอง การศกษาตลอดจนการบรหารทงในองคกรภาครฐและเอกชน

4.3 ความแตกตางทางสงคมของชมชนชนบท กบ ชมชนเมอง

การพจารณาความเปนชมชนชนบทหรอความเปนชมชนเมองนน ส าหรบความเปนชมชนชนบท หรอบางครงเรยกวา บานนอก เนองจากอยหางไกลจาก ตวเมอง สวนความเปนชมชนเมองตามทบางคนเขาใจหรอบอกวาเปนชมชนเมองนนอาจมหลายระดบ เชน เมองหลวง (กรงเทพมหานคร) ตวจงหวด เขตการปกครอง

21


พเศษ เทศบาลเมอง เทศบาลต าบล อยางไรกตามในการเปรยบเทยบความแตกตางระหวางชมชนชนบทและชมชนเมองแตละประเทศอาจไมเหมอนกน ซงหากพจารณาเฉพาะประเทศไทยแลวสามารถจ าแนกความแตกตางกนของชมชนชนบทกบชมชนเมองแบบองครวม (holistic approach) ไดดงน (อดศกด ไฝทาค า, 2544 และ ทนงศกด คมไขน า, 2552)

22


1)

ความ

แตกต

างดา

นกาย

ภาพ

(phys

ical a

spec

t) ตา

รางท

1-1

ความ

แตกต

างดา

นกาย

ภาพ

ระหว

างชม

ชนชน

บทกบ

ชมชน

เมอง

ปร

ะเดน

ชมชน

ชนบท

ชม

ชนเม

อง

1. กา

รตง

บานเร

อน

รปแบ

บการ

ตงบา

นเรอน

คอ

แบ

บกระ

จก ตา

มเสนท

างคม

นาคม

ทงแบ

บทา

งบกแ

ละทา

งน า

กร

ะจกต

ามเขต

พนทท

เหมาะ

แกกา

รตงถ

นฐา

น เชน

เปนท

ลม มน

าท าก

ารเกษ

ตร แล

ะม

พนทท

าการ

เกษตร

อยรอ

บนอก

แบบก

ระจา

ย อยต

ามทส

วน ไร

นา ฯล

ฯ

พฒนา

การม

าจาก

การต

งถนฐ

านแบ

บชมช

นชนบ

ทและ

ขย

ายตว

ขนจน

เปนเ

มอง เ

ชน ก

ารตง

บานต

ามชม

ทาง

(node

) คมน

าคม ท

างน า

รถไฟ

รถยน

ต

ชม

ชนขย

ายตว

ใหญข

นเปนเม

องจา

กการ

เพมป

ระชา

กร

เกดกา

รตงบ

านเรอ

นตาม

แหลง

เจรญท

าใหบา

นเรอน

ปะปน

กบสถ

านบร

การ ห

างรา

น โรง

งาน

2. ลก

ษณะข

องบา

นเรอน

สภา

พบาน

เปนบา

นเดยว

ใตถน

สงใชเ

ลยงส

ตว แล

ะเก

บเคร

องมอ

เกษต

ร มก

สราง

บานใ

นพนท

ผนเดย

วกน ต

ดกนใ

นวงเค

รอญา

ต

วสด

ในกา

รกอส

รางจ

ากทอ

งถนเป

นหลก

แนว

คดในก

ารสร

างบาน

มกปร

ะยกต

ใหเขา

กบสภ

าพ

แวดล

อมตา

มธรร

มชาต

ส

ภาพบ

านหล

ายลก

ษณะ เ

ชน บ

านเด

ยว บ

านแฝ

ด ทา

วนเฮ

าส ค

อนโด

มเนย

ม หอ

งแถว

ตลอ

ดจนก

าร

บกรก

สราง

ทพกพ

งชวค

ราวต

ามทร

กราง

วาง

เปลา

ใต

สะพา

น สวน

สาธา

รณะ เ

ปนตน

วสด

ในกา

รกอส

รางใช

โครง

สราง

เปนค

อนกร

ตเสร

มเห

ลก พ

น แล

ะผนง

กออ

ฐฉาบ

ปนบา

งสวน

เปนไ

มและ

กระจ

ก

แนว

คดใน

การส

รางบ

านเรอ

น สร

างตา

มฐาน

ะทาง

เศรษฐ

กจ ตา

มสมย

นยม แ

ละรส

นยม

23


ตารา

งท 1-

1 คว

ามแต

กตาง

ดานก

ายภา

พ ระ

หวาง

ชมชน

ชนบท

กบชม

ชนเมอ

ง (ตอ

) ปร

ะเดน

ชมชน

ชนบท

ชม

ชนเม

อง

3. กา

รใชทด

น

เก

อบทง

หมดเป

นการ

ใชทดน

เพอก

ารเกษ

ตร แล

ะสว

นหนง

เปนท

อยอา

ศย

มการ

แบงก

ารใช

ทดนเ

ปนสด

สวน

เชน ท

ดอนต

งหม

บาน ท

ลมเพ

าะปล

ก ทโค

กปาเล

ยงสต

ว

การใ

ชทดน

เพอก

ารพา

ณชย

อตส

าหกร

รม ท

พกอา

ศย แล

ะเพอก

ารวา

งระบ

บสาธ

ารณป

โภค

สราง

สาธา

รณปก

าร ส

วนสา

ธารณ

ะและ

ทพกผ

อนหย

อนใจ

การใช

ทดนไ

มเปนส

ดเปนส

วน ยก

เวนเมอ

งใหมม

การ

วางผ

งการ

ใชทดน

เปนส

ดสวน

มกา

รก าห

นดแน

วเขต

กนชน

(buff

er zon

e) ระ

หวาง

พนท

4. สา

ธารณ

ปโภค

ถน

นในห

มบาน

เปนถ

นนลก

รงมฝ

นมาก

ยกเว

นใน

เขตทก

าลงเจ

รญ เช

น ถน

นในห

มบาน

ทเปน

ทตง

ของต

าบลท

าเปนถ

นนคอ

นกรต

ไฟ

ฟามใ

ชเกอบ

ทกหม

บาน

ยกเวน

บาง

หมบา

นทต

งใหม

และย

งมปร

ะชาช

นอาศ

ยอยน

อย

ประป

าหมบ

าน (ร

ะบบน

าใตดน

)

ถนนม

การว

างระ

บบถน

น และ

ทอระ

บายน

าใหเพ

ยง

พอกบ

ความ

ตองก

ารใช

ไฟฟา

ใชจ าน

วนมา

กกบส

งอ าน

วยคว

ามสะ

ดวก

การค

า และ

บรกา

ร

ปร

ะปาเป

นระบ

บรวม

ของร

ฐ

5. สา

ธารณ

ปการ

หร

อการ

บรกา

รปร

ะชาช

น

โรงเรย

นประ

ถม สถ

านอน

ามย อ

บต. ส

ถานต

ารวจ

ชมชน

โรง

เรยน ส

ถานพ

ยาบา

ล/โรง

พยาบ

าล สถ

านต า

รวจ

สถาน

ดบเพ

ลง ส

ถานว

ทยโท

รทศน

ศนย

การค

า โรง

ภาพย

นตร โ

รงแร

ม

24


2) คว

ามแต

กตาง

ดานช

วภาพ

(biol

ogica

l asp

ect)

ตารา

งท 1-

2 คว

ามแต

กตาง

ดานช

วภาพ

ระหว

างชม

ชนชน

บทกบ

ชมชน

เมอง

ประเด

น ชม

ชนชน

บท

ชมชน

เมอง

1.

ลกษณ

ะทาง

นเวศว

ทยา

อยใก

ลกบธ

รรมช

าตแม

น า ภเ

ขา ป

าไม

อยใก

ลสตว

ปาทอ

าศยอ

ยตาม

ธรรม

ชาต เ

กดกา

รเรย

นรแล

ะใชปร

ะโยชน

เชน

เรย

นรกา

รรกษ

าโรคด

วยสม

นไพร

การล

าสตว

การห

าผลผ

ลตจา

กปา

อยหา

งจาก

ธรรม

ขาต

แตสา

มารถ

ปลกส

รางส

งเลย

นแบบ

ธรรม

ชาตข

นเพอใ

หคนเม

องได

สมผส

เชน

กา

รสรา

งน าต

ก น าพ

ของเท

ยม

กา

รจดส

วน

กา

รเลยง

ปลาต

นกปร

ะดษฐ

มเสยง

นกรอ

ง 2.

ความ

สมพน

ธขอ

งคนก

บระ

บบนเว

ศใน

เชงบว

ก

เข

าใจส

ภาพก

ารด า

เนนช

วตขอ

งสงม

ชวตต

ามธร

รมชา

ต และ

พงพา

ธรรม

ชาต เ

ชน

ภเ

ขา รจ

กเกบ

ของป

า และ

หาอา

หารจ

ากปา

เชน

เกบเ

หด ผก

หวาน

หนอ

ไม เป

นตน

แม

น า ล า

ธาร ท

ะเล เร

ยนรน

าขน

น าลง

หรอ

การเร

ยนรก

ารจบ

สตวน

าโดย

ใชเค

รองม

อ ฤด

กาล ช

วงเวล

าทเห

มาะส

ม

ปาบง

ปาทา

มระบ

บนเวศ

ทสมบ

รณ

สราง

ระบบ

นเวศ

ขนทด

แทนส

วนทข

าด เช

น น า

ตก

สวนน

า เปน

ตน

25


ตารา

งท 1-

2 คว

ามแต

กตาง

ดานช

วภาพ

ระหว

างชม

ชนชน

บทกบ

ชมชน

เมอง (

ตอ)

ประเด

น ชม

ชนชน

บท

ชมชน

เมอง

3.

ความ

สมพน

ธขอ

งคนก

บระ

บบนเว

ศใน

เชงลบ

การบ

กรกแ

ผวทา

งปา เ

พอหา

ทท าก

นใหม

มสา

เหต

เนองม

าจาก

สมาช

กในค

รอบค

รวเพ

มขน

การแ

บงมร

ดกโด

ยให

ทดน

ท าให

การถ

อครอ

งทดน

ตอคร

อบคร

วนอ

ยลง

ทด

นหลด

การจ

านอง

ขายท

ดนให

นายท

น

กกขง

และท

าลาย

เชน

กา

รกกข

งสตว

ปา โด

ยน าม

าเลยง

ไวในก

รง

กา

รท าล

ายโด

ยการ

กนอา

หารป

าแบบ

เปบ

พสดา

ร การ

สะสม

ของป

า เชน

หนง

สตว ห

วสตว

เขา

กวาง

, การ

เขาไป

ลาสต

วปาเพ

อควา

มสนก

เป

นตน

3)

ความ

แตกต

างดา

นเศร

ษฐกจ

(eco

nomi

c asp

ect)

ตารา

งท 1-

3 คว

ามแต

กตาง

ดานเศ

รษฐก

จ ระห

วางช

มชนช

นบทก

บชมช

นเมอง

ปร

ะเดน

ชมชน

ชนบท

ชม

ชนเม

อง

1. อา

ชพ

ครวเร

อนใน

ชนบท

มอาช

พเกษ

ตรกร

รม

การแ

บงงา

นกนม

นอย เ

นองจ

ากสว

นใหญ

เปนก

ารเกษ

ตรกร

รมทท

กคนต

องชว

ยกน

ประช

าชนม

หลาก

หลาย

อาชพ

เชน ห

มอ ทน

ายคว

าม

คร วศ

วกร ล

กจาง

กรรม

กร เป

นตน

การแ

บงงา

นกนท

าตาม

ความ

ร ทกษ

ะควา

มสาม

ารถ

ของแ

ตละบ

คคล

ใกลแ

หลงง

าน แล

ะสาม

ารถเ

ลอกท

างาน

ไดตา

มคว

ามสา

มารถ

ทกช

วงเวล

า

26


ตารา

งท 1-

3 คว

ามแต

กตาง

ดานเศ

รษฐก

จ ระห

วางช

มชนช

นบทก

บชมช

นเมอง

(ตอ)

ประเด

น ชม

ชนชน

บท

ชมชน

เมอง

2.

รายได

รา

ยไดต า

ไมแน

นอน ต

องพง

พาธร

รมชา

ต

รา

คาผล

ผลตถ

กก าห

นดโด

ยพอค

าคนก

ลางแ

ละระ

บบตล

าดนอ

กชมช

น

มราย

ไดแน

นอน แ

ละดก

วาชน

บท

3. กา

รซอข

ายแล

กเปลย

น

ซอ

เฉพา

ะสงท

จ าเป

น แต

สวนม

ากเป

นผลผ

ลตท

น ามา

จากธ

รรมช

าต แล

ะผลต

เอง

ซอผา

นราน

คาขน

าดเล

กในห

มบาน

ตลา

ดนด

เคลอน

ท ตล

าดใน

อ าเภอ

ซอสน

คาอป

โภค

บรโภ

คทกอ

ยางแ

บงสว

นการ

ผลต

โดยร

ะบบโ

รงงา

นขนา

ดใหญ

ซอ

ผานต

ลาด ห

รอหา

งสรร

พสนค

า

4. สง

อ านว

ยควา

มสะ

ดวก

มนอย

และม

เฉพา

ะทจ า

เปนใ

นการ

ผลตแ

ละกา

รบร

โภคใ

นครว

เรอน

เชน รถ

ไถนา

, เคร

องสบ

น า

เปนต

น

มมาก

และบ

างชน

ดเปนส

งฟมเฟ

อย เช

น เคร

องออ

กก า

ลง, เ

ครอง

ทนแร

งในกา

รท าอ

าหาร

เชน

เครอ

งบด

สบ ห

น เปน

ตน

27


4)

ความ

แตกต

างดา

นสงค

ม และ

วฒนธ

รรม (

socia

l-cult

ure as

pect)

ตา

รางท

1-4

ความ

แตกต

างดา

นสงค

มและ

วฒนธ

รรม

ระหว

างชม

ชนชน

บทกบ

ชมชน

เมอง

ปร

ะเดน

ชมชน

ชนบท

ชม

ชนเม

อง

1. กา

รพบป

ะสง

สรรค

ทา

งสงค

ม

ความ

สมพน

ธแบบ

ปฐมภ

ม เปน

กนเอง

พงพ

าหรอ

ถอยท

ถอยอ

าศยซ

งกนแ

ละกน

มควา

มรสก

เปน

พวกเด

ยวกน

(we f

eeling

)

มควา

มสมพ

นธเป

นแบบ

ทตยภ

มหรอ

มควา

มสมพ

นธ

เฉพาะ

เรอง ม

ความ

รสกเป

นพวก

เขา พ

วกเรา

(they

fel

ling)

2. ระ

บบคร

อบคร

ว

สว

นใหญ

เปนค

รอบค

รวขย

าย (e

xtend

ed fa

mily)

ผอ

าวโส

สงสด

เปนใ

หญใน

ครอบ

ครว

เชน พ

อตา

แมยา

ย

สวนใ

หญเป

นครอ

บครว

เดยว (

nucle

ar fam

ily)

พอแม

ในคร

อบคร

วมอ า

นาจใน

ครอบ

ครวใน

ลกษณ

ะทเป

นประ

ชาธป

ไตย

3. กา

รควบ

คมทา

งสงค

ม

กา

รควบ

คมทา

งสงค

มมลก

ษณะไม

เปนท

างกา

ร สว

นใหญ

ใชจา

รตปร

ะเพณ

และต

วบคค

ลเปน

สงคว

บคมท

างสง

คม

การค

วบคม

ทางส

งคมเ

ปนทา

งการ

สงมา

กกวา

แบบ

ไมเป

นทาง

การ โ

ดยทก

คนยด

กฎหม

ายเป

นหลก

4. กา

รเลอน

ชนทา

งสงค

ม

มก

ารเค

ลอนไ

หวทา

งสงค

ม หร

อการ

เลอน

ระดบ

ของต

าแหน

งทาง

สงคม

นอย

มการ

เปลย

นแปล

งฐาน

ะทาง

สงคม

มาก

เชน อ

าชพ

ต าแห

นง กา

รศกษ

า 5.

ลกษณ

ะทาง

ประช

ากร

ประช

ากรม

เชอชา

ตเดยว

กน (h

omog

eneit

y)

มค

วามห

นาแน

นนอย

ปร

ะชาก

รมหล

ายเชอ

ชาต (

heter

ogen

eity)

มควา

มหนา

แนนส

ง อยอ

ยางแ

ออด

28


ตารา

งท 1-

4 คว

ามแต

กตาง

ดานส

งคมแ

ละวฒ

นธรร

ม ระห

วางช

มชนช

นบทก

บชมช

นเมอง

ปร

ะเดน

ชมชน

ชนบท

ชม

ชนเม

อง

6. กา

รเมอง

การ

ปกคร

อง

ชาวช

นบท

นอกจ

ากตอ

งปฏบ

ตตาม

กฎหม

ายแล

ว ผน

าทอง

ถน ผ

อาวโ

ส พร

ะสงฆ

ระบบ

คณธร

รม

ในหม

บาน

ยงมค

วามผ

กพนต

อชวต

ความ

เปนอ

ยขอ

งคนช

นบทม

าก

ชาวเม

องนอ

กจาก

ตองป

ฏบตต

ามกฎ

หมาย

แลว

กลมผ

ลประ

โยชน

กลม

นกกา

รเมอง

พอค

า กลม

อทธพ

ลตาง

ๆ ยงม

ความ

ผกพน

ตอชว

ตควา

มเปน

อยขอ

งชาว

เมอง

และ

บางค

รงยง

สงผล

กระท

บทง

ทางต

รงแล

ะทาง

ออม

29


5. สรป ชมชนมนษย เปนชมชนทมคนหรอสมาชก ซงอาศยอยรวมกนในหนวยพนท

เดยวกนของคนหรอประชากรทเปนสมาชก โดยมความสมพนธกนหรอมผลประโยชนบางอยางรวมกน มกรอบบรรทดฐานหรอระเบยบกฎเกณฑของการอยรวมกนของคนหรอประชากรทเปนสมาชก จากทกลาวมาเหนไดวา ชมชนมนษย ตองม คน เปนองคประกอบหลก โดยในชมชนมทงสงทเกดขนเองตามธรรมชาตและสงทมนษยสรางขน การท าใหชมชนมความสมบรณในชมชนตองมหนาทในการพฒนาทรพยากรมนษย การจดการทางสงคมและการปกครอง ตลอดจนการสรางงานหรอการผลตและการสรางฐานทางเศรษฐกจของชมชน

ชมชน สามารถจ าแนกตามความเจรญเชงพนทและเศรษฐกจสงคมได 2 ประเภทหลก คอ ชมชนชนบทและชมชนเมอง นอกจากน ยงมชมชนทก าลงเปลยนผานจากชมชนชนบทเปนชมชนเมองดวย หรอเรยกวา ชมชนกงเมอง และหากจ าแนกตามกลมคนและสงคม สามารถจ าแนกได 3 ประเภทหลก ไดแก ชมชนเฉพาะกลมคน (ชมชนเฉพาะพนท และชมชนนกปฏบต) ชมชนประชาคม และ ชมชนเสมอนจรง

อยางไรกตาม เมอกลาวถงลกษณะของชมชนแลวคนสวนใหญมกนกถงชมชนเมองและชมชนชนบท โดยชมชนชนบทมประชากรตอพนทไมหนาแนนเมอเทยบกบในเมอง และมความสมพนธกนเปนอยางด มการประกอบอาชพเกษตรกรรมเปนหลก สวนเมองมประชากรตอพนทหนาแนนเมอเทยบกบชมชนชนบท ประชาชนรจกหรอมความสมพนธกนนอย ชมชนเมองเปนศนยกลางทางราชการและการปกครอง ศนยกลางทางการคาและธรกจ ศนยกลางทางการศกษา ศนยกลางการคมนาคมขนสง และอนๆ

30


เอกสารอางอง เครอขายกาญจนาภเษก. (2545). สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนไทย โดยพระราช

ประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เลมท 26: นทานพนบานไทย หองสมดเสยงแหงแรกของไทย ชมชน การใชสอประสมสงเสรมการศกษา เชอเพลง ยานยนต และสงแวดลอม การจดการหลงการเกบเกยวผกและผลไม สม สตวในระบบนเวศปาชายเลน และ หอยเปาฮอ. กรงเทพมหานคร: สารานกรมไทยส าหรบเยาวชนไทย โดยพระราชประสงคในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เครอขายกาญจนาภเษก.

จ านง อดวฒนสทธ. (2545). สงคมวทยา. (พมพครงท 10). กรงเทพมหานคร: ส านกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ทนงศกด คมไขน า. (2552). การศกษากบการพฒนาชนบท. นครราชสมา: บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยราชภฎนครราชสมา.

นาถ พนธมนาวน. (2523). สงคมวทยาชนบท. กรงเทพมหานคร: ส านกสงเสรมและฝกอบรม มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ประดษฐ มฌชมา. (2522). สงคมวทยาชนบท . กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ส านกงานราชบณฑตยสภา (2557). พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: ส านกงานราชบณฑตยสภา.

อานนท กาญจนพนธ. (2535). ความเปนชมชน. เอกสารประกอบการสมมนาการวจยทางวฒนธรรมในภาคเหนอ. คณะอนกรรมการวจยวฒนธรรมภาคเหนอ ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต และส านกสงเสรมศลปวฒนธรรม มหาวทยาลยเชยงใหม.

31


อานนท กาญจนพนธ. (2536). ความเปนชมชน. ใน อานนท กาญจนพนธ.(บรรณาธการ). ศกยภาพชมชนและการพฒนา: กรอบความคดการวจย ดานการพฒนาสงคม. เชยงใหม: คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลย เชยงใหม.

บทท 2

ระบบในชมชน บทนมวตถประสงคหลกเพอ ใหผศกษาไดเขาใจและสามารถระบแนวคด

เกยวกบระบบในชมชนทเปนกรอบแนวคดพนฐานส าหรบการศกษาท าความเขาใจชมชนได ซงในการศกษาชมชนผศกษาตองมขอตกลงเบองตนวา ชมชนมความ สมพนธเชงซอนหรอซบซอนและมระบบอยในชมชน ซงไมวาเปนการศกษาเพอ หาค าตอบอะไรในชมชนกตาม ตองศกษาท าความเขาใจความสลบซบซอนและการ มระบบอยในชมชนในเรองทศกษานน ซงชวยใหผศกษาเขาใจปจจยหรอตวแปรตางๆ ทปฏสมพนธหรอมอทธพลตอเรองทศกษาทมความสลบซบซอนไดครอบคลม มากยงขน

เนอหาทน าเสนอในบทน เปนแนวคดเกยวกบระบบในชมชน โดยมเนอหาประกอบดวย (1) ความสมพนธเชงซอน หรอความสลบซบซอนเชงระบบในชมชน (2) ระบบ และลกษณะของระบบ และ (3) กรอบพนฐานในการท าความเขาใจระบบในชมชน ซงประกอบดวย ระบบมนษยกบสงแวดลอม: นเวศวทยามนษย การพฒนาตามภมสงคม ระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก และภมปญญาทองถนและชาวบานเสมอนเปนนกวทยาศาสตร โดยเนอหาทน าเสนอในบทน เปนการแนะน าใหผศกษาไดเขาใจแนวคดเกยวกบแนวคดเชงระบบส าหรบการศกษาชมชน

บทท 2 ระบบในชมชน

34

1. ความสมพนธเชงซอน หรอความสลบซบซอนเชงระบบในชมชน 1.1 ชมชนมความสลบซบซอนเชงระบบ

จากทกลาวในบทท 1 ชมชนมนษย1 วา เปนการอยรวมกนในหนวยพนทเดยวกนของคนหรอประชากรทเปนสมาชก โดยมความสมพนธกนหรอมผลประโยชนบางอยางรวมกน มกรอบบรรทดฐานหรอระเบยบกฎเกณฑของการอยรวมกนของประชากรทเปนสมาชก นอกจากนภายในชมชนยงมองคประกอบของชมชน โครงสรางของชมชน และหนาทของชมชนหลายประการ ซงแสดงใหเหนวา มความสมพนธเชงซอนในชมชน หรอ ชมชนมความสลบซบซอน อาท ความสมพนธเชงซอนหรอซบซอนของเศรษฐกจครวเรอนและชมชนทมในหนงครวเรอนทมการประกอบอาชพเพอสรางรายไดหลายอาชพ โดยน ารายไดดงกลาวมาหมนเวยนเชงบรหารจดการใชในครวเรอนใหเพยงพอและแตละครวเรอนในชมชนไดมการเกอหนนหรอมปฏสมพนธเชงเศรษฐกจตอกน เปนตน

ความสมพนธเชงซอนในชมชนมมากหรอนอยขนอยกบปฏสมพนธหรอการมอทธพลของปจจยหรอตวแปรในเชงระบบ อาท ระบบเศรษฐกจครวเรอนในชมชน มปจจยหรอตวแปรตางๆ เขามามปฏสมพนธหรอมอทธพลมากมาย ทงดานเงนตรา แรงงาน ทรพยากร ฯลฯ นอกจากนระบบเศรษฐกจครวเรอนในชมชนยงมหลายระบบยอยลงไปอก เชนหนงในนนคอ ระบบการผลตทางการเกษตร และมระบบการผลตขาว ระบบการใชแรงงานในการผลตขาว เปนระบบยอยๆ ตามล าดบชน (hierarchy) ลงไปอก เปนตน โดยระบบดงกลาวอาจมหลายรปแบบแตกตางกน ออกไปอก เชน ระบบการผลตขาว มทงการผลตในรปแบบของนาปและนาปรง เปนตน ดงนน จงกลาวไดวา มระบบอยในชมชน ซงนอกจากชมชนมความสลบซบซอนแลวความสลบซบซอนดงกลาว ยงเปนความสลบซบซอนในเชงระบบดวย หรอ ชมชนมความสลบซบซอนเชงระบบ

1 ศกษาเพมเตมเกยวกบ ชมชนมนษย ไดในบทท 1


35

1.2 ความสมพนธเชงซอน หรอความสลบซบซอนเชงระบบในชมชน: ความทาทายในการศกษาชมชน ความสมพนธเชงซอนหรอความสลบซบซอนเชงระบบมใชมเฉพาะใน

ชมชนเทานน แตทงในรางกายมนษยและนเวศของมนษย รางกายสตวและนเวศของสตว ตนพชและนเวศของพช หรออนๆ ซงความสมพนธเชงซอนหรอความสลบ ซบซอนเชงระบบดงกลาวน เปนสงททาทายในการศกษาหาค าตอบเพอเปนองคความรเชงวชาการและการพฒนา

ส าหรบในการศกษาชมชน การศกษาความสมพนธเชงซอนหรอความสลบซบซอนเชงระบบในชมชนกเปนสงททาทายในการศกษาหาค าตอบเพอเปนองคความรเชงวชาการและการพฒนาไมนอยเชนกน โดยอยางนอยการท าความเขาใจระบบในชมชนกอนทจะด าเนนการพฒนาชมชน กจะท าใหสามารถพฒนาชมชนนนไดตรงจดหรอตรงประเดนตามสภาพปญหา ความตองการ หรอศกยภาพของชมชนทเปนอยภายใตความสลบซบซอนเชงระบบในชมชนนนได

ดงนน ในการศกษาชมชนหากผศกษาไดมขอตกลงเบองตนในการศกษาวา ชมชนมความสมพนธเชงซอน มความสลบซบซอนเชงระบบหรอมระบบอยในชมชนแลว จากนนจงมงศกษาท าความเขาใจความสมพนธเชงซอน ความสลบซบซอนในเชงระบบหรอการมระบบอยในชมชนในเรองทศกษานน กจะท าใหผศกษาไดเขาใจปจจยหรอตวแปรตางๆ ทปฏสมพนธหรอมอทธพลตอเรองทศกษาทมความสลบซบซอนไดครอบคลมมากยงขน และสามารถน าผลจากการศกษานนไปใชในการอธบายหรอเสนอขอคนพบเชงวชาการหรอด าเนนการพฒนาไดตรงจดหรอตรงประเดนตามสภาพปญหา ความตองการ หรอศกยภาพของชมชนทเปนอยนนไดด


36

2. ระบบ และลกษณะของระบบ การท าความเขาใจชมชนทมความสลบซบซอนในเชงระบบนน ผศกษาจ าเปน

อยางยงทตองเขาใจแนวคดเชงระบบ (systems perspective) หลงจากนนจงคอยท าความเขาใจการคดเชงระบบในการศกษาชมชน2 ในสวนตอไป ส าหรบแนวคดเชงระบบทน าเสนอในสวนแรกน ไดน าเสนอเกยวกบความหมายของระบบ และลกษณะของระบบ ดงน

2.1 ความหมายของระบบ พจนานกรม ฉบบราชบณฑตสถาน พ.ศ. 2554 ไดใหความหมายวา ระบบ

หมายถง กลมของสงซงมลกษณะประสานเขาเปนสงเดยวกนตามหลกแหงความสมพนธทสอดคลองกนดวยระเบยบของธรรมชาตหรอหลกเหตผลทางวชาการ เชน ระบบประสาท ระบบทางเดนอาหาร ระบบจกรวาล ระบบสงคม ระบบการบรหารประเทศ เปนตน (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557)

จากความหมายดงกลาวเหนไดวา ระบบ เปนหนวยบรณาการหรอหนวยบรณภาพ (integral unit) ทมสวนตางๆ ท างานรวมกน ซงในการศกษาความเขาใจเกยวกบระบบ ผศกษาควรเรมตนท าความเขาใจลกษณะหนวยบรณาการพนฐานของระบบกอน จากนนจงท าความเขาใจหนวยลกษณะบรณาการของระบบทสลบซบซอนมากขน อยางไรกตาม หากพจารณาใหถองแทแลวพบวา ทกสง ทกอยางในโลกนลวนมความเปนระบบ แตระบบจะมสมรรถนะมากนอยเพยงใดขนอยกบการท างานหนวยบรณาการของระบบเอง

2 ศกษาเพมเตมเกยวกบ การคดเชงระบบในการศกษาชมชน ไดในบทท 4


37

2.2 ลกษณะของระบบ ลกษณะของระบบทน าเสนอในสวนน เรมตนจากการปพนฐานเพอให

ผศกษาเขาใจถงหนวยบรณาการขนพนฐานของระบบ ความสลบซบซอนและพฤตกรรมของระบบ ตลอดจนประเดนในการพจารณาสมรรถนะของระบบดวย เพอเปนการปพนฐานใหผศกษาไดเขาใจแนวคดเกยวกบระบบมากยงขน ดงน

2.2.1 หนวยบรณาการขนพนฐานของระบบ ดงทกลาวมาแลววา ระบบ เปนหนวยบรณาการหรอหนวยบรณ

ภาพ โดยหนวยบรณาการของระบบขนพนฐานดงกลาวน ประกอบดวย (1) บรบทและสงแวดลอม (context and environment) (2) ปจจยน าเขา (input) (3) กระบวนการ (process) และ (4) ผลลพธ (output) ตลอดจนผลยอนกลบ (feed-back) ภายใตขอบเขต (boundary) ของระบบ ซงผเรมศกษาระบบตองท าความเขาใจหนวย บรณาการของระบบขนพนฐานดงกลาวนกอนท าความเขาใจระบบทสลบซบซอนมากขน

ภาพท 2-1 หนวยบรณาการขนพนฐานของระบบ

ปจจยน าเขา กระบวนการ ผลลพธ บรบทและสงแวดลอม

ขอบเขต

ผลยอนกลบ


38

2.2.2 ความสลบซบซอนและพฤตกรรมของระบบ 1) ความสลบซบซอนของระบบ

ดงทกลาวมาแลววา ระบบ คอ หนวยบรณาการทมสวนตางๆ ท างานรวมกนนน สวนใหญมกเปนการท างานรวมกนทมความสลบซบซอน โดยความสบซบซอนนนเกดจากการมระบบยอย (sub-systems) หลายระบบ เชน ระบบการผลตผกปลอดสารพษ ยงมระบบยอยอน เชน ระบบการใหปย ระบบการจดการศตรพช ระบบการเกบเกยว หรอมระบบการตลาด เขามาเกยวของ ซงแตละระบบยอยมความสมพนธ (relation) และหรอมปฏสมพนธกน (interaction) ซงเกดจากการเชอมโยงระหวางกน (connection) การไหล (flow) การถายทอดหรอการสงผาน (transfer) และมตวควบคมหรอการควบคม (control) ตงแตเรมตนจนสนสด เพอใหการด าเนนงานของหนวยใหญเปนไปตามจดประสงค (objective) นอกจากนระบบยงมขอบขาย (boundary) ล าดบชน (hierarchy) นอกจากนระบบยอยดงกลาวมทงระบบทเปนรปธรรมหรอนามธรรม (จบตองไดและไมได) ตลอดจนมระบบออนหรอแขง ระบบปดหรอเปด และอนๆ เปนตน (Simaraks, 2002 และ เชาวเลศ เลศชโลฬาร, 2544)


39

ภาพท

2-2

ความ

สลบซ

บซอน

ของร

ะบบ

ซงมร

ะบบย

อยหล

ายระ

บบเขา

มาเกย

วของ

ปจ

จยน า

เขา

กระบ

วนกา

ร ผล

ลพธ

บรบท

และส

งแวด

ลอม

ขอบเข

ต ผล

ยอนก

ลบ


40

2) การท าความเขาใจความสลบซบซอนของระบบดวยการท าความเขาใจพฤตกรรมของระบบ การท าความเขาใจความสลบซบซอนของระบบนนเปนเรอง

ทเขาใจโดยตรงไดยาก แตสงทสามารถท าความเขาใจไดนน คอ การท าความเขาใจพฤตกรรมของระบบ โดย พฤตกรรม หมายถง การกระท าหรออาการทแสดงออก (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ดงนน พฤตกรรมของระบบ จงหมายถง การกระท าหรออาการทแสดงออกของหนวยบรณาการทมสวนตางๆ ท างานรวมกน

พฤตกรรมของระบบ มความหมายครอบคลมถงการท างานและการเปลยนแปลงตามวงจรชวตของระบบทเปนผลจากการแปรเปลยนขององคประกอบตามวนเวลาและบรบท นบตงแตการเกดขนของระบบ การคงอยและการสญสนไปของระบบ การเปลยนแปลงองคประกอบของระบบสวนใดสวนหนงยอมมผลใหการท างานหรอพฤตกรรมของระบบเปลยนแปลงไป โดยการพจารณาพฤตกรรมของระบบสามารถกระท าไดดวยการศกษาองคประกอบของระบบ ความ สมพนธและปฏสมพนธขององคประกอบ และผลทเกดขนจากการท างานและการเปลยนแปลงของระบบ ทงจากคณสมบตขององคประกอบทสามารถพยากรณได และคณสมบตเกดใหมทไมสามารถพยากรณได พฤตกรรมของระบบเปนผลมาจากแนวคดดานโครงสรางและแนวคดดานกระบวนการ (ชยยงค พรหมวงศ , 2544) อนน าไปสการจดระบบ การปรบปรงหรอการพฒนาระบบใหดยงขนในล าดบถดไป

การท าความเขาใจความสลบซบซอนของระบบดวยการท าความเขาใจพฤตกรรมของระบบ มแนวทางโดยทวไป ดงน

(1) จ าแนกระบบใหญและระบบยอยทเกยวของ พจารณาแตละสวนของระบบใหญวามระบบยอย

อะไรบาง เชน ระบบการผลตขาวซงเปนระบบใหญ พจารณาวาสวนปจจยน าเขาประกอบดวยระบบยอยอะไรบาง หรอสวนกระบวนการ ประกอบดวยระบบยอยอะไรบาง เปนตน


41

(2) วเคราะหปฏสมพนธของระบบทงระบบใหญและระบบยอย น าผลการจ าแนกตามขอ (1) ทงระบบใหญและ

ระบบยอยแตละระบบมาวเคราะห โดยเรมตนจากการวเคราะหระบบใหญกอน จากนนจงท าการวเคราะหระบบยอยแตละระบบ ซงการวเคราะหระบบตองพจารณาองคประกอบ (element/component) ทส าคญ คอสวนทเปนปจจยน าเขา (input) กระบวนการ (process) ผลลพธ (output) และสวนทเปนผลยอนกลบทงในเชงลบและเชงบวก (negative and positive feed-back) เพอควบคม (control) และปรบปรงระบบภายใตสภาพบรบทและสงแวดลอม (context and environment) นนๆ อยางไรกตาม ในบางกรณสวนทเปนผลลพธทออกมานนหากระบบเปนระบบทมสมรรถนะทดจะท าใหเกดผลผลต (product) ตามมา ซงผลผลตนอาจสามารถท าใหเกดผลเชงรายได (income) และผลลพธทงทมและไมมประสทธภาพยงเปนผลทมอทธพล (affect/effect) มผลกระทบ (impact) อกทงมผลทตามออกมาภายหลง (outcome) ตามมาอกเปนทอดๆ ซงสงเหลานอาจอยในลกษณะคงรปหรอเปลยนรปเปนอยางอนกได และอาจเปลยนเปนปจจยน าเขาหรออยในบรบทและสงแวดลอมของระบบกได (ยศ บรสทธ, 2551)

ตวอยาง กรณระบบการผลตขาว (ระบบใหญ) ซงเปนสวนหนงของระบบ

เศรษฐกจครวเรอนทมอยในชมชน โดยระบบการผลตขาวดงกลาว อาจมลกษณะดงน

1. บรบทและสงแวดลอมในการผลตขาว ไดแก สภาพดนฟาอากาศ แรงงาน และวฒนธรรมของชมชน โดยในชมชนอาจสามารถผลตขาวไดทงในการท านาปและนาปรงกได เปนตน


42

2. ปจจยน าเขาในการผลตขาว ไดแก ดน น า ปย เครองจกรกลทางการเกษตร หรอแรงงาน เปนตน

3. กระบวนการในการผลตขาว เชน การเตรยมดน การเตรยมตนกลา การปลก ซงอาจมทงในรปแบบของการปกด าหรอการหวาน การใหปย การใหน า การปองกนและก าจดศตรขาว การเกบเกยว เปนตน

4. ผลลพธจากการผลตขาว ตองพจารณาทงสวนทเปนผลผลต (product) ผลเชงรายได (income) ผลทมอทธพล (affect/effect) ผลกระทบ ( impact) ตลอดจนผลทเกดขนตามมาภายหลง (outcome) ในกรณน ผลผลต คอ เมลดขาวทไดจากการผลต สวนผลทตามมา ไดแก มขาวส าหรบการบรโภค รวมถงรายไดจากการจ าหนายขาว หรอฟางขาวส าหรบการเปนอาหารโคกระบอ เปนตน

5. ผลยอนกลบจากการผลตขาว เชน รายไดจากการจ าหนายขาวน ามาใชในการซอปยส าหรบการใชในการผลตขาวในฤดกาลผลตถดไป เปนตน

6. ขอบเขตของการผลตขาว อาท พนทนาภายใตสภาพภมอากาศ นนๆ เปนตน


43

(3) วเคราะหคณสมบตของระบบหลก ผลการวเคราะหตามขอ (2) เปนเพยงการวเคราะห

องคประกอบการเคลอนท (movement) ของระบบเทานน ไมใชสวนทงหมดของระบบ กลาวคอ ระบบทศกษายอมมเอกลกษณของระบบนนๆ ดวย และผลทเกดขนจากการท างานของระบบตองมลกษณะเฉพาะซงเรยกวาคณสมบตของระบบ (systems property) (Simaraks, 2002 และ เชาวเลศ เลศชโลฬาร, 2544) ซงคณสมบตของระบบโดยทวไปแลว ประกอบดวย ผลตภาพหรอผลการผลต (productivity) เสถยรภาพ หรอความสม าเสมอ (stability) ถาวรภาพหรอความยงยน (sustainability) ความเสมอภาคหรอความเทาเทยม (equitability) (Conway, 1982) ตลอดจนความสามคค (solidarity) การพงตนเอง (autonomy) (Rambo, 1983) และความเรงดวน (emergency)

2.2.3 ความเปนระบบ จากลกษณะของระบบขนพนฐานและลกษณะของระบบท

สลบซบซอนขางตน เหนไดวา ทกสงทกอยางมความเปนระบบในตว อยางไรกตาม ในการท างานหรอการผลตในบางกรณไดมการวจารณถงความเปนระบบหลายประการ อาท การผลตไมเปนระบบ หรอ การท างานไมเปนระบบ เปนตน การวจารณดงกลาวนน สวนใหญมกพจารณาทผลลพธ (output) ทเกดขนจากระบบซงไมเปนไปตามความประสงคทก าหนดหรอไมเปนไปตามอดมคต แตในความเปนจรงแลวสงนนมความเปนระบบอยในตวอยแลว เพยงแตสมรรถนะของระบบ ไมเปนไปตามความประสงคหรออดมคตเทานน

อารนต พฒโนทย (2543) กลาววา การศกษาท าความเขาใจระบบ เปนการคนหาและท าความเขาใจกบความสมพนธอนเปนกลไกทส าคญทสงผลกระทบสงตอผลลพธของระบบ หรอวตถประสงคของระบบ หรอสมบต ของระบบ ซงขอตกลงเบองตนของแนวทางเชงระบบเชอวา การปรบปรงสมรรถนะของระบบ สามารถท าไดโดยการเปลยนแปลงหรอจดการกลไกทส าคญเพยงไม กอยาง ระบบกสามารถท างานไดอยางมสมรรถนะเพมขน ซงในการวเคราะหระบบ ผศกษาวเคราะหไมจ าเปนตองรทกเรองหรอรทกอยางในรายละเอยดของระบบ


44

ทท าการวเคราะหกสามารถด าเนนการวเคราะหระบบและสามารถน าผลการศกษาวเคราะหน าไปใชประโยชนได

ส าหรบการพจารณาความมเปนระบบนน มใชการพจารณา เฉพาะผลลพธของระบบ หรอวตถประสงคของระบบ หรอสมบตของระบบ อยางใดอยางหนงเทานน แตตองพจารณาในประเดนอนๆ ประกอบดวย โดยประเดนพจารณาความเปนระบบดงกลาว ประกอบดวยประเดนพนฐาน ดงน


45

ตารางท

2-1

ประเด

นพนฐ

านใน

การพ

จารณ

าลกษ

ณะขอ

งควา

มเปนร

ะบบ

ประเด

นพจา

รณา

ค าอธ

บายล

กษณะ

ประเด

นขอ

งความเปน

ระบบ

ตว

อยางกร

ณ

กรณ

ระบบ

การผ

ลตขา

ว กร

ณ ระบบ

รถยน

ต 1)

มองคปร

ะกอบ

ระบบ

ตองก

ารมอ

งค

ประก

อบมา

กกวา

2 สว

นขน

ไป

กา

รผลต

ขาวป

ระกอ

บดวย

การ

เตรยม

ดน เต

รยมต

นกลา

หรอ

เมลดพ

นธ กา

รปลก

การด

แลรก

ษา กา

รเกบเก

ยว แล

ะกา

รตลา

ด เปน

ตน

รถ

ยนต

ประก

อบดว

ยชวง

ลาง ต

วรถ

เครอง

ยนต เ

ปนตน

2) มว

ตถปร

ะสงค

ระบบ

ตองม

วตถป

ระสง

ครว

ม แล

ะวตถ

ประส

งค

เฉพา

ะ หา

กไมม

วตถ

ประส

งคเฉพ

าะถอ

วาสง

นนไม

ใชระบ

บ

กา

รผลต

ขาว ม

วตถป

ระสง

คเพ

อบรโภ

ค และ

จ าหน

าย

เปนต

น

รถ

ยนตม

วตถป

ระสง

ครวม

เพอก

ารคม

นาคม

ขนสง

เปนต

น

หากพ

จารณ

าเฉพ

าะสว

น เช

น ฝา

กระโป

รงหน

ารถย

นต ม

ไวเพ

อปกป

ดเค

รองย

นตแล

ะเสรม

หลกพ

ลศาส

ตร

(aero

dyna

mic)

ใหรถ

ยนตว

งไดด

ขน

หากฝ

ากระ

โปรง

หนาไม

มวตถ

ประส

งค

เฉพา

ะ กถอ

ไดวา

ฝาก

กระโป

รงหน

าไม

เปนส

วนหน

งของ

ระบบ


46

ตารางท

2-1

ประเด

นพนฐ

านใน

การพ

จารณ

าลกษ

ณะขอ

งควา

มมสม

รรถน

ะระบ

บ (ตอ

) ปร

ะเดนพ

จารณ

าของ

คว

ามเปนร

ะบบ

ค าอธ

บายล

กษณะ

ประเด

นขอ


ระบบ

ตว

อยางกร

ณ

กรณ

ระบบ

การผ

ลตขา

ว กร

ณ ระบบ

รถยน

ต

3) มข

อบเขต

(bo

unda

ry)

ระ

บบตอ

งมขอ

บเขต

ทง

ในดา

นโคร

งสรา

ง แล

ะขอ

บเขต

ดานก

ารท า

งาน

ตามว

ตถปร

ะสงค

ขอ

บเขต

ของก

ารผล

ตขาว

คอ

พนธข

าว พ

นทปล

ก แล

ะการ

จดกา

ร เปน

ตน

ขอ

บเขต

ของร

ถยนต

ดานโ

ครงส

ราง

คอตว

รถยน

ตทงห

มด ส

วนขอ

บเขต

ดานก

ารท า

งานค

อการ

คมนา

คมขน

สงตา

มวตถ

ประส

งค เป

นตน

4) มป

ฏสมพ

นธกน

หลาย

รปแบ

บ

การม

ปฏสม

พนธก

นเปนส

งทส

าคญข

องระ

บบแล

ะตอง

มปฏส

มพน

ธกนห

ลาย

รปแบ

บ ท

งในเ

ชงพน

ท เวล

า การ

ตดสน

ใจ แ

ละทศ

ทางก

ารไห

ล

ปล

กขาว

ลงทน

า มก

ารให

ปย

ใหน า

และ

จดกา

รศตร

พช ซ

งกา

รจดก

ารทด

มผล

ตอผล

ผลต

เปนต

น

เค

รองย

นตขบ

เคลอ

นโดย

ถายก

าลงไป

ยงเก

ยร เพ

ลา แ

ละลอ

รถยน

ต ตา

มล าด

บ เป

นตน

5) มล

าดบช

น (hi

erarch

y)

ล าดบ

ชน ห

มายถ

ง การ

มชน

หรอข

นของ

ระบบ

ซงม

ทง

ระดบ

ทสงก

วาแล

ะต า

กวา

เกษ

ตรกร

ผปลก

ดนฟ

าอาก

าศ

ตนขา

ว เปน

ตน

ตว

รถ ภา

ยในตว

รถ ม

เครอง

ยนต

เป

นตน


47

ตารางท

2-1

ประเด

นพนฐ

านใน

การพ

จารณ

าลกษ

ณะขอ

งควา

มมสม

รรถน

ะระบ

บ (ตอ

) ปร

ะเดนพ

จารณ

าของ

คว

ามเปนร

ะบบ

ค าอธ

บายล

กษณะ

ประเด

นขอ


ระบบ

ตว

อยางกร

ณ

กรณ

ระบบ

การผ

ลตขา

ว กร

ณ ระบบ

รถยน

ต 6)

เกดผ

ลลพธ

ผลลพ

ธ หม

ายถง

ผลท

เกดข

นจาก

ระบบ

ซงเป

นคณ

สมบต

ของ

ระบบ

(sy

stem

prope

rties)

ภาย

ใต

วตถป

ระสง

ค หา

กไม

เกดผ

ลลพธ

ไมถอ

วาเป

นระ

บบ แล

ะในบา

งกรณ

อาจ

เกดข

นนอก

เหนอ

หรอ

มากก

วาวต

ถประ

สงค

หา

กสงท

เกดข

นนอก

เหนอ

หรอม

ากกว

าวตถ

ประส

งค

มผลท

างบว

ก ถอ

วาเป

นระ

บบหา

กมผล

ทางล

บถอ

วา ไม

เปนร

ะบบห

รอไม

มระ

บบ

ผล

ผลตข

าวทไ

ดจาก

การท

านา

แลวน

ามาบ

รโภคห

รอจ า

หนาย

ตามว

ตถปร

ะสงค

ในบา

งกรณ

อาจม

สงทน

อกเห

นอหร

อมา

กกวา

วตถป

ระสง

คเชน

ดน

เสยเ

นองจ

ากใช

ปยเค

มมาก

เกนไ

ป หร

อ น า

ฟางไป

ใชเป

นอา

หารโค

-กระ

บอ เป

นตน

ซง

หากส

งทเก

ดขนน

อกเห

นอหร

อมา

กกวา

วตถป

ระสง

คเปน

ผลทา

งบวก

ถอว

าเปนร

ะบบห

ากเป

นผลท

างลบ

ถอวา

ไมเป

นระ

บบหร

อไมม

ระบบ

เปนต

น

เก

ดการ

ขนสง

ตามว

ตถปร

ะสงค

ของ

การม

รถยน

ต หา

กไมม

ผลลพ

ธตาม

วตถป

ระสง

คถอว

าไมเป

นระบ

บหรอ

ไม

มระบ

บ เป

นตน

ใน

บางก

รณอา

จเกดข

นนอก

เหนอ

หรอ

มากก

วาวต

ถประ

สงค

เชน

กรณ

รถยน

ต สง

ทเกด

ขนนอ

กเหน

อหรอ

มากก

วาวต

ถประ

สงค เ

ชน ก

ารขน

สงท า

ใหเศร

ษฐกจ

ด มล

พษจา

กทอไ

อเสย

รถยน

ต หร

ออบต

เหต

หากส

งทเกด

ขนนอ

กเหน

อหรอ

มากก

วาวต

ถประ

สงค

เปนผ

ลทาง

บวก

ถอวา

เปนร

ะบบห

ากเป

นผลท

างลบ

ถอวา

ไมเป

นระบ

บหร

อไมม

ระบบ

เปนต

น


48

3. กรอบพนฐานในการท าความเขาใจระบบในชมชน ในการท าความเขาใจระบบในชมชน ผศกษาจ าเปนตองมกรอบพนฐานในการ

ท าความเขาใจระบบในชมชนดงกลาว โดยในเอกสารนไดน าเสนอกรอบส าหรบใชเปนพนฐานในการท าความเขาใจระบบทเปนอยในชมชน ไดแก การพฒนาตามภมสงคม: จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ ภมสงคม ระบบมนษยกบสงแวดลอม: นเวศวทยามนษย ระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก ตลอดจนภมปญญาทองถนและชาวบานเสมอนเปนนกวทยาศาสตร ดงน

3.1 การพฒนาตามภมสงคม: จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ ภมสงคม “….การพฒนาจะตองเปนไปตามภมประเทศทางภมศาสตรและภมประเทศทางสงคมศาสตรในสงคมวทยา ภมประเทศตามสงคมวทยา คอ นสยใจคอของคนเราจะไปบงคบใหคนคดอยางอนไมได เราตองแนะน า เราไปชวย โดยทจะคดใหเขาเขากบเราไมได แตถาเราเขาไปแลว เราไปดวาเขาตองการอะไรจรงๆ แลวกอธบายใหเขาเขาใจหลกของการพฒนานกจะเกดประโยชนอยางยง….”

พระราชด ารสในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว (สเมธ ตนตเวชกล, 2548)

จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ ภมสงคม หรอ การพฒนาตามภมสงคม เปนหนงในหลกการทรงงานของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ซงไดพระราชทาน แนวทางการพฒนาทเหมาะสมและสอดคลองกบภมสงคม (geo-social based development) ทเปนอยพนทหรอชมชนนนๆ อนไดแก สภาพพนททงดานเศรษฐกจ สงคม กายภาพ และชวภาพ โดยบรณาการหลกของการใชความมเหตมผล การรประมาณ และการมเกราะปองกนตวเอง ซงทงหมดอยบนฐานคดของความพอเพยง ค านงถงขดจ ากดสงสดในศกยภาพของตนเองและการใชความรเพอการพฒนา ซง สเมธ ตนตเวชกล (2548) และ ส านกงานคณะกรรมการโครงการอนเนองมาจาก


49

พระราชด าร (2548) ไดรายงานวา พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทรงใหค าแนะน าในการท างานวา กอนการพฒนาใดๆ ตองเขาใจภมสงคม หรอหลกภมสงคม โดยการท าความเขาใจ ภมสงคม ดงกลาว ประกอบดวย

ภม หมายถง การท าความเขาใจภมศาสตร สงแวดลอม ธรรมชาต ซงจะแตกตางกนในแตละพนทหรอชมชน

สงคม หมายถง การท าความเขาใจประชาชน ซงในแตละพนทหรอชมชน จะคดไมเหมอนกนเพราะมความเชอ วฒนธรรม ประเพณทแตกตางกน และเราตองใหความเคารพความเชอนนๆ

นอกจากน พระราชด ารสในพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทรงเตอนวาโครงการทท าส าเรจในพนทใดพนทหนงไมใชจะส าเรจในชมชนทวประเทศ เพราะประชาชนมความคดทไมเหมอนกน

จากแนวคดการพฒนาตามภมสงคมขางตนเหนไดวา สอดคลองกนกบแนวคดเกยวกบระบบมนษยกบสงแวดลอมหรอนเวศวทยามนษย ซงในพนทหรอชมชนจะประกอบดวยระบบนเวศและระบบสงคม และแตละระบบมความสมพนธกนภายในระบบเอง และทงระบบนเวศและระบบสงคมยงมความสมพนธระหวางกน นอกจากน ยงตองใหความส าคญกบระบบการท ามาหากนของคนในชมชน และภมปญญาทองถนดวย (ยศ บรสทธ, 2551) ดงนน ในการพฒนาพนทหรอชมชนจงจ าเปนอยางยงทตองท าความเขาใจ ภม หรอระบบนเวศ ทรพยากรชวภาพ กายภาพในชมชน ฯลฯ และ สงคม หรอระบบสงคมซงรวมถงระบบการท ามา หากนของคนในชมชนและภมปญญาทองถน ฯลฯ โดยใชแนวคดภมสงคมดงกลาวเปนกรอบพนฐานในการท าความเขาใจระบบในชมชน


50

3.2 ระบบมนษยกบสงแวดลอม: นเวศวทยามนษย ระบบในชมชน เปนระบบทมความสลบซบซอน มระบบหลกระบบยอย

หลายระบบและมความสมพนธเกยวเนองกน ดงนน การพจารณาระบบในชมชนตองพจารณาทตวคนซงเปนสมาชกของชมชนเปนส าคญ และมสวนอนๆ เขามาเกยวของกบการด ารงอยของคนในชมชน โดยในทน ไดน าเสนอแนวคดเกยวกบระบบมนษยกบสงแวดลอมวาดวยนเวศวทยามนษย ซงเปนแนวคดและทฤษฏพนฐานของการศกษาชมชน

นเวศวทยามนษย (human ecology) เปนการศกษาความสมพนธของมนษยกบสงแวดลอม โดยแนวคดนเวศวทยาของมนษย เปนแนวคดหนงทชวยใหนกวชาการดานสงคมศาสตร และนกวชาการดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย ทตางกมพนฐานในศาสตรเฉพาะทตนไดศกษามาเฉพาะดาน ไดเขาใจโลกแหงความเปนจรงวา ชมชนมความเกยวของกบศาสตรหลายศาสตรซงแตกตางจากศาสตรของคนทไดศกษามา กลาวคอ นกวชาการดานสงคมศาสตร ไดเขาใจโลกแหงความเปนจรงทางวทยาศาสตรและเทคโนโลยมากขน และในขณะเดยวกนนกวชาการดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย กสามารถเขาใจโลกแหงความเปนจรงทางสงคมศาสตรไดมากขนดวยเชนกน

การศกษานเวศวทยามนษยมหลายแนวคด (perspective) แตแนวคดทกลมวจยระบบการท าฟารมและระบบชนบท มหาวทยาลยขอนแกน ใชในการวเคราะหระบบเกษตรและระบบชมชนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมาตงแตป พ.ศ. 2526 จนถงปจจบน คอ ปฏสมพนธระหวางระบบสงคมกบระบบนเวศ (social system-ecosystem interaction of human ecology) ของ Rambo (1983) ซง Rambo มความเหนวา นเวศวทยามนษยเปนแนวคดทเหมาะสมส าหรบการศกษาวจยแบบสหวทยาการในเขตรอน ในหลกการนไดแบงเปน 2 ระบบ คอ ระบบนเวศ (ecosystems) และระบบสงคม (social systems) แตละระบบมหลายองคประกอบมากมาย อาท ระบบเกษตร มดนฟาอากาศ พช สตว โรคแมลง ฯลฯ ระบบสงคมม


51

ปจจยทางประชากร ภาษา เศรษฐกจ จารตประเพณ ฯลฯ ระบบทงสองนมความเชอมโยงและมอทธพลตอกน (สจนต สมารกษ และ สเกสน สภธระ, 2530)

ภาพท 2-3 ปฏสมพนธระหวางระบบสงคมกบระบบนเวศ ตามแนวคดของ Rambo (1983)

นอกจากแนวคดนเวศวทยามนษย ตามแนวคดของ Rambo (1983) ยงม

แนวคดนเวศวทยามนษยของผ รอนๆ ทกลาวถง ความสมพนธของมนษยกบสงแวดลอม ซงเปนสงทเกยวของกบวถชวตของคนในชมชน ดงเหนไดจากความสมพนธของมนษยกบสงแวดลอมในค ารองของบทเพลง อสานบานเฮา3 ซงไดกลาถงความสมพนธของมนษยกบระบบนเวศ โดยมนษยซงอยในระบบสงคม 3 เพลง อสานบานเฮา เปนบทเพลงทประพนธค ารอง/ท านอง โดย พงษศกด จนทรกขา ศลปน

แหงชาตสาขาศลปะการแสดง (ดนตรไทยลกทง-ประพนธเพลง) ประจ าป 2557 ซงบทเพลงนขบรองครงแรก โดย เทพพร เพชรอบล (หรอ เทพพร บญสข)


52

ไดน าทรพยากรมาใชประโยชน เชน พชผกธรรมชาต เปนตน นอกจากน มนษยยงไดมการสนบสนนใหเกดระบบนเวศดวย เชน การปลกขาว เปนตน

เพลง อสานบานเฮา ประพนธค ารอง/ท านอง โดย พงษศกด จนทรกขา ขบรองครงแรก โดย เทพพร เพชรอบล

หอมดอกผกกะแยง ยามฟาแดงค าลงมา แอบแอบ เขยดจะนา รองยามฟาฮองหวนหวน เขยดโมเขยดขาค า เหมอนหมอล าพากนมวน เมฆด าลอยปนปวน ฝนตกมาสอสาน หมหญาตนกบแก ถกฝนแลเขยวตระการ ควายทยเสรจจากงาน เลมหญาออนตามคนนา รงแจงพอพมพ ตนเชาตรรบออกมา เรงรดไถฮดนา รบน าฟา ฟาวน าฝน อสานบานของเฮา อาชพเกาแตนานดน เอาหนาสฟาฝน เฮดนาไรบไดเซา เฮดนาไรบไดเซา มวนเอย โอโอ โอโอโฮะโอ โฮะโอโอนอ โฮะโอโอนอ โฮะโอโอนอ โอโฮะโอโอนอ โฮะโอโอนอ โอนอ โอนอ มวนเอยมวนเสยงกบ รองอบอบกลอมล าเนา ผกเมก ผกกะเดา ผกกระโดน และผกอฮน ธรรมชาตแหงบานนา ฝนตกมามของกน ฝนแลงแหงแผนดน หวยบงหนองแหงเหอดหาย มาเดอ มาเฮดนา มาเดอหลาอยาเดนผาย นบวนจะกลบกลาย บาวสาวไหลเขาเมองกรง เสยงแคนกลอมเสยงซง ตงลงตงละแลนแตรลงตง เสยงแคนกลอมเสยงซอ ออนแลวออออนอแลวออ มาเดอมาชวยกนกอ อสานนอ บานของเฮา มวนเอย โอโอ โอโอโฮะโอ โฮะโอโอนอ โฮะโอโอนอ โฮะโอโอนอ โอโฮะโอโอนอ โฮะโอโอนอ โอนอ โอนอ มวนเอยมวนเสยงกบ รองอบอบกลอมล าเนา ผกเมก ผกกะเดา ผกกระโดน และผกอฮน ธรรมชาตแหงบานนา ฝนตกมามของกน ฝนแลงแหงแผนดน หวยบงหนองแหงเหอดหาย มาเดอ มาเฮดนา มาเดอหลาอยาเดนผาย นบวนจะกลบกลาย บาวสาวไหลเขาเมองกรง เสยงแคนกลอมเสยงซง ตงลงตงละแลนแตรลงตง เสยงแคนกลอมเสยงซอ ออนแลวออออนอแลวออ มาเดอมาชวยกนกอ อสานนอ บานของเฮา


53

จากแนวคดเกยวกบระบบมนษยกบสงแวดลอมหรอนเวศวทยามนษยขางตนเหนไดวา สามารถใชเปนกรอบพนฐานในการท าความเขาใจระบบในชมชนไดเปนอยางด โดยตองท าความเขาใจความสมพนธภายในของระบบสงคมมนษย และความสมพนธภายในของระบบนเวศหรอสงแวดลอม นอกจากนตองท าความเขาใจความสมพนธระหวางกนของระบบสงคมมนษยกบระบบนเวศหรอสงแวดลอมทเปนอยในชมชน ตลอดจนท าความเขาใจปจจยทมอทธพลตอความเปนอยหรอระบบการท ามาหากนของคนในชมชน

3.3 ระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก

ภายใตระบบนเวศวทยามนษย คนในชมชนตองด ารงชวตเพอความอยรอดซงมปจจยหลายอยางเขามาเกยวของทงทางกายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ และสงคม โดยปจจยเหลานมความแปรปรวนและมอทธพลตอวถชวตและวถการผลตของเกษตรกร ท าใหคนในชมชนตองบรหารจดการหรอปรบตวใหเขากบสภาพความแปรปรวนของปจจยตางๆ ดงกลาว ซง Charoenwatana (1984) ไดท าการศกษาสภาพความเปนอยของเกษตรกรพบวา เกษตรกรท ากจกรรมหลายกจกรรมหรอหลายอาชพเพอความอยรอดทงในและนอกภาคเกษตร ซง Charoenwatana (1984) เรยกสงดงกลาวนวา โลกของเกษตรกร (farmer’ s world)

ส าหรบ วรยะ ลมปนนทน (2531; 2544) ไดเรยกการด ารงชวตเพอความอยรอดนวา ระบบการท ามาหากน ( livelihood systems) ซงทงสองทานไดเสนอแนวคดในท านองเดยวกนวา การศกษาโลกของเกษตรกรหรอระบบการท ามาหากนและบทบาทหลายหนาทของคนในพนทตองพจารณาในระดบครวเรอนเปนส าคญวามกจกรรมทงในและนอกภาคเกษตรอะไรบางทสมาชกในครวเรอนแตละคนท าอย มปจจยและเงอนไขอะไรบางทมความแปรปรวนและมอทธพลตอวถชวตและวถการผลตของครวเรอน และมการบรหารจดการหรอการปรบตวดงกลาวอยางไร


54

ภาพท 2-4 โลกของเกษตรกร กรณ เกษตรกรภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ตามแนวคดของของ Charoenwatana (1984)

ภาพท 2-5 ระบบการท ามาหากนและบทบาทหลายหนาทของครวเรอน และสมาชก ตามแนวคดของ วรยะ ลมปนนทน (2531)


55

จากระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก เหนไดวา ครวเรอนและสมาชกแตละคนกมบทบาทหลายหนาท (multi-functional role) ในการท ามาหากน ใหสามารถด ารงอยไดเสมอนกบการสวมหมวกหลายใบ โดยบทบาทหลายหนาทดงกลาว ประกอบดวย 5 ดาน ดงน

1) บทบาทการเปนผใชแรงงานหรอผปฏบตงาน โครงสรางของครวเรอนเปนการอาศยอยดวยกนของสมาชก

ครวเรอนซงมสายสมพนธเครอญาต ซงสมาชกในครวเรอน ตองมบคคลหนงคนท าหนาทเปนหวหนาครวเรอน นอกจากน สมาชกของครวเรอนยงเปนแรงงานทส าคญในการผลตหรอประกอบอาชพเพอสรางรายไดและฐานทางเศรษฐกจของครวเรอน

2) บทบาทการเปนผใชเทคโนโลยหรอความร การใชแรงงานหรอปฏบตงานดงกลาวในขอ 1) ตองเปนผใช

เทคโนโลยหรอความรในการท ามาหากนหรอการประกอบอาชพดงกลาวดวย ทงนเพอใหการท ามาหากนหรอการประกอบอาชพมความสะดวกสบายและไดผลผลตตามประสงค

3) บทบาทการเปนผสงสมความรและพฒนาเทคโนโลย หลงจากทมการใชเทคโนโลยหรอความรในการประกอบอาชพ

ดงทกลาวในขอ 2) แลว ไดมการสงสมองคความรตางๆ แลวน ามาพฒนาปรบปรงเทคโนโลยหรอความรเพอใชการท ามาหากนหรอการประกอบอาชพมความสะดวก สบายและไดผลผลตตามประสงคมากยงๆ ขน

4) บทบาทการเปนผประกอบการ ครวเรอนในชมชน โดยเฉพาะชมชนชนบทหรอชมชนเกษตร ไดม

การบรหารจดการการผลตของตนเองใหไดผลผลตตามประสงค ซงการบรหารจดการดงกลาวจงเสมอนเปนผประกอบการไปในตวดวย ดงนน การเปนผประกอบการดงกลาว ตองมความรศาสตรตางๆ ทเกยวของ เชน ดานการวางแผนการผลต หรอวางแผนการบรหารครวเรอน เปนตน


56

5) บทบาทการเปนนกพฒนาชมชนหรอผน า สมาชกในครวเรอนเกษตรกรบางครวเรอนหลงจากทไดมการสง

สมความรจนมทกษะหรอความเชยวชาญแลว ไดมการถายทอดองคความรใหกบบคคลอนดวย นอกจากนบางรายไดรบการยอมรบจากคนในชมชนจนกลายเปนผน าชมชนทงในรปแบบทเปนทางการและไมเปนทางการ ซงบทบาทดงกลาวจงเสมอนการเปนนกพฒนาชมชนหรอผน า

จากทกลาวมาเหนไดวา ระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก ถอเปนกรอบพนฐานในการท าความเขาใจระบบในชมชนอกกรอบหนงซงเปนสงททาทายในการท าความเขาใจวา คนในชมชนมการประกอบอาชพอยางไร มความเปนอยภายใตการประกอบอาชพและบรบทชมชนอยางไร มปจจยหรอเงอนไขอะไรบางทเกยวของหรอมอทธพลตอระบบการท ามาหากนหรอการประกอบอาชพของคนในชมชน ครวเรอน หรอสมาชกของครวเรอน

3.4 ภมปญญาทองถน และชาวบานเสมอนเปนนกวทยาศาสตร

ภมปญญาทองถน องคความรพนบาน หรอเทคโนโลยพนบาน เปนองคความรในเชงศลปวทยาของคนในทองถน อยางไรกตาม การเกดขนของภมปญญาทองถนดงกลาว มาจากการประกอบอาชพของตนเอง หรอระบบการท ามาหากนของคนในชมชน ซงไดท าการทดลอง หรอลองถกลองผด มการแลกเปลยนเรยนรระหวางกนเพอพฒนาอาชพหรอทกษะของตนเองใหดขน มการสงสมองคความรจากการประกอบอาชพของตนเอง มการรบและสงผานองคความรจากรนสรน โดยแตละรนมการปรบปรงหรอพฒนาใหดขนอยตลอดเวลาจนกลายเปน ภมปญญา (ยศ บรสทธ, 2551) ดงนน จงกลาวไดวา ภมปญญาทองถน เกดจาก ชาวบาน เสมอนเปน นกวทยาศาสตร

การทภมปญญาทองถน เกดจากชาวบานเสมอนนกวทยาศาสตรดงกลาว อาท ภมปญญาดานการเกษตร เกษตรกรไดท าการลองถกลองผดจากการประกอบอาชพและการด ารงชวตของคนในทองถนเองจนเกดเปนความรและมการปรบปรง พฒนาความรนนอยางตอเนอง และสงสมและถายทอดจากรนสรนจนเกดเปน


57

ภมปญญาทองถน โดยภมปญญาดงกลาวมาจากความเสมอนนกวทยาศาสตรของเกษตรกรนนเอง ซง Polthanee (1992, 1995) เรยกสงนวา เกษตรกรเสมอนนกวทยาศาสตร (farmer as scientist)

อยางไรกตาม ภมปญญาทองถนทมาจากความเสมอนทชาวบานเปนนกวทยาศาสตรดงกลาว สวนใหญไมไดมการบนทกเปนลายลกษณอกษรมากนกแตหากเปนการสงสมความร การสบทอดระหวางบคคล และปฏบตกนสบมา ซง Nonaka and Takeuchi (1995; 2000) กลาววา องคความรซงรวมถงภมปญญาทองถนม 2 ลกษณะ คอ

1) ความรทประจกษแจง ความรทประจกษแจง (explicit knowledge) เปนความรทสามารถ

รวบรวม ถายทอดไดโดยผานวธตางๆ เชน การบนทกเปนลายลกษณอกษร ทฤษฎ หรอคมอตางๆ และบางครงเรยกวาเปนความรแบบรปธรรม

อยางไรกตาม ความรทประจกษแจงตามแนวคดของ Nonaka and Takeuchi (1995; 2000) ดงกลาว ตองผานกระบวนการถายทอดเพอเขาไปอยในตวคนแลว ซงหากความรทประจกษแจงดงกลาวไมผานกระบวนการถายทอดเพอเขาไปอยในตวคน สงทประจกษแจงนน กเปนเพยงขอมลหรอสารสนเทศ (data or information) เทานน

2) ความรทแฝงเรนในตวคน ความรทแฝงเรนในตวคน (tacit knowledge) เปนความรทฝงอยใน

ตวคนซงเปนความรทไดจากประสบการณ พรสวรรคหรอสญชาตญาณของแตละบคคลในการท าความเขาใจในสงตางๆ เปนความรทไมสามารถถายทอดออกมาเปนค าพดหรอลายลกษณอกษรไดโดยงาย เชน ทกษะในการท างาน งานฝมอ หรอการคดเชงวเคราะห บางครงจงเรยกวาเปนความรแบบนามธรรม ความรทส าคญสวนใหญมลกษณะเปนความรแฝงเรนอยในคนท างานหรอเกษตรกรและผเชยวชาญในแตละเรอง จงตองอาศยกลไกแลกเปลยนเรยนรใหคนไดพบกน สรางความไววางใจกน และถายทอดความรระหวางกน


58

จากทกลาวมาเหนไดวา ภมปญญาทองถน และชาวบานเสมอนเปนนกวทยาศาสตรถอเปนกรอบพนฐานหนงทใชการท าความเขาใจระบบในชมชน ซงภมปญญาทองถนเปนสงททรงคณคายง นอกจากน หากท าความเขาใจถงภมปญญาทองถนซงมาจากความเสมอนนกวทยาศาสตรของคนในทองถนทมอยแลว จากนนน าภมปญญาดงกลาวมาเปนทนทางสงคมในการพฒนา จะสามารถชวยใหการพฒนาประสบความส าเรจและตรงกบความตองการและปญหาทแทจรงของคนในชมชนนนๆ ไดดยงขน

4. สรป ความสมพนธเชงซอนทมอยในชมชน หรอชมชนมความสลบซบซอนเชงระบบ

เปนสงททาทายของผศกษาชมชนในการคนหาค าตอบ ซงผศกษาจ าเปนตองเขาใจแนวคดเกยวกบระบบ ซง ระบบ เปนหนวยบรณาการทมสวนตางๆ ทเกยวของอยภายในระบบและมปฏสมพนธกน โดยหนวยบรณาการของระบบขนพนฐานภายใตขอบเขตของระบบ ประกอบดวย บรบทและสงแวดลอม ปจจยน าเขา กระบวนการ ผลลพธ และผลยอนกลบ ซงในการท าความเขาใจความสลบซบซอนของระบบโดยตรงนนท าไดยาก แตสามารถท าความเขาใจไดดวยการท าความเขาใจพฤตกรรมของระบบ และเนองจากทกอยางในโลกนลวนมความเปนระบบ ดงนน การท าความเขาใจระบบควรมการท าความเขาใจสมรรถนะของระบบดวย

ในการท าความเขาใจระบบในชมชน สงทใชเปนกรอบแนวคดพนฐานส าหรบการศกษาชมชน อาท การพฒนาตามภมสงคม: จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ ภมสงคม ระบบมนษยกบสงแวดลอม: นเวศวทยามนษย ระบบการท ามาหากนของครวเรอนและสมาชก รวมถงภมปญญาทองถน และชาวบานเสมอนเปนนกวทยาศาสตร ซงกรอบพนฐานของระบบดงกลาวน เปนระบบทมอยในทกชมชนเพยงแตมพฤตกรรมของระบบทแตกตางกน


59

เอกสารอางอง ชยยงค พรหมวงศ. (2544). ระบบและการจดระบบ: พฤตกรรมของระบบ. ใน

การจดระบบทางการศกษา (Systems approach in education). (หนวย ท 1). (พมพครงท 3). นนทบร: สาขาวชาศกษาศาสตร มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช.

เชาวเลศ เลศชโลฬาร. (2544). ระบบและการจดระบบ: แนวคดเกยวกบระบบ. ใน การจดระบบทางการศกษา (Systems approach in education). (หนวยท 1). (พมพครงท 3). นนทบร: สาขาวชาศกษาศาสตร มหาวทยาลย สโขทยธรรมาธราช.

ยศ บรสทธ. (2551). แนวทางเชงระบบส าหรบการวเคราะหระบบเกษตรเพอ การพฒนา. แกนเกษตร, 36, 352-367.

วรยะ ลมปนนท. (2531). แนวคดเกยวกบว ธการวเคราะหพนท ชมชน และครวเรอน. ใน รายงานการสมมนาระบบการท าฟารม ครงท 5. (หนา 54-71). ว น ท 4-7 เมษายน 2531 ณ มหาวทยา ลย เกษตรศาสตร กรงเทพมหานคร . กรงเทพมหานคร : มหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรงเทพมหานคร.

ว รยะ ลมปนนทน . (2544). การวจยระบบการท าฟารม. ใน การวจยเพอ การพฒนาการสงเสรมการเกษตร . (หนวยท 7). นนทบร: สาขาวชาสงเสรมการเกษตรและสหกรณ มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช.

ส านกงานคณะกรรมการโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร. (2548). วารสารอนเนองมาจากพระราชด าร . ส านกงานคณะกรรมการโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 3 (3) กรกฎาคม-กนยายน 2548.


60

ส านกงานราชบณฑตยสภา. (2557). พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: ส านกงานราชบณฑตยสภา.

สจนต สมารกษ และ สเกสน สภธระ. (2530). การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน. ขอนแกน: โครงการวจยระบบการท าฟารม มหาวทยาลย ขอนแกน.

สเมธ ตนตเวชกล. (2548). ส านกงานคณะกรรมการโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร: บทความพเศษ. วารสารอนเนองมาจากพระราชด าร. ส านกงานคณะกรรมการโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร , 3 (1), มกราคม-มนาคม 2548

อารนต พฒโนทย. (2543). งานวจยเกษตรเชงระบบ: ทศทางและสถานภาพ ในปจจบน. ใน รายงานการประชมวชาการระบบเกษตรแหงชาต ครงท 1 : ระบบเกษตรเพอการจดการทรพยากรและพฒนาองคกรชมชนอยางยงยน. (หนา 11-28). วนท 15-17 พฤศจกายน 2543. ณ โรงแรมหลยส แทเวรน หลกส. กรงเทพมหานคร: กรมวชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ.

Charoenwatana, Terd. (1984). The Rainfed farming system research in northeast Thailand: A Ten-year experiences. A paper presented in Farming Systems Research Symposium, October 7-10, 1994 at Kansas State University. Kansas State University.

Conway, Gordon R. (1982). A Guide to agroecosystem analysis. Tambon and village agricultural systems in Northeast Thailand. Khon Kaen: KKU-FORD Cropping Systems Project. Faculty of Agriculture, Khon Kaen University, Thailand.


61

Nonaka, Ikujiro and Takeuchi, Hirotaka. (1995). The Knowledge-Creating Company: How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation. New York: Oxford University Press

Polthanee, Anan . (1992). Farmer as scientist: bringing farmers knowledge to research. Pacific Viewpoint, 33, 145-150.

Polthanee, Anan . (1995). Farmer as scientist: Farmer Practices and Knowledge Northeast Thailand: Some Examples. Khon Kaen: Farming Systems Project, Faculty of Agriculture, Khon Kaen University

Rambo, Terry A. (1983). Conceptual approaches to human ecology. Hawaii: East-West Environment and Policy Institute, East-West Center.

Simaraks, Suchint. (2002). Introduction to general system concept and approach. Training materials for workshop on the rapid rural appraisal. October 23-26, 2002 by Farming Systems Research Group. Khon Kaen University.

บทท 3

แนวคด และหลกการ ในการศกษาชมชน

บทนมวตถประสงคหลกเพอ ใหผศกษาไดเขาใจและสามารถระบแนวคดและ

หลกการในการศกษาชมชน ซง เปนพนฐานส าหรบการยดถอเปนแนวปฏบต ในการศกษาชมชนได

เนอหาทเสนอในบทน เปนเนอหาทวาดวยแนวคดและหลกการในการศกษาชมชน ซงมเนอหาประกอบดวย (1) การศกษาวจยชมชน (2) ความส าคญและประโยชนของการศกษาชมชน (3) ประเภทของการศกษาชมชนกบบทบาทของผศกษาและคนในชมชน (4) ปณธานหรอความประสงคในการศกษาชมชน (5) หลกการพนฐานในการศกษาชมชน (6) ขอบขายในการศกษาชมชน ตลอดจน (7) จรรยาบรรณในการศกษาชมชน

บทท 3 แนวคด และหลกการในการศกษาชมชน

64

1. การศกษาวจยชมชน 1.1 การศกษา การวจย การวเคราะห การวนจฉย และการประเมน

ค าวา การศกษา (study)1 หมายถง การคนควา การหาค าตอบ การท าความเขาใจ การหาความรและความจรง โดยความหมายของค าวา การศกษา น มความหมายในท านองแนวเดยวกนกบ การวจย การวเคราะห การวนจฉย การประเมน ฯลฯ แตหากพจารณาในรายละเอยดแลว ค าวา การวจย การวเคราะห การวนจฉย หรอ การประเมน ดงกลาว ตางกมแนวทางโดยนยทแตกตางกน ดงน

1) การศกษา การศกษา เปนค าทวไปทม ความหมายกวาง และ เปนกลาง

ซงมความหมายครอบคลมค าวา การวจย การวเคราะห การวนจฉย หรอการประเมนดวย จงท าใหบางครงในภาษาไทยเรยกค าควบคกน เชน การศกษาวจย หรอ การศกษาวเคราะห เปนตน

2) การวจย (research) การวจย เปนการคนควาเพอหาขอมลอยางถถวนตามหลกวชา

(ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ซงในการด าเนนการมการท าซ าๆ (re-) ในการคนควา (search) ในเรองเดยวกนกบหลากรณศกษาหรอหลายตวอยาง โดยมระเบยบว ธวทยา (methodology) ในการด า เนนการศกษาภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร (scientific process)2

3) การวเคราะห (analysis) การวเคราะห เปนการใครครวญ แยกออกเปนสวนๆ เพอศกษา

ใหถองแท (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ซงเปนการด าเนนการพจารณา

1 ค าวา ศกษา ในภาษาไทยตรงกบค าในภาษาองกฤษ 2 ค า คอ study และ education โดย

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554 ไดใหความหมายของค าวา ศกษา หมายถง การเลาเรยน ฝกฝน อบรม (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557)

2 ศกษาเพมเตมเกยวกบ กระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน ไดในบทท 5


65

กลนกรองค าตอบ การวเคราะหนอาจเปนสวนหนงของการวจย การวนจฉยหรอการประเมน กได

4) การวนจฉย (diagnosis) การวนจฉย เปนการไตรตรองใครครวญ (ส านกงานราชบณฑตย

สภา, 2557) ซงเปนการด าเนนการเพอระบอาการหรอประเดนปญหาทเปนอย ณ ขณะนน

5) การประเมน (appraisal) การประเมน เปนการด าเนนการเพอระบสภาพทเปนอย ณ

ขณะนน โดยการประเมนสามารถแบงออกเปน 2 สวน คอ (1) การประเมน (ประเมนเรมแรก) (assessment) เปนการ

กะประมาณคาหรอราคาเทาทควรจะเปน (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557)

(2) การประเมนผล (ประเมนสดทาย) (evaluation) เปนการประเมนผลเปนการพจารณาและวดคณคาของกจการใดๆ ตามวตถประสงคทก าหนดไว (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557)

1.2 ความหมายของการศกษาชมชน

จากความหมายของค าวา การศกษา เมอรวมกบ ความหมายโดยทวไปของค าวา ชมชน (community) ดงทกลาวในบทท 1 แลว สรปไดวา

การศกษาชมชน (community study) หมายถง การคนควา การหาค าตอบ การท าความเขาใจ การหาความรและความจรงเกยวกบชมชนทศกษานน โดยศกษาเกยวกบการอยรวมกนในหนวยพนทเดยวกนของประชากรทเปนสมาชก โดยมความสมพนธกนหรอ


66

มผลประโยชนบางอยางรวมกน มกรอบบรรทดฐานหรอระเบยบกฎเกณฑของการอยรวมกนของประชากรทเปนสมาชก

ดงนน ในเอกสารฉบบนจงใชค าวา การศกษาชมชน ซงเปนค าทมความหมายกวางและเปนกลาง ซงครอบคลมถงค าวา การวจยชมชน (community research) หรอ การวเคราะหชมชน การวนจฉยชมชน (community diagnosis) หรอ การประเมนชมชน (community appraisal) ดวย ดงทกลาวมาแลว

1.3 การศกษาชมชนฐานการวจย

จากทกลาวมาในบทท 1 วาดวยชมชนมนษย นน ซงชมชนมนษยดงกลาว มเนอหาวชาการทเนนดานสงคมศาสตร ดงนน การศกษาชมชน จงเปนการด าเนน การศกษาบนฐานแนวคดของ การวจยทางสงคมศาสตรหรอพฤตกรรมศาสตร ซงเปนการศกษาวจยเกยวของกบความรสกนกคด พฤตกรรม การด ารงชวต การท ามาหากน การบรหารจดการ ตลอดจนการอยรวมกนในชมชนหรอสงคม ของมนษย ซงการศกษาวจยทางสงคมศาสตรหรอพฤตกรรมศาสตรดงกลาว เปนการด าเนนการศกษาดวยระเบยบวธวทยาภายใตกระบวนการทางวทยาศาสตร

ดงนน ในเอกสารฉบบนจงไดเสนอ การศกษาชมชน บนฐานแนวคดการวจยซงมความเปนระเบยบวธวทยาในการศกษา และเนนการคนหาค าตอบโดยใชกระบวนการทางวทยาศาสตร ทงน เพอใหผศกษาไดเขาใจกระบวนการของการไดมาซงค าตอบหรอผลของการศกษาทเปนความรและความจรง


67

2. ความส าคญ และประโยชนของการศกษาชมชน 2.1 ความส าคญของการศกษาชมชน : ท าไมตองศกษาชมชน

จะพฒนาใดๆ ตองเขาใจ ภมสงคม หรอ การพฒนาตามภมสงคม3 รวมถงกระบวนการพฒนาดวยการ เขาใจ เขาถง พฒนา4 เปนสวนหนงในหลกการทรงงานของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทพระองคใชในการทรงงานพฒนาจนประสบความส าเรจ ดงนน การศกษาชมชน หรอ การศกษาท าความเขาใจภมสงคม จงถอเปนจดเรมตนของการด าเนนงานสงเสรมและพฒนาชมชน กลาวคอ กอนทจะด าเนนโครงการสงเสรมและพฒนาใดๆ ในชมชน ตองท าการศกษาท าความเขาใจชมชนกอนเปนอนดบแรก นอกจากน ในการพฒนาใดๆ นกพฒนายงตอง เขาใจ เขาถง พฒนา

นอกจากน การพฒนาชมชนยงมแนวปรชญาพนฐานของการพฒนาชมชน ทวา มนษยทกคนมคณคา มความหมาย มเกยรตศกดศร มศกยภาพ และ สามารถพฒนาไดถามโอกาส ดงนน ในการพฒนาชมชน จงเนนการพฒนาคนทอาศยอยในชมชน ซงคนนอกชมชนในฐานะนกพฒนา หรอแมแตคนในชมชนเองทประสงคในการพฒนาชมชนของตนเอง ตองรวา ชมชนและคนในชมชนมความเปนอยอยางไร มปญหา ความตองการ หรอมศกยภาพในการพฒนาใหเขมแขงขนอยางไร

3 ศกษาเพมเตมเกยวกบ แนวคดเกยวกบภมสงคม หรอ การพฒนาตามภมสงคม ไดในบทท 2 4 เขาใจ เขาถง พฒนา เปนกระบวนการในการพฒนาทเรมจาก (1) การเขาใจ เปนการศกษาท า

ความเขาใจชมชน ดวยการศกษาขอมลทกมตของชมชน คนหารากของปญหา ความตองการ ศกยภาพของชมชน หรอทนทางสงคมของชมชน (2) การเขาถง เปนการเขาถงเกยวดอง ความศรทธา หรอการเขาถงชวตจตในของคนในชมชน สรางความไวเนอเชอใจกนและกน สรางความผกพนกนและกน รวมถงการสอสารและสรางการมสวนรวม สรางความเขาใจและความมนใจกบชมชน รวมกนวเคราะห ปญหาและความตองการของชมชน และใหชมชนมสวนรวมในกระบวน การพฒนามากทสด และ (3) การพฒนา เปนการสรางกระบวนการเรยนรเพอพฒนาชมชน


68

จากนนจงท าการชวยเหลอชมชนหรอคนในชมชนนนใหเกดการพฒนาสความเปนอยทดขน หรอมความเขมแขงขน

ส าหรบการปฏบตงานสงเสรม (extension) กเชนกน มปรชญาทวไปของการสงเสรม คอ การชวยเหลอเขาเพอใหเขาชวยเหลอตนเองสการพงตนเองไดอยางเขมเขง (help them to help themselves lead to strongly self-reliance) ดงนน การทจะชวยเหลอคนในชมชนใหถกทหรอถกจดนนจ าเปนอยางยงทตองท าการศกษาความเขาใจชมชน คนในชมชนวา มความเปนอยอยางไร หรอสารทกขสขดบของคนในชมชนเปนอยางไร ตลอดจนคนในชมชนมปญหา ความตองการ หรอมศกยภาพในการพฒนาตนเองอยางไรบาง เพอน าไปสการสงเสรมและพฒนาชมชนนนใหดขน

ดงนน หากจะตอบค าถามวา ท าไมตองศกษาชมชนนน เหนไดวา การศกษาชมชนมความส าคญยง เนองจากเปนจดเรมตนของการพฒนา สามารถน า ผล การศกษาทเปนขอคนพบนนไปเปน ปญญา ในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการพฒนาไดเปนอยางด และหากในการด าเนนการพฒนาไดมการศกษาอยางตอเนองหรอการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดความตอเนองในการพฒนา กยงท าใหการพฒนาชมชนมประสทธภาพมากขน และคนในชมชนไดรบประโยชนจากการพฒนานนดยงขน

2.2 ประโยชนของการศกษาชมชน : ใครไดอะไรจากการศกษาชมชน

โดยทวไปแลวในการศกษาชมชนในแตละครงผศกษาไดก าหนดปณธาน (purpose) หรอความประสงคปลายทาง5 ในการน าผลการศกษาไปใชประโยชนอยแลวและในการศกษาไดมการก าหนดวตถประสงคในการศกษา6 วาตองท าการศกษา 5 ศกษาเพมเตมเกยวกบ ปณธานหรอความประสงคปลายทางในการศกษาชมชน ในหวขอถดไป

ของบทน 6 ศกษาเพมเตมเกยวกบ การก าหนดวตถประสงคในการศกษาชมชน ไดในบทท 7


69

บนขอบเขตในการศกษาดานเนอหาหรอประเดนเนอหา และขอบเขตในการศกษาดานอนๆ อะไรบาง อยางไรกตาม ในการศกษาชมชนแตละครงมประโยชนตอหนวยงานหรอบคคลทเกยวของ อยางนอย 4 กลม ดงน

1) ประโยชนตอหนวยงานทเกยวของดานการสงเสรมและพฒนา หนวยงานทเกยวของทท างานดานการสงเสรมและพฒนา

สามารถน าผลจากการศกษาชมชนไปใชเปนขอมลพนฐานประกอบการจดท าแผนหรอโครงการเพอพฒนาชมชนนน ซงโดยทวไปแลวการศกษาชมชนมประโยชนตองานสงเสรมและพฒนา ดงน

(1) การศกษาชมชน ใชเปนวธการหนงทชวยในการศกษาหาความรในการด าเนนงานการสงเสรมและพฒนาใหเหมาะสมกบพนทหรอบคคลเปาหมาย

(2) การวเคราะหชมชน ชวยในการวางแผนการสงเสรมและพฒนาในแตละพนทหรอบคคลเปาหมาย รวมถงการก าหนดขอบเขตของการสงเสรมและพฒนา เชน การวางแผนการสงเสรมการผลตผกปลอดสารพษ เปนตน

(3) การเพมประสทธภาพในการด าเนนงานดานการสงเสรมและพฒนา

2) ประโยชนตอชมชนเอง ชมชนเองสามารถน าผลจากการศกษาชมชนไปใชประกอบการ

จดท าแผนหรอโครงการพฒนาชมชนของตนเอง นอกจากน การศกษาชมชนยงชวยใหคนในชมชนเองไดทบทวนหรอเรยนรปญหา ความตองการ ศกยภาพ หรอแนวทางในการพฒนาชมชนขอนตนเองอกดวย โดยเฉพาะการศกษาชมชนดวยการใหคน ในชมชนเขามามสวนรวมในการศกษาชมชน


70

3) ประโยชนตอผศกษาวเคราะห การศกษาชมชนท าใหผศกษาไดเรยนรและไดรบประสบการณ

ในการศกษาชมชน เชน นกสงเสรมและพฒนาในฐานะผท าการศกษาไดตอยอดหรอเพมพนประสบการณในการศกษาชมชน เปนตน

4) ประโยชนตอคนรนหลง รายงานผลการศกษาชมชนเปนบนทกเรองราวเกยวกบชมชน

ใหคนรนหลงทงคนในและนอกชมชนไดศกษาเรองราวทเกยวของกบชมชน หรอใชเปนขอมลมอสอง (secondary data) หรอขอมลทตยภม7 ใหกบผสนใจ ในการศกษาประเดนเรอง (issue) เกยวกบชมชน หรอศกษาตอยอดเกยวกบชมชนนน

3. ประเภทของการศกษาชมชน กบบทบาทของผศกษาและคนในชมชน ประเภทของการศกษาชมชน สามารถจ าแนกไดทงโดยใชชมชนเปนฐาน หรอใช

ปณธานหรอความประสงคของการศกษาเปนฐาน8 หรอใชวธการศกษาเปนฐาน9 กได อยางไรกตาม ในการด าเนนการศกษาชมชน ชมชนถอหวใจหลกทส าคญ ในการด าเนนการศกษา กลาวคอ หากไมมชมชนพนทศกษากไมสามารถด าเนน 7 ขอมลมอสอง หมายถง ขอมลทตยภม โดยเอกสารทางวชาการฉบบน เลอกใชค าวา ขอมล

มอสอง เนองจากเปนค าหรอภาษาทเขาใจงายในการสอสารหรอการปฏบตงานกบคนในชมชน 8 การจ าแนกประเภทของการศกษาชมชน โดยใชปณธานหรอความประสงคของการศกษาเปน

ฐาน สามารถจ าแนกได 4 ประเภท ซงสามารถศกษารายละเอยดเกยวกบ ปณธานหรอความประสงคของการศกษา ในบทน

9 การจ าแนกประเภทของการศกษาชมชน โดยใชวธการศกษาชมชนเปนฐานในการจ าแนก สามารถจ าแนกได 4 ประเภท ซงสามารถศกษารายละเอยดเกยวกบวธการศกษาชมชน ได ในบทท 8 และ 9


71

การศกษาชมชนได นอกจากน การด าเนนการศกษาชมชนทนาเชอถอไดตองใชกระบวนการวจยเปนระเบยบวธวทยาในการศกษา ดงนน ในการจ าแนกประเภทของการศกษาชมชนโดยใชชมชนเปนฐานในการจ าแนก ซงเกยวของกบบทบาทของผศกษาและคนในชมชน สามารถจ าแนกได 5 ประเภท ดงน 10 ดงน

1) การศกษาวจยนอกชมชน การศกษาวจยนอกชมชน สามารถแบงได 2 ประเภทยอย ดงน

(1) การศกษาชมชนดวยการศกษาเอกสารหรอขอมลมอสอง11 การศกษาชมชนดวยการศกษาเอกสาร หรอขอมลมอสอง เปนการศกษาชมชนทไมเนนการรวบรวมขอมลมอหนง (primary data)12 จากชมชน อยางไรกตาม ในบางกรณมการรวบรวมขอมลมอหนงประกอบบางเลกนอยเพอใหขอมลมอสองมความชดเจนและครอบคลมย งขนแตการศกษายงใชขอมลมอสองเปนหลก การศกษาชมชนดวยการศกษาเอกสารหรอขอมลมอสอง สวนใหญใชส าหรบกรณทตองใชเปนขอมลเรงดวนประกอบการตดสนใจ เชน เพอใชประกอบการตดสนใจชวยเหลอเกษตรกรในชมชนในกรณทประสบภยธรรมชาตน าทวม ซงจ าเปนตองท าการ

10 สจนต สมารกษ (ตดตอสวนตว, 2553) ไดจ าแนกลกษณะของการศกษาวจยชมชนออกเปน 4

ประเภท คอ การศกษาวจยในชมชน การศกษาวจยกบชมชน การศกษาวจยเพอชมชน และการศกษาวจยโดยชมชนหรอชมชนวจย โดยผเขยนไดเพมการศกษาวจยชมชนเขาไปอก 1 ประเภท คอ การศกษาวจยนอกชมชน

11 ศกษาเพมเตมเกยวกบ การรวบรวมขอมลมอสองในการศกษาชมชน เพมเตมไดในบทท 10 12 ขอมลมอหนง หมายถง ขอมลปฐมภม โดยเอกสารทางวชาการฉบบน เลอกใชค าวา ขอมลมอ

หนง เนองจากเปนค าหรอภาษาทเขาใจงายในการสอสารหรอการปฏบตงานกบคนในชมชน


72

ชวยเหลอเกษตรกรอยางเรงดวน เปนตน ซงการศกษาแบบน คนในชมชนแทบไมมสวนรวมในการด าเนนการศกษา

(2) การวจยสถาบนดานการสงเสรมและพฒนาชมชน การวจยสถาบนดานการสงเสรมและพฒนาชมชนไมใชการศกษาวจยชมชนโดยตรง แตเปนการศกษาเกยวกบการปฏบตงานหรอการบรหารจดการภายในส านกงานหรอหนวยงานทเกยวของกบการสงเสรมและพฒนาชมชน หรอทเรยกวา จากงานประจ าเปนงานวจย (routine to research: R2R) โดยมเปาประสงคหลกเพอการพฒนาการปฏบตงานของหนวยงานดานการสงเสรมและพฒนาชมชนซงมผลตอชมชนทางออม เชน องคการบรหารสวนต าบลท าการศกษาวา จะท าอยางไรจงจะสามารถบรการฉกเฉนใหชมชนไดอยางมประสทธภาพ เปนตน ซงผลจากการศกษาดงกลาวไมมผลตอชมชนโดยตรงแต ชมชนได รบผลจากการให บรการโดยออม ซงถงแมการศกษาประเภทนไมใชการศกษาชมชนโดยตรง แตกสามารถน ากระบวนการ วธการหรอเทคนคการศกษาชมชนไปประยกตใชในการศกษาได ซงการศกษาแบบน คนในชมชนแทบไมมสวนรวมในการด าเนนการศกษาเชนเดยวกบการศกษาชมชนดวยการศกษาเอกสารหรอขอมลมอสอง

2) การศกษาวจยในชมชน การศกษาวจยในชมชน เปนการศกษาวจยทผศกษาเขาไปรวบรวม

ขอมลชมชนในพนทเปาหมาย จากนนผศกษาน าขอมลมาวเคราะหและสรางขอสรปผลการศกษา คนในชมชนแทบไมมสวนรวมใดๆ ในกระบวนการศกษาชมชน นอกจากเปนเพยง ผใหขอมล เทานน และคนในชมชนแทบไมทราบผลการศกษา


73

ดงกลาววาเปนอยางไร โดยคนในชมชน ผศกษา หรอหนวยงานทเกยวของสามารถน าผลจากการศกษาไปใชในการก าหนดแนวนโยบายหรอการวางแผนสงเสรมและพฒนาชมชนในล าดบตอไป นอกจากนยงสามารถน าผลการศกษานนไปเปนบทเรยนส าหรบการสงเสรมพฒนาชมชนอนๆ ได

3) การศกษาวจยกบชมชน การศกษาวจยกบชมชน เปนการศกษาทผศกษาเปนผมบทบาทหลก

ในการขบเคลอนกระบวนการศกษา สวนคนในชมชนมบทบาทในการเปน ผรวมในบางขนตอน ของกระบวนการศกษา ท าใหทงผศกษาและคนในชมชนไดทราบผลการศกษาในเรองหรอผลของการศกษารวมกน โดยคนในชมชน ผศกษา หรอหนวยงานทเกยวของสามารถน าผลจากการศกษาไปใชในการก าหนดแนวนโยบายหรอการวางแผนสงเสรมและพฒนาชมชนในล าดบตอไป นอกจากนยงสามารถน าผลการศกษานนไปเปนบทเรยนส าหรบการสงเสรมพฒนาชมชนอนๆ ไดเชนกน

4) การศกษาวจยเพอชมชน การศกษาวจยเพอชมชน เปนการศกษาทผศกษาเปนผมบทบาทหลก

ในการขบเคลอนกระบวนการศกษา โดยคนในชมชนมบทบาทในการเปน ผรวมในทกขนตอน ของกระบวนการศกษา ท าใหทงผศกษาและคนในชมชนไดทราบผลการศกษาในเรองหรอผลของการศกษารวมกน โดยคนในชมชน ผศกษา หรอหนวยงานทเกยวของมกมงน าผลจากการศกษาไปใชในการก าหนดแนวนโยบายหรอการวางแผนสงเสรมและพฒนาชมชนในล าดบตอไป

5) การศกษาวจยโดยชมชน หรอชมชนวจย การศกษาวจยโดยชมชน หรอชมชนวจย เปนการศกษาทใหคนใน

ชมชนเปนผด าเนนการศกษาดวยตนเอง หรอทเรยกวา นกวจยไทบาน โดยคนในชมชนเปนผมบทบาทหลกในการขบเคลอนกระบวนการศกษา สวนผศกษาทเปนบคคลภายนอกชมชนมบทบาทหนาทเปน พเลยง (mentor) ในการด าเนนการศกษาเทานน โดยคนในชมชน ผศกษา หรอหนวยงานทเกยวของมกมงน าผลจาก


74

การศกษาไปใชในการก าหนดแนวนโยบายหรอการวางแผนสงเสรมและพฒนาชมชนในล าดบตอไป

จากประเภทของการศกษาชมชนขางตน สามารถสรปความแตกตางโดยทวไปของประเภทของการศกษาชมชนกบบทบาทของผศกษาและบทบาทของคนในชมชน ตลอดจน วธการในการศกษาทส าคญ13 และแนวทางการน าผลการศกษาไปใชประโยชน ไดดงน

13 ศกษาเพมเตมเกยวกบ วธการในการศกษาชมชน ไดในบทท 8 และ 9


75

ตารางท

3-1

ประเภ

ทของ

การศ

กษาช

มชน

กบบท

บาทข

องผศ

กษาแ

ละคน

ในชม

ชน

ประเภ

ทของ

กา

รศกษ

าชมช

น

บทบา

ทของ

ผศ

กษา

(ในฐา

นะคน

นอกช

มชน)

บทบา

ทของ

คน

ในชม

ชน

วธกา

รในกา

รศกษ

า ทส

าคญ

การน

าผลก

ารศก

ษา

ไปใชปร

ะโยชน

1) กา

รศกษ

าวจย

นอกช

มชน

เปนผ

ขบเคล

อนกร

ะบวน

การศ

กษา

คนใน

ชมชน

แทบไ

มม

บทบา

ทใดๆ

การศ

กษาด

วยกา

รศกษ

าขอม

ล มอ

สอง

มก

เนนกา

รน าไป

ใชในก

ารก า

หนด

แนวน

โยบาย

หรอก

ารวา

งแผน

สงเสร

มและ

พฒนา

ชมชน

ทศกษ

านน

ตอไป

(เฉพา

ะ การ

ศกษา

ชมชน

ดวยก

ารศก

ษาเอก

สาร

หรอข

อมลม

อสอง

) 2)

การศ

กษาวจย

ในชม

ชน

เปนผ

ขบเคล

อนกร

ะบวน

การศ

กษา

เปน “

ผใหข

อมล”

การศ

กษาแ

บบส า

รวจ

น า

ไปใชใ

นการ

ก าหน

ดแนว

นโยบ

ายหร

อการ

วางแ

ผนสง

เสรมแ

ละพฒ

นาชม

ชนทศ

กษาน

นโดย

เฉพาะ

สามา

รถน า

ผลกา

รศกษ

านนไ

ปเปน

บทเรย

นส าห

รบกา

รสงเส

รมพฒ

นาชม

ชนอน

ๆ ได


76

ตารางท

3-1

ประเภ

ทของ

การศ

กษาช

มชน

กบบท

บาทข

องผศ

กษาแ

ละคน

ในชม

ชน (ต

อ)

ประเภ

ทของ

กา

รศกษ

าชมช

น

บทบา

ทของ

ผศ

กษา

(ในฐา

นะคน

นอกช

มชน)

บทบา

ทของ

คน

ในชม

ชน

วธกา

รในกา

รศกษ

า ทส

าคญ

การน

าผลก

ารศก

ษา

ไปใชปร

ะโยชน

3) กา

รศกษ

าวจย

กบชม

ชน

เปนผ

ขบเคล

อนกร

ะบวน

การศ

กษา

เปน “

ผรวม

ในบา

งขนต

อน”

ของก

ระบว

นการ

ศกษา

การศ

กษาแ

บบมส

วนรว

ม

การศ

กษาเพ

อการ

พฒนา

เชงปฏ

บตกา

ร

น า

ไปใชใ

นการ

ก าหน

ดแนว

นโยบ

ายหร

อการ

วางแ

ผนสง

เสรมแ

ละพฒ

นาชม

ชนทศ

กษาน

นโดย

เฉพาะ

สามา

รถน า

ผลกา

รศกษ

านนไ

ปเปน

บทเรย

นส าห

รบกา

รสงเส

รมพฒ

นาชม

ชนอน

ๆ ได

4) กา

รศกษ

าวจย

เพอช

มชน

เปนผ

ขบเคล

อนกร

ะบวน

การศ

กษา

เปน “

ผรวม

ในทก

ขนตอ

น”

ของก

ระบว

นการ

ศกษา

การศ

กษาแ

บบมส

วนรว

ม

การศ

กษาเพ

อการ

พฒนา

เชงปฏ

บตกา

ร

มก

เนนกา

รน าไป

ใชในก

ารก า

หนด

แนวน

โยบาย

หรอก

ารวา

งแผน

สงเสร

มและ

พฒนา

ชมชน

ทศกษ

านน

โดยเฉ

พาะ

5) กา

รศกษ

าวจย

โดยช

มชน

หรอช

มชนว

จย

เปนพ

เลยง

ในกร

ะบวน

การ

ศกษา

เปนผ

ขบเคล

อนกร

ะบวน

การศ

กษา ห

รอเป

น “นก

วจยไท

บาน”

กา

รศกษ

าแบบ

มสวน

รวม

กา

รศกษ

าเพอก

ารพฒ

นาเชง

ปฏบต

การ

มก

เนนกา

รน าไป

ใชในก

ารก า

หนด

แนวน

โยบาย

หรอก

ารวา

งแผน

สงเสร

มและ

พฒนา

ชมชน

ทศกษ

านน

โดยเฉ

พาะ


77

4. ปณธานหรอความประสงคในการศกษาชมชน ปณธาน (purpose) หมายถง ความประสงค14 ซงเปนความประสงคปลายทาง

สงสด (ultimate purpose) ในการศกษาชมชน ซงปณธานหรอความประสงคปลายทางสงสดดงกลาว คอ ปญญา15 ทไดจากการศกษาชมชนซงสามารถน าไปใชในการ ลด ปญหา หรอการ เพม ขดความสามารถในการสงเสรมและพฒนาชมชนได หรอท าการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการพฒนาอยางตอเนอง ตอไป

อยางไรกตาม หากพจารณาปณธานหรอความประสงคปลายทางสงสดในการศกษาชมชนเปนสวนปณธานเฉพาะแลวสามารถแบงได 4 ประการ ดงน

1) การศกษาชมชนเพอท าความเขาใจสภาพความเปนอยของชมชน การศกษาชมชนเพอท าความเขาใจสภาพความเปนอย (existing)

ของชมชน เปนกระบวนการวเคราะหชมชนทมงเขาใจสภาพบรบท และสถานการณทเกดขนในชมชนทง (1) ลกษณะกวางหรอทวไป และ (2) ลกษณะเชงลกหรอเฉพาะเรอง ซงขนอยกบการก าหนดวตถประสงคในการศกษา อาท การศกษาสภาพการผลตผกปลอดสารพษในชมชน เปนตน จากทกลาวมาเปนไดวา ประโยชนทคาดวาจะไดรบ จากการศกษาชมชนดงกลาว คอ ผล การศกษาทเปนขอคนพบ และ ปญญา ทไดจากการเขาใจสภาพความเปนอยของชมชน ซง ปญญา ดงกลาว

14 ความประสงคในการศกษาในทน หมายถง ความประสงคทเปนปณธานในการศกษาชมชน

ไมไดหมายความถง วตถประสงคของการศกษาชมชน ซงการก าหนดวตถประสงคของการศกษาชมชน สามารถศกษาเพมเตมไดในบทท 7

15 ปญญา ทไดจากการศกษาชมชน คอสวนทไดจากการน าผลหรอขอคนจากการศกษามาท าใหเกดปญญา ซงในการศกษาชมชนไมใชเพยงไดผลหรอขอคนพบจากการศกษาเทานน แตควรมการมงหวงปญญาทไดรบจากการศกษาชมชนนนดวย ซง ปญญา ดงกลาว สามารถน าไปใชเปนแนวทางในการ ลดปญหา หรอ เพมขดความสามารถในการพฒนา ได โดยในประเดนน สามารถศกษาเพมเตมเกยวกบองคประกอบและความสมพนธของโจทยประเดนในการศกษาชมชน (ปญหา คอ ปญญา) และแนวคดเกยวกบผลและปญญาทไดรบจากการศกษาชมชน ไดในบทท 6


78

สามารถน าไปใชในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการพฒนาได หรอใชเปนฐานในการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการพฒนาอยางตอเนอง ตอไป

2) การศกษาชมชนเพอก าหนดทศทางการสงเสรมและพฒนา การศกษาชมชนเพอก าหนดทศทางการสงเสรมและพฒนา เปน

กระบวนการศกษาทด าเนนการตอจากการศกษาชมชนเพอท าความเขาใจสภาพความเปนอยของชมชน ดวยการก าหนดทศทางหรอนโยบาย หรอแผนในการสงเสรมและพฒนาชมชนวาจะด าเนนการไปทางใด การศกษาชมชนเพอก าหนด ทศทางการสงเสรมและพฒนาชมชนน อาจมทศทางการสงเสรมและพฒนา ในหลายดาน เชน ดานการเกษตร การสาธารณสขหรอสาธารณปโภค เปนตน ซงอาจมหรอไมมการน าทศทางทงหมดหรอบางสวนไปด าเนนการสงเสรมหรอพฒนาชมชนกได ทงนขนอยกบขอจ ากดทเกยวของ เชน ดานการเกษตร หลงการศกษาชมชนเพอก าหนดทศทางการสงเสรมและพฒนาชมชนแลวพบวา คนในชมชนมความตองการขยายเขตไฟฟาไปยงไรนาเพอท าการเกษตร แตองคกรปกครองสวนทองถนหรอหนวยงานทสนบสนนการพฒนาในพนทนนอาจไมสามารถจดสรรงบประมาณมาชวยเหลอในการขยายเขตไฟฟาไปยงไรนาดงกลาวได เนองจากมขอจ ากดดานงบประมาณ เปนตน และกรณเชนน ในปงบประมาณถดไปกอาจสามารถน าประเดนดงกลาวไปก าหนดเปนแผนการพฒนาตอไปได

จากทกลาวมาเหนไดวา ประโยชนทคาดวาจะไดรบ จากการศกษาชมชนดงกลาว คอ ผล การศกษาทเปนขอคนพบ และ ปญญา ทสามารถน าไปใชในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการพฒนาได หรอท าการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการพฒนาอยางตอเนอง ตอไป


79

3) การศกษาชมชนเพอการสรางความกาวหนาทางวชาการหรอสรางองคความรใหม การศกษาชมชนเพอการสรางความกาวหนาทางวชาการหรอสราง

องคความรใหม เปนการศกษาชมชนทมงการรวบรวมและวเคราะหขอมลเพอน าเสนอผลการศกษาซงผลการศกษานนเปนความกาวหนาทางวชาการหรอ องคความรใหม โดยผลการศกษาทเปนความกาวหนาทางวชาการ หมายถง ผลการศกษาทสนบสนนองคความรทางวชาการทมอยเดมใหชดเจนยงขน เชน การศกษาเกยวกบรปแบบการจดการความรทน าไปสการปฏบตทดในการผลตเมลดพนธขาวของศนยขาวชมชน ซงผลทคาดวาจะไดรบ คอ ความกาวหนาทางวชาการทไดจากการศกษา เปนตน สวนผลการศกษาทเปนองคความรใหม ทตอยอดจากองคความรเดมหรอเปนองคความรทยงไมมรายงานเชงวชาการ มากอน เชน การศกษาทฤษฏฐานราก (grounded theory study)16 เกยวกบรปแบบและปจจยทมอทธพลตอการคงอยในอาชพเกษตรกรรมของเกษตรกร โดยผลทคาดวาจะไดรบ คอ องคความรทเปนทฤษฏฐานรากทไดจากการศกษา เปนตน

การศกษาชมชนเพอการสรางความกาวหนาทางวชาการหรอสรางองคความรใหมน อาจด าเนนการศกษาในหลายชมชนหรอหลายพนท (multi case study or multi-site study) กได

จากทกลาวมาเหนไดวา ประโยชนทคาดวาจะไดรบ จากการศกษาชมชนดงกลาว คอ ผล การศกษาทเปนขอคนพบ และ ปญญา ทเปนหลกการและเหตผลทางวชาการ หรอองคความรใหมทสามารถน าไปใชเปนพนฐานในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการพฒนาได หรอใชเปนฐานในการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการพฒนาอยางตอเนอง ตอไป

16 ศกษาเพมเตมเกยวกบ การศกษาทฤษฏฐานราก และเทคนคในการศกษาชมชนอนๆ ไดในบทท

9


80

4) การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการ การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการ ม 2 ลกษณะ คอ

การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการทดสอบเทคโนโลย และ การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการแบบมสวนรวม โดยมการด าเนนการทส าคญ คอ การแทรกแซง หรอการเสรมสรางกจกรรมในการปฏบตพฒนา (intervention) ดงน

(1) การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการทดสอบเทคโนโลย และ การพฒนาเทคโนโลยแบบมสวนรวม ส าหรบการศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการทดสอบเทคโนโลย เปนการศกษาชมชนดวยการรวบรวมขอมลจากชมชนเพอน าไปประกอบการวางแผนการน าเทคโนโลย นวตกรรม หรอองคความรทไดจากสถานวจย แปลงทดลอง หรอหองปฏบตการ มาทดลองหรอทดสอบยนยนผลอกครงในสภาพจรงในชมชน เชน มหาวทยาลยท าการปรบปรงพนธออยทตานทานโรคใบขาวในสถานวจยหรอแปลงทดลองเสรจเรยบรอยแลว จากนนจงท าการศกษาชมชนเพอเปนพนททดสอบพนธออยในสภาพจรง (on farm trial) เปนตน นอกจากน การด าเนนการดงกลาว หากใหคนในชมชนเขามามสวนรวมในการศกษาและทดสอบ อาจเรยกไดวา เปนการศกษาชมชนเพอการพฒนาเทคโนโลยแบบมสวนรวม หรอ การพฒนาเชงปฏบตการทดสอบนวตกรรมแบบมสวนรวม กได

จากทกลาวมาเหนไดวา สงทคาดวาจะไดรบ จากการศกษาชมชนดงกลาว คอ ผล การศกษาทเปนขอคนพบ และ ปญญา ทเปนผลทางวชาการทสามารถน าไปใชเปนพนฐานในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการพฒนาได หรอใชเปน


81

ฐานในการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการพฒนาอยางตอเนอง ตอไป

(2) การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการแบบมสวนรวม การศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการแบบมสวนรวม เปนการศกษาชมชนทด าเนนการตอจากการศกษาชมชนเพอก าหนดทศทางการสงเสรมและพฒนาชมชน แตเลอกเพยงเรองใดเรองหนงหรอหลายเรองมาด าเนนการพฒนาชมชน เชน การพฒนาการผลตผลตภณฑปลาสมตามแนวทางมาตรฐานผลตภณฑดานการแปรรปอาหารทเกยวของของวสาหกจชมชนบานโนนปอแดง ซงจากการศกษาเบองตนแลวพบวา วสาหกจชมชนบานโนนปอแดงผลตปลาสมมานานแตยงไมเคยน ามาตรฐานผลตภณฑดานการแปรรปอาหาร GMP. มผช. และ อย. มาปฏบต ซงผลผลตปลาสม หากไดรบการรบรองมาตรฐาน GMP. มผช . และ อย . จะชวยใหปลาสมทผลตไดขายดขน เนองจากผบรโภคมความมนใจในคณภาพและมาตรฐานการผลต จากนน จงไดด าเนนการพฒนาการผลตผลตภณฑปลาสมตามแนวทางมาตรฐานผลตภณฑดานการแปรรปอาหารทเกยวของดงกลาว เปนตน

จากทกลาวมาเหนไดวา ผล การศกษาทเปนขอคนพบ และ ปญญา ทไดจากการศกษาชมชนดงกลาว คอ ผล ทไดจากการศกษา และคนในชมชนเองรวมกนสรางสรรค ปญญา นนขนดวยตนเองและใชในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถในการพฒนาของตนเองได หรอใชเปนฐานในการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการพฒนาอยางตอเนอง ตอไป


82

5. หลกการพนฐานในการศกษาชมชน หลกการ หมายถง สาระส าคญทยดถอเปนแนวปฏบต (ส านกงานราชบณฑตย

สภา, 2557) และเปนแกนของแนวทางทใชยดมนถอมนส าหรบในการปฏบต ซงค าวา หลกการ มความหมายตรงกนขามกบหลกลอย โดย หลกลอย หมายถง เชอถอไมได (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) หรอการปราศจากแกนของแนวทางทใชยดมนถอมนส าหรบในการปฏบต ซงการท างานใดๆ หากไรหลกการแลวยอมท าใหการท างานนนผดพลาด ไมตรงจดส าคญ และไมเกดความนาเชอถอ ดงนน การศกษาชมชน ตองมหลกการทเปนแกนสาระส าคญทใชเปนจดยดมนเปนแนวปฏบตในการท างาน โดยหลกการพนฐานในการศกษาชมชน ทผศกษาตองตระหนกและถอเปนแนวปฏบต มดงน

1) ชมชนแตละชมชนมความแตกตางกน ชมชนแตละชมชนมความแตกตางกนทงในดานกายภาพ ชวภาพ

เศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรม มลกษณะความเปนเอกลกษณเฉพาะของชมชน หรออาจกลาวไดวาชมชนมความแตกตางกน ตวอยางเชน ชมชนทตดกนมเพยงถนนกนเทานน อาจมความแตกตางกนในดานเศรษฐกจ เปนตน

2) ศกษาขอมลชมชนหลายสวนหรอหลายดานประกอบกน การศกษาชมชนจ าเปนตองน าขอมลในหลายสวนหรอหลายดานมา

ศกษาประกอบกน เพอท าความเขาใจถงรายละเอยดในมตทแตกตางกนทงขอมลดานกายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรม เนองจากในความจรงทเปนอยในชมชนแตละดานมความสมพนธเกยวของกน อาท ในการศกษาเรอง การผลตขาวในชมชน จ าเปนตองศกษาทงขอมลจากเกษตรกร ขอมลชวภาพและกายภาพทางการเกษตร เชน ขอมลดานดน น า การจดการ และอนๆ ทเกยวของ นอกจากน การศกษาในสวนของเกษตรกรยงตองศกษาจากเกษตรกรหลายคนทมลกษณะพนฐานทางเศรษฐกจและสงคมทแตกตางกนดวย เปนตน นอกจากน การใชขอมลหลายสวนประกอบกนดงกลาว จ าเปนอยางยงทตองใชขอมลทงในเชง


83

คณภาพและเชงปรมาณประกอบกน บรณาการกน หรอสนบสนนกนและกน ซง Weisner (1996 อางใน ชาย โพธสตา, 2556) กลาววา การศกษาวจยทกชนดลวนมสวนทเปนเชงคณภาพอยในตวดานกนทงสน ถงแมจะไมไดท าแบบคณภาพเลยกตาม นอกจากน Hammersley (1992 อางใน ชาย โพธสตา, 2556) ไดกลาววา การแยกสวนระหวางเชงคณภาพและเชงปรมาณนนมประโยชนนอย และจรงๆ แลว การแบงแยกเชนนนคอนขางจะเปนอนตรายดวยซ า

3) ศกษาขอมลในล าดบชนทสงและต ากวาชมชนทศกษาอยางนอยอยางละหนงล าดบชน การวเคราะหชมชนนอกจากการศกษาดานการพจารณาขอมลชมชน

หลายดานทประกอบกนแลว ตองศกษาขอมลในล าดบชน (hierarchy) ทสงกวาและต ากวาชมชนทศกษาอยางนอยอยางละ 1 ล าดบชน โดยในการศกษาระดบทสงกวาอยางนอย 1 ล าดบชน เพอใหเหนภาพรวมของบรบทหรอปจจยภายนอกชมชนทเชอมโยงกบภายในชมชน และตองศกษาขอมลในล าดบชนทต ากวาชมชนทศกษาอกอยางนอย 1 ล าดบชน เพอใหเหนถงหนวยยอยของชมชนลงไปอก เชน การวเคราะหชมชนระดบหมบาน ล าดบชนทสงกวาอยางนอย 1 ล าดบชนของหมบานอาจเปนต าบลหรออ าเภอกได สวนล าดบชนทต ากวาอยางนอย 1 ล าดบชนของหมบานอาจเปนเขตยอยหรอคม (sub-zone) หรอครวเรอนในหมบาน เปนตน

4) ใหความเคารพชมชน การศกษาชมชน ผศกษาชมชนโดยเฉพาะผศกษาทเปนคนนอกชมชน

ตองตระหนกถงการใหความเคารพชมชน ซงรวมถงการเคารพบคคล เคารพสถานท เคารพวฒนธรรมชมชน หรอการใหเกยรตชมชนและคนในชมชน เชน กรณคนในชมชนชอบบรโภคเนอสนข มไดหมายความวา คนในชมชนบรโภคอาหารไมด แตการบรโภคเนอสนขอาจเปนสวนหนงของวฒนธรรมหรอความเชอของชมชน (บางชมชน หรอบางกลมชนเผา นยมบรโภคเนอสนข ) หรอกรณการทถนนในหมบานมมลโคกระบอจ านวนมาก มไดหมายความวา คนในชมชนชอบในสงนน แต


84

ปรากฏการณดงกลาวเปนสวนหนงของวถชวตของคนในชมชนทเชา-เยน ตองตอนโคกระบอเขา-ออกคอกท าใหโคกระบอถายมลตามถนนในชมชนซงหลกเลยงไมได เปนตน ซงชมชนอาจมวธการในการจดการสขาภบาลของชมชนเฉพาะชวงเวลาหรอฤดกาลกได นอกจากน ในบางกรณจ าเปนอยางยงทตองปกปดรายชอผใหขอมลโดยใชนามสมมตแทน เชน ในการศกษาระบบการผลตขาวอนทรยของเกษตรกร พบวา มเกษตรกรผใหขอมลบางรายไดสบน าจากล าหวยเขาสแปลงนาเนองจากฝนไมตกตองตามฤดกลางท าใหน าในนาแหงขอด ซงการปฏบตดงกลาวนผดตอหลกในการผลตขาวอนทรยตามแนวทางมาตรฐานเกษตรอนทรยทก าหนด เปนตน ดงนน การปกปดรายชอผใหขอมลโดยใชนามสมมตแทน กเพอปองกนผลกระทบภายหลงทอาจเกดขนกบผใหขอมลนน

5) กระตน และเสรมสรางพลงอ านาจการมสวนรวมใหกบชมชน การศกษาชมชน ในบางกรณ ผศกษาตองท าหนาทเปนวทยากร

กระบวนการ (facilitator)17 ในการกระตนและพยายามเสรมสรางพลงอ านาจ (empowerment) ใหคนในชมชนไดมสวนรวมในทกขนตอนการศกษาชมชน หรออยางนอยใหคนในชมชนมสวนรวมในการใหขอมลหรอรวมสะทอนขอมลในกระบวนการศกษาชมชน เชน ในการสมภาษณบคคล ผศกษาตองพยายามกระตนใหชาวบานไดตอบค าถามอยางเปนอสระ เปนกนเอง หรอการสนทนากลม ผศกษาตองพยายามกระตนและเสรมสรางพลงอ านาจในการมสวนรวมในการตอบหรอแสดงความคดเหน และใหชาวบานเปนแกนน าหรอผน าหลกในการรวมคดวเคราะหหาทางออกใหกบชมชน รวมท าหรอรวมด าเนนการ รวมประเมนผล หรอสะทอนผล ตลอดจนการรวมรบผลประโยชน เปนตน

17 ศกษาเพมเตมเกยวกบ วทยากรกระบวนการ (facilitator) ไดในบทท 11


85

6) เฉพาะกรณ การศกษาชมชนเพอการพฒนา หากด าเนนการศกษาชมชนใดกเพอพฒนาชมชนนนโดยเฉพาะ ส าหรบเฉพาะกรณการศกษาชมชนเพอการพฒนา หรอ การ

ศกษาวจยฐานชมชน หากด าเนนการศกษาเรองราวหรอประเดนตางๆ ในชมชนใดกเพอพฒนาชมชนนนโดยเฉพาะ ซงในกรณนจะไมสามารถน าขอมลหรอผลจากการศกษาของชมชนนนไปใชเปนประเดนส าหรบการวางแผนเพอพฒนาชมชนอนๆ ได เชน การศกษาชมชนบานโนนแดง แลวท าใหทราบปญหาและความตองการของชาวบานโนแดง ไมสามารถน าเอาปญหาหรอความตองการของบานโนนแดง ไปจดท าเปนแผนพฒนาเพอแกปญหาหรอสนองความตองการใหกบชมชนบานหนองนาด ได ทงนชมชนบานหนองนาดอาจไมมปญหาหรอความตองการเชนเดยวกนกบชมชนบานโนนแดงกได อยางไรกตาม สามารถน าความร บทเรยน หรอประสบการณจากการศกษาชมชนบานโนนแดง ไปเปนบทเรยนในการด าเนนงานพฒนา หรอเปรยบเทยบสภาพปญหาและความตองการในบางประเดนในการพฒนาชมชนอนๆ ได

6. ขอบขายในการศกษาชมชน ขอบขายในการศกษาชมชนในทน มความหมายใกลเคยงกบขอบเขตใน

การศกษาชมชน18 โดยขอบขายในการศกษาชมชนในทน เปนขอบขายเชงแนวคดหลกการทเกยวกบชมชนในการด าเนนงานศกษาชมชน สวนขอบเขตในการศกษาชมชน เปนขอบเขตในการศกษาในแตละประเดนเรอง (issue) นนๆ

ส าหรบขอบขายเชงในการศกษาชมชนนน สามารถจ าแนกได ดงน

18 ศกษาเพมเตมเกยวกบ ขอบเขตในการศกษาชมชน ไดในบทท 7


86

1) ขอบขายในการศกษาชมชน ดานพนท จากความหมายของชมชนโดยเฉพาะอยางยงความหมายของชมชนใน

มมมองโดยนยเฉพาะและประเภทของชมชน19 เหนไดวา ขอบขายในการด าเนนงานในการศกษาชมชน มใชเฉพาะชมชนทเปนชมชนหมบานหรอชมชนทองถน เทานน แตค าวาชมชนในทนยงรวมถง ชมชนเฉพาะกลม ชมชนประชาคม และชมชนเสมอนจรง ดวย ดงนน ในการศกษาชมชนจงมขอบขายการด าเนนงานไดกวางขวาง ดงน

(1) การศกษาชมชน—ชมชนเปนชมชนเฉพาะกลมคน ขอบขายในการศกษาชมชนในลกษณะชมชนเปนชมชนเฉพาะกลมคน (เชน ชมชนเฉพาะพนท และชมชนนกปฏบต (community of practices: CoPs)) เปนชมชนทเฉพาะส าหรบสมาชกของกลมนนโดยเฉพาะ หรอชมชนส าหรบผปฏบตงานนนๆ โดยเฉพาะ เชน ชมชนมหาวทยาลยขอนแกน ชมชนในโรงงานอตสาหกรรม ชมชนในทท างาน ชมชนของผทท างานในสายงานหรอกลมงานเดยวกน เปนตน

(2) การศกษาชมชน—ชมชนเปนชมชนหมบาน หรอ ชมชนทองถน ขอบขายในการศกษาชมชนในลกษณะชมชนเปนชมชนหมบานมทง ชมชนชนบท ชมชนเมอง นอกจากนยงม ชมชนชานเมอง และ ชมชนกงเมอง ซงเปนชมชนทก าลงเปลยนผานจากชมชนชนบทเปนชมชนเมอง

19 ศกษาเพมเตมเกยวกบ ความหมายของชมชนโดยเฉพาะอยางยงความหมายของชมชนใน

มมมองโดยนยเฉพาะตามการใช และประเภทของชมชน ไดในบทท 1


87

(3) การศกษาชมชน—ชมชนเปนชมชนประชาคม ขอบขายในการศกษาชมชนในลกษณะชมชนเปนชมชนประชาคม เชน ประชาคมอาเซยน หรอ ประชาคมยโรป เปนตน

(4) กาศกษาชมชน—ชมชนเปนชมชนเสมอนจรง ขอบขายในการศกษาชมชนในลกษณะชมชนเปนชมชนเสมอนจรง เชน ชมชนทอยบนเครอขายทางสงคมหรอชมชนบนเครอขายอนเตอรเนต เปนตน

จากขอบขายในการศกษาชมชนดานพนททกลาวขางตน ในเอกสารฉบบน ไดน าเสนอแนวคดและแนวทางหรอวธการในการศกษาชมชนทเปนชมชนหมบานเปนสวนใหญ อยางไรกตาม กสามารถน าแนวคดและแนวทางหรอวธการทเสนอในเอกสารไปใชในการศกษาชมชนในมมกวาง ทงการศกษาชมชนทเปนชมชนเฉพาะกลม ชมชนประชาคม และทเปนชมชนเสมอนจรงไดดวยเชนกน เชน การน าเทคนคการศกษากรณศกษา การศกษาทฤษฏฐานราก การศกษาเชงชาตพนธวรรณนา หรอเทคนคอนๆ20 ไปใชในการศกษาชมชนทเปนชมชนเฉพาะกลม หรอชมชนของคนทท างานในองคกรไดดเชนกน นอกจากน ยงสามารถน าวธการรวบรวมขอมลตางๆ ทน าเสนอในเอกสารน ทงวธการสงเกต วธการสมภาษณ การประชมระดมสมอง การสนทนากลม ตลอดจนการบนทกขอมล ไปใชในการศกษาไดเชนกน

2) ขอบขายในการศกษาชมชน ดานเนอหา ขอบขายในการศกษาชมชนดานเนอหามหลายประการ ในทนจงได

น าเสนอขอบขายในการศกษาดานระบบนเวศและการเกษตร ดานมานษยวทยาและ

20 ศกษาเพมเตมเกยวกบ เทคนคในการศกษาชมชนเทคนคตางๆ ไดในบทท 9


88

วฒนธรรม ดานเศรษฐศาสตรการเมอง ดานการบรหารจดการ ตลอดจนดานการสงเสรมและพฒนา ดงน

(1) การศกษาชมชน ดานระบบนเวศและการเกษตร ขอบขายในการศกษาชมชนดานระบบนเวศและการเกษตร เปนการศกษาชมชนทเนนเนอหาดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมเปนศนยกลางในการศกษาวเคราะห เพอท าความเขาใจสภาพทเปนอย ความสมพนธ ตลอดจนการใชทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมในการเกษตรและการผลตอนๆ เชน การศกษาชมชนดวยการวเคราะหพนท หรอ การศกษาชมชนดวยการวเคราะหระบบนเวศเกษตร 21 เปนตน

(2) การศกษาชมชน ดานมานษยวทยากายภาพและวฒนธรรม การศกษาชมชนดานมานษยวทยากายภาพและวฒนธรรม (physical and cultural anthropology) เปนการศกษาชมชนทเนนวเคราะหท าความเขาใจมนษย และความสมพนธทเกยวของ โดยเนนมนษยเปนศนยกลางวเคราะห เพอท าความเขาใจวถชวตความเปนอย ตลอดจนการท ามาหากนของมนษยทงทางดานกายภาพและวฒนธรรม

(3) การศกษาชมชน ดานเศรษฐศาสตรการเมอง การศกษาชมชนดานเศรษฐศาสตรการเมอง (political economy) เปนการศกษาชมชนทเนนเศรษฐกจภายใตสภาพ

21 ศกษาเพมเตมเกยวกบ การวเคราะหระบบนเวศเกษตร และเทคนคในการศกษาชมชนอนๆ ได

ในบทท 9


89

ทางการเมองทเกยวของ ซงรวมถงสภาพทางเศรษฐกจ ปจจยทเกยวของดานการพฒนา ความเหลอมล าทางสงคม พลงอ านาจ การพงพา การคลอบง าหรอการมอทธพลของเศรษฐกจภายใตสภาพการเมองทเกยวของ เปนตน

(4) การศกษาชมชน ดานการบรหารจดการ การศกษาชมชนดานการบรหารจดการ เปนการศกษาชมชนในลกษณะทเปนชมชนเฉพาะ หรอชมชนนกปฏบต ซงปฏบตงานอยในหนวยงานหรอองคกร โดยศกษาดานการบรหารจดการ หรอการบรหารคณภาพตางๆ ทเกยวของ

(5) การศกษาชมชน เพอการสงเสรมและพฒนา22 การศกษาชมชนเพอการสงเสรมและพฒนา อาจเปนการศกษาชมชนทมขอบขายดานเนอหาทงทางดานระบบนเวศและการเกษตร มานษยวทยาและวฒนธรรม ดานเศรษฐศาสตรการเมองกได แตเปนการศกษาชมชนทเนนน าไปสการพฒนาในชมชน เชน การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม เปนตน

7. จรรยาบรรณในการศกษาชมชน จรรยาบรรณ หมายถง ธรรมทเปนขอประพฤตปฏบต ศลธรรม กฎศลธรรม

(ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ซงเปนหลกความประพฤตปฏบต ทดและเหมาะสมดวยการมจตใจด มศลธรรม มคณธรรม มความซอสตย ซงในการศกษาชมชนกเชนกน ผศกษาตองมจรรยาบรรณพนฐานในการศกษาชมชน ดงน (ปรบปรง 22 ศกษาเพมเตมเกยวกบ เทคนคส าหรบการศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการ ไดในบทท

9


90

จาก จรรยาวชาชพการวจยและแนวทางปฏบต ของ ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (วช.), 2554)

1) จรรยาบรรณของผศกษา (1) ผศกษาพงมจรยธรรมและเปนแบบอยางทดแกผรวมงาน

และบคคลทวไป ผศกษาตองมความซอสตยตอตนเองและผอน มความรบผดชอบ มใจเปดกวางทางความคด ปราศจากอคต มความยตธรรม และมความประพฤตอนดงามสมควรแกต าแหนงหนาทและผรวมงาน

(2) ผศกษาพงท าการศกษาวเคราะหอยางเตมความสามารถดวยความเสยสละ ขยน และอดทน ผศกษาตองมความทมเทในการศกษาวเคราะหอยางเตมก าลงความสามารถดวยความขยนและอดทน อทศเวลาเพอการศกษาอยางตอเนองและเพยงพอ เพอใหงานส าเรจตามวตถประสงคภายในกรอบเวลาทก าหนด

(3) ผศกษาตองมอสระทางวชาการ โดยปราศจากอคตในทกขนตอนของการท าการศกษา ผศกษาตองมอสระทางความคด ไมยอมสญเสยเสรภาพทางวชาการและวชาชพ ตองน าเสนอผลการศกษาตามความเปนจรง และเสนอแนะอยางตรงไปตรงมา โดยปราศจากอคต

(4) ผศกษาตองมความรบผดชอบตอสงทศกษาวเคราะหไมวาจะเปนคน สงคม ศลปวฒนธรรม สตว พช ทรพยากรธรรมชาต หรอสงแวดลอม ผศกษาตองท าการศกษาวเคราะหดวยจตส านกวา ตองไมท าหรอไมกอใหเกดอนตรายหรอความเสยหายตอสงทศกษา ไมวาจะเปนสงทมชวตหรอไมมชวต ตองด าเนนการศกษาอยาง


91

รอบคอบ ระมดระวงและเปยมดวยคณธรรมในการท าการศกษาทเกยวของกบคน สงคม ศลปวฒนธรรม สตว พช ทรพยากร ธรรมชาต หรอสงแวดลอม

2) จรรยาบรรณในด าเนนการศกษา ผศกษาพงใชความรทางวชาการและวชาชพ ด าเนนการศกษาคนควา

อยางมระบบและตามระเบยบแบบแผนวธการศกษาทเปนทยอมรบของศาสตร ทเกยวเนองกบเรองทศกษา ตงแตขนกอนการด าเนนการศกษา ระหวางการด าเนนการศกษา และหลงการด าเนนการศกษา จนถงการน าผลการศกษาออกเผยแพรสสาธารณชนในวงกวาง โดยรกษามาตรฐานการปฏบตงานและจรยธรรมในการศกษา อยางเครงครด

3) แนวทางปฏบตของผศกษาตอผอนและหนวยงาน ผศกษาตองก าหนดหนาทและความรบผดชอบของทมงานหรอผ

ชวยงานแตละคนใหชดเจน และยอมรบกนตงแตกอนเรมด าเนนการศกษา สนบสนนใหผชวยงานใชความรและทกษะวชาชพท างานในสวนทไดรบมอบหมาย ใหส าเรจ สรางบรรยากาศทสงเสรมการท างานและความสมพนธทดระหวางกน ใหค าปรกษาแนะน า ก ากบดแล ชวยแกปญหาดวยเมตตาธรรม ปองกนอนตรายและใหหลกประกนชวตและสขภาพอยางเทยงธรรม

4) การประพฤตทผดจรรยาบรรณในการศกษา การกระท าตอไปน ถอวาเปนการประพฤตทผดจรรยาบรรณ และผ

ศกษา ไม ควรกระท า ดงน (1) การคดลอกงานหรอผลงานของผอนมาเปนของตน

การคดลอกงานหรอผลงานของผอนมาเปนของตน งานและผลงานดงกลาว เชน แนวคด ภาษา ถอยค า ขอความ คตพจน สภาษต ภาพเขยน ภาพถาย รปปน รปจ าลอง ท านองเพลง และผลงานใดๆ ของผอนมาเปนของตน ไมวาเปนการน ามาทงหมด


92

หรอเพยงบางสวน หรอวาจางใหผอนท าใหโดยมการแก ไข ดดแปลง หรอปรบปรงใหม แลวเสนองานหรอผลงานนนประหนงวาเปนของตนเองโดยปกปดขอความจรงทควรบอกใหชดแจง ท าใหบคคลอนเขาใจผดวาเปนของตน การกระท าเชนน เปนความไมซอสตยหรอเปนการหลอกลวงทางวชาการและ การขาดจตส านกในความมจรรยาบรรณหรอความประพฤตทด

(2) การคดลอกผลงานของตนเอง การคดลอกผลงานของตนเอง โดยผศกษาคดลอกหรอน าผลงานของตนเองเคยเผยแพรไปกอนแลว โดยน ามาทงหมดหรอเหมอนเดม หรอเกอบเหมอนเดมหรอน ามาเพยงบางสวน โดยไมมการอางถงผลงานเดมของตน รวมทงน าผลงานมารายงานเพมเตมหรอปรบแตงใหตางไปจากเดมเพอท าใหผอนเขาใจผดพลาดคลาดเคลอนไปจากความเปนจรงหรอเขาใจวาเปนผลงานใหม จนเกดความผดพลาดในการอางองแหลงทมาของขอมล

(3) การปกปด บดเบอน แกไขขอมล ขอความ การปกปด บดเบอน แกไขขอมล ขอความหรอกระท าการใดๆ ในกระบวนการศกษาและการรายงานผลการศกษาทท าใหผดไปจากความเปนจรง โดยการตดทอน หรอเพมเตม หรอดดแปลงปรงแตง แกไขขอมล หรอการปฏบตอนใดในกระบวนการศกษาและรายงานขอคนพบจากการศกษา เพอใหเปนไปตามขอสรปทตนตองการ การกระท าเชนนเปนการน าเสนอเรองหรอสงอน เปนเทจ เปนการกระท าผดดานวชาการ วชาชพและอาจถงขน


93

ผดกฎหมาย รวมถงการขาดจตส านกในความมจรรยาบรรณ หรอ ความประพฤตทด

(4) การสรางขอมลเทจ การสรางขอมลเทจหรอจงใจปนแตงขอมลใหผดไปจากความเปนจรงทพบจากการศกษา หรอหลกเลยงในการน าเสนอเรองหรอสงตางๆ ตามความเปนจรง ถอเปนการหลอกลวงและกระท าผดทงดานวชาการ วชาชพ และความมจรรยาบรรณหรอความประพฤตทด

(5) การเปดเผยขอมลสวนตวหรอความลบของผใหขอมล การเปดเผยขอมลสวนตวหรอความลบของผใหขอมลทผศกษาไดกระท าไปโดยไมไดรบค ายนยอมเปนลายลกษณอกษรจากผรบการศกษา ท าใหเกดผลกระทบตอผใหขอมลเปนสวนตว ไมวาในทางใดกตาม รวมทงความมชอเสยง ตลอดจนการทผศกษาไมระมดระวงในการน าเสนอขอมลหรอรายงานผลการศกษาท าใหขาดความรบผดชอบ ขาดจตส านกในความมจรรยาบรรณหรอความประพฤตทด

8. สรป การศกษาชมชน เปนการศกษาคนควาหรอหาค าตอบเกยวกบประเดนเรอง

(issue) ทศกษาทอยในชมชนซงมความส าคญอยางยงตอการสงเสรมพฒนาชมชน การศกษาชมชนหากพจารณาตามบทบาทของผศกษาและคนในชมชนพบวา มทงรปแบบการศกษาวจยนอกชมชน ศกษาวจยในชมชน ศกษาวจยกบชมชน ศกษาวจย


94

เพอชมชน และการศกษาวจยโดยชมชนเอง ซงโดยทวไปแลวการศกษาชมชนมปณธานหรอความประสงคปลายทางหลายประการ ไดแก เพอท าความเขาใจสภาพชมชน เพอการพฒนาองคความรใหมและความกาวหนาทางวชาการ เพอก าหนดทศทางการสงเสรมและพฒนาชมชน และเพอการพฒนาเชงปฏบตการ ซงในการศกษาชมชน ผศกษาจ าเปนตองมหลกการพนฐานในการศกษาทถอปฏบต อนไดแก ชมชนแตละชมชนมความแตกตางกน การศกษาดวยการพจารณาขอมลชมชนหลายดานประกอบกน การศกษาดายการพจารณาขอมลในล าดบชนทสงและต ากวาชมชนทศกษาอยางนอยหนงล าดบชน การศกษาชมชนเพอการพฒนาชมชนนนโดยเฉพาะ การใหความเคารพชมชน และการกระตน เสรมสรางพลงอ านาจและการมสวนรวมใหกบชมชน นอกจากน ในการศกษาชมชนผศกษาตองด าเนนการศกษาดวยความมจรรยาบรรณ


95

เอกสารอางอง ชาย โพธสตา. (2556). ศาสตรและศลปแหงการวจยเชงคณภาพ. (พมพครงท 6).

กรงเทพมหานคร: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง. ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (วช.). (2554). จรรยาวชาชพการวจยและ

แนวทางปฏบต. กรงเทพมหานคร: ส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (วช.).

ส านกงานราชบณฑตยสภา. (2557). พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: ส านกงานราชบณฑตยสภา.

Hammersley, Martyn. (1991). What's wrong with ethnography? : Methodological explorations. London: Routledge.

Weisner, Thomas S. (1996). Why ethnography should be the most important method in the study of human development. In Jessor, Richard, Anne Colby and Richard A. Shweder. (Editors.). Ethnography and human development: Context and meaning in social inquiry. (pp. 305-324). Chicago: University of Chicago Press.

บทท 4

แนวทางการแสวงหาความรและความจรง และ การคดเชงระบบในการศกษาชมชน

บทนมวตถประสงคหลกเพอ ใหผศกษาไดเขาใจและสามารถระบแนวทางการ

แสวงหาความรและความจรง และการคดเชงระบบส าหรบการศกษาชมชนได ซงเปนพนฐานทผศกษาชมชนตองเขาใจวาค าตอบทเปนสารสนเทศและองคความรจากการศกษาชมชนไดมาอยางไร

เนอหาทเสนอในบทน เปนเนอหาทวาดวยแนวคดเกยวกบญาณวทยา และการคดเชงระบบในการศกษาชมชน โดยมเนอหาสาระประกอบดวย (1) ขอมล และพทธปญญา (2) แนวทางพนฐานในการแสวงหาความรและความจรงในการศกษาชมชน (3) การคดเชงระบบกบการศกษาชมชน และ (4) แนวทางของการคดเชงระบบในการศกษาชมชน ซงประกอบดวยการไมเนนการคดเชงเสน การคดเชงบรณาการเปนองครวม การคดเชงสมดล และการคดเชงอเนกนยและเอกนย

บทท 4 ญาณวทยา และการคดเชงระบบในการศกษาชมชน

98

1. ขอมล และพทธปญญา (data and cognitive) ผลของจากการศกษาชมชนทสามารถตอบโจทยได คอสงทมงหวงจาก

การท าการศกษาชมชน อยางไรกตาม การศกษาคนควา การหาความรและความจรง หรอการหาค าตอบในการศกษาชมชนนน สวนทเปนแรงขบขอมล ถอเปนวตถดบทส าคญทใชในการน ามาประมวลผลเปน สวนทเปนแรงขบพทธปญญาหรอความร1 เพอการตอบโจทยในการศกษา ซง Debons (1981) ไดกลาวถง ล าดบชนของขอมล ทน าไปสการประมวลเปนสารสนเทศ องคความร และภมปญญา โดย ไดแบงเขตของขอมลและความรออกเปน 2 สวนหรอเขต (segment) ดงน

1) สวนทเปนแรงขบขอมล (data drive segment) สวนทเปนแรงขบขอมล ซงเปนสวนทมาจาก (1) เหตการณ (event)

(2) สญลกษณ (symbolic) (3) กฎระเบยบหรอสตร (rules or formulations) ทเกยวของจนกลายเปนขอมล (data) โดยสวนทเปนแรงขบขอมลน ใชเปนแหลงขอมลดบหรอทรพยากรทน าไปใชเปนพนฐานประกอบการวเคราะห สงเคราะห หรอประมวลผลเปนค าตอบเพอตอบโจทยในการศกษาชมชนตอไป

2) สวนทเปนแรงขบพทธปญญา (cognitive drive segment) สวนทเปนแรงขบพทธปญญาหรอความรหรอความคด เปนสวน

ทรบรความหมาย (meaning) ของขอมลทเกยวของจนกลายเปน (1) สารสนเทศ (information) ทท าใหเกดความตระหนก (awareness) และเมอปรบปรงสารสนเทศโดยบรณาการเขากบประสบการณเดมและหลกฐานบนทกทเกยวของ (records experience) แลวน าไปสการวเคราะห สงเคราะหหรอประมวลผล ซงผลดงกลาวน จะกลายเปน (2) ความร (knowledge) ทท าใหเกดสตปญญา (intellect) และหากวเคราะหสงเคราะหหรอประมวลผลตอเนองไปอกจนสามารถน าไปใชไดเมอนน จงจะท าไหเกดเปน (3) ปญญา (wisdom) ททรงคณคา (value) ตามมา โดยสวน ทเปนแรงขบพทธปญญาน เปนสวนทไดน าขอมลมาวเคราะห สงเคราะหหรอ

1 พทธปญญา (cognitive) หมายถง ความร ความคด ความสามารถ


99

ประมวลผลใหเปนสารสนเทศ ความร หรอปญญาส าหรบการตอบโจทยในการศกษาชมชนเสรจเรยบรอยแลว

ภาพท 4-1 ล าดบชนของขอมล ทน าไปสการประมวลเปนสารสนเทศ

องคความร และภมปญญา ตามแนวคดของ Debons (1981) จากล าดบชนของขอมลทน าไปสการประมวลเปนสารสนเทศ องคความร และ

ภมปญญา ตามแนวคดของ Debons (1981) ขางตนเหนไดวา ขอมลเปนจดเรมตนของการท าใหเกดความรหรอค าตอบทไดจากการศกษาชมชน กลาวคอ ในการศกษาชมชน สงทใชในการตอบโจทยในการศกษาชมชนนน มใชการน าสวนทเปนแรงขบขอมล (data drive segment) มาใชตอบโจทยในการศกษาโดยตรง แตตองมการน า


100

ขอมลมาประมวลหรอวเคราะหส าหรบการตอบโจทยในการศกษาดงกลาว ซงผลทไดจากการตอบโจทยนนคอ สวนทเปนแรงขบพทธปญญา (cognitive drive segment) ทไดจากการศกษาชมชน

อยางไรกตาม การประมวลขอมลเพอเปนค าตอบส าหรบการตอบโจทยในการศกษานน การพจารณาวาค าตอบนนเปนค าตอบทถกหรอผด ตองใชแนวทางในการศกษาวเคราะหทเปนมความเปนระบบระเบยบ สมเหตสมผล และอยบนพนฐานของความเปนจรงทเปนอยในบรบทนนๆ

2. แนวทางพนฐานในแสวงหาความรและความจรงในการศกษาชมชน แนวทางการแสวงหาค าตอบเพอใหไดมาซงความรและความจรง (knowledge

and reality) มหลายแนวคดมมมอง (perspective) โดยมมมองเชงปรชญาทเปนพนฐานในการศกษาเพอใหไดมาซงความรและความจรงทมการกลาวถงมาก คอ ภาววทยา (ontology) ญาณวทยา (epistemology) และ ตรรกวทยาหรอตรรกศาสตร (logic) ซงมมมองเชงปรชญาทง 3 มมมองขางตน ตางกมความสมพนธเกยวเนองกน

ภาววทยา เปนปรชญาสาขาหนงวาดวยธรรมชาตของความรและความจรง ซงในการศกษาสภาวะของธรรมชาตดงกลาว ตองใช ญาณวทยา เปนฐานในการคนหาค าตอบ ซงญาณวทยา เปนปรชญาสาขาหนงวาดวยบอเกด ลกษณะ หนาท ประเภท ระเบยบวธ และความสมเหตสมผลของความร (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) และในการพจารณาค าตอบนนวาถกตองหรอไมอยางไรนน ตองใช ตรรกวทยาหรอตรรกศาสตร ซงเปนปรชญาสาขาหนงวาดวยการคดหาเหตผลวาจะสมเหตสมผลหรอไม (ส านกงานราชบณฑตยสภา, 2557) ชวยในการศกษาวเคราะห

ถงแมปรชญาทง 3 มมมองขางตนตางกมความสมพนธเกยวเนองกนดงกลาวขางตน แตในการอธบายเพอใหงายตอการเขาใจสวนใหญมกใชตรรกวทยาหรอ


101

ตรรกศาสตรชวยในการอธบาย โดยแนวทางของตรรกวทยาหรอตรรกศาสตรดงกลาว ม 3 แนวทาง ไดแก (1) แนวทางแบบอนมานหรอนรนย (2) แนวทางแบบอปมานหรออปนย และ (3) แนวทางแบบอนมาน-อปมานซงเปนจดเรมตนของการคดเชงระบบ ดงน

2.1 แนวทางแบบอนมานหรอนรนย (deductive approach) แนวทางแบบอนมานหรอนรนย เปนแนวทางตามแนวคดของ Aristotle ซง

เปนกระบวนการเชงตรรกะ โดยเรมจากการรวบรวมขอมลจากความจรงทเปนอยทเปนเรองเฉพาะ จากนนท าการเสนอค าตอบทเปนความรหรอความจรงดวยการสรางขอสรปทวไปในเรองทศกษา (ยศ บรสทธ, 2551) โดยการด าเนนการตามแนวทางดงกลาวน กลาวไดวาเปนการศกษา จากเรองเฉพาะ ส เรองทวไป

ภาพท 4-2 แนวทางแบบอนมานหรอนรนย

นายใหญ นายเลก นายจว เปนคน เกดมาแลวตาย

คน เกดมาแลวตองตาย ค าตอบ :

ไดจากการสรางขอสรปทวไป ในเรองทศกษา

ขอมล : รวบรวมอยบนพนฐานของความจรง

ในเรองเฉพาะทศกษา


102

กรณตวอยาง กรณ A-1 เรองเฉพาะ นายใหญ นายเลก นายจว เปนคน เกดมาแลวตาย

เรองทวไป ดงนน คนเกดมาแลว ตองตาย กรณ A-2 เรองเฉพาะ นายด า นายแดง นายเหลอง

เปนคนจน พวกเขาจงไมไดเรยนหนงสอ

เรองทวไป ดงนน คนจน ไมไดเรยนหนงสอ กรณ A-3 เรองเฉพาะ ชางคน 5 คน สรางบาน ตามแบบ A ใหนางสวย เสรจใน 5 วน

เรองทวไป ดงนน บานตามแบบ A ใชแรงงานในการสราง 25 man day (5 คน *5 วน = 25 man day)

จากกรณตวอยางเหนไดวา กรณ A-1 เหนไดวา มความเปนจรง สวน กรณ A3 มความเปนไปได แตใน กรณ A-2 อาจ ไม เปนจรงเสมอไป เนองจากเปนการสรางขอสรปไมเหมาะสมและอาจไมสอดคลองกบความเปนจรง

จาก ตวอยาง กรณ A-2 เหนไดวามลกษณะดงสภาษตทวา ปลาตวเดยว (หรอไมกตว) เนาคบของ2 โดยการระบวาปลาในของนเนาอาจไมเปนความจรง ซงในความเปนจรงแลวอาจเนาเพยงตวเดยว (หรอไมกตว) กได

2 ของ หมายถง ภาชนะทผลตจากไมไผจกสานชนดหนง ทใชส าหรบใสปลา


103

2.2 แนวทางแบบอปมานหรออปนย (inductive approach) แนวทางแบบอปมานหรออปนย เปนแนวทางตามแนวคดของ Francis

Bacon ซงเปนกระบวนการเชงตรรกะ โดยเรมการรวบรวมขอมลในเรองทศกษาบนพนฐานของขอสรปทวไป แนวคด หรอทฤษฏ จากนนท าการเสนอค าตอบทเปนความรและความจรงดวยการพสจนขอเทจจรง (facts) ในเรองทศกษา (ยศ บรสทธ, 2551) โดยการด าเนนการตามแนวทางดงกลาวน กลาวไดวาเปนการศกษา จากเรองทวไป ส เรองเฉพาะ

ภาพท 4-3 แนวทางแบบอปมานหรออปนย

คน เกดมาแลวตองตาย

นายใหญ นายเลก นายจว เปนคน เกดมาแลวตาย

ค าตอบ : ไดจากการพสจนขอเทจจรง

ในเรองเฉพาะทศกษา

ขอมล : รวบรวมอยบนพนฐานของขอสรปทวไป

ในเรองทศกษา


104

กรณตวอยาง กรณ B-1 เรองทวไป คน เกดมาแลวตองตาย

เรองเฉพาะ ด งน น นายใหญ นาย เลก นายจว เปนคน เกดมาแลวตองตาย

กรณ B-2 เรองทวไป คนจน ไมไดเรยนหนงสอ เรองเฉพาะ ดงนน นายด า นายแดง นาย

เหลอง พวกเขา เปนคนจน จงไมไดเรยนหนงสอ

กรณ B-3 เรองทวไป บานตามแบบ A ใชแรงงานในการสราง

25 man day เรองเฉพาะ ดงนน สรางบานตามแบบ A ใหนายรวย ใชแรงงานในการ

สราง 100 คน เสรจภายใน ¼ วน (100 คน *¼ วน = 25 man day)

จากตวอยางเหนไดวา กรณ B-1 เหนไดวา มความเปนจรง แตใน กรณ B-2 และ B-3 อาจ ไม เปนจรงเสมอไป เนองจากเปนการสรางขอสรปไมเหมาะสมและอาจไมสอดคลองกบความเปนจรง (โดยในกรณ B-2 เขาอาจไดเรยนหนงสอ หรอไดรบทนในการเรยนหนงสอกได)

จากตวอยาง B-2 และ B-3 เหนไดวามลกษณะดงสภาษตทวา ปลาเนาหมดของ โดยการระบวาปลาในของนเนาอาจไมเปนความจรง ซงในความเปนจรงแลว อาจมบางตว (สวนนอย) ไม เนา กได


105

2.3 แนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกน: จดเรมตนของกระบวนการทางวทยาศาสตร และการคดเชงระบบ จากแนวทางทงแบบอนมาน ของ Francis Bacon และแบบอปมาน ของ

Aristotle ขางตนเหนไดวาบางสงเปนจรง บางสงอาจไมเปนจรงเสมอไป ซงการใชแนวทางแบบใดแบบหนงเพยงอยางเดยวอาจมความผดพลาดได

Charles Darwin ไดเสนอวา การแสวงหาค าตอบทเชอถอไดนนจ าเปนตองน าเอาแนวทางอนมาน ของ Aristotle และแนวทางอปมาน ของ Francis Bacon มารวมกน โดย Charles Darwin เรยกวา แนวทางเชงอนมาน-อปมาน ซงการใหไดมาซงค าตอบทเปนความรและความจรงทเชอถอไดหากใชแนวทางใดแนวทางหนงอยางเดยวไมเปนการพอเพยง แตตองใชทง 2 แนวทางเปนตรรกะควบคกนไป ซงตอมา John Dewey ไดใหการสนบสนนและขนานนามแนวทางนวา การคดเชงใครครวญรอบคอบ (reflective thinking) ซงแนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกนน เปนจดเรมตนของการพฒนาเปน แนวทางหรอกระบวนการทางวทยาศาสตร3 และ การคดเชงระบบหรอแนวทางเชงระบบ4 (ยศ บรสทธ, 2551)

ภาพท 4-4 แนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกน 3 ศกษาเพมเตมเกยวกบ กระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน ไดในบทท 5 4 ศกษาเพมเตมเกยวกบ การคดเชงระบบ ไดในหวขอถดไปของบทน

ต าตอบ

ขอมล


106

กรณตวอยาง กรณ A-1 เรองเฉพาะ นายใหญ นายเลก นายจว เปนคน เกดมาแลวตาย

เรองทวไป ดงนน คน เกดมาแลว ตองตาย

กรณ A-2 เรองเฉพาะ นายด า นายแดง นายเหลอง เปนคนจน พวกเขาจงไมไดเรยนหนงสอ

เรองทวไป ดงนน คนจน ไมไดเรยนหนงสอ กรณ A-3 เรองเฉพาะ ชางคน 5 คน สรางบาน ตามแบบ A ใหนางสวย เสรจใน 5 วน

เรองทวไป ดงนน บานตามแบบ A ใชแรงงานในการสราง 25 man day

กรณ B-1 เรองทวไป คน เกดมาแลว ตองตาย เรองเฉพาะ ดงนน นายใหญ นายเลก

นายจว เปนคน เกดมาแลวตาย กรณ B-2 เรองทวไป คนจน ไมไดเรยนหนงสอ

เรองเฉพาะ ดงนน นายด า นายแดง นายเหลอง เปนคนจน

พวกเขาจงไมไดเรยนหนงสอ กรณ B-3 เรองทวไป บานตามแบบ A

ใชแรงงานในการสราง 25 man day

เรองเฉพาะ ดงนน สรางบานตามแบบ A ใหนายรวย ใชแรงงานในการสราง

100 คน เสรจภายใน ¼ วน


107

จากตวอยางเหนไดวา กรณ A-1, A-3 และ B-1 มความเปนไปไดหรอถกตอง สวน กรณ A-2, B-2 และ B-3 อาจ ไม เปนจรงเสมอไป การใชแนวทางทงแบบอนมาน-แบบอปมานควบคกนน เปนการด าเนนการในลกษณะการท าซ ากลบไปกลบมา (iterative) และกระท าไปพรอมกน (concurrently) ทงแนวทางอนมานและอปมาน ควบคกน เพอพจารณาสรปเปนค าตอบ

3. การคดเชงระบบกบการศกษาชมชน ดงทกลาวมาแลววา การคดเชงระบบ เปนการคดอยางใครครวญรอบคอบ

ดงนน การคดเชงระบบ จงไมใชเพยงเฉพาะการวเคราะหพฤตกรรมทเปนอยเทานน แตหากตองวเคราะหความหมาย และปจจยทเกยวของ จากนนจงสรปผล การวเคราะหดงกลาว

เนองจากชมชนมความสลบซบซอนในเชงระบบ หรอมระบบอยในชมชน 5 ดงนน ในการศกษาชมชน จงจ าเปนอยางยงทตองใชการคดเชงระบบชวยในการศกษาความสลบซบซอนของระบบทอยในชมชนดงกลาว อนจะชวยใหผศกษาสามารถวเคราะหขอมลไดอยางใครครวญรอบคอบ ใชแนวทางแบบอนมาน-แบบอปมานควบคกนหรอประกอบกนซงเปนฐานในการคดเชงระบบ แลวจงเสนอเปนค าตอบหรอผลทไดจากการศกษาชมชนนน

ตวอยาง การคดเชงระบบ

กรณ พฤตกรรมการบรโภคของคนในชมชน ก. กรณ การบรโภคเนอสนขกบการบรโภคขเพลยของโคกระบอ ของ

คนในชมชนหมบาน ก. ซงการบรโภค ทง 2 กลมดงกลาว อาจมมมมองตอพฤตกรรมการบรโภคแตกตางกน ดงน

5 ศกษาเพมเตมเกยวกบ ชมชนมความสลบซบซอนในเชงระบบ หรอการมระบบอยในชมชน ได

ในบทท 2


108

มมมองของกลมผบรโภคเนอสนข …. การบรโภคสนขนนไมเปนสงผด แตการน าขเพลยจากล าไสออนของโคกระบอมาบรโภคนนเปนสงทไมถกตองเหมาะสม ถงแมพวกเขาจะชอบในการบรโภคสนขแตพวกเขาไมเคยน าขเพลยของสนขมาบรโภค ….

มมมองของกลมผบรโภคขเพลยโคกระบอ …. การน าขเพลยจากล าไสออนของโคกระบอมาบรโภคไมเปนสงผดเนองจากขเพลยมาจากหญาธรรมชาตและพวกเขาบรโภคสก แตการบรโภคเนอสนขนนไมถกตองเหมาะสม เพราะสนขถกเลยงเปนเพอนไมใชเลยงเปนอาหารอกทงสนขเปนสตวทไมสะอาด ….

จากทง 2 กรณดงกลาวนเหนไดวา หากผศกษาชมชนไดใชการคดเชงระบบ ซงเปนการคดอยางใครครวญรอบคอบแลว กจะท าใหเหนไดวา ทง 2 กรณ เปนอยางไรและท าไมคนทงสองกลมจงคดแตกตางกน จากนนจงเสนอเปนค าตอบทไดจากการศกษา

จากกรณตวอยางขางตน เหนไดวา การศกษาชมชนตองพจารณาโดยใช การคดเชงระบบเขาชวยในการวเคราะหขอมล ซงผศกษาตองใชแนวทางแบบอนมานและแบบอปมานประกอบกนเพอเปนฐานในการคดเชงระบบหรอการคดอยางใครครวญรอบคอบหรอคดเชงระบบ แลวจงเสนอเปนค าตอบทไดจากการ ศกษาชมชนนน เพอใชเปน ปญญา ในการ ลด ปญหา หรอ เพม ขดความสามารถ ตลอดจนใชเปนฐานในการ ศกษาตอยอดปญญา เพอใหเกดการความตอเนองในการพฒนา ตอไป


109

4. แนวทางของการคดเชงระบบในการศกษาชมชน การคดเชงระบบมหลายแนวทาง ในบทนไดน าเสนอแนวทางโดยทวไปทใช

ประกอบในการคดเชงระบบ ไดแก (1) การคดเชงระบบดวยการไมเนนการคด เชงเสน (2) การคดเชงระบบดวยการคดเชงบรณาการเปนองครวม (3) การคด เชงระบบดวยการคดเชงสมดล และ (4) การคดเชงระบบดวยการคดเชงอเนกนยและเอกนย ดงน

4.1 การคดเชงระบบ ดวยการไมเนนการคดเชงเสน การไดมาซงค าตอบทเปนความรหรอความจรงโดยใชเฉพาะแนวทางแบบ

อนมานหรอแบบอปมานเพยงอยางใดอยางหนง หรอใชทงตรรกะตามแนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกนนน แตเปนการคดในลกษณะ การคดเชงเสน (linear thinking approach) ซงเปนการคดทเนนหนกการการใชแนวทางทางวทยาศาสตรอยางเขมงวดหรอภาววสย (objectivity) โดยน าเอาเฉพาะสวนใดสวนหนงของภาวะของธรรมชาตทเปนอยนนมานยามหรอใหคณสมบตของสงนนเปนส าคญและไมใหความส าคญกบความรสกนกคดของมนษยมาท าความเขาใจและอธบาย ภายใตการคดเชงตรรกะทวา ถาเหตเปนอยางนแลว ผลจะตองเปนอยางนแนนอนหรออยางสนเชง (only like this) อาท 1+1=2 เปนตน ซงการคดเชงเสนน เปนการคดบนพนฐานของภาววทยาและญาณวทยาแบบปฏฐานนยม (positivism) (ยศ บรสทธ, 2551)

อยางไรกตาม ในทางกลบกนการคดโดยใชตรรกะตามแนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกน แตเปนการคดในลกษณะของ การคดเชงระบบ โดยการคดอยางใครครวญรอบคอบเพอพจารณาสงทถกตองทสดบนพนฐานของความแตกตางและความสมพนธระหวางสงนนกบสงอนๆ มไดพจารณาเฉพาะสงนนๆ เพยงสงเดยว ซงการคดเชงตรรกะทวา ถาเปนอยางนกสามารถเปนอยางนนหรอเปนอยางอนไดไมตายตว (not only…but also…) อาท 1+1=1 หรอ 2 หรอ 3 หรออนๆ กได หรอ สามและภรรยา เปนคนละคน แตในทางกฎหมายบางกรณ สามและภรรยา ถอเปนบคคลคนเดยวกน เปนตน โดยเนนการคดเชง


110

บรณาการทน าแนวทางทางวทยาศาสตรอยางเขมงวดหรอภาววสย (objectivity) ทเปนปฏฐานนยม (positivism) มาบรณาการรวมกบความเปนอตวสย (subjectivity) ซงเอาการรบรและความรสกนกคดของมนษยมาประกอบการท าความเขาใจและอธบายดวย ทงนเนองจากในโลกของความเปนจรงแลวสงทศกษานนไมสามารถอยโดดเดยวเพยงล าพงได (หรอไมสามารถอยโดยเดยวแบบภาววสยได) แตหากมความสมพนธกบปจจยและเงอนไขอนๆ เขามาเกยวของดวย ดงนน การคดเชงระบบ จงเปนการคดทเปนขนกวาหรอหลงแนวทางทางวทยาศาสตร อนเปนการคดทอยบนพนฐานของความสลบซบซอนซงมความเปนไปไดหลายอยางทงแบบภาววสยและอตวสย (ยศ บรสทธ, 2551) ซงการคดไมเชงเสนน สอดคลองกบการคดบนพนฐานของภาววทยาและญาณวทยาทเปนกระบวนทศนทางเลอก ของ ชาย โพธสตา (2556)

จากการคดเชงระบบขางตนเหนไดวา ถงแมการคดเชงระบบไมยดตดกบการคดเชงเสน แตการคดเชงระบบกไมสามารถปฏเสธการคดเชงเสนไดโดยสนเชง การคดเชงระบบตองน าการคดเชงเสนมาเปนสวนหนงเพอประกอบการพจารณา ในการคดเชงระบบใหเหนถงมตและปจจยเงอนไขทเกยวของ

ตวอยาง จากการศกษาการท านาในชมชนบานโนนแดง พบวา เกษตรกรม

การปลกทงขาวเหนยวและขาวเจา แตเมอพจารณาตนทนและผลการตอบแทนจากการผลตแลว พบวา การปลกขาวเจาใหผลตอบแทนทางเศรษฐกจทดกวาการปลกขาวเหนยว

ดงนน จงสรป (ตามแนวทางการคดเชงเสน) ไดวา การปลกขาวเจาใหผลตอบแทนดทสดส าหรบชมชนและหากปลกขาวเจาแลวจ าหนายเพอน าเงนมาซอขาวเหนยวเพอบรโภคจะชวยใหชาวบานในชมชนมรายไดเพมขน


111

จากตวอยางเหนไดวา อาจเปนการสรปผลการศกษาทไมถกตอง ซงหาก พจารณาดวย การคดเชงระบบ อาจพบวา ถงแมปลกขาวเจาใหผลตอบแทนทางเศรษฐกจดกวาการปลกขาวเหนยว แตการทชาวบานในชมชนปลกขาวเหนยวเปนการปลกเพอบรโภคเอง ไดขาวเหนยวทมคณภาพด ไมตองซอหา อกทงวฒนธรรมชมชนบรโภคขาวเหนยวเปนหลก ดงนนการปลกขาวเหนยวเปนการปลกเพอบรโภคเองจงเปนการสรางความมนคงทางอาหารของชมชนเอง เปนตน

4.2 การคดเชงระบบ ดวยการคดเชงบรณาการเปนองครวม

การคดเชงระบบปรากฏมาหลายพนปแลวในประเทศตะวนออก ซงเหนไดจากค าสอนในพระค าภรของทกศาสนา อาท พระพทธเจาไดตรสรวา ทกสงลวนเปนอนจจง ทกสงทเกดขนลวนมเหตหลายปจจยไมแนนอนตายตว การตรสรของพระพทธเจาดงกลาวเปนการคดเชงระบบทมอง (perception) แบบไมแยกสวนหรอการมองแบบองครวม (holistic) ทกอยางมความสมพนธกนหรอสวนยอยสมพนธกน ทกสรรพสงไมมความแนนอน สามารถเกดขนไดทกเมอ และไมมปจจยเดยวทท าใหเกดสงนนขน นอกจากเรอง อนจจง ยงมเรองอนๆ ทเปนแนวทางในการคดเชงระบบ อาท ทกขง อนตตา หรอทเรยกวา ไตรลกษณ เปนตน (ยศ บรสทธ, 2551)

4.3 การคดเชงระบบ ดวยการคดเชงสมดล

4.3.1 ลกษณะทวไปของการคดเชงสมดล การคดเชงสมดลหรอการมองหลายมมทควบคกน เชน การมอง

ดานซายมอกตองมองดวยขวามอดวยประกอบกนดวย อยางไรกตาม การมองสมดลกนในทน ไมไดหมายความวาเปนการมอง 2 สงควบคกนอยางสมดลเทานน แตอาจเปนการมองมากกวา 2 สงกได เชน การศกษาครวเรอนเกษตรกรในชมชนทมฐานะทางเศรษฐกจด ปานกลาง และไมด เปนตน

ในการศกษาชมชน หากผศกษาชมชนรวบรวมขอมลจากทกดานในมมมองสงทสมดลกน กจกเปนเครองมอชวยในการคดเชงระบบไดเปนอยางด


112

เชน การศกษาการผลตขาวในชมชน อาจตองศกษาทงการท านาน าฝนและ นาชลประทาน (ถาม) ควบคกน รวมถงอาจศกษาการท านาลมกบนาดอนควบคกน หรอ ศกษาทงเกษตรกรทมพนทท านามาก ปานกลาง นอย เปนตน

4.3.2 ตวอยางการคดเชงสมดล

1) ตวอยาง การคดเชงสมดล—สมดลกนโดยมความแตกตางกน อสระจากกน แตท างานรวมกน

กรณ ชอน-สอม ชอน-สอม เปนสงทแตกตางกน อสระจากกน แตใชควบค

กน ดงนน ในการศกษาชมชนตองใหความส าคญกบสงของทคกนและตรงกนขามกน (ไมเหมอนกน) แตท างานรวมกนดวยความสมดล

ภาพท 4-5 ตวอยาง กรณ ชอน-สอม


113

กรณ เตาสามเสา เตาสามเสา เปนเตาทประกอบดวยหน 3 กอนเพอวาง

ตงหมอ ซงหนทง 3 กอน เปนสงของสามอยางทตองใชควบคกน หากปราศจากเสาใดเสาหนงกไมสามารถท างานไดอยางเขมแขงหรอสมบรณและมความสมดล ซ ง เ ปนแนวคดพนฐานของหลกการสาม เส า (triangulation)6 ทนยมใชในการศกษาชมชน หรอการศกษาเชงคณภาพ

ภาพท 4-6 ตวอยาง กรณ เตาสามเสา

6 Triangulation มรากศพทมาจากค าวา tri หมายถง สาม สวน angulation หมายถง มม

1

2 3


114

2) ตวอยาง การคดเชงสมดล—สมดลกนโดยเปนสงทเหมอนกนหรอคลายกน อสระจากกน แตท างานรวมกน

กรณ ตะเกยบ ตะเกยบ เปนสงทเหมอนกน อสระจากกน แตใชควบคกน

ดงนน ในการศกษาชมชนตองใหความส าคญกบสงคกนทเหมอนกนหรอคลายกนแตท างานรวมกนดวยความสมดล

ภาพท 4-7 ตวอยาง กรณ ตะเกยบ


115

3) ตวอยาง การคดเชงสมดล—สมดลกนโดยเปนสงทแตกตางกน ไมอสระจากกน แตอยตรงกนขามกน

กรณ เหรยญสองดาน เหรยญสองดาน แตละดานเปนสงทแตกตางกน ไมอสระ

จากกน แตอยตรงกนขามกน ตางฝายตางท าหนาทของตนเอง ดงนน ในการ ศกษาชมชนตองใหความส าคญกบสงทอยดวยกนแตอยตรงกนขามกน ตางฝายตางท าหนาทของตนเองแตมความสมดลกนดงกลาวดวย

ภาพท 4-8 ตวอยาง กรณ เหรยญสองดาน


116

4) ตวอยาง การคดเชงสมดล—สมดลกนโดยเปนสงทแตกตางกน อสระจากกน และอยตรงกนขามกน

กรณ บวก-ลบ บวกและลบ เปนสงทแตกตางกน อสระจากกน และอย

ตรงกนขามกน และมผลตอกนเปนลกษณะเพมลดแบบเลขคณต ดงนน การศกษาชมชนตองใหความส าคญกบสงทแตกตางกน อสระจากกน และอยตรงกนขามกน โดยการพจารณาควบคกนในมมมองของการเพมลดแบบเลขคณตใหเกดความสมดลกนดวยการคดบวก (positive thinking) ควบคกบการคดลบ (negative thinking) ซง อยางไรกตาม การคดบวกเปนการคดทมองในสงทด แตตองค านงถงผลกระทบทางลบทคาดวาจะเกดขนดวย

ภาพท 4-9 ตวอยาง กรณ บวก-ลบ


117

กรณ คณ-หาร คณและหาร เปนสงทแตกตางกน อสระจากกน และอย

ตรงกนขามกน และมผลตอกนเปนลกษณะเพมลดแบบเรขาคณตหรอแบบทว ดงนน การศกษาชมชนตองใหความส าคญกบสงทแตกตางกน อสระจากกน และอยตรงกนขามกน โดยการพจารณาควบคกนในมมมองของการเพมและลดแบบเรขาคณตใหเกดความสมดลกน

ภาพท 4-10 ตวอยาง กรณ คณ-หาร


118

5) ตวอยาง การคดเชงสมดล—สมดลกนโดยเปนสงทแตกตางกน ไมอสระจากกน ตางฝายตางมสงทเหมอนกนแตแตกตางกน

กรณ หยน-หยาง หยน-หยาง เปนสงทแตกตางกน ไมอสระจากกน ตางฝาย

ตางมสงทเหมอนกนแตแตกตางกน และมความสมพนธกนอยางสมดล ขาดสงใดสงหนงไมได โดย หยน (yin) คอ พลงลบ มลกษณะเปนสด า เปนพลงความมด สวน หยาง (yang) คอ พลงบวกมลกษณะสขาว เปนพลงแสงสวาง นอกจากน กรณ หยน กยงม หยาง ปะปนอยบางสวน (เขตสด า มจดขาวปนอย) ในขณะเดยวกน หยาง กม หยน ปะปนอยบางสวน (เขตสขาวมจดด าปนอย) เชนกน ดงนน ในการรวบรวมขอมลในการศกษาชมชนตองใหความส าคญกบสงทคกนตรงกนขามกนและมความสมพนธกนอยางสมดลขาดสงใดสงหนงไมไดดวย

ภาพท 4-11 ตวอยาง กรณ หยน-หยาง


119

4.4 การคดเชงระบบ ดวยการคดเชงอเนกนย-เอกนย ควบคกน 4.4.1 ลกษณะทวไปของการคดเชงอเนกนย-เอกนย ควบคกน

การคดแยกสวน หรอการไมใหความส าคญกนการคดทแตกตางกน ลวนเปนอปสรรคหนงทปดกนการคดเชงระบบ ดงนน ในการศกษาชมชนจงจ า เปนอยางยงทตองใหความส าคญกบการคดการทคนคดทแตกตางกน กลาวคอ การทคนในชมชนคดแตกตางจากคนนอกชมชน คดไมสอดคลองกบหลกวชาการ หรอแมแตคนในชมชนเองคดแตกตางกน ผศกษาชมชนตองใหความส าคญกบการคดตางดงกลาวดวยการพจารณาวา สาเหตของการทคดแตกตางกน การคดตางเกดจากอะไร ผลของการคดตางเปนอยางไร ฯลฯ เปนตน ซงแนวทางหนงทชวยใหการคดเชงระบบมประสทธภาพขน คอ การคดเชงอเนกนยและเอกนยควบคกน (divergent and convergent thinking) โดยการคดเชงอเนกนย เปนการคดเชงหลากหลายแยกสวน สวนการคดเชงเอกนย เปนการคดเชงหลอมรวมสวน

4.4.2 ขนตอนทวไปของการคดเชงอเนกนย-เอกนย ควบคกน ในการศกษาชมชน ผศกษาสามารถใชการคดเชงอเนกนย-

เอกนยควบคกนได ตามล าดบ ดงน 1) เรมตนดวยการคดเชงอเนกนย

การคดเชงอเนกนย ผศกษาตองตระหนกในการคดโดยตองไมคดเชงเชงเสน ดวยการคดในมมมองทหลากหลาย โดยไมเชอมนเฉพาะในศาสตรหรอบทเรยนทตนเองรบรมากอนมากเกนไปหรอสดโตง แตตองพยายามคนหาหรอเรยนรศาสตรอนทตนยงไมรมากอนดวย ซงในการศกษาชมชน ผศกษาตองพยายามรวบรวมขอมลในทกมมมอง ทกประเดนทพบ และใหความส าคญกบทกมมมองหรอทกประเดนทไดจากการรวบรวมขอมล พรอมทงพยายามคนหาขอมลเพมเตมวา ท าไมจงแตกตางกนหรอเหมอนกนอยางไร


120

2) หลอมรวมผลการคดดวยการคดเชงเอกนย การคดเชงเอกนยสามารถท าไดโดยการน าเอาทก

มมมอง หรอทกประเดนทไดจากการรวบรวมขอมลชมชน มาหลอมรวมเปนผลการคดเชงระบบวาเปนอยางไร มอะไรบางทท าใหมมมองหรอประเดนแตกตางกน

3) ทบทวนผลการคดและวจารณอยางสรางสรรค ท าการทบทวนการคดอกครง ดวยการยอนไปทการคด

เชงอเนกนยแลวตามดวยการคดเชงเอกนยเพอยนยนผล พรอมทงอภปรายหรอวจารณผลดงกลาวอยางสรางสรรค


121

4.4.3 ตวอยางการคดเชงแบบอเนกนย-เอกนยควบคกน

1) ตวอยาง กรณ 3-4 การคดเชงอเนกนย

ผใหขอมล 2 คน คดวาไมเหมอนกนทงๆ ทเหนสงเดยวกน สวนอกคนเหนวาเปน 3 ในขณะทอกฝายเหนวาเปน 4

การคดเชงเอกนย ทงสองคน ยนอยคนละจด ท าใหเหนสงเดยวกนไมเหมอนกน

การทบทวนผลการคดและวจารณอยางสรางสรรค การทแตละคนเหนสงเดยวกนไมเหมอนกนเนองจากยนอยคนละจด อยางไรกตาม หากใหแตละคนหนมามองซงกนและกน หรอเปลยนจดกนมอง จะสามารถท าใหเขาใจซงกนและกนได

ภาพท 4-12 ตวอยาง กรณ 3-4 ทมาของภาพ: www.bryanridgley.com


122

2) ตวอยาง กรณ 6-9 การคดเชงอเนกนย

ผใหขอมล 2 คน คดวาไมเหมอนกนทงๆ ทเหนสงเดยวกน โดยอกคนเหนวาเปน 6 สวนอกฝายคนเหนวาเปน 9

การคดเชงเอกนย ทงสองคน ยนอยคนละจด ท าใหเหนสงเดยวกนไมเหมอนกน

การทบทวนผลการคดและวจารณอยางสรางสรรค การทแตละคนเหนสงเดยวกนไมเหมอนกนเนองจากยนอยคนละจด อยางไรกตาม หากใหแตละคนหนมามองซงกนและกน หรอเปลยนจดกนมอง จะสามารถท าใหเขาใจซงกนและกนได

ภาพท 4-13 ตวอยาง กรณ 6-9 ทมาของภาพ: www.pinterest.com


123

3) ตวอยาง กรณ จงหรด

การคดเชงอเนกนย ในมมมอง (perception) ของคนทง 3 ประเทศ ใหทศนะกบจงหรด โดยคนอเมรกนเหนวา จงหรดเปนศตรพช (pest) ทท าลายพชผลทางการเกษตร สวนคนจนเหนวา จงหรดเปนสตวเลยง (pet) ซงเลยงไวฟงเสยงรองทไพเราะ ส าหรบคนไทยอสาน เหนวา จงหรดเปนอาหาร

การคดเชงเอกนย คนทง 3 ประเทศ ใหความคดเหนเกยวกบจงหรดในทศนะมมมองทแตกตางกน ทงๆ ทมองจดเดยวกนในสงเดยวกน

การทบทวนผลการคดและวจารณอยางสรางสรรค การทคนทง 3 ประเทศ ใหทศนะกบจงหรดในทศนะมมมองทแตกตางกนนน สวนหนงมาจากพนฐานทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมแตกตางกน

ภาพท 4-14 ตวอยาง กรณ จงหรด

คนเมรกน

คนจน

คนไทยอสาน

ศตรพช

สตวเลยง

อาหาร


124

4) ตวอยาง กรณ ตาบอดคล าชาง

การคดเชงอเนกนย แตละคนไมทราบมากอนวา สงนนในภาพรวมหรอภาพใหญคออะไร ตางคนตางใหทศนะหรอรบรเฉพาะสวนทตนเหน ท าใหตางคนตางคดเทยบเคยงภายใตบรบท ความร และประสบการณของตน โดยผทคล าเฉพาะงวง เหนวาเปนเหมอนง ผทคล าขา เหนวาเปนเหมอนตนไม ผทคล าใบห เหนวาเหมอนพด เปนตน

การคดเชงเอกนย น าทกสวนมาประกอบหรอเชอมโยงกน แลวสรางขอสรปวา คออะไร

การทบทวนผลการคดและวจารณอยางสรางสรรค ทบทวนผลอกครง เนองจากผลทไดจากการคดเอกนยในครงแรกอาจไมใชชางกได เนองจากตางฝายตางไมทราบมากอนวาภาพรวมหรอภาพใหญคอชางดวยการอภปรายหรอวจารณ แลวจงสรปผลสดทาย

ภาพท 4-15 ตวอยาง กรณ ตาบอดคล าชาง ทมาของภาพ: www.manager.co.th


125

5. สรป ขอมลเปนจดเรมตนของการท าใหเกดความรหรอความจรงซงค าตอบทไดจาก

การศกษาชมชน โดยการไดมาซงค าตอบในการศกษาชมชนนนมแนวทางพนฐาน 3 แนวทาง ไดแก แนวทางแบบอนมานหรอนรนย แนวทางแบบอปมานหรออปนย และแนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกน อยางไรกตาม ค าตอบทไดจากแนวทางแบบอนมานหรอนรนย และแนวทางแบบอปมานหรออปนย อาจไมถกตองเสมอไป ดงนน แนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกนจงเกดขนเพอแกไขปญหาดงกลาว โดยแนวทางแบบอนมาน-อปมานควบคกนถอเปนจดเรมตนของกระบวนการทางวทยาศาสตรและการคดเชงระบบ

การคดเชงระบบเปนการคดเชงใครครวญรอบคอบ ซงการคดเชงระบบ มความ แตกตางจากการคดเชงเสน โดยการคดเชงเสนซงเปนการคดในมมเดยว เชน 1+1 ตองเทากบ 2 เทานน แต การคดเชงเสนระบบ 1+1 อาจเทากบ 2 หรอเทากบอะไรกได นอกจากน การคดเชงระบบตองการคดเชงบรณาการเปนองครวมหรอเปนองคาพยพ (components) เดยวกน อกทงการคดเชงระบบตองคดเชงสมดลซงเปนการคดทใหความส าคญกบสงทอยตรงกนขามใหเหนมมมองอนๆ และการคดเชงระบบตองคดเชงอเนกนย-เอกนยควบคกนดวย ซงการคดเชงอเนกนย เปนการคดเปนการคดเชงหลากหลายแยกสวน สวนการคดเชงเอกนยเปนการคดเพอหลอมรวมสวน ทงน เพอใหไดมาซงค าตอบของผลการศกษาทตรงกบความเปนจรงมากทสด


126

เอกสารอางอง ชาย โพธสตา. (2556). ศาสตรและศลปแหงการวจยเชงคณภาพ. (พมพครงท 6).

กรงเทพมหานคร: อมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง. ยศ บรสทธ. (2551). แนวทางเชงระบบส าหรบการวเคราะหระบบเกษตรเพอ

การพฒนา. แกนเกษตร, 36, 352-367. ส านกงานราชบณฑตยสภา. (2557). พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.

2554. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: ส านกงานราชบณฑตยสภา. Debons, Anthony. (1981). Information professional: Survey of an emerging field.

New York: Marcel Dekker Inc.

บทท 5

กระบวนการทางวทยาศาสตร ในการศกษาชมชน

บทนมวตถประสงคหลกเพอ ใหผศกษาไดเขาใจและสามารถระบกระบวนการ

ทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนได ซงกระบวนการทางวทยาศาสตรดงกลาว เปนตวแบบพนฐานของการศกษาชมชน ซงหากผศกษาเขาใจสวนนแลวกจะสามารถเขาใจกระบวนการทงหมดของการศกษาชมชนไดงายยงขน

เนอหาทน าเสนอในบทน เปนกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน โดยในเนอหาประกอบดวย (1) กระบวนการทางวทยาศาสตร ซงเปนตวแบบพนฐานของการศกษาชมชน และ (2) การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชน ซงมทง การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนดวยการศกษาขอมลมอสองและแบบส ารวจ การใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนแบบมสวนรวม ตลอดจนการใชกระบวนการทางวทยาศาสตรในการศกษาชมชนเพอการพฒนาเชงปฏบตการ

การศึกษาชุมชน...(3) ค ำน ำ แนวค ด แนวทาง...

Documents