analiza funkcjonalności systemu kontroli i nadzoru … i służba wywiadu wojskowego) przy...

190 PRZEGLĄDBEZPIECZEŃSTWAWEWNĘTRZNEGO16/17

Tomasz Kuć

Analiza funkcjonalności systemu kontroli i nadzoru nad służbami specjalnymi w Polsce

Organizacja działalności służb specjalnych w państwie to aksjologiczno- -prakseologiczny dylematwspółczesnych demokracji.Od czasu przemian ustrojowychzapoczątkowanych w 1989 r. dotyczy on także Polski.Akcentowany problemwynika zistotyfunkcjonowaniawsystemiedemokratycznymtajnychsłużb,któremogąbyćza-równoefektywnyminstrumentemzapewniającymbezpieczeństwopaństwa,jakizagroże-niemdlajegokonstytucyjnychstandardówustrojowych.Truizmemjestzatemtwierdzenie,żedemokratycznakontrolasłużbpowołanychdoochronybezpieczeństwapaństwaoraznadzórnadnimisąbardzoważnymielementamiwarunkującymiichwłaściweiefektyw-newykorzystanie.Cywilneidemokratycznezwierzchnictwonadorganamiwchodzącymi wskład tzw.resortówsiłowychoraznadsłużbamispecjalnymi jeststandardemwpań-stwach o utrwalonych tradycjach demokratycznych. Zwierzchnictwo polityczne objęteprzezorganymającespołecznąlegitymacjędowykonywaniategozadaniajestwarunkiemsinequanonuznaniasiłzbrojnychiformacjizmilitaryzowanychzainstrumentbezpieczeń-stwapaństwa,acozatymidzie–instrumentsłużącyrównieżochroniejegoobywateli1.

Problem zwierzchnictwa dotyczy szczególnie służb specjalnych – ze względunacharakterystycznyelementichdziałania, tj.niejawność,któradeterminujeichsku-teczność,alejednocześniemożewpływaćnaichautonomizacjęistwarzaćmożliwośćnieuprawnionej presji namechanizmy funkcjonowania państwa. Niezwykle istotnymczynnikiemochronystandardówdemokracji,wtymkonstytucyjnychprawiwolnościjednostki,jestwięcwykreowanyiwdrożonyskutecznysystemkontroliinadzorunadsłużbami stosującymimetody niejawne, niepodlegające publicznemu osądowi. Istotątakiego systemu jest to, że (…)państwo, tworząc organizację, której udziela upraw-nień do podejmowania niejawnych działań, sprawdza, czy są one prowadzone w jego interesie2.Wramachstandardówcywilnejidemokratycznejkontroliinadzoruzakładasię,żewładzawykonawcza(egzekutywa)wyznaczakierunkidziałalnościsłużbspecjal-nychiutrzymujenadnimibieżącynadzór,władzaustawodawcza(legislatywa)zajmujesię funkcjonowaniem tajnych służb przez uchwalanie przepisów dotyczących ich za-dańiuprawnień,ustalaniebudżetu,żądanieinformacjiiprzesłuchiwanieosóbzgronakierownictwasłużb,władzasądowniczanatomiastsprawujekontrolęnadstosowaniemczęścimetodoperacyjno-rozpoznawczychorazosądzaewentualnenadużyciafunkcjo-nariuszysłużb.

Przyomawianiuorganizacjiifunkcjonowaniasłużbspecjalnychwpaństwiedemo-kratycznymmożnawskazaćnakilkaobszarówzagrożeń.Pierwszyznichjestzwiązanyzmożliwościąwystąpieniabezprawnegowpływutajnychinstrumentówbezpieczeństwa,jakimsąsłużbyspecjalne,namechanizmyfunkcjonowaniapaństwaprzezwyolbrzymia-nielubkreowaniezagrożeń.Rezultatemtakiegozjawiskamożebyćnieuzasadnionepo-szerzanieuprawnieńsłużb,któreskutkujebudowąichomnipotencji,stojącejwopozycji

1 S. Zalewski, Służby specjalne w państwie demokratycznym. Wydanie II poszerzone i uaktualnione, Warszawa2005,s.115.

2Tenże, Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji,Siedlce2010,s.179.

II.STUDIAIANALIZY 191

dowartościspołeczeństwademokratycznegoirealizacjiinteresupaństwa3.Wtymob-szarzenadzórikontrolanadsłużbamispecjalnymikoncentrująsięprzedewszystkimnaochroniesuwerennościośrodkawładzywykonawczej(rządu)przedichnieuprawnionąingerencją.Innymisłowy–służąonepełnemupodporządkowaniuinstrumentubezpie-czeństwaośrodkowiwładzypolitycznej.Wpolskichwarunkachustrojowychwpływnaefektywnośćtakiegonadzorurealizujesięrównieżprzezdziałalnośćparlamentu,które-gokoalicyjnawiększośćsejmowaustanawiaregułyprawnedotyczącefunkcjonowaniasłużbnazapotrzebowanierząduwyłonionegoztejwiększości.

Drugiobszarzagrożeńdotyczącyfunkcjonowaniasłużbspecjalnychwdemokra-tycznympaństwieprawnymjestzwiązanyzpostrzeganieminteresupaństwaprzezpry-zmatinteresuośrodkapolitycznegosprawującegowładzę,i–cozatymidzie–nadzo-runadsłużbamispecjalnymi.Trwałe podziały polityczne w społeczeństwie są wpisane w istotę demokracji (…). Niebezpieczeństwa pojawiają się wówczas, gdy podziały poli-tyczne rodzą konflikty rozwiązywane przy pomocy instytucji powołanych do ochrony bez-pieczeństwa państwa. Działania takie podważają społeczne zaufanie do tych instytucji. Jest to źródłem słabości polityki państwa. Widoczną konsekwencją jest zahamowanie pro-cesu budowania tożsamości nowych instytucji państwa demokratycznego4.Jednocześnie zpunktuwidzeniademokratycznegospołeczeństwatakiezjawiskotworzyniebezpiecz-ną,destrukcyjnąwspółzależnośćsłużbspecjalnychzośrodkiempolitycznym.Politycz-nalegitymizacjadziałańsłużbbalansującychnagranicyprawapowodujeichspołecznąalienację iwkonsekwencjimożeprowadzićdo sytuacji,wktórej ośrodekdecyzyjnystaniesięzakładnikiemwłasnychdziałańwzwiązkuzpotencjalnymusamodzielnieniemsięinstrumentówbezpieczeństwa.

Wdemokratycznejkontrolinadsłużbamispecjalnymiorazorganamiwładzywy-konawczejnadzorującymiichdziałanieszczególnąrolęodgrywająorganywładzyusta-wodawczej,zewskazaniemnajejczęśćstanowiącąopozycjęparlamentarnąwstosunkudorządu.Ideęsporu,którajestcharakterystycznadlawalkipolitycznej,wkontekścieomawianejkontrolinależypostrzegaćjakoelementpozytywny,będącyrękojmiąprze-strzeganiastandardówdemokracjiipośredniowpływającynaochronęprawiwolnościobywatelskichprzednieuprawnioną ingerencjąorganówpaństwa.Oprócz legislatywyistotnywkładwmechanizmkontrolinadsłużbamispecjalnymi iweryfikację realizo-wanego nad nimi nadzoruwnoszą również organy sądownictwa, których rola poleganaudzielaniu tajnymsłużbomzgodynapodejmowanieczynności specjalnychwobecobywatelioraznaosądzaniuichewentualnychnadużyćiprzekroczeńprawa.

Bezwzględuna to,czyomawianezagrożenia ładuspołecznegomająswojeźródłowewnątrzsłużbspecjalnych,czyteżsąinspirowanepolitycznymsporem,zpunktuwidzeniawartości społeczeństwademokratycznegoorazochronykonstytucyjnychpraw iwolnościjednostki są zjawiskiem patologicznym i niebezpiecznym.W demokratycznym państwieprawnymmiarąskutecznościiefektywnościsłużbspecjalnychjestichpolitycznaneutral-nośćibezstronność.Służbywswoichdziałaniachpowinnykierowaćsięwartościamiustro-jowymipaństwa,konstytucyjnyminormamiorazustawowymiupoważnieniami,przyktó-rychrealizacjifunkcjonariuszesłużbpowinniprzestrzegaćetykizawodowej5.

3M.Minkina,Problemy badań nad wywiadem,w:Współczesne bezpieczeństwo polityczne,S.Jaczyński,M.Kubiak,M.Minkina(red.),Warszawa–Siedlce2012,s.186.

4 Z. Grzegorowski, Instytucja „służby specjalne” a rzeczywistość funkcjonowania państwa polskiego, „StudiaGdańskie.Wizjeirzeczywistość”2010,t.8,s.58.

5M.Minkina,Służby specjalne a (i) prawa obywatelskie,w:Bezpieczeństwo i prawa człowieka w teoriach


Wymienioneelementynadzoruikontrolinadsłużbamispecjalnymirealizowaneprzezorganywładzywykonawczej, parlamentu i sądownictwa tworząpewien spójnysystemkontrolny,któryodprzemianustrojowychjestsystematycznierozwijanyiudo-skonalany.Otwartepozostajepytanieopraktykęstosowaniaprzyjętychrozwiązańpraw-nych.Istotnarolawweryfikacjidziałaniategosystemuprzypadamediom,któreprzeznagłaśnianienieprawidłowościwjegofunkcjonowaniukształtująwspołeczeństwieob-razsłużbspecjalnychorazwyrażająpresjęwywieranąprzezopiniępublicznąnaośrodekwładzywceluwdrażaniarozwiązańnaprawczych.

Nadzór i kontrola sprawowane przez egzekutywę

W nadzorze władzy wykonawczej nad służbami specjalnymi materializuje sięten aspekt cywilnej i demokratycznej kontroli i nadzoru, który dotyczy optymalnegoukierunkowaniacelówsłużbnarealizacjęinteresówpaństwaprzezbezwzględnepod-porządkowanie ichdziałańdecyzjomegzekutywy.Odnosisięon równieżdobieżącejkontroli nad realizacją wyznaczonych celów, przy czym tę kontrolę należy oceniać wwęższymujęciu,przezpryzmatinstrumentunadzoru,któryjestprowadzonyprzezor-ganwładczy6.Zasadniczym celem nadzorcy jest zapewnienie efektywnego funkcjonowania służb w określonych warunkach politycznych i prawnych tak, aby zapewniały wsparcie polityki państwa. Jest to zatem proces tworzenia takich warunków, w których poszczególne służby, podległe różnym decydentom, zostałyby objęte spójnym – odpowiadającym potrze-bom bezpieczeństwa państwa – systemem dyrektyw oraz weryfikacji ich realizacji7.

Naświecie istniejewielerozwiązańdotyczącychorganizacyjnegopodporządko-waniasłużbisystemuichnadzorurealizowanegoprzezorganyegzekutywy.WPolsceodczasuzmianprzyjętychw1996r.decydującąrolęwukierunkowywaniuzadań,ko-ordynacjidziałańsłużbspecjalnych inadzorzenadnimipowierzonoPrezesowiRadyMinistrów.Szczególniematerializujesięonawbezpośrednimpodporządkowaniusze-fówcywilnychsłużbspecjalnychszefowirządu8.UprawnienianadzorczePrezesaRadyMinistrówwobeccywilnychsłużbspecjalnychwynikajązprzepisówustawyodziałachadministracji rządowej9,wmyśl którychnadzoruje on organy administracji rządowejnieujętejwzakresiedziałówadministracji.Regulują je równieżustawykompetencyj-nesłużb,którychprzepisyliteralnemówią–wodniesieniudoszefówAgencjiBezpie-czeństwaWewnętrznegoiAgencjiWywiadu–opodległości,aszefaCentralnegoBiuraAntykorupcyjnego–onadzorzeszefarządu10.Zzapisówart.3ust.2ustawyoABWorazAW11 iart.5ust.2ustawyoCBA12wynikastosunekpodporządkowaniaszefówcywilnych służb specjalnychpremierowi.Dotyczy to również szefaCBA,wktórego

i praktyce społecznej początków XXI wieku,R.Rosa,R.Matysiuk(red.),Siedlce2009,s.287.6Zob.S.Zalewski,Służby specjalne w państwie…,s.116.7Tamże.8W1996r.byłtoszefUrzęduOchronyPaństwa,aobecnieszefowieAgencjiBezpieczeństwaWewnętrz-

nego,AgencjiWywiaduiCentralnegoBiuraAntykorupcyjnego.9 Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jednolity:Dz.U.z2016 r.

poz.543).10M.Bożek,Nadzór Prezesa Rady Ministrów nad służbami specjalnymi i sposoby jego realizacji w świetle

obowiązującego ustawodawstwa, „PrzeglądSejmowy”2010,nr3,s.13.11 Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst

jednolity:Dz.U.z2016r.poz.1897).12 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym(tekstjednolity:Dz.U.z2016r.

poz.1319).


przypadkumowajestexpressisverbisonadzorze,aleponieważPrezesRadyMinistrówjestwładnywydawaćwiążącewytyczneipoleceniakierownikomorganówadministracjirządowejnieujętejwdziałach13,takżewodniesieniudoszefaCBAmożnamówićojegohierarchicznejpodległości14.

Ustawa kompetencyjna wojskowych służb specjalnych (Służba KontrwywiaduWojskowegoiSłużbaWywiaduWojskowego)przyokreślaniuorganizacyjnegopodpo-rządkowania szefów służbwskazuje naministra obrony narodowej15.W porównaniu zsytuacjąprawnąwystępującąprzedreformąsłużbwojskowychw2006r.pozycjaszefarząduwobectychsłużbzostałajednakznaczniewzmocniona.Domomenturozwiąza-niaWojskowychSłużbInformacyjnychbezpośredniwpływpremieranaichdziałalnośćwynikałjedyniezpełnionejprzezniegofunkcjiprzewodniczącegoKolegiumdoSprawSłużbSpecjalnych.Dopieropo rozwiązaniu tychsłużborazpowołaniuSKWiSWWczęśćkompetencjiministraobronynarodowejzostałaustawowozastrzeżonadlaPrezesaRadyMinistrówlubministrakoordynatorasłużbspecjalnych(jeślizostałpowołany).

Doustawowychprerogatywszefarząduwzakresieprogramowaniaikoordynowa-niadziałańsłużbspecjalnychoraznadzorunadniminależy:

• powoływanieiodwoływanieszefówsłużb(wodniesieniudoSKWiSWW–nawniosekministraobronynarodowej),

• powoływanieiodwoływaniezastępcówszefówsłużbnawniosekichszefów(wo-beczastępcówszefówsłużbwojskowychleżytowkompetencjachszefaMON),

• określaniekierunkówdziałaniasłużbwdrodzewytycznych(dlaSKWiSWWwytyczneokreśloneprzezszefaMONzatwierdzapremier),

• przyjmowaniecorocznychsprawozdańszefówsłużbspecjalnychzdziałalnościpodległychiminstytucjizarokpoprzedni(sprawozdaniaodszefówSKWiSWWpremierotrzymujerównoleglezszefemMON),

• zapoznawaniesięzplanamidziałańnakolejnyrok(służbywojskoweprzedsta-wiająplanyministrowiobronynarodowej,któryjezatwierdza),przedstawionymiprzezszefówsłużb,

• wydawaniezgodyszefomsłużbnapodejmowaniewspółpracyzorganamiisłuż-bamiinnychpaństw(przedwydaniemzgodydlaszefówSKWiSWWpremierzasięgaopiniiszefaMON),

• przewodniczenieKolegiumdoSprawSłużbSpecjalnych,organowiopiniodaw-czo-doradczemuRadyMinistrów,

• wydawaniewiążącychwytycznych,żądanieinformacjiiopiniiodszefówsłużbwcelukoordynacjidziałańwdziedziniebezpieczeństwa iobronnościpaństwa(wobecSKWorazSWW–zapośrednictwemszefaMON),

• żądanieodszefówsłużb informacjizwiązanychzplanowaniemiwykonaniempowierzonych zadań w celu zapewnienia wymaganego współdziałania służb (ożądaniuskierowanymdoszefaSKWlubszefaSWWjednocześniejestinfor-mowanyministerobronynarodowej),

• określanieorganizacjiwewnętrznejsłużbprzeznadaniestatutuwdrodzezarzą-dzenia(statutsłużbomwojskowymjestnadawanyprzezszefaMONpouzyska-niuzgodypremiera),

13 Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach…,art.33a,ust.1.14M.Bożek,Nadzór Prezesa Rady Ministrów…,s.14.15 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowe-

go(tekstjednolity:Dz.U.z2016r.poz.1318.),art.3,ust.2.


• wyrażanielubodmowazgodyszefomsłużbnakontynuacjęprowadzeniasprawybędącej przedmiotem czynności operacyjno-rozpoznawczych, niepozostającejwewłaściwościdanejsłużby,

• koordynowaniedziałalnościsłużbspecjalnych(ABW,AW,CBA,SKW,SWW)16.Ustawykompetencyjneregulującedziałalnośćcywilnychsłużbspecjalnychupo-

ważniająPrezesaRadyMinistrówdowydawaniaaktówwykonawczychokreślającychszczegółyfunkcjonowaniaiwspółpracysłużb,jakchoćbydookreślaniawdrodzeroz-porządzeniazasaditrybuszkoleniazawodowegofunkcjonariuszydanejsłużby,wzorówlegitymacjisłużbowychczyteż–wdrodzezarządzenia–zakresui trybuwspółpracysłużborazszczegółowegorozdziałuichkompetencji.Jeślichodziosłużbywojskowe,większość prerogatyw dowydawania szczegółowych aktówwykonawczych jest sce-dowananaministraobronynarodowej17.Niemniej jednaknaogólne zasadydotyczą-ceichfunkcjonowaniaszefrządumaistotnywpływ,wykraczającypozakonstytucyjneuprawnieniadokierowaniapracąRadyMinistrów18,którejczłonkiemjestszefMON. Wustawach kompetencyjnych SłużbyKontrwywiaduWojskowego oraz SłużbyWy-wiaduWojskowego przewidziano udział Prezesa RadyMinistrów zarównow podej-mowaniudecyzjidotyczącychobsadypersonalnejszefówtychsłużb,jakizwiązanych zprogramowaniemiocenąwykonaniazadańprzezsłużby,codajemurealnywpływnaichfunkcjonowanie.

Wobec powyższego uprawniona jest konstatacja, żewwyniku reform przepro-wadzonychwlatach1996,2002oraz2006decydującarolawnadzorzeikontrolinadorganamiwładzywykonawczejnadsłużbamispecjalnymizostałaprzypisanaPrezeso-wiRadyMinistrów.Wświetle przepisówustawkompetencyjnych służborazustawy odziałachadministracji rządowejszef rządumaszerokieuprawnienia,naktóreskła-dasięgrupaśrodkówpozwalającamunaukierunkowanie,atakżenaorganizacjępracy iwspółdziałaniasłużbspecjalnychorazichocenę19.Otwartąkwestiąpozostajeocenareal-nychmożliwościosobistegonadzoruPrezesaRadyMinistrównadbieżącąpracąsłużbspe-cjalnychwobeckoniecznościkierowaniacałościąpracrządu.Pewnymrozwiązaniemtegoproblemujestmożliwośćscedowaniaprzezpremieraczęściswoichuprawnieńwobecsłużbspecjalnych(szczególnieABW,AWiCBA)naministrakoordynatorasłużbspecjalnych.

Porazpierwszyministerkoordynatorsłużbspecjalnychzostałpowołanywstycz-niu1997r.,wtrybieprzewidzianymwart.33ust.1pkt1ustawyoRadzieMinistrów20,wzwiązkuzreformącentrumadministracyjnego.Tostanowiskoistniałowlatach1997–2001oraz2005–2007ibyłozmienianewramachprzewidzianychzadańiuprawnień.Wpierwszymokresiedośćobszerniezostałsformułowanyzakresdziałalnościministrakoordynatora,znacznienatomiastzostałyograniczoneinstrumentypozwalającenaefek-tywnerealizowanie tej funkcji21.Formalnapozycjapierwszegoministrakoordynatorawsystemieorganówodpowiedzialnychzabezpieczeństwopaństwawynikałazrozpo-

16Por.Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa…,art.7,8,12,13,14,20,22a;Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze…,art.2,5,6,11,12;Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu…,art.7,9,13,19,21,25.

17Tamże.18 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.(Dz.U.z1997r.Nr78poz.483,zezm.),

art.148.19M.Bożek,Nadzór Prezesa Rady Ministrów…,s.34.20 Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów(tekstjednolity:Dz.U.z2012r.poz.392,zezm.).21S.Zalewski,Cywilna kontrola służb specjalnych w Polsce,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego.

Wydaniespecjalne”,Warszawa2010,s.114.


rządzeniaPrezesaRadyMinistrówiobejmowaławykonywaniezadańwzakresiepro-gramowaniasłużb,oceny ichdziałalności, formułowaniaopiniina tematkandydatównaszefóworazogólnejkontroli22.Dokompetencjiministrakoordynatorawpierwszymokresieistnieniastanowiskaopróczzadańplanistyczno-legislacyjnychwłączonoreali-zacjęnastępującychczynności:

(…)• wykonywaniezupoważnieniaPrezesaRMczynnościwynikającychzesprawowa-

nejprzezPrezesaRMfunkcjinadzorunaddziałalnościąSzefaUrzęduOchronyPaństwaorazzwiązanychzodpowiedzialnościązadziałalnośćsłużbspecjalnych,wtym:

– przygotowywanie projektuwytycznychPrezesaRMw sprawie działalności służbspecjalnych,

– sprawowaniebieżącegonadzoruikoordynowaniedziałańsłużbspecjalnychorazpo-dejmowanychwceluochronybezpieczeństwapaństwadziałańPolicji,StrażyGra-nicznej,ŻandarmeriiWojskowejiinnychjednostek,

– przygotowywanieopiniiokandydatachnastanowiskaSzefówUrzęduOchronyPań-stwa,SzefaWojskowychSłużbInformacyjnychiichzastępców,

– przygotowywanieocenystanurealizacjiwytycznychPrezesaRMwsprawiedziałal-nościsłużbspecjalnych,

• wykonywanieinadzorowaniezadańimisjispecjalnychwdziedziniebezpieczeń-stwapaństwa,wyznaczonychprzezPrezesaRM,

• reprezentowaniePrezesaRMwkontaktachmiędzynarodowychzwiązanychzdzia-łalnościąsłużbspecjalnych23.

Porównaniezakresukompetencjikolejnegoministrakoordynatora,JanuszaPału-bickiego,zuprawnieniamipoprzednikaniewskazujenażadnąistotnązmianę,któramo-głabyskutkowaćzwiększeniemmożliwościkontrolnych.Wdalszymciągurolaministrakoncentrowałasięnakontroliogólnej,formułowaniuocen,przygotowywaniuprojektóworazkoordynacjidziałańsłużb24.Zasadniczazmianadotyczącadziałalnościministrako-ordynatorapojawiłasięwlatach2006–2007.RozporządzeniepremieraJarosławaKa-czyńskiegodawałoówczesnemukoordynatorowiZbigniewowiWassermannowiwieleformalnychinstrumentówstwarzającychmożliwośćrealnejkontrolicałościdziałańsłużbspecjalnych,wtymsłużbwojskowych.Zgodnieztymrozporządzeniemministerkoor-dynatorzostałupoważnionydo:wnioskowaniaozastosowaniewobecsłużbprawnychśrodkównadzorupozostającychwgestii premiera, prowadzenia postępowańkontrol-nychdziałańsłużborazocenyichwspółdziałaniazinnymipodmiotamibezpieczeństwapaństwa,atakżerozpatrywaniaskargnadziałaniasłużbspecjalnych25.Zpunktuwidze-niaefektywnościnadzoruikontrolikoordynatoraszczególnieistotnebyłoupoważnieniegoprzezPrezesaRadyMinistrówdożądaniaodszefówsłużbinformacji,dokumentówisprawozdańdotyczącychszczegółówsprawrealizowanychprzezpodległeimjednost-ki.Zakresprzyznanychkompetencjiwskazywałliteralnienamożliwośćżądaniaprzez

22 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 1997 r. w sprawie ustalenia szczegółowego za-kresu działania Ministra – członka Rady Ministrów Zbigniewa Siemiątkowskiego(Dz.U.z1997r.Nr5poz.27).

23Tamże.24Por.Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1997 r. w sprawie ustalenia szczegó-

łowego zakresu działania Ministra – członka Rady Ministrów Janusza Pałubickiego(Dz.U.z1997r.Nr136poz.924).

25S.Zalewski,Cywilna kontrola…,s.118.


koordynatoradostępudoaktpostępowańkarnychorazsprawoperacyjnych.Dotyczyłoto równieżobszarudziałalnościwojskowychsłużbspecjalnych(WSI,apo likwidacjitej służby – SKW i SWW) i było obwarowane jedynie wymogiem poinformowania otakimżądaniuministraobronynarodowej26.Decyzjapremieraoprzekazaniuministro-wikoordynatorowitakszerokichprerogatywbyławokresiepóźniejszymkwestionowa-naprzezsejmowąKomisjędoSprawSłużbSpecjalnych(KSS)zpowodumożliwościprzekroczeniauprawnień,jednakzarzutywtejsprawieniezostałypotwierdzone27.

Powyborachparlamentarnychizmianiekoalicjirządowejw2007r.premierDo-naldTusk powołał na krótki okres PawłaGrasia na stanowisko pełnomocnika rząduds.bezpieczeństwaikoordynatorasłużbspecjalnych.Pozycjaprawnategoorganuniezostała jasno sprecyzowana.Głównymzadaniemkoordynatorabyłoprzeprowadzenieaudytudziałalnościpoprzednika28.Wstyczniu2008r.PawełGraśzłożyłdymisję,asta-nowiskozostałozlikwidowane29.Szefrząduobjąłsłużbyspecjalneosobistymnadzorem,akoordynacjęichdziałalnościpowierzyłsekretarzowistanuwKancelariiPremiera,któ-ryjednocześnieobjąłstanowiskosekretarzaKolegiumdoSprawSłużbSpecjalnych30. Wlistopadzie2011r.JacekCichocki,którykoordynowałpracesłużbspecjalnych,zostałpowołanyprzezPrezesaRadyMinistrównastanowiskoministrasprawwewnętrznych,łączącjezdotychczasowymiobowiązkami.Jednocześnieszefrządu–wdrodzerozpo-rządzenia–przekazałministrowiCichockiemuswojeuprawnieniawzakresienadzorunadsłużbami.To rozwiązaniewytworzyłoszczególną,niespotykanądotychczassytu-ację31, w którejministrowi sprawwewnętrznych odpowiedzialnemu za pracę Policji,StrażyGranicznej,BiuraOchronyRządu i StrażyPożarnej powierzono jednocześnierealizowaniew imieniupremieranadzorunadwszystkimi służbamispecjalnymi.Bezwzględunacelowośćrozwiązaniapolegającegonakoncentracjitakszerokiegozakresukompetencjiwramachjednegopodmiotu,otwartepozostajepytanieomożliwośćefek-tywnejrealizacjiwynikającychznichzadań.Obowiązkiministrasprawwewnętrznychwobecsłużbpodległychresortowisprawwewnętrznych,przyuwzględnieniuichliczby,mogływpływaćnaobniżenieskutecznościnadzorunadsłużbamispecjalnymi.Dobrąstronątakiegorozwiązaniabyłazpewnościąlepszakoordynacjadziałańsłużborazor-ganówpozostającychw strukturze resortu sprawwewnętrznych,wprzypadkupodej-mowaniaprzezniedziałańnarzeczochronybezpieczeństwapaństwa.Opróczobowiąz-kówministrawobecinstytucjiresortusprawwewnętrznych,istotnymczynnikiem,którymógłmiećwpływnaskutecznośćjegonadzorunadsłużbamispecjalnymi,byłwysokipoziomogólnościupoważnieniaszefarządu.

26Zob.Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 sierpnia 2006 r. w sprawie szczegółowego zakre-su działania Ministra – członka Rady Ministrów – Koordynatora Służb Specjalnych Zbigniewa Wassermana (Dz.U.z2006r.Nr141poz.998).

27 Zob.S.Zalewski,Cywilna kontrola…,s. 120–121;Kontrola w Kancelarii Premiera: Wassermann i Ka-czyński nie złamali prawa,„GazetaWyborcza”[online]z26czerwca2008r.,http://wiadomosci.gazeta.pl/wiado-mosci/1,114873,5399898,Kontrola_w_Kancelarii_Premiera__Wasserman_i_Kaczynski.html[dostęp:13III2013].

28W.Czuchnowski,Nowy rząd wyczyści specsłużby po PiS-ie,„GazetaWyborcza”[online]z25paździer-nika2007r.,http://wyborcza.pl/1,85996,4610377.html[dostęp:13III2013].

29W.Czuchnowski,D.Uhlig,Dlaczego odszedł minister od służb?,„GazetaWyborcza”[online]z16stycz-nia2008r.,http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,96017,4840844.html[dostęp:13III2013].

30 Służby specjalne muszą być profesjonalne i apolityczne [online],http://www.kprm.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/sluzby-specjalne-musza-byc-profesjonalne-i-apolityczne.htm[dostęp:13III2013].

31Ministersprawwewnętrznychsprawowałnadzórnadcywilnąsłużbąspecjalną, tj.UrzędemOchronyPaństwa,do1996r.,natomiastsłużbawojskowa(WojskoweSłużbyInformacyjne)podlegaMinistrowiObro-nyNarodowej.


Problememwartymrozważeniajestupoważnienieministrasprawwewnętrznychdo żądania od (…) szefów służb specjalnych informacji związanych z planowaniem i wykonywaniem powierzonych im zadań32.Zcytowanegozapisu rozporządzeniaPre-zesaRadyMinistrówniewynikajednoznacznie,jakichinformacjimógłżądaćminister.Czywzakresżądaniamogąwchodzićjedynieogólnedanedotyczącepracysłużb,czyrównieżinformacjedotycząceszczegółówichdziałańśledczychioperacyjnych?Wobeczakazuprzekazywaniaokreślonychinformacjipozasłużbyspecjalne,cowynikazichustawkompetencyjnych,ogólnikowośćprzepisurozporządzeniazdecydowanieobniżaławartośćnarzędzinadzorczychministrasprawwewnętrznych.

W2013r.,porekonstrukcjirząduizmianieobsadystanowiskaszefaresortusprawwewnętrznych,rozwiązaniasystemowedotyczącekoordynacjipracysłużbspecjalnychinadzorunadnimiorazobszarupoważnieniadoichwykonywaniapozostaływdotych-czasowejformie.Opróczwzmiankowanegożądaniainformacji,zakreszadańministrasprawwewnętrznychobejmował:przygotowywanieaktówprawnychdotyczącychdzia-łaniasłużb,zapewnianieichwspółdziałania,wyrażaniezgodynawspółpracęzorgana-mi i służbami zagranicznymi, zapoznawanie się z informacjami dostarczanymi przezsłużby,istotnymidlabezpieczeństwaimiędzynarodowejpozycjipaństwa,decydowanie oprzekazywaniutychinformacji,atakżerealizacjęczynnościzwiązanychzpodporząd-kowaniemsłużbowymszefówABW,AWiCBAszefowirządu,zwyłączeniemichpo-woływaniaiodwoływania33.AnalizazakresuupoważnieńprzekazywanychministrowikoordynatorowiprzezPrezesaRadyMinistrów(szczególniewlatach2006–2007)orazzadańz zakresukoordynacjidziałań służb specjalnych inadzorunadnimi, scedowa-nych naministra sprawwewnętrznych, prowadzi do konstatacji, że przeważamodelzakładającyukierunkowanieministrakoordynatorasużbspecjalnychjedynienaobszardziałaniasłużb.Rozwiązanieproblemuskutecznościosobistegonadzorupremieranadsłużbami specjalnymi,wobec konieczności kierowania ogółem spraw państwa, przezprzekazanie tychobowiązkówministrowiodpowiedzialnemuza liczneorganyresortusprawwewnętrznychmiałocharakterpołowiczny.Zpunktuwidzeniaefektywnościnad-zoruwładzywykonawczejnadtakwyjątkowączęściąadministracjipaństwowej,jakąsąsłużbyspecjalne,niebyłatokoncepcjamodelowa.

32 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 listopada 2011 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Jacka Cichockiego – Ministra Spraw Wewnętrznych – w zakresie koordynacji służb specjalnych (Dz.U.z2011r.Nr254poz.1524).

33 Rozporządzenie Prezesa Rady z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Bartłomieja Sienkiewicza – Ministra Spraw Wewnętrznych – w zakresie koordynacji służb specjalnych (Dz.U.z2013r.poz.272).


Wykres. Systemnadzoruegzekutywynadsłużbamispecjalnymiikoordynacjiichdzia-łańwlatach2011–2014.

Źródło:Opracowaniewłasne.

Jesienią2014 r.,popowołaniunowego rządu,PrezesRadyMinistrówpowrócił wsprawienadzoruegzekutywynadsłużbamispecjalnymidorozwiązaniazlat2008–2011.Częśćuprawnieńpremierazwiązanychzkoordynowaniemdziałańsłużbspecjal-nychponowniezostałascedowananaministraJackaCichockiego,pełniącegojednocze-śnie funkcję szefaKancelarii PrezesaRadyMinistrów.Analiza treści rozporządzeniaszefarząduwtejkwestiiskłaniadownioskuokontynuowaniudotychczasowychroz-wiązańsłużącychwsparciupremierawnadzorzenadspecsłużbami34.

Zmianarząduspowodowanawerdyktemwyborczymzjesieni2016r.stałasięprzy-czynkiem do kolejnej zmiany koncepcji prowadzenia nadzoru nad służbami specjalny-mi przez egzekutywę. Sprowadza się ona do scedowania zasadniczej części prerogatyw iobowiązkówszefarządunaczłonkaRadyMinistrówzajmującegosię jedyniekontrolą inadzoremnadsłużbami.Zakreszadańorazuprawnieńministra–członkaRadyMinistrówMariuszaKamińskiego–koordynatorasłużbspecjalnych,określonywrozporządzeniuPre-zesaRadyMinistrów35,wskazuje,żeprzyjęteobecnierozwiązaniewkwestiikontroliinad-

34 Zob.Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 września 2014 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra-Członka Rady Ministrów Jacka Cichockiego w zakresie koordynacji służb specjal-nych(Dz.U.z2014poz.1276).

35Por.Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 listopada 2015 r. w sprawie szczegółowego za-kresu działania Ministra-Członka Rady Ministrów Mariusza Kamińskiego – Koordynatora Służb Specjalnych (Dz.U.z2015poz.1921).


zorunad służbamiprzezwładzęwykonawczą jestkontynuacją i rozwinięciemkoncepcji zlat2006–2007.Analizatreścirozporządzeniapozwalatwierdzić,żewyczerpującookreślo-nownimzakresdziałalnościministrakoordynatoraijednocześnieprzyznanomuuprawnie-niaumożliwiająceefektywnewykonywanietejfunkcji.Pozytywnąstronątegorozwiązania,opróczwykreowaniarealnychinstrumentównadzoruikontrolipracysłużbspecjalnych,jestrównieżwytworzeniefunkcjonalnegoogniwakoordynującegoichwspółdziałanie.

Dopełnienie systemu kontroli i nadzoru egzekutywy nad służbami specjalnymistanowidziałalnośćorganuopiniodawczo-doradczegoRadyMinistrów,jakimjestKo-legiumdoSprawSłużbSpecjalnych.Funkcjonowanietegokolegialnegoorganuniejestrozwiązaniemnowatorskim,apotrzebajegopowołaniawynikałamiędzyinnymizbez-pośredniego podporządkowaniaw 1996 r. szefaUrzęduOchronyPaństwaPrezesowiRadyMinistrów ikoniecznościwsparcianowychzadańpremiera.Zpewnościądzia-łalność tegogremiummaniebagatelneznaczenie równieżwchwiliobecnej,pomimopowołaniaczłonkaRadyMinistrów,koordynatorasłużbspecjalnych,iprzekazaniamuzadańpremierawodniesieniudosłużb.NiemniejjednakzadaniaKolegiumniesprowa-dzająsięjedyniedoudoskonalanianadzorusprawowanegoprzezpremieralubministrakoordynatoranadsłużbamispecjalnymi.

KolegiumdoSprawSłużbSpecjalnychzostałopowołanenamocynowelizacjiusta-wyoUrzędzieOchronyPaństwaz8sierpnia1996r.36wceluopiniodawczo-doradczegowsparciaRadyMinistrówwzakresieprogramowania,nadzorunadsłużbamispecjalnymi ikoordynacjiichdziałań(wówczasUOPiWSI),atakżePolicji,StrażyGranicznejorazŻandarmeriiWojskowej,wprzypadkupodejmowanychprzeznieczynnościmającychnaceluochronębezpieczeństwapaństwa37.WartowtymmiejscuzwrócićuwagęnaobszarzainteresowaniaKolegiumwykraczającypozaaktywnośćsłużbspecjalnych,obejmującyogółorganówpodejmującychdziałanianarzeczbezpieczeństwapaństwaorazuprawnio-nych do realizacji czynności operacyjno-rozpoznawczych.W związku z poszerzaniemobszarówzagrożeńbezpieczeństwapaństwaoraz–będącymtegoskutkiem–zwiększa-niem liczby służb i instytucjipodejmującychwysiłkina rzeczneutralizacji tychzagro-żeń,zarównopodmiotowy,jakiprzedmiotowyobszardziałaniaKolegiumsystematyczniewzrastał.PodmiotowyobszarzainteresowaniaKolegiumniezostałograniczonyjedyniedo kryteriumpodejmowania przez daną służbę czynności operacyjno-rozpoznawczych,aleobejmowałtakżeorganyukierunkowanenaochronębezpieczeństwapaństwawwielujegoaspektach38.IstotnywpływnazakreszadańorazskładpersonalnyKolegiummiałyrównieżzmianysystemowewsłużbachspecjalnych,skutkującezwiększeniemliczbypod-miotówokreślanychtymmianem–zdwóchw1996r.dopięciuw2006r.

ObecnieKolegiumdoSprawSłużbSpecjalnychdziałanapodstawieprzepisówustawy oAgencji BezpieczeństwaWewnętrznego orazAgencjiWywiadu. Szczegółydotyczącezakresuitrybupracytegogremiumzostałyuregulowaneprzepisamirozpo-rządzeniaRadyMinistrów39.ObszardziałalnościKolegium–przyuwzględnieniukryte-riumprzedmiotowegoipodmiotowego–obejmujeprogramowanie,nadzórnadsłużba-

36 Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zmianie niektórych ustaw normujących funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej(Dz.U.z1996r.Nr106poz.496,zezm.).

37 A. Żebrowski, Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki informacyjnej, Kraków2005,s.212.

38S.Zalewski,Cywilna kontrola…,s.112.39 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowego trybu i zasad funk-

cjonowania Kolegium do Spraw Służb Specjalnych oraz zakresu czynności sekretarza tego Kolegium, (Dz.U.z2002r.Nr103poz.929).


mispecjalnymi(ABW,AW,CBA,SKW,SWW),koordynowanieichdziałalnościorazkoordynowanieczynnościpodejmowanychnarzeczochronybezpieczeństwapaństwaprzez:Policję,StrażGraniczną,ŻandarmerięWojskową,SłużbęCelną,BiuroOchronyRządu,SłużbęWięzienną,izbyskarbowe,urzędyskarbowe,organykontroliskarbowej,organy informacji finansowej, a także służby rozpoznania Sił ZbrojnychRP40. Składorganujestodzwierciedleniemobszaru jegozainteresowania.PracomKolegiumprze-wodniczyPrezesRadyMinistrów.Wposiedzeniachnaprawachczłonkówuczestniczą:sekretarzKolegium,ministersprawwewnętrznych,ministerobronynarodowej,mini-stersprawzagranicznych,ministerfinansów,szefBiuraBezpieczeństwaNarodowegoorazministerkoordynator(jeślizostałpowołany).PozostaliuczestnicypracKolegiumtoszefowiesłużbspecjalnych(ABW,AW,CBA,SKW,SWW)orazprzewodniczącyKo-misjidoSprawSłużbSpecjalnych.PrezydentRzeczpospolitejjestuprawnionydowy-delegowaniadouczestnictwawposiedzeniachtegoorganuswojegoprzedstawiciela41,przewodniczącyKolegiumnatomiastmożezapraszaćdoudziałuwobradachinneoso-by,którychobecnośćjestkoniecznazewzględunaporuszanątematykę.PrzedmiotempracKolegiumjestformułowanieoceniwyrażanieuzgodnionegowcześniejstanowiska,które,jeślinieosiągniętokonsensusu,jestpodejmowanewiększościągłosówwdrodzegłosowania42.Zakrestychpracdotyczy:

• powoływaniaiodwoływaniaszefówsłużbspecjalnych,• kierunkówiplanówdziałaniasłużb,• projektubudżetuwczęścidotyczącejsłużbspecjalnych,• projektówlegislacjidotyczącychsłużbspecjalnych,• wykonania przez służby zadań pod kątem zgodności z przyjętymi planami

ikierunkami,• ocenycorocznychsprawozdańszefówzdziałańpodległychimsłużbspecjalnych,• koordynowania działalności służb specjalnych z Policją, StrażąGraniczną,

Żandarmerią Wojskową, Biurem Ochrony Rządu, Służbą Celną, urzędamiskarbowymi, izbami skarbowymi, organami kontroli skarbowej, organamiinformacjifinansowej isłużbamirozpoznaniaSiłZbrojnychRPwochroniebezpieczeństwapaństwa,

• współdziałaniaorganówadministracjipublicznejzesłużbamispecjalnymi,• współdziałaniasłużbspecjalnychzorganamiisłużbamiinnychpaństw,• organizowaniawymianyinformacjiistotnychdlabezpieczeństwaimiędzynaro-

dowejpozycjipaństwamiędzyorganamiadministracjirządowej,• ochronyinformacjiniejawnych43.

GłównyobszardziałalnościKolegiumkoncentrujesięnawsparciuRadyMinistrówprzywyznaczaniukierunkówdziałaniasłużbspecjalnych,ichfunkcjonalnegozorgani-zowania,ocenyichdziałańpodkątemrealizacjizaplanowanychzadańorazkoordynacjiichwspółpracy.Ponieważjednakwsystemiebezpieczeństwaoprócznominalnychsłużbspecjalnychfunkcjonujątakżeinnepodmiotypodejmującedziałanianarzeczochronybezpieczeństwa państwa (w tym uprawnione do realizowania czynności operacyjno- -rozpoznawczych),naistotępracytegogremiumwpływarównieżkoordynacjadziałań

40 Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa…,art.11.41S.Zalewski,Cywilna kontrola…,s.112.42 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowego trybu i zasad funkcjo-

nowania Kolegium…,§6ust.2.43 Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa…, art.12.


tychpodmiotówzesłużbamispecjalnymi.Szczególnieważnyelementtejkoordynacjijestzwiązanyzwymianądanychnatematzagrożeńdotyczącychbezpieczeństwapań-stwa.Świadczy to o poszerzeniu zapotrzebowania na informacje nie tylko dla władzy wykonawczej, ale i ustawodawczej. (…) Rola koordynatora materializuje się w sferze informacyjnej, co w istotny sposób ułatwia wydanie opinii i rekomendacji dla Prezesa Rady Ministrów (…) oraz sprzyja zwiększeniu efektywności działań Kolegium do Spraw Służb Specjalnych44.WartorównieżwspomniećoprzejęciuprzezKolegiumzadańzwią-zanychzesferąochronyinformacjiniejawnych,któredo2001r.byłyrealizowaneprzezKomitetOchronyInformacjiNiejawnych.

WobecdużejliczbysłużbiinstytucjipozostającychwkręguzainteresowańKole-giumorazobszernegozakresuprzedmiotowegojegodziałania,uprawnionejesttwier-dzenie, że tenpodmiot jest istotnym i trwałymelementemsystemucywilnej i demo-kratycznej kontroli nad służbami realizującymi zadania w zakresie bezpieczeństwapaństwa. Jego działalność materializuje się we wsparciu decyzyjno-informacyjnymRadyMinistrówipremieradotyczącymfunkcjonowaniainstytucjiochronybezpieczeń-stwapaństwa,wtymszczególniesłużbspecjalnych.Wobecwzrostuliczbypodmiotówpaństwowych,któresąuprawnionedorealizowaniaczynnościoperacyjno-rozpoznaw-czych,szerokizakrespodmiotowydziałaniaKolegiumpozwalanasformułowaniepo-gląduojegonowoczesnymcharakterzeuwzględniającymzmianyzagrożeńbezpieczeń-stwapaństwaorazzmianyworganizacjisystemumającegojeneutralizować.

Uprawnienia kontrolne władzy ustawodawczej

Służby specjalne są szczególnym instrumentem bezpieczeństwa pozostającymwdyspozycjiRadyMinistrów, którawmyśl postanowieńKonstytucjiRzeczpospoli-tejPolskiejodpowiadazazapewnieniebezpieczeństwawewnętrznegoizewnętrznegopaństwa45. Na równi z innymi organamiwładzy publicznej działają na zasadzie pra-worządności,zgodniezktórązostałyokreślonezarównoprawnepodstawyichdziała-nia, jak iwyznaczonegranicekompetencji46.Wyjątkowo istotnego znaczenia nabieratazasadawobecdziałańsłużbspecjalnych,którychcredostanowiniejawnedziałaniedecydująceoichwyjątkowości,aleiczyniąceznichpodmiotznaturytrudnydokon-troliorazwkraczającywobszarpraw iwolności jednostki.Rolawładzyustawodaw-czejwtworzeniumechanizmówskutecznegonadzorowaniatajnychsłużbikontrolinadnimi zarysowuje się już na etapie procesu legislacji. Jest onapochodną funkcji usta-wodawczej parlamentu i chociaż niemożna jej traktować jakokontroli sensu stricto,prawnepodstawyfunkcjonowaniasłużbspecjalnychustanawianeprzezsejmRPokre-ślają jednocześnie ramy systemu nadzoru i kontroli nad nimi. Niemogą one jednakbyć sprzeczne z ustawą zasadniczą lub odbiegać od międzynarodowych standardów wzakresieochronyprawiwolnościobywatelskich47.

Udziałwładzy ustawodawczej usytuowanywobszarzewykonawczymcywilnejidemokratycznejkontrolinadsłużbamispecjalnymimaterializujesięwsposóbszcze-

44 M. Kucharski, Rządowe organy konsultacyjno-doradcze, w: Instytucje bezpieczeństwa narodowego, M.Paździor,B.Szmulik(red.),Warszawa2012,s.77.

45 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…,art.146ust.4pkt7,8.46Tamże,art.7.47J.Jaskiernia,Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki,w:Świat wobec współcze-

snych wyzwań i zagrożeń,J.Simonides(red.),Warszawa2010,s.286.


gólnywdziałaniach organu sejmu, jakim jestKomisja doSprawSłużbSpecjalnych.DziałalnośćKomisjimacharakter stały iopróczpowoływanychdoraźnie sejmowychkomisjiśledczychdozbadaniazgodnościzprawemkonkretnychdziałańtajnychsłużb,jest istotnyminstrumentemfunkcjikontrolnejparlamentu48.Należyprzytymnadmie-nić,żekontrolaprowadzonaprzezwładzęustawodawcząnieograniczasięjedyniedoochronywolnościiprawobywatelskich,aletrzebająrozpatrywaćwszerokimkontek-ścieochronywartości i standardówpaństwademokratycznego.Taochronamateriali-zujesięrównieżwparlamentarnejkontroliwładzywykonawczej,którejszczególnyminstrumentemsąsłużbyspecjalne.Właśniezewzględunatęszczególność–związaną z tajnymcharakteremdziałalności, która jednocześnie decyduje o skuteczności służb–wprzypadkukontrolinadniminiemożliwejestzastosowanieogólnychdemokratycz-nychregułkontrolnych,jakchoćbyprawaobywatelidoinformacjipublicznej49.Upraw-nionejestwięctwierdzenie,żespecjalne,wyodrębnioneorganywładzyustawodawczejwłaściwewsprawachkontrolispecsłużb,tojedenzpodstawowychelementówniezależ-nejweryfikacjiichfunkcjonowaniawpraktyce,zewskazaniemnaszczególnąrolęichczęściwyłonionejzparlamentarnejopozycji.

Jużwokresiezimnejwojny,wlatach60.XXw.,wkrajachEuropyZachodniejwytworzyłasiępraktykapowoływaniaorganówbędącychinstrumentamiparlamentarnejkontrolinadsłużbamispecjalnymi50.Zregułyteinstrumentyprzybierająpostaćparla-mentarnychkomisji,ichkompetencjewposzczególnychkrajachbywająjednakznacz-niezróżnicowanie.WRepubliceFederalnejNiemiecjedenastoosobowaparlamentarnaKomisja ds. Kontroli Służb Specjalnych jest powoływana spośród deputowanych doBundestagu,adokatalogu jejuprawnieńnależyzapoznawaniesięz informacjaminatematcałokształtufunkcjonowaniasłużb,wtymzeszczegółamidotyczącymizakresuimetodichdziałania,równieżtychdotyczącychtechnikoperacyjnych51.WeWłoszechnatomiastkomisjaparlamentarnaniemożeżądaćinformacjinatematszczegółówopera-cjiprowadzonychwdanymmomencie52.

WPolsce instytucjonalnympierwowzoremorganów związanych z parlamentar-ną kontrolą funkcjonowania służb specjalnych była podkomisja stała do spraw kon-trolinadsłużbamispecjalnymipowołanaw1991r.przezSejmXkadencji53. Jednymz wyników jej prac był postulat powołania stałej komisji sejmowej, która mogłabyw sposób bardziej efektywny sprawować kontrolę nad służbami54.W toku prac Sej-mu II kadencji55 intensyfikowano działania w kierunku powołania sejmowej komisji o charakterze odmiennym od pozostałych kontrolnych organów parlamentu z uwaginadelikatnyiobarczonyklauzulątajnościobszarjejfunkcjonowania.Napoczątkulat90.XXw. transformacja ustrojowa ukierunkowana nawprowadzaniewPolsce stan-dardówdemokracjiwymusiłastworzenieskutecznegomechanizmukontroliparlamentu

48Tamże.49 J. Jaskiernia,Demokratyczna kontrola nad służbami specjalnymi a problem ochrony praw i wolności

jednostki, w:Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego, Z.Kędzia,A.Rost(red.),Poznań2009,s.43.

50Tenże,Bezpieczeństwo państwa…,s.287.51 J. Gawryszewski, Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec, „Przegląd Bezpieczeństwa

Wewnętrznego”2012,nr6,s.15.52J.Jaskiernia,Demokratyczna kontrola…,s.42.53Lata1989–1991(przyp.red.).54S.Zalewski,Służby specjalne. Programowanie, nadzór, koordynacja,Warszawa2003,s.7.55Lata1993–1997(przyp.red.).


naddziałalnościąorganówwładzywykonawczej.Szczególnieważnąidelikatnączęściątegosystemubyły instrumentykontrolne legislatywynad instytucjamiwykonującymizadaniaocharakterzetajnympodległymiegzekutywie56.Powołanieorganukontrolnegosejmubyło podyktowane koniecznością dostosowania rozwiązań krajowych do normobowiązującychwkrajachoutrwalonejdemokracji.

AnalizaczasuprzygotowańdopowołaniaKomisjidoSprawSłużbSpecjalnychorazjejostatecznepowstaniew1995r.wskazujenajejpraktycznewykorzystanietak-żeprzezorganywładzywykonawczej.Działającyod1993r.rząd,wyłonionyzparla-mentarnejkoalicjiSojuszuLewicyDemokratycznejiPolskiegoStronnictwaLudowego,wmyślprzepisówtzw.małejkonstytucjibyłpozbawionyrealnychinstrumentówkon-troli nad służbami specjalnymi.Było to spowodowanepoddaniem służb specjalnych, tj.UrzęduOchronyPaństwa iWojskowychSłużb Informacyjnych,podnadzórodpo-wiednio ministra spraw wewnętrznych i ministra obrony narodowej, którzy działali wformuletzw.resortówprezydenckich.PowołaniesejmowejKomisjidoSprawSłużbSpecjalnych dawało koalicji rządowejmożliwość osiągnięcia pośredniegowpływu –przez koalicyjnych posłówwchodzącychw składKomisji – na funkcjonowanie spe-csłużb57.BezwzględunainspiracjetowarzyszącepowołaniuKSSwsejmiedochwiliobecnejtworzyonajedenzfilarówcywilnejidemokratycznejkontroliniejawnychin-strumentówbędącychwdyspozycjiwładzywykonawczej.

PodstawąprawnąfunkcjonowaniaKSSjestRegulamin Sejmu58,szczególniejegorozdział 12, który jest poświęconywyłącznie działaniu i organizacjiKSS.Formalnierzeczujmując,Komisjajestjednymzestałychkolegialnychorganówsejmu.Wliteratu-rzemożnaspotkaćpewnądoktrynalnąkwalifikacjęokreślającątogremium–podobniejak inne komisje sejmowe – jako organwewnętrzny i pomocniczy Izby Poselskiej59.Zważywszy jednaknaszczególnycharakterKSSwynikającyzprawnychpowinnościinnychpodmiotówwobecKomisji,aniesejmujakocałości,orazto,żeczęśćjejdecyzjijestdefinitywnaiostateczna,bardziejuprawnionejestmówienieoKSSjakoszczegól-nymorganiesejmuposiadającymkompetencjezewnętrzne60.

PrzedmiotowyzakresdziałaniaKSSjestokreślonywzałącznikudowspomniane-go Regulaminu Sejmu.Możebyćonklasyfikowanywtrzechzasadniczychobszarach:legislacyjnym,opiniodawczymikontrolnym61.Wobszarzelegislacyjnymmożnaiden-tyfikowaćzadaniaKSSzwiązanez:

• opiniowaniemprojektówustaw,rozporządzeń,zarządzeńorazinnychaktównor-matywnychdotyczącychsłużbspecjalnych,wtymregulującychdziałalnośćtychsłużb,

• opiniowaniemprojektubudżetuwzakresiedotyczącymsłużbspecjalnych;wobszarzeopiniodawczym,

56 J. Szymanek,Organy parlamentarne właściwe w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego, w:Instytucje bezpieczeństwa narodowego,M.Paździor,B.Szmulik(red.),Warszawa2012,s.43.

57A.Mróz,H.Pajdała,Komisja do Spraw Służb Specjalnych – uwagi na tle dotychczasowego funkcjono-wania,„PrzeglądSejmowy”2004,nr5,s.74.

58 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospoli-tej Polskiej, załącznik – Przedmiotowy zakres działania komisji sejmowych (tekst jednolity:M.P. z2012 r. poz.32,zezm.).

59Tamże, s.78.60J.Szymanek,Organy parlamentarne...,s.50–51.61P.Radziewicz,Uprawnienia, środki działania oraz prawne podstawy funkcjonowania sejmowej Komisji

do Spraw Służb Specjalnych,„PrzeglądLegislacyjny”2006,nr2,s.29.


• opiniowaniemwnioskówwsprawiepowołaniaiodwołaniaposzczególnychosóbnastanowiskaszefówsłużbspecjalnychiichzastępców,

• opiniowaniemkierunkówdziałańirozpatrywaniemcorocznychsprawozdańsze-fówsłużbspecjalnych.

Zadaniakontrolnenatomiastsązwiązanez:• rozpatrywaniemcorocznegosprawozdaniazwykonaniabudżetusłużbspecjal-

nychorazinnychinformacjifinansowychsłużbspecjalnych,• zapoznawaniem się z informacjami służb specjalnych o szczególnie istotnych

wydarzeniach z ich działalności,w tym dotyczących podejrzeńwystępowanianieprawidłowościwichfunkcjonowaniuorazpodejrzeńnaruszeniaprzezniepra-wa,przezdostępiwgląddoinformacji,materiałówidokumentówuzyskanych wwynikuwykonywaniaustawowychzadań,zgodniezustawąoochronieinfor-macjiniejawnych62orazustawregulującychdziałalnośćsłużbspecjalnych,

• ocenąwspółdziałaniasłużbspecjalnychzinnymiorganami,służbamiorazinsty-tucjamiuprawnionymidowykonywaniaczynnościoperacyjno-rozpoznawczychwzakresiedziałańpodejmowanychprzeznienarzeczbezpieczeństwapaństwa,

• ocenąwspółdziałania służb specjalnych z siłami zbrojnymi, organami admini-stracji rządowej, organami ścigania i innymi instytucjami państwowymi i jed-nostkamisamorządu terytorialnegoorazwłaściwymiorganami i służbamispe-cjalnymiinnychpaństw,

• ocenąochronyinformacjiniejawnychorazbadaniemskargdotyczącychdziałal-nościsłużbspecjalnych63.

WskładKomisjiwchodziobecniesiedmiuposłów,taliczbajednakniemacharak-teruwiążącego,aokreślajedyniemaksymalnągranicę.SkładKomisji,nawniosekpre-zydium,jestustalanyprzezsejmwdrodzeuchwałynapoczątkukażdejnowejkadencji.IdeątakiegorozwiązaniajestmożliwieproporcjonalneuchwyceniewskładzieKomisjireprezentacjiklubówposelskichobecnychwsejmie64.Marszałeksejmuprzyjmujezgło-szeniakandydatównaczłonkówKomisjiodprzewodniczącychklubówposelskichlubgrupyconajmniej35posłów.WybórczłonkówKSSjestdokonywanyspośródkandydu-jącychposłówwgłosowaniułącznymizby65.

Wliteraturzeprzedmiotumożnasięspotkaćztwierdzeniemonieingerencjimar-szałkasejmuwweryfikacjękandydatównaczłonkówKSS66.Wargumentacjiprzywo-łujesiętreśćart.137ust.4Regulaminu Sejmu,zgodniezktórymwybórskładuKomi-sjiprzezsejmnastępujenawniosekPrezydiumSejmupouzyskaniuopiniiKonwentuSeniorów.Takipoglądwydajesięnieuzasadnionyzuwaginato,żemarszałeksejmu,opróczwicemarszałkówdesygnowanychprzezklubyparlamentarne,wchodziwskładPrezydiumSejmu.Praktyką sejmową jest powierzanie stanowiskamarszałkaposłowipochodzącemuzugrupowaniapolitycznego,któreuzyskałonajwyższywynikwybor-czy,astanowiskwicemarszałków–przedstawicielomklubówkoalicji67.Tasytuacjadaje

62 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (tekst jednolity:Dz.U.z2016 r. poz.1167).

63 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r.…,załącznik–Przedmiotowy zakres działania komisji sejmowych,pkt2.

64M.Zubik,Organizacja wewnętrzna Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej,Warszawa2003,s.282.65J.Szymanek,Organy parlamentarne...,s.46.66Tamże.67SkładPrezydiumSejmuVIIkadencjistanowiłotrzechposłówkoalicjiorazdwóchopozycjiijedennie-

zrzeszony,http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/page/prezydium_sejmu[dostęp:12III2012].


marszałkowi sejmumożliwośćweryfikacji kandydatów na członkówKSS przez nie-zgłoszenieichdogłosowania,coznajdowałozastosowaniewpraktyce68.Jeżelijeszczedodać,żeuchwałyKSSsąpodejmowanebezwzględnąwiększościągłosówprzyobec-nościconajmniejpołowyczłonków,ajejposiedzeniamającharakterniejawny69,toprzyzałożeniuwewnętrznejspójnościkoalicjisprawującejwładzę,uprawnionywydajesięwniosekoograniczonymwpływieposłówopozycjinaostatecznewynikipracykontrol-nejtegosejmowegoorganu.

Dość osobliwą sytuację powodujewymóg posiadania przez członkówKSS po-świadczeńbezpieczeństwaosobowegodającychimmożliwośćzapoznawaniasięzin-formacjamiklasyfikowanymijakoniejawneoklauzuli„ściśletajne”.Zgodniezprzepi-samiustawyoochronieinformacjiniejawnychposzerzonepostępowaniesprawdzająceosóbubiegającychsięotzw.certyfikatbezpieczeństwaprowadziAgencjaBezpieczeń-stwaWewnętrznego70.JednocześnieABWznajdujesięwzakresiedziałaniaprzedmio-towegoKomisji.Toprowadzidokuriozalnejsytuacji,wktórej instytucjapodlegającakontrolimawpływnaobsadęorganukontrolującegoprzezhipotetycznąmożliwośćod-mowywydaniapoświadczeniabezpieczeństwaposłowibędącemujegoczłonkiemlubkandydatemnaczłonka71.

IstotądziałaniakontrolnegoKSSjestzakresjejzadańzwiązanychzzapozna-waniemsięzinformacjamisłużbspecjalnychoszczególnieważnychwydarzeniachzichdziałalności,wtymdotyczącychwystępowanianieprawidłowościorazpodej-rzeńnaruszeniaprzeznieprawa.Komisjajestuprawnionado(…)dostępu i wglądu do informacji, dokumentów i materiałów uzyskanych w wyniku wykonania zadań ustawowych służb72,zczegowynikateoretycznamożliwośćżądaniainformacjido-tyczącychrównieżpracyoperacyjnej.Osobyzkierownictwatychinstytucjinażą-danieKSSmająobowiązekbraćudziałwposiedzeniachKomisjiorazudzielaćjejczłonkominformacjiiwyjaśnień73.ProblemwdostępieKSSdowszystkichmateria-łówidokumentówsłużbstwarzazapiswzałączniku do Regulaminu Sejmu,zgodnie zktórym zasady ichprzekazywaniawynikajązustawyoochronie informacjinie-jawnychorazzustawregulujących ichdziałalność74.Nagruncieprzepisówustaw ospecsłużbachichszefowiemogądecydowaćoprzekazaniuinformacji,materiałówidokumentówzawierających informacjeniejawneokreślonejosobie lub instytucji(wtymKSS),jednakzwyłączenieminformacjidotyczącychszczegółówpracyope-racyjnej75.UstawykompetencyjnesłużbnieprzewidujądlaKSSdrogiodwoławczejodtakiejdecyzji.Jedyniewrazieodmowyudzieleniategotypuinformacjinażąda-niesądulubprokuratora(jeśli jest tozwiązaneześciganiemsprawcówokreślonejkategoriiprzestępstw)decyzjeszefówsłużbpodlegająweryfikacjiprzezPierwszegoPrezesaSąduNajwyższego,któregowerdyktjestdlanichwiążący76.

68„Nie” dla Macierewicza w komisji ds. służb specjalnych [online],http://wiadomosci.onet.pl/kraj/nie-dla-macierewicza-w-komisji-ds-sluzb-specjalnyc,1,4213666,wiadomosc.html[dostęp:12III2013].

69 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r.…,art.138,139.70 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych…,art.10,ust.3.71J.Szymanek,Organy parlamentarne...,s.47.72 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r.…, załącznik…, pkt2.73M.Bożek,Służby specjalne poza kontrolą Sejmu [online], http://lubczasopismo.salon24.pl/dziennika-

rzesledczy/post/322458,sluzby-specjalne-poza-kontrola-sejmu[dostęp:12III2013].74 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r.…,załącznik…pkt2.75Zob.Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa…,art. 39;Ustawa z dnia 9 czerwca

2006 r. o Służbie Kontrwywiadu…,art.43;Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze…,art.28.76Tamże.


TooznaczaograniczenieuprawnieńprzynależnychKomisji,októrychmowawRegulaminie Sejmu, i, co za tym idzie, spadek skuteczności kontroli parlamen-tarnej. Również zapis w ustawach kompetencyjnych służb specjalnych mówiący opoddaniuichszefówkontrolisejmu,przyjednoczesnymbrakusprecyzowaniaichobowiązkówwobecparlamentuorazzasadi trybu,wjakimkontrolamasięodby-wać,macharakterwyłączniesymboliczny.Wobecszefówtychpodmiotówsejmniejestwstanieegzekwowaćodpowiedzialnościpolitycznej,ponieważniesąoniczłon-kamiRadyMinistrów.Ocenieparlamentumogąpodlegaćjedynieczłonkowierządusprawującynadniminadzór(PrezesRadyMinistrów,ministerobronynarodowej).Teoretycznie,wobeczłejoceny tegonadzoru, sejmmożedoprowadzićdodymisjiosóbgosprawujących,alewpraktyceposłowiekoalicjinieudzielająpoparciatakimwnioskom,ponieważteosobytworzązapleczepolitycznerządu77.Powyższeuwagiprowadządokonstatacjioznacznymograniczeniurealnychmożliwościkontrolnychlegislatywywobecniejawnychinstrumentówbezpieczeństwapozostającychwdys-pozycji rządu.Sposobemnapoprawę tego stanuniemożebyć całkowita transpa-rentnośćspecsłużbipoddawaniepublicznejoceniekażdegoobszaruichaktywności.Istniejenatomiastpilnapotrzebaposzukiwaniarozwiązaństwarzającychmożliwośćefektywnejiobiektywnejkontroliparlamentarnejnadsłużbamispecjalnymiinadzo-rurealizowanegonadnimiprzezwładzęwykonawczą,przyuwzględnieniuochronyniejawnościichdziałania.

Wkontroliwładzyustawodawczejnadsłużbamispecjalnyminależyuwzględnićrównieżpośredniąrolęsejmuwynikającązjegofunkcjikreacyjnej.Wpływizbyposel-skiejna systemcywilnej i demokratycznejkontroli tychpodmiotówmaterializuje sięprzezwybórRzecznikaPrawObywatelskich, prezesaNajwyższej IzbyKontroli orazsędziówwchodzącychwskładTrybunałuKonstytucyjnego.

Rolą Rzecznika Praw Obywatelskich jest ochrona wolności i praw człowieka iobywatela,któresągwarantowaneprzezKonstytucjęRP orazinneaktynormatywne78. Wzwiązkuzestosowaniemniejawnegoinstrumentariumsłużbspecjalnychprawaiwol-nościobywatelskieznaturyrzeczymogąbyćnaruszane,dlategoteżdziałalnośćRzecz-nikajestważnymelementemichochrony.Możeonwnioskowaćodostępdomateriałówi informacji dotyczącychokoliczności,wktórych te prawamogły być złamane, orazwnioskowaćdosłużbspecjalnychoprzedstawienieustaleń iwyjaśnieńwomawianejkwestii79.Wzwiązku z tym, żeRzecznikPrawObywatelskichw swojej działalnościjestniezależnyiniezawisłyodinnychorganówpaństwowychiodpowiadatylkoprzedsejmem, można go postrzegać jako istotny organ systemu cywilnej, demokratycznejkontrolinadsłużbamispecjalnymi.Potwierdzeniemtejtezyjestrównieżmożliwośćkie-rowaniaprzezniegownioskówozbadaniezgodnościzKonstytucjąustawiprzepisówprawawydawanychprzezcentralneorganypaństwowedoTrybunałuKonstytucyjnego80.

CzłonkowieTrybunałuKonstytucyjnegosąwybieraniprzezsejmnadziewięcio-letnią kadencję,wwykonywaniu swojego urzędu są niezawiśli, a orzeczeniaTKpo-dejmowanewiększościągłosówmająmocpowszechnieobowiązującąisąostateczne81.OrzecznictwoTKjestniezwykleważnymelementemdemokratycznegopaństwapraw-

77M.Bożek,Służby specjalne poza…78 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…,art.208.79A.Żebrowski,Ewolucja polskich służb…,s.219.80 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…,art.188.81Tamże,art.194,195,190.


nego,ponieważw jego składwchodząniezależneautorytetyprawniczedające rękoj-mię rzetelności i bezstronności. Ustawy regulujące działanie służb specjalnych orazszczegółoweaktywykonawczedotyczącefunkcjonowaniatychsłużbpodlegająocenieTKpodwzględemzgodności z ustawą zasadniczą,w tymzprzepisamidotyczącymiochronyprawiwolnościobywatelskich82.Jesttootyleważne,żekonstytucyjneogra-niczeniaswobódobywatelskichustanawianewceluzapewnieniabezpieczeństwapań-stwaniemogąnaruszaćichistoty83.WiążąceorzecznictwoTrybunałuKonstytucyjnego wtejkwestiitoważnywkładwsystemcywilnejidemokratycznejkontrolinadsłużbamispecjalnymi.Materializujesięonnaetapietworzeniaprawaregulującegodziałanietychpodmiotówprzezjegoweryfikacjępodwzględemkonstytucyjności.Występujerównieżwfaziewykonywania,ponieważorzeczenieTKoniezgodnościzKonstytucjąprzepisówprawa,namocyktórychorzeczeniesądowelubostatecznadecyzjaadministracyjnazo-staływydane,jestpodstawądoichwznowienialubuchylenia84.

Służbyspecjalnenarównizpozostałymiinstytucjamidemokratycznegopaństwapodlegają ocenie naczelnegoorganu kontroli państwowej, jakim jestNajwyższa IzbaKontroli85.Tenorganpodlegasejmowiiprzedstawiaizbieposelskiejsprawozdaniazeswojejdziałalnościorazinformujeowynikachprzeprowadzanychkontroli,któresądo-konywanepodkątemlegalności,gospodarności,celowościirzetelności86.Takakontrolajestprowadzonarównieżwsłużbachspecjalnych,aleniejestonaukierunkowananaba-danieoperacyjnegoaspektuichpracy.Dotyczyonaobszarufinansowo-gospodarczego działalnościtychpodmiotówijestprowadzonaprzezkontrolerówupoważnionychprzezprezesaNIK87.Wprzypadkustwierdzenianieprawidłowości lubnaruszeńprawa Izbaniemajednakuprawnieńdoprowadzeniapostępowańprzygotowawczych.WstrukturzeNIKbrakujepionuprokuratorskiego,coznacznieosłabiaefektywnośćjejdziałania88.

Zakres uprawnień kontrolnych władzy sądowniczej

Podstawowymi wartościami chronionymi w warunkach funkcjonowania demo-kracji konstytucyjnych są prawa iwolności obywatelskie.Zgodnie zKonstytucjąRPichograniczeniamogąbyćwprowadzanetylkowdrodzeustawy,gdysąkoniecznedoochronybezpieczeństwapaństwalubporządkupublicznego.Wspomnianadyspozycjakonstytucyjnawszczególnysposóbwiążesięzniejawnąprakseologiąpracysłużbspe-cjalnych,któraapriorizakładaingerencjęwobszarkonstytucyjnychprawiwolnościjednostki. W szczególny sposób naruszenia swobód obywatelskich materializują sięwczęściczynnościoperacyjno-rozpoznawczychzwiązanychzrealizacjątzw.kontrolioperacyjnejpolegającejnasprawdzaniutreścikorespondencji,zawartościprzesyłekoraz

82 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego dotyczące niezgodności z Konstytucją RP zapisów ustawy oABWiAWdotyczącychmianowaniaSzefówABWiAWwrandzesekretarzystanu, sposobuprawnegouregulowaniaobserwacjiirejestracjizdarzeńprzyużyciuśrodkówtechnicznychorazarbitralnegowypowie-dzenia stosunku służbowego funkcjonariuszomABW lubAWspowodowało konieczność zmianywzmian-kowanychprzepisów,zob.Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 kwietnia 2004 r. sygn. akt K 45/02, (Dz.U.z2004r.Nr109poz.1159).

83 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…,art.31.84Tamże,art.190ust.4.85S.Zalewski,Służby specjalne w państwie…,s.118.86 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…,art.203,204.87M.Grzybowski,A.Żebrowski, Kontrola władzy ustawodawczej i wykonawczej nad służbami specjalnymi

(zagadnienia podstawowe),Kraków1999,s.56.88R.Pieja, Przewodnik po cywilnych służbach specjalnych. Od UB do ABW, Mikołów2011,s.62.


stosowaniuśrodkówtechnicznychdoniejawnegopozyskiwaniairejestrowaniainformacjiorazdowodów,wtymrozmówtelefonicznychiinnychinformacjiprzekazywanychprzezsiecitelekomunikacyjne89.

Działania podejmowane w ramach kontroli operacyjnej dotykają obszaru prawi wolności obywatelskich określonych w art. 47 Konstytucji, w którym jest mowa oprawnejochronieżyciaprywatnegoobywateli,orazwart.49,zktóregowynikaprawoobywatelidowolnościiochronytajemnicykomunikowaniasię.Zgodniezdyspozycjąart.31Konstytucji,ograniczeniaprawiwolnościwwymienionychobszarachzwiązanezpodejmowaniemprzezsłużbyspecjalnedziałańniejawnychsąusankcjonowaneprze-pisamiichustawkompetencyjnych.ZpunktuwidzeniaprzepisówKonstytucjisytuacjajestklarowna,problememnatomiast jestpraktykaweryfikacjikoniecznościwykorzy-staniaczęściichniejawnegoinstrumentarium.Wtymwłaśnieaspekciedziałaniasłużbspecjalnychmaterializujesięzasadniczyudziałwładzysądowniczejwsystemieichcy-wilnejidemokratycznejkontroli.

Doczasureformysłużbspecjalnychw2002r.oużyciuwobecobywateliniejaw-nychinstrumentówoperacyjnychwpostacitzw.kontrolioperacyjnejdecydowałmini-stersprawwewnętrznych,aod1996r.–szefUrzęduOchronyPaństwa.Jedynąformązewnętrznejkontrolitejprocedurybyłakoniecznośćuzyskaniazgodyprokuratoragene-ralnegonaprzeprowadzenietychdziałań.UstawaoUOPnieprzewidywałaocenyza-sadnościpodjęciakontrolioperacyjnejprzezprzedstawicieliwładzysądowniczej90.Naj-ważniejszazmianategorozwiązanianastąpiłanagruncieprzepisówustawyoAgencjiBezpieczeństwaWewnętrznegoorazAgencjiWywiadu,którezostałypowołanepolikwi-dacjiUOP.WceluprzeprowadzeniakontrolioperacyjnejszefABWjestzobowiązanydouzyskanianatopisemnejzgodyprokuratorageneralnego(takjakpoprzednioszefUOP),alewkolejnejinstancjiwniosekpodlegaweryfikacjiSąduOkręgowegowWarszawie91.WarunkiemwystąpieniaszefaABWzwnioskiemozastosowaniekontrolioperacyjnejjestbezskutecznośćlubwysokieprawdopodobieństwonieskutecznościalbonieprzydat-nościinnychśrodków.Roląsądujestocenamateriałówprzedstawionychprzezsłużbypodkątemabsolutnejkoniecznościzastosowaniaśrodkówspecjalnychwkraczających wobszarprawiwolnościobywatelskich.Wwyjątkowychprzypadkach,kiedyzwłokamogłabyspowodowaćutratęinformacjilubzniszczeniedowodów,szefABWmożezle-cićkontrolęoperacyjną(zazgodąprokuratorageneralnego)naokrespięciudniijedno-cześniewystąpićdosąduzwnioskiemozgodęnajejprowadzenie.Jeślisądniewydazgodynazastosowanietakiejkontroli,szefABWjestzobowiązanydojejwstrzymania izniszczeniapozyskanychwtrakciemateriałów92.

Władza sądownicza w systemie demokratycznej kontroli służb specjalnychmawpływ na procedury dotyczące weryfikacji decyzji związanych z wydawaniem po-świadczeńbezpieczeństwaosobowegoiprzemysłowego.Ustawaoochronieinformacji

89 Ustawa z dnia 24 maja 2004 r. o Agencji Bezpieczeństwa…,art.27ust.6.90 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa(Dz.U.z1990r.Nr30poz.180),art.10.91 Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa…,art.27ust.1iust.2.Zpozostałychsłużb

specjalnychuprawnieniedoprowadzeniakontrolioperacyjnejmaSłużbaKontrwywiaduWojskowegoorazCentralneBiuroAntykorupcyjne.Warunkistosowaniakontrolioperacyjnejsąuregulowanewart.31Ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu…orazwart.17Ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Central-nym Biurze…

92 Analogiczna procedura uzyskania zgody na kontrolę operacyjną obowiązuje również szefów SKW iCBA.Zob.T.Kuć,Konstytucyjne swobody obywatelskie wobec dyskrecjonalnych działań służb specjalnych,„Secretum”2014,nr1,s.131–133.


niejawnychwskazujenaPrezesaRadyMinistrówjakonaorganodwoławczy,jeślizo-staniewydanaprzezsłużbyspecjalnedecyzjaoodmowielubcofnięciupoświadczeniabezpieczeństwaosobowego,oraznaszefówABWiSKW–wobectakichdecyzjiwyda-wanychprzezpełnomocnikówochrony93.Brakkorzystnegorozstrzygnięciadajeosobiesprawdzanejprawodozłożeniaskarginapostanowienielubnadecyzjęorganu,któryjąwydał,do sąduadministracyjnego.To rozwiązanieotwieraobywatelowi sądowądro-gęodwoławczą,jednakzewzględunato,żeprzedmiotemrozpatrywanejskargimogąbyćmateriałyiinformacjeniejawneobjętejednązklauzultajności,osobasprawdzanabędąca stronąw sprawienie jestpełnoprawnymuczestnikiempostępowania.Sądad-ministracyjnyprzeprowadzapostępowanieskargowewtrybieniejawnym,awzwiązku ztymosobasprawdzananiemożebraćwnimudziałuorazzapoznawaćsięzsentencjąwyroku,gdyżnieposiadapoświadczeniabezpieczeństwa94.Sądowaweryfikacjadecy-zjipodejmowanychprzezsłużbyspecjalnezabezpieczaobywateliprzedarbitralnościąpostępowań sprawdzających.Należy jednak zauważyć, że zewzględu na szczególnąmaterięsprawpodlegającychocenie,orzeczeniasąduouchyleniudecyzjiniekorzystnejdlaosobysprawdzanejniewiążąsięzautomatycznymwydaniempoświadczeniaprzezupoważnionepodmioty.Tadecyzjapozostajewkompetencjiorganupierwszejinstancji,tj.PrezesaRadyMinistrów95.

Omawiającudziałwładzysądowniczejwsystemiecywilnejidemokratycznejkon-trolinadsłużbamispecjalnymi,należywspomniećrównieżozastosowaniunormalne-go trybu odwoławczegow odniesieniu do decyzji szefów tych instytucji, któremającharakter administracyjny. Jest to istotnezpunktuwidzeniaosób tamzatrudnionych,ponieważotwieramożliwośćskładaniaskargikasacyjnejnadecyzjeszefówzwiązane zpełnieniemprzeznichsłużbydoNaczelnegoSąduAdministracyjnego.Wtakimtrybiemogąbyćweryfikowanesprawyzwiązaneznormowaniemczasupracy,przydzielaniemmieszkańczyrozwiązywaniemstosunkusłużbowego96.Tenaspektsądowejkontroliniedotyczyogółuspołeczeństwa,ajedyniewąskiejgrupyobywatelipozostającejwstosun-kupodległościsłużbowej.

Zperspektywyogólnejudziałwładzysądowniczejwsystemiecywilnej idemo-kratycznejkontrolinadsłużbamispecjalnymisprowadzasiędoocenyichdziałańpodkątemewentualnegoprzekroczeniauprawnieńlubniedopełnieniaobowiązków.Zgodniezzasadamidemokratycznegopaństwaprawnegowszelkieorganypaństwapodejmujądziałanianapodstawieustanowionegoprawaorazwobrębiejegoupoważnień.Wrów-nymstopniudotyczytotakżeszczególnegoinstrumentuwładzywykonawczej,którymsąsłużbyspecjalne.Zarównoichkierownictwo,jakizatrudnieniwnichfunkcjonariuszesąupoważnieni izobowiązani jedyniedo realizacjiustawowychzadańzwykorzysta-niemprzyznanychprawnieśrodków.Potwierdzeniemtejtezyjestorzeczeniesąduska-zującebyłegoszefaUOPzanieuzasadnionezatrzymanieprezesaOrlenu97.Funkcjona-riuszesłużbspecjalnychsązobowiązanidoodmowywykonaniapoleceńprzełożonych,jeśliwiązałobysiętozpopełnieniemprzestępstwa,orazdopowiadomieniaotymfakcie

93 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji…,art.35iart.37.94Tamże,art.38.95S.Zalewski, Służby specjalne w państwie…, s.129.96Tenże,Cywilna kontrola…,s.121.97 A. Kazimierczuk, Siemiątkowski prawomocnie skazany w sprawie zatrzymania Modrzejewskiego,

„Rzeczpospolita”[online]z24kwietnia2013r.,http://beta.rp.pl/artykul/1003330-Siemiatkowski-prawomoc-nie-skazany-ws--zatrzymania-Modrzejewskiego.html[dostęp:11XII2014].


szefa,zpominięciemdrogisłużbowej98.Wykonanietakiegopoleceniawiążesięzocenąniezawisłegosąduiewentualnąodpowiedzialnościąkarną.

Podsumowanie

Element tajemnicy występujący w działaniu służb specjalnych jest sprzeczny z wartościami demokratycznymi, takimi jak transparentność organizacji państwowej iprawoobywatelidodostępudoinformacjipublicznej.Tasytuacjawymuszakoniecz-nośćwykreowaniaiwdrożeniaskutecznychmechanizmównadzoruikontrolinadtaj-nymi instrumentamibezpieczeństwapozostającymiwdyspozycjiorganówwykonaw-czych.Wtworzeniurozwiązańnadzorczo-kontrolnychnieodzownejestuwzględnieniekoniecznościochronyprzednieuprawnionymujawnienieminformacjiwrażliwychdlapracy służb, stanowiącycho sednie ich skuteczności.Zbudowanie sprawnegosytemukontrolnego jestopartenaposzukiwaniuodpowiedzinapytania, jak skutecznieukie-runkowaćtajneinstrumentybezpieczeństwanarealizacjęinteresupaństwaorazwjakisposóbdokonaćrzetelnejocenyichpracyprzyjednoczesnejochronieinformacjiwrażli-wychstanowiącychpodstawęichprakseologii.

Analizafunkcjonalnościposzczególnychelementówsystemunadzoruikontrolinadsłużbami specjalnymi,zaprezentowanawartykule,wskazujenapotrzebęposzukiwaniarozwiązańsłużącychzwiększaniuskutecznościtychsłużb.PotwierdzeniemtejkonkluzjijestdiagnozasformułowanaprzezNajwyższąIzbęKontroliwraporciedotyczącymnadzo-ruPrezesaRadyMinistrównadpracąsłużbspecjalnych.WnioskizawartewkomunikacieNIKwskazująnaistotnebrakilegislacyjneodnoszącesiędoinstrumentówniezbędnychdoprowadzeniarzetelnejweryfikacjiichdziałalności99.Przekazanieobowiązkówkoordy-nacyjno-nadzorczychpremierawobec tychpodmiotówczłonkowiRadyMinistrów,bezwyposażeniagownarzędziaumożliwiająceprowadzenierealnejkontroli,niejestmodelo-wąkoncepcjąsprawowanianadzorunadsłużbamispecjalnymiprzezwładzęwykonawczą.Równieżparlamentarnakontrolanaddziałalnościąsłużbirealizowanegonadniminadzo-ruegzekutywy,zewzględunaograniczoneuprawnienia,którymidysponujeKomisjadoSprawSłużbSpecjalnych, pozostawiapoledoposzukiwanianowych, skuteczniejszychrozwiązań.Problemywfunkcjonowaniu tegoobszarukontrolizostałyrównieżdostrze-żoneprzezśrodowiskapolityczne,czegoprzykłademjestinicjatywautworzenianowego,niezależnegopolitycznieorganukontrolnego–komisjikontrolującejsłużbyspecjalne–któregoczłonkowiebylibypowoływaniprzezsejm.Wartonadmienić,żemiałbyonnarzę-dziaumożliwiająceskutecznąweryfikacjęichdziałalności,wtymbadaniaewentualnychnieprawidłowościwichpracyinaruszeńprawa100.

Uprawnionejesttwierdzenie,żesłużbyspecjalnesąwyjątkowymelementemsys-temuorganówiinstytucjipowołanychdozapewnianiabezpieczeństwapaństwa.Zasad-niczymcelemtegosystemujestzagwarantowaniebezpieczeństwawszystkimobywate-

98 Zob.Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa…, art. 79 ust. 2 i 3; Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego (tekstjednolity:Dz.U.z2016r.poz.740),art.38ust.2i3;Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze…,art.71ust.2i3.

99K.Piątek,NIK o nadzorze nad służbami specjalnymi,„Rzeczpospolita”[online]z26sierpnia2014r.,http://www4.rp.pl/artykul/1135890-NIK-o-nadzorze-nad-sluzbami-specjalnymi.html[dostęp:11XII2014].

100Zob.Projekt ustawy z dnia … 2013 r. o Komisji Kontroli Służb Specjalnych [online],http://bip.msw.gov.pl/bip/projekty-aktow-prawnyc/2013/22523,Projekt-ustawy-z-dnia-2013-r-o-Komisji-Kontroli-Sluzb- Specjalnych.html[dostęp:11XII2014].


lom,atakżestrukturomorganizacjipaństwowej,ponieważsilneibezpiecznepaństwonajlepiej realizujezarównopotrzebyogólnospołeczne, jak i jednostkowe.Trzeba jed-nocześnie podkreślić, żew demokracji bezpieczeństwo państwa powinno byćwarto-ściąnadrzędną,wykreowanąponadpolitycznymipodziałami.Sprawąszczególnejwagijestzatemopracowanieiwdrożeniekonsensualnegoifunkcjonalnegosystemukontroli inadzorunadsłużbamispecjalnymi,któryumożliwiałbyichoptymalneukierunkowanienarealizacjęinteresupaństwa.Tasprawanabierawyjątkowegoznaczeniawobecdyna-micznychzmianzachodzącychwostatnimczasiewzakresiebezpieczeństwa,zarównowskalieuropejskiej,jakiglobalnej.

Bibliografia:

1. BożekM.,Nadzór Prezesa Rady Ministrów nad służbami specjalnymi i sposoby jego realizacji w świetle obowiązującego ustawodawstwa, „Przegląd Sejmowy” 2010, nr3,s.9–40.

2. BożekM.,Służby specjalne poza kontrolą Sejmu[online],http://lubczasopismo.sa-lon24.pl/dziennikarzesledczy/post/322458,sluzby-specjalne-poza-kontrola-sejmu [dostęp:12III2013].

3. CzuchnowskiW.,Nowy rząd wyczyści specsłużby po PiS-ie, „GazetaWyborcza” [online] z 25 października 2007 r., http://wyborcza.pl/1,85996,4610377.html[dostęp:13III2013].

4. CzuchnowskiW.,UhligD.,Dlaczego odszedł minister od służb?,„GazetaWybor- cza”[online],z16I2008r..http://wyborcza.pl/dziennikarze/1,96017,4840844.html[dostęp:13III2013].

5. Gawryszewski J., Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec, „PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego”2012,nr6,s.11–23.

6. Grzegorowski Z., Instytucja „służby specjalne” a rzeczywistość funkcjonowania państwa polskiego,„StudiaGdańskie.Wizjeirzeczywistość”2010,t.8,s.45–64.

7. GrzybowskiM.,ŻebrowskiA., Kontrola władzy ustawodawczej i wykonawczej nad służbami specjalnymi (zagadnienia podstawowe),Kraków1999,Abrys.

8. http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/page/prezydium_sejmu.9. JaskierniaJ.,Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki,w:Świat

wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń,J.Simonides(red.),Warszawa2010,Scholar.10. JaskierniaJ.,Demokratyczna kontrola nad służbami specjalnymi a problem ochro-

ny praw i wolności jednostki,w:Współczesne wyzwania wobec praw człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego,Z.Kędzia,A.Rost(red.),Poznań2009,WydawnictwoNaukoweUAM.

11. Kazimierczuk A., Siemiątkowski prawomocnie skazany w sprawie zatrzymania Modrzejewskiego,„Rzeczpospolita”[online]z24kwietnia2013r.,http://beta.rp.pl/artykul/1003330-Siemiatkowski-prawomocnie-skazany-ws--zatrzymania-Modrze-jewskiego.html[dostęp:11XII2014].

12. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr78poz.483).

13. Kontrola w Kancelarii Premiera: Wassermann i Kaczyński nie złamali prawa,„GazetaWyborcza” [online], z 26 czerwca 2008 r., http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,5399898,Kontrola_w_Kancelarii_Premiera_Wasserman_ i_Kaczynski.html[dostęp:13III2013].


14. Kucharski M., Rządowe organy konsultacyjno-doradcze, w: Instytucje bezpie- czeństwa narodowego,M.Paździor,B.Szmulik(red.),Warszawa2012,C.H.Beck.

15. KućT.,Konstytucyjne swobody obywatelskie wobec dyskrecjonalnych działań służb specjalnych,„Secretum”2014,nr1,s.126–142.

16. MinkinaM.,Problemy badań nad wywiadem,w:Współczesne bezpieczeństwo polityczne, S. Jaczyński, M. Kubiak, M. Minkina (red.),Warszawa–Siedlce 2012, WydawnictwoUPH,s.167–187.

17. MinkinaM.,Służby specjalne a (i) prawa obywatelskie,w:Bezpieczeństwo i prawa człowieka w teoriach i praktyce społecznej początków XXI wieku,R.Rosa,R.Maty-siuk(red.),Siedlce2009,WydawnictwoAkademiiPodlaskiej,s.287–306.

18. MrózA.,PajdałaH.,Komisja do Spraw Służb Specjalnych – uwagi na tle dotych-czasowego funkcjonowania,„PrzeglądSejmowy”2004,nr5,s.73–92.

19. „Nie” dla Macierewicza w komisji ds. służb specjalnych [online],http://wiadomos-ci.onet.pl/kraj/nie-dla-macierewicza-w-komisji-ds-sluzb-specjalnyc,1,4213666, wiadomosc.html[dostęp:12III2013].

20. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu uchwały Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej – Regulamin Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej,załącznik do obwieszczenia Marszał-ka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 stycznia 2012 – Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospo-litej Polskiej(M.P.z2012r.poz.32).

21. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu uchwały Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej – Regulamin Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej,załącznik do uchwały Sejmu Rzeczpo-spolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. „Przedmiotowy zakres działania komisji sejmowych”(M.P.z2012r.poz.32).

22. PiątekK.,NIK o nadzorze nad służbami specjalnymi, „Rzeczpospolita” [online],z26VIII2014r.,http://www4.rp.pl/artykul/1135890-NIK-o-nadzorze-nad-sluzba-mi-specjalnymi.html[dostęp:11XII2014].

23. Pieja R., Przewodnik po cywilnych służbach specjalnych. Od UB do ABW, Mikołów2011,Emerpress.

24. Projekt ustawy z dnia… 2013 r. o Komisji Kontroli Służb Specjalnych [on-line], http://bip.msw.gov.pl/bip/projekty-aktow-prawnyc/2013/22523,Projekt- ustawy-z-dnia-2013-r-o-Komisji-Kontroli-Sluzb-Specjalnych.html[dostęp:11XII2014].

25. RadziewiczP.,Uprawnienia, środki działania oraz prawne podstawy funkcjonowa-nia sejmowej Komisji do Spraw Służb Specjalnych,„PrzeglądLegislacyjny”2006,nr2,s.19–34.

26. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 stycznia 1997 r. w sprawie ustalenia szczegółowego zakresu działania Ministra – członka Rady Ministrów Zbigniewa Siemiątkowskiego(Dz.U.z1997r.Nr5poz.27).

27. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 listopada 2015 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra – Członka Rady Ministrów Mariusza Ka-mińskiego – Koordynatora Służb Specjalnych(Dz.U.z2015r.poz.1921).

28. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 września 2014 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra – Członka Rady Ministrów Jacka Cichockiego w zakresie koordynacji służb specjalnych(Dz.U.z2014r.poz.1276).


29. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 listopada 2011 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Jacka Cichockiego – Ministra Spraw Wewnętrznych – w zakresie koordynacji służb specjalnych(Dz.U.z2011r.Nr254poz.1524).

30. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 3 sierpnia 2006 r. w sprawie ustale-nia szczegółowego zakresu działania Ministra – członka Rady Ministrów – Koordy-natora Służb Specjalnych Zbigniewa Wassermana(Dz.U.z2006r.Nr141poz.998).

31. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 listopada 1997 r. w sprawie ustalenia szczegółowego zakresu działania Ministra – członka Rady Ministrów Ja-nusza Pałubickiego(Dz.U.z1997r.Nr136poz.924).

32. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie szcze-gółowego zakresu działania Bartłomieja Sienkiewicza – Ministra Spraw Wewnętrz- nych – w zakresie koordynacji służb specjalnych (Dz.U.z2013r.poz.272).

33. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 lipca 2002 r. w sprawie szczegółowego trybu i zasad funkcjonowania Kolegium do Spraw Służb Specjalnych oraz zakresu czynności sekretarza tego Kolegium (Dz.U.z2002r.Nr103poz.929).

34. Służby specjalne muszą być profesjonalne i apolityczne[online],http://www.kprm.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/sluzby-specjalne-musza-byc-profesjonalne-i-apoli-tyczne.html[dostęp:13III2013].

35. Szymanek J., Organy parlamentarne właściwe w sprawach bezpieczeństwa i porządku publicznego,w: Instytucje bezpieczeństwa narodowego,M.Paździor, B.Szmulik(red.),Warszawa2012,C.H.Beck,s.15–51.

36. Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekstjednolity:Dz.U.z2016r.poz.1897).

37. Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej(tekstjednolity:Dz.U.z2016r.poz.543).

38. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych(tekstjednolity:Dz.U.z2016r.poz.1167).

39. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (Dz.U.z1990r. Nr30poz.180).

40. Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów(tekstjednolity:Dz.U.z2012r.poz.392,zezm.).

41. Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zmianie niektórych ustaw normujących funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej(Dz.U.z1996r.Nr106 poz.496,zezm.).

42. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (tekstjed-nolity:Dz.U.z2016r.poz.1319).

43. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywia-du Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego (tekst jednolity:Dz.U. z 2016 r. poz.740).

44. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego(tekstjednolity:Dz.U.z2016r.poz.1318).

45. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 kwietnia 2004 r., sygn.aktK45/02(Dz.U.z2004r.Nr109poz.1159).

46. ZalewskiS.,Bezpieczeństwo polityczne państwa. Studium funkcjonalności instytucji,Siedlce2010,WydawnictwoAkademiiPodlaskiej.

47. ZalewskiS.,Cywilna kontrola służb specjalnych w Polsce,„PrzeglądBezpieczeń- stwaWewnętrznego.Wydaniespecjalne”,Warszawa2010,s.106–123.


48. ZalewskiS.,Służby specjalne w państwie demokratycznym, wydanieIIposzerzoneiuaktualnione,Warszawa2005,AON.

49. ZalewskiS.,Służby specjalne. Programowanie, nadzór, koordynacja,Warszawa2003,WydawnictwoKPRM.

50. ZubikM.,Organizacja wewnętrzna Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej,Warszawa2003,WydawnictwoSejmowe.

51. ŻebrowskiA.,Ewolucja polskich służb specjalnych. Wybrane obszary walki infor-macyjnej,Kraków2005,Abrys.

Abstrakt

WartykuleporuszonozagadnieniadotyczącesystemucywilnejidemokratycznejkontroliinadzorunadsłużbamispecjalnymiwPolsce.Modeltegosystemujestopartynanadzorze sprawowanymprzezprzedstawicieliwładzywykonawczej, który zkoleijestpoddanykontroliparlamentarnejwzakresiekreowaniaorazwdrażaniaprawaregu-lującegodziałalnośćtajnychsłużb.Istotnarolaprzypadarównieżwładzysądowniczej,której przedstawiciele nadzorują stosowanie dyskrecjonalnychmetod wykorzystywa-nychprzez służbyoraz sądzą ewentualne nadużycia popełnianeprzez ich funkcjona-riuszy.Dopełnieniemsystemu jestkontrola społeczna sprawowanazapośrednictwemmediów,któreprzeznagłaśnianiefaktówwskazującychnajegobrakiiniedoskonałościwyrażająpresjęopiniipublicznejnaośrodekwładzywceluwprowadzeniarozwiązańnaprawczych.Autorwskazujenaobszaryzagrożeńzwiązanezfunkcjonowaniemsłużbspecjalnychwwarunkachdemokratycznegopaństwaprawnegoiwnawiązaniudonichpodejmujepróbęocenyfunkcjonalnościiefektywnościrozwiązańzastosowanychwor-ganizacjisystemunadzorczo-kontrolnego.

Słowa kluczowe: służby specjalne, nadzór, kontrola, demokracja, prawa i wolności obywatelskie.

Abstract

Thispaperdiscusses issues concerning the systemof civil anddemocratic con-trolandsupervisionofsecretservicesinPoland.Themodelofthesystemisbasedonsupervisionconductedbytheexecutivepower,whichinturnsubjectstoparliamentarycontrolexercisedbycreatingthelawregardingsecretserviceoperations.Thejudiciaryalsoperformsanessentialroleinthesystem,asitsrepresentativesoverseetheapplica-tionofdiscretionarymethodsoftheservicesandadjudicateuponpossibleabusesper-petratedbytheirofficers.Thesystemiscomplementedbysocialcontrolexercisedbymeansofmassmedia.Disclosureofdeficiencies in itsactualoperationarousepublicpressureuponthecentreofpowertoimplementcorrectivemeasures.Theauthorpointsoutriskareasregardingtheoperationofsecretservicesunderdemocraticlawsystemandattemptstoassessfunctionalityandeffectivenessofthesolutionsadoptedintheareaofthecontrol-supervisionsystem.

Keywords: secretservices,supervision,control,democracy,rightsandcivilliberties.

analiza funkcjonalności systemu kontroli i nadzoru … i służba wywiadu wojskowego) przy...

Documents