azerbaycanlilarin_soyqirimi_ve_deportasiyasi.pdf

Azrbaycanllarn soyqrm v deportasiyas

MNDRCAT

I. mumi mlumat ..................................................................................................................................3 II. Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dvlt yaratmaq sylri .................................................5 III. Ermni vilaytinin tkili.................................................................................................................8 IV. Ermnilrin randan krlb gtirilmsi.................................................................................11 V. Ermnilrin Trkiydn krlb gtirilmsi ............................................................................14 VI. 1905-06-c illr qrnlar ...............................................................................................................18 VII. 1918-1920-ci illr soyqrm ..........................................................................................................21

1) Bak qrnlar ................................................................................................................21 2) amax qrnlar ............................................................................................................28 3) Quba qrnlar ...............................................................................................................33 4). Qarabada qrnlar ......................................................................................................38 5). Zngzurda qrnlar .....................................................................................................46 6). Cnubi Azrbaycanda azrbaycanllarn soyqrm........................................................51

VIII. Otuzuncu illr repressiyas .........................................................................................................54 IX. 1948-1953-c illr deportasiyas ....................................................................................................57 X. Azrbaycanllarn Ermnistandan 1988-89-cu illr deportasiyas ..............................................61 XI. Xocal soyqrm - XX srin facisi................................................................................................69 XII. Sndlr..........................................................................................................................................71

1. Ermnilrin randan krlmsi haqqnda A. S. Qriboyedovun mktubu ....................71 2. 1826-1828-i illr Rusiya-ran v 1828-1829-cu illr Rusiya-Trkiy mhariblri

nticsind rvan xanlnn razisind dadlm kndlrin s i y a h s .........................73 3. Fvqlad Thqiqat Komissiyasnn zv N. Mixaylovun mruzsi ................................75 4. Fvqlad Thqiqat Komissiyann zv Novatskinin mruzsi .......................................82 5. amaxda ermnilr trfindn dadlm kndlrin siyahs (1918-ci il) ........................85 6. Quba qzasnda ermnilr trfindn qart ediln v dadlan kndlrin siyahs

(1918-ci il) ...........................................................................................................................87 7. 1918-ci ild rvan quberniyasnda dalm v boaldlm azrbaycanl yaay

mntqlrinin s i y a h s .................................................................................................89 8. 1919-cu ilin son iki aynda ermnilrin rvan quberniyasnda darmadan etdiklri

mslman kndlrinin s i y a h s ......................................................................................94 9. Zngzur qzasnda dadlm kndlrin siyahs (1918-1919-cu illr)............................96 10. Kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in

Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda SSR Nazirlr Sovetinin qrar........................99 11. Kolxozularn v digr azrbaycanl halinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in

Kr-Araz ovalna krlmsi zr tdbirlr SSR Nazirlr Sovetinin qrar ...............101 12. Ermnistann azrbaycanl halisi arasnda Azrbaycan SSR- qardak krlm il

laqdar hval-ruhiyy haqqnda aray ...........................................................................103 13. 1948-1953-c illrd Ermnistandan deportasiya ediln azrbaycanl yaay

mntqlrinin siyahs......................................................................................................107 14. 1988-1989-cu illrd Ermnistandan deportasiya edilmi azrbaycanl yaay

mntqlrinin siyahs......................................................................................................112 15. Ermnistan SSR Ali Soveti Ryast Heytinin frmanlarna sasn Ermnistan

razisind adlar dyidirilmi azrbaycanllara mxsus yer adlarnn siyahs .................115 16. ndiki Ermnistanda 1918-1987-ci illrd yaay mntqlri syahsndan silinmi

azrbaycanl kndlrinin siyahs ......................................................................................135 17. Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi nticsind Azrbaycan

mdniyytin dymi maddi v mnvi ziyan haqqnda qsa aray .................................142

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin lr darsi PREZDENT KTABXANASI

2

18. 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSR razisindki tarixi-etnik torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyas haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman .......................................................................................................144

19. Azrbaycanllarn soyqrm haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frman .............................................................................................................................146

20. Azrbaycanllarn soyqrm gn il laqdar Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin byanat ...........................................................................................................148

21. 31 Mart Azrbaycanllarn Soyqrm Gn mnasibtil Azrbaycan xalqna mracit...........................................................................................................................150

22. Azrbaycan Respublikasnn nsan Hquqlar zr Mvkkilini (Ombudsmann) 31 Mart - Azrbaycanllarn Soyqrm Gn il laqdar byanat ......................................152

XIII. Mqallr....................................................................................................................................154 Azrbaycanllarn soyqrm bdii dbiyyatda. (mart, 1918) ...........................................154 Azrbaycanllara qar soyqrmlar: mrhllri v nticlri...........................................157 1918-1920-ci illrd trk-mslman soyqrmlar..............................................................160 Deportasiyan douran rait v sbblr. (1948-1953) ....................................................169 Ermnistanda ermni vandalizminin qurban olan qdim Azrbaycan tarixi abidlri ....172 Tarixin yaddandan silinmyck cinaytlr....................................................................174 Ermni-rus birlmlrinin 1914-1915-ci illrd Qars vilaytind trtdiklri soyqrm

haqqnda...........................................................................................................................177 Qubada taplm ktlvi mzarlq ermnilrin Azrbaycan xalqna qar trtdiklri

soyqrm siyastinin bir hisssidir .....................................................................................180 1948-1953-c illr deportasiyasnn bzi mqamlar..........................................................182


3

I. mumi mlumat

Azrbaycan Respublikas mstqillik qazandqdan sonra xalqmzn tarixi kemiinin obyektiv

mnzrsini yaratmaq imkan ld edilmidir. Uzun illr gizli saxlanlan, zrin qadaa qoyulmu hqiqtlr alr, thrif edilmi hadislr znn sl qiymtini alr.

Azrbaycan xalqna qar dflrl trdilmi v uzun illrdn bri z siyasi hquqi qiymtini almam soyqrm da tarixin almam shiflrindn biridir.

1813-c v 1828-ci illrd imzalanan Glstan v Trkmnay mqavillri Azrbaycan xalqnn paralanmasnn, tarixi torpaqlarmzn blnmsinin sasn qoydu. Azrbaycan xalqnn bu milli facisinin davam kimi onun torpaqlarnn zbti baland. Qsa bir mddtd bu siyast gerkldirilrk ermnilrin ktlvi surtd Azrbaycan torpaqlarna krlmsi hyata keirildi. Soyqrm Azrbaycan torpaqlarnn ialnn ayrlmaz bir hisssin evrildi.

rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razilrind mskunladrlan ermnilr orada yaayan azrbaycanllarla mqayisd azlq tkil etmlrin baxmayaraq z havadarlarnn himaysi altnda "ermni vilayti" adlandrlan inzibati blgnn yaradlmasna nail oldular. Bel sni razi blgs il, slind, azrbaycanllarn z torpaqlarndan qovulmas v mhv edilmsi siyastinin bnvrsi qoyuldu. "Byk Ermnistan" ideyalar tbli olunmaa baland. Bu uydurma dvltin Azrbaycan torpaqlarnda yaradlmasna "brat qazandrmaq mqsdil" ermni xalqnn tarixinin saxtaladrlmasna ynlmi genimiqyasl proqramlar realladrld. Azrbaycann v mumn Qafqazn tarixinin thrif olunmas hmin proqramlarn mhm trkib hisssini tkil edirdi.

"Byk Ermnistan" yaratmaq xlyasndan ruhlanan ermni qsbkarlar 1905-1906-c illrd azrbaycanllara qar aq kild genimiqyasl qanl aksiyalar hyata keirdilr. Ermnilrin Bakdan balanan vhiliklri Azrbaycan v indiki Ermnistan razisindki Azrbaycan kndlrini hat etdi. Yzlrl yaay mntqsi dadlb yerl yeksan edildi, minlrl azrbaycanl vhicsin qtl yetirildi. Bu hadislrin tkilatlar, mslnin mahiyytinin almasna, ona dzgn hquqi-siyasi qiymt verilmsin maneilik trdrk azrbaycanllarn mnfi obrazn yaratm, zlrinin avantrist torpaq iddialarn prdlmilr.

Birinci Dnya Mharibsi, Rusiyada ba vermi 1917-ci il fevral v oktyabr evrililrindn mhartl istifad edn ermnilr z iddialarn bolevik bayra altnda realladrmaa nail oldular. 1918-ci ilin mart ayndan etibarn ksinqilab nsrlrl mbariz ar altnda Bak Kommunas trfindn mumn Bak quberniyasn azrbaycanllardan tmizlmk mqsdi gdn mnfur plan hyata keirilmy baland. Hmin gnlrd ermnilrin trtdiklri cinaytlr Azrbaycan xalqnn yaddana bdi hkk olunmudur. Minlrl dinc azrbaycanl hali yalnz milli mnsubiyytin gr mhv edilmidir. Ermnilr evlr od vurmu, insanlar diri-diri yandrmlar. Milli memarlq incilrini, mktblri, xstxanalar, mscid v digr abidlri datm, Baknn byk bir hisssini xarabala evirmilr.

Azrbaycanllarn soyqrm Bak, amax, Quba qzalarnda, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda, Lnkranda v Azrbaycann baqa blglrind xsusi qddarlqla hyata keirilmidir. Bu razilrd dinc hali ktlvi surtd qtl yetirilmi, kndlr yandrlm, milli mdniyyt abidlri dadlb mhv edilmidir.

Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yarandqdan sonra 1918-ci ilin mart hadislrin xsusi diqqt yetirmidir. Nazirlr uras 1918-ci il iyulun 15-d bu facinin tdqiqi mqsdi il fvqlad istintaq komissiyasnn yaradlmas haqqnda qrar qbul etdi. Komissiya mart soyqrmn, ilkin mrhld amaxdak vhiliklri, rvan quberniyas razisind ermnilrin trtdiklri ar cinaytlri aradrd. Dnya ictimaiyytin bu hqiqtlri atdrmaq n Xarici lr Nazirliyi nzdind xsusi qurum yaradld. 1919 v 1920-ci ilin mart aynn 31-i iki df Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn mummilli matm gn kimi qeyd edilmidir. slind bu, azrbaycanllara qar yrdln soyqrm v bir srdn artq davam edn torpaqlarmzn ial proseslrin tarixd ilk df siyasi qiymt vermk chdi idi. Lakin, Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin squtu bu iin baa atmasna imkan vermdi.

Zaqafqaziyann sovetlmsindn z irkin mqsdlri n istifad edn ermnilr 1920-ci ild Zngzuru v Azrbaycann bir sra torpaqlarn Ermnistan SSR-in razisi elan etdilr. Sonrak dvrd bu razilrdki azrbaycanllarn deportasiya edilmsi siyastini daha da genilndirmk mqsdil yeni vasitlr l atdlar. Bunun n onlar SSR Nazirlr Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il "Ermnistan SSR-dn kolxozularn v baqa azrbaycanl halinin Azrbaycan SSR-in Kr-Araz ovalna krlmsi haqqnda" xsusi qrarna v 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn z tarixi torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyasna dvlt sviyysind nail oldular.

Ermni milltilri z havadarlarnn kmyi il 50-ci illrdn etibarn Azrbaycan xalqna qar kskin mnvi tcavz kampaniyasna baladlar. Kemi Sovet mkannda mntzm kild yaylan kitab, jurnal v qzetlrd milli mdniyytimizin, klassik irsimizin, memarlq abidlrimizin n nfis nmunlrinin ermni


4

xalqna mnsub olduunu sbut etmy alrdlar. Eyni zamanda onlar trfindn btn dnyada azrbaycanllarn mnfi obrazn formaladrmaq chdlri d gclnirdi. "Yazq, mzlum ermni xalq"nn surtini yaradaraq srin vvlind regionda ba vern hadislr urlu surtd thrif olunur, azrbaycanllara qar soyqrm trdnlr soyqrm qurbanlar kimi qlm verilirdi.

srin vvlind ksr halisi azrbaycanl olan rvan hrindn v Ermnistan SSR-nin digr blglrindn soydalarmz tqiblr mruz qalaraq ktlvi surtd qovulur. Azrbaycanllarn hquqlar ermnilr trfindn kobudcasna pozulur, ana dilind thsil almasna ngllr trdilir, onlara qar repressiyalar hyata keirilir. Azrbaycan kndlrinin tarixi adlar dyidirilir, toponimika tarixind misli grnmyn qdim toponimlrin masir adlarla vzolunma prosesi ba verir.

Saxtaladrlm ermni tarixi gnc ermnilrin ovinist ruhunda bymsin zmin yaratmaq n dvlt siyasti sviyysin qaldrlr. Byk humanist ideallara xidmt edn Azrbaycan dbiyyat v mdniyyti ruhunda trbiy olunmu yeni nslimiz ekstremist ermni ideologiyasnn tqiblrin mruz qalr.

Azrbaycan xalqnn mnviyyatna, milli qruruna v mnliyin ynlmi bhtanlar siyasi v hrbi tcavz n ideoloji zmin yaradrd. Xalqmza qar aparlan soyqrm siyasti znn siyasi hquqi qiymtini tapmad n tarixi faktlar Sovet mtbuatnda ermnilr trfindn thrif olunur v ictimai fikir adrlrd. Ermnilrin Sovet rejimindn bhrlnrk hyata keirdiklri v 80-ci illrin ortalarnda daha da gclnn antiazrbaycan tbliatna Azrbaycan Respublikasnn rhbrliyi vaxtnda lazmi qiymt verilmdi.

1988-ci ildn ortaya atlan Dalq Qaraba konfliktinin ilkin mrhlsind yz minlrl azrbaycanlnn z tarixi torpaqlarndan qovulmasna da respublikada dzgn siyasi qiymt verilmdi. Azrbaycann Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin Ermnistan SSR-in trkibin daxil edilmsi haqqnda ermnilrin qeyri-konstitusion qrarn v Moskvann slind bu vilayti Xsusi daretm Komitsi vasitsil Azrbaycann tabeliyindn xarmasn xalqmz ciddi narazlqla qarlad v mhm siyasi aksiyalara l atmaq mcburiyyti qarsnda qald. Respublikada keiriln mitinqlr zaman torpaqlarmzn ial siyasti qtiyytl pislns d Azrbaycan rhbrliyi z passiv mvqeyindn l kmdi. Mhz el bunun nticsi olaraq 1990-c ilin yanvar aynda getdikc gclnn xalq hrkatn bomaq mqsdi il Bakya qounlar yeridildi, yzlrl azrbaycanl mhv v ikst edildi, yaraland, digr fiziki tzyiqlr mruz qoyuldu.

1992-ci ilin fevralnda ermnilr Xocal hrinin halisin misli grnmyn divan tutdu. Tariximiz Xocal soyqrm kimi hkk olunan bu qanl faci minlrl azrbaycanlnn mhv edilmsi, sir alnmas, hrin yerl yeksan edilmsi il qurtard.

Millti-separat ermnilrin Dalq Qarabada balad avantrist hrkatn nticsi olaraq bu gn bir milyondan artq soydamz ermni qsbkarlar trfindn z doma yurd-yuvalarndan didrgin salnm, adrlarda yaamaa mhkum edilmidir. razimizin 20 %-nin ermni silahl qvvlri trfindn ial zaman minlrl vtndamz hid olmu, xsart almdr.

Azrbaycann XIX - XX srlrd ba vern btn facilri torpaqlarn zbti il mayit olunaraq, ermnilrin azrbaycanllara qar dnlm, planl surtd hyata keirdiyi soyqrm siyastinin ayr-ayr mrhllrini tkil etmidir. Bu hadislrin yalnz birin - 1918-ci il mart qrnna siyasi qiymt vermk chdi gstrilmidir. Azrbaycan Xalq Cmhuriyytinin varisi kimi Azrbaycan Respublikas bu gn onun axra qdr hyata keir bilmdiyi qrarlarn mntiqi davam olaraq soyqrm hadislrin siyasi qiymt vermk borcunu tarixin hkm kimi qbul edir.


5

II. Ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda dvlt yaratmaq sylri

ndiki Ermnistan v ona bitiik razilrd praknd halnda yaayan ermnilrin z mstqil dvltlrini

yaratmaq arzusuna ilkin tkan vern amillrdn n balcas XVI-XVII srlrd Sfvilrl Osmanl Trkiysi arasnda uzun srn mhariblr olmudur. Sfvi hkmdarlar Trkiy il mbarizd bir sra Avropa lklrinin kmyin arxalanmaq n xristian agentlrdn-ermni tacirlri v din xadimlrindn istifad etmidilr.

Ermni tacirlri Sfvilr dvltinin xarici ticart laqlrinin genilnmsind xsusi rol oynayrdlar. ahln razisind olan ermni kilslrin xsusi gztlr verilmidi. Onlar vergilri yerli hakimlr deyil, birbaa ah xzinsin verirdilr. Ermni tarixilri I ah Abbas haqqnda n qdr hdyanlar yadrsalar da, fakt budur ki, 1605-ci ild onun frman il ahln razisind praknd yaayan ermnilrin ycam halda yaamalar n xsusi razilr ayrlmd. Bu mqsdl sfahan hrin yaxn razid Yeni Culfa hri salnm, burada yaayan ermnilr n kils v monastr ina edilmi, onlarn xarici ticartl mul olmalar n geni imtiyazlar verilmidi. Htta I ah Abbas bu tikililr n xzindn pul ayrm v bu ii mkafatlandrmd. Tezlikl ermnilr bir sra Avropa lklri il, ilk nvbd taliya, Fransa, Prussiya il ticart laqlri yaratmdlar. Yeni Culfa tacirlri Hindistann ksr byk hrlrind kontorlar tkil etmidilr.

Ermni tacirlri varlandqca ermni kilslrinin var-dvlti ab-dar, nticd onlarn dvlt yaratmaq n itahalar daha da gclnirdi. Bu ii hyata keirmk n ermni kilssi gizli olaraq Avropa lklrind zn himayi axtarrd. Eyni zamanda ermnilr ah sarayna yollar arayr, ahn etimadn qazanmaq n dridn-qabqdan xrdlar. Ermni tacirlri v din xadimlrinin arzular tdricn hyata keirdi. I ah Abbas htta Sfvilr dvltinin xarici siyast msllri il mul olmaq v Avropa lklri il diplomatik danqlar aparmaq slahiyytini znn maviri Xoca Sfr adl bir ermniy etibar etmidi.

1608-ci ild I ah Abbas Xoca Sfr adl ermninin bal il Avropaya gedn nmaynd heyti vasitsil Roma papasna, spaniya kralna, Toskano hersoquna v Venesiya dojuna mktublar gndrmidi. Toskano hersoqunun qbulunda olarkn Xoca Sfr ahn mktubundan lav ermnilrin Roma papas v digr Avropa lklrinin balarna mktublar olduunu bildirmidi. Tbii ki, bu mktublarda xristian Avropa lklrindn rqd - mslman lklrind yaayan xristian ermnilri z himaylrin gtrmlri haqqnda xahilr edilmidi.

Daha vvllr is ermni kils xadimlri katolikos Stepanos Salmastesi (Salmastl) v Abqar Toxatesinin (Tokatl) bal il mstqil ermni dvlti yaratmaq namin kmklik gstrmlri n Avropaya nmaynd heyti syaht etmidi. Lakin n papadan, n d Qrbi Avropa dindalarndan ermnilrin arna mhl qoyan olmamd. XVII srin ortalarnda Rusiyann z mvqeyini mhkmlndirmsi n yaxn xristian lksi kimi ermni kilssinin diqqtini daha ox clb etmy balamd. Yaxn rq maraq dairsi baxmndan ermnilr n lverili himayi Rusiya ola bilrdi.

Rusiya arlarnn xarakterini yrnn ermnilr yqin etmidilr ki, hdiyy ad altnda rvt vermkl, onlar z trflrin k v nticd z istklrin nail ola bilrlr. Bu zaman ranla Rusiya arasnda ticart laqlri sasn ermni tacirlri vasitsil hyata keirilirdi. Rusiyada ran ipyi alveri il mul olan Yeni Culfal Xoca Zakar Sarhadov 1660-c il avqustun 28-d "ermnilr qar xsusi ltfkarlna gr" ar Aleksey Mixaylovi qiymtli hdiyylr gtirmidi. Bu hdiyylrdn biri hazrda Moskva Kremlinin "Silahlar palatasnda" saxlanlan "Almaz taxt"dr. Fil smyndn, qzl v gmdn dzldiln bu taxt inc rq slubunda ilnmidir. Onu bzmk n 987 almaz, 1298 yaqut, 18030 rq firuzsindn istifad edilmidir. Bu hdiyynin qiymti o vaxtk hesabla 22598 rubl 60 qpik idi. Bundan lav Xoca Zakar rssam Baqdan Saltanovun mis lvh zrind surtini kdiyi Leonardo da Vininin "Sirli gec" rsmini da ara hdiyy gtirmidi.

Bundan sonra Rusiya il ticart laqlri saxlayan ermni tacirlri n rikli kompaniyalar yaratmaa hr cr rait yaradlm v gmrk mntqlrindn onlarn gedib-glmsi n qadaalar gtrlmd.

1669-cu il dekabrn 3-d sfahandak ermni ticart kompaniyasndan Stelan Misekov v Baqdan Saltanov da hkmdarn adna hdiyylrl Moskvaya gedirlr.

1673-c il yanvarn 7-d Xoca Zakar sfahandan znn ticart xidmtisi Stepan Romadamskinin vasitsil ara 9062 rubl dyrind bzkli ran mallar gndrmidi.

1677-ci ild katolikos Hakop Cuqaesinin (Culfalnn) rhbrliyi il Emidzind din xadimlrinin ynca keirilir v Qrbi Avropaya nmaynd heyti gndrmk qrara alnr. Nmaynd heyti stanbula atanda Hakop Cuqaesi lr v nmaynd heyti geri qaydr. Bu trkibdn yalnz atasn mayit edn srael Ori Avropaya syahtini davam etdirir. 20 il Avropan gzib dolaan srael Ori taliyada, Fransada v


6

Almaniyada yaayr. Fransann yksk dairlri il laqy girn srael Ori ermnilrin himay edilmsi mslsini qaldrr, lakin soyuq mnasibtl qarlar.

Avropann real kmklik gstrmycyin min olan srael Ori bu id yalnz Rusiyaya arxalanmaq qnatin glir. O, 1701-ci il oktyabrn 28-d arximandrit Minas Vartapedl birlikd Bavariya krfstnn (knyaznn) elisi kimi I Pyotrun qbuluna glir. Onlar ermni mliklri adndan ara v ahzady (arevi) ox qiymtli hdiyylri gtirmidilr.

ar n gtiriln hdiyylr: - qrmz mxmrl rtlm, qzl mftill tikilmi, knarlar qzla kilmi gml hat edilmi trk

yhri; - qzl trk ulu; - qzla kilmi gm trk yyni, gm dhn il birlikd; - trk ququnu (quyruqalts); - misdn dzldilmi, qzla kilmi iki trk zngisi; - tapqr v ipk paradan qarnalt; - tiysi poladdan, qrmz dstkli, qzla kilmi gm qabl trk qlnc; - qzl mftill tikilmi, qzl gm qapaql dridn hazrlanm gm su qab v s. ahzad n gtiriln hdiyylr: - svari n dym gmdn hazrlanm, qzla kilmi, mxmr rtkl qn (mhfz); - trk yay; - 30 dn la dzldilmi trk oxu. srael Orinin v Minas Vartapedin ara gzqamadran ntiq trk mallarn hdiyy gtirmlri xalis

ermni bicliyi idi. Onlar Pyotrun strateji hmiyytli isti boazlara xmaq v stanbulu l keirmk n n drcd alb-yandn bilirdilr. Bu hdiyylrl onlar bu yann daha da qzdrb alovlandrmaq istyirdilr. srael Ori saraya z proqramn - Ermni dvlti yaratmaq n rana 25 minlik qoun gndrmyi tklif etmidi. Bundan sonra sarayda Cnubi Qafqaza yr n hazrlq ilri grlmy balanmd. Ciddi hazrlqdan sonra 1707 - ci ild Ori polkovnik rtbsind 50 nfrlik nmaynd heytinin bas kimi rana yola dr. Ona orada vziyyti yrnmk, xristian halisi arasnda tbliat aparmaq, mdafi qalalar, lknin yollar haqqnda mlumat toplamaq taprlmd. bh oyatmamaq n srael Orini ah Hseyn Roma papasnn nmayndsi kimi tqdim etmk qrara alnmd. 1709-cu ild o, sfahana glir. 1711-ci ild Htrxana qaydr v orada lr. Sonralar Minas Vartapedl birlikd Yesai katolikos srael Orinin iini davam etdirmidilr.

Rusiya - ran mharibsi nticsind 1723-c il sentyabrn 12-d balanan mqavily sasn Gilan, Mazandaran, Astarabad yaltlri, Bak v Drbnd hrlri Rusiyann tabeliyin keir. Noyabrn 10-da I Pyotr hmin razilrd ermnilrin krlb gtirilmsi n yer ayrlmas haqqnda frman verir. Hmin frmanla ar "xristianlq namin" ermni xalqn z mrhmtind saxlamaq v himayy gtrmk qrarn vermidi.

1726-c il fevraln 22-d imperatri I Yekaterina ermnilrin yksk iltifata v mrhmt v himayy layiq grlmlri haqqnda frman verir.

18-ci srin ikinci yarsnda ermnilr yenidn fallarlar. 1760-c ild Hindistan ermnisi osif Emin rus hkumti v grc ar il danqlar aparr. ran v Trkiyy qar mharibd ermnilrin kmyini tklif edir. 1769-cu ild Htrxan ermnisi Movses Safarov saraya layih tqdim edir. O, layihd rus ordusunun kmyi il "Ermnistan azad etmyi" v Rusiyann himaysind dvlt qurma tklif etmidi. Mharibdn sonra, 1780-ci ild Rusiyadak ermni yeparxiyasnn bas osif Arqutinski (Hovsep Arqutyan) v Moskva varls van Lazarev (Hovhannes Lazaryan) Rusiya hkumtinin nmayndlri il danqlar aparrlar ki, Osmanl Trkiysi v ran srhdlrinin ksidiyi razilrd ermni dvlti yaratsnlar. Rusiya ar bu lklr hrbi yr etmyi planladrr. Ermnilr danqlara rus srkrdsi A. V. Suvorovu clb edirlr. Suvorov is "onlarn dvltlrini brpa etmk niyytind olduqlar" haqda ermnilr vd vermidi. Lakin 1796-c ild balanan bu yr sonralar txir salnm, II Yekaterinann lm bu layihnin hyata keirilmsin mane olmudu. Qeyd etdiyimiz kimi, Ermnilr z dvltlrini qurmaq n hr cr vasitlr l atr, htta hdiyy ad altnda rus arlarna rvt bel verirdilr. Bununla onlar saray yanlarnn etimadn qazanr, hkumtin mxtlif strukturlarnda, xsusn d hrbi sahd z nmayndlrini yerldirmy nail olurdular.

1747-ci ild Nadir aha sui-qsd edildikdn sonra, ona mxsus qiymtli qadalar vaxtil ahn sarayna yol tapm ermni Lazar ourlayr. Hazrda Moskvada "Silahlar palatasnda" saxlanan, hcminin byklyn v saflna gr diqqti daha ox clb edn ox qiymtli brilyant da Nadir ahn xzinsindn ourlandqdan 10-15 il sonra Htrxana gtirilmi, sonralar is Sankt-Peterburqda yaayan ermni zadgan afrasn lin kemidi. afrasdan hmin brilyant kollec maviri Lazarevin vasitiliyi il ox ucuz qiymt (400 min rubla) qraf Q. Orlov xzin n almd v pasxann birinci gn qrmz yumurtaya bnzr futlyarn iind


7

imperatri II Yekaterinaya tqdim etmidi. afrasn qiymtli brilyant ucuz qiymt saraya satmas ermni bicliyi idi. O, bu gztin vzind imperatridn nsillikc Rusiya zadgan titulu almd. Hmin brilyantn hcmc nisbtn balaca baqa bir tayn is Tiflis ermnisi knyaz Abamelik xsn imperator Pavel Petrovi hdiyy etmidi. mperator is knyaz Abameliki xsi syin v sdaqtin gr sxavtl mkafatlandrm, ona Podolsk quberniyasnda mlk balam, olanlarn qvardiyaya qbul etmidi. Sonralar onlardan ikisi general rtbsi, digr is tab zabiti rtbsin ykslmidilr.

Mxtlif yollarla yksk hrbi rtblr ld etmi ermnilr rus qounlarnn Cnubi Qafqaza yr zaman ordunun nnd getmi, Azrbaycann imal v Cnub xanlqlarnn ialnda mstsna rol oynamdlar. Ermni v grc zabitlrinin hazrlanmasnda Rusiya Nazirlr Kabinetinin grc v ermni zadganlarnn uaqlarnn kadet korpusuna (orta hrbi mktb) qbul edilmsi haqqnda 1738-ci il 17 aprel tarixli qrarnn mstsna rolu olmudu.

1797-ci il oktyabrn 1-d arn frman il ranl ermni mliklrinin v onlarn itatind olan ermni halisinin (2 min nfr) ar Rusiyasnn tbliyin qbul edilmsi v onlarn Qafqaz xtti boyunca yerldirilmsi qrara alnr. 1799-cu il iyunun 3-d Kartli v Kaxetiya ar Georgiy nvanlanan, "Qazax adlanan razid ermni mliklrini v onlarn itatind olan ermnilri mskunlamaqdan mhrum etmmk" haqda imperator I Pavel ali frman vermidi. Rusiyaya rqd z istilalq niyytini hyata keirmk n hmin lklrd yaayan xalqlarn dilini biln mtxssis-trcmilr lazm idi. 1798-ci il iyunun 24-d Rusiya Xarici lr Kollegiyasna frman verilmidi ki, tlblr in, mancur, fars, trk v tatar dillrini yrtmk mqsdil hr il 5000 rubl vsait xrclnsin. Bir az vvl, 1797-ci il fevraln 26-da veriln frmanla is Xarici lr Kollegiyas yannda Asiya xalqlar il i aparmaq n xsusi Departament yaradlmd.

Qeyd etdiyimiz kimi, ermni dvlti yaratmaq urunda uzun mddt grgin mk srf etmi din xadimlrindn biri d arxiyepiskop Hovsep Arqutyan osif Arqutinski Dolqoruki olmudur. O, daha bic davranm, zn Argitilrin xlfi kimi qlm vermidi. Arqutyan hminin guya ermni arlar zaman ksiln sikklri v digr 17 dd sikk v medallar imperator I Pavel hdiyy edir. vzind imperator 1890 - c il yanvarn 2-d ona xeyir-dua verir. Martn 22-d Hovsep Arqutyan knyaz rfin layiq grlr, iyulun 28-d Emidzin kilssinin ali patriarx, oktyabrn 30-da is btn ermnilrin katolikosu tsdiq edilir. Ona imperatorun frman il 1000 rubl hcmind illik maa v mrlk tqad tyin edilir. Emidzin gedib atmaq n xsusi mayiti dst v 1000 rubl yol xrci ayrlr.

rvan xanl razisind yaayan ouz boylar VII-ci srdn etibarn islam dinini qbul etmy baladqlarndan, ermnilr tdricn glib Emidzin kilssin v digr kilslr sahib xmdlar. Matenadaranda saxlanan alq-satq sndlrin gr, hl 1431-ci ild Aqoyunlu Yaqub padahn nmayndsi mir Rstm 7 kndi (Vaarabad (Emidzin-kils), trk, Batrinc, Noraqavit, Aunatun, Kircli v Muni) katolikos Qriqor Makuluya 530 min Tbriz dinarna satmd.

Tdricn varlanan ermni kilssi v mlkdarlar bu minvalla 19-cu Cnubi Qafqaz srin vvlind 60 - dan artq qdim ouz yaay mntqlrin sahib olmudular. 19-cu srin vvlind Rusiyann Cnubi Qafqaz ial etmk n hrbi mliyyatlara balamas ran v Trkiyni hmin razilrdn sxdrb xarmaq v glckd ermni dvlti yaratmaq n zmin hazrlamd.

(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa, Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 9-17)


8

III. Ermni vilaytinin tkili

Qrbi Azrbaycandan - indiki Ermnistan razisindn Azrbaycan trklrinin ilkin qaqnlq dvr 1801-ci

ild Rusiyann rqi Grcstan ilhaq etmsi v bunun nticsind mdil v Loru-Pmbk blglrinin ruslarn lin kemsi anndan balamdr.

1801-ci il iyulun 13-d general-mayor Lazerev Qafqaz qounlarnn komandan Knorrinq gndrdiyi raportunda gstrirdi ki, Pmbk yaltinin 14 kndindn txminn 5-6 min trk halisi blgni trk edrk rvan xanl razisin snmlar.

Sonralar Pmbk yalti trklrinin bir hisssi Rusiyann itatin girmk istmdiklri n syan etmi, 1804-ci ilin iyulunda Pmbk bylri Rhim by v Sid byin himaysi altnda blgdn qaaraq Qars paalna snmdlar. Onlarn geri qaytarlmas n knyaz Sisianov dflrl Qars paas Mmmd paaya mracit etmidi.

1804-c ilin yaznda rvan xanlnn razisindn 2 min ermni gizlinc qaaraq ruslarn himaysin kemi v onlar Loru-Pmbk blgsind mskunladrlmdlar. Hmin il rus qounlar ryel daxil olur. 1805-ci il oktyabrn 20-d ryel sultan Budaqla knyaz Sisianov Gncd ryelin bdi olaraq Rusiyann tabeliyin kemsi haqqnda snd imzalayrlar. Mhz bundan sonra hmin razid yaayan trklrin qaqnlq dvr balanmdr. ryel kndlrinin Qarapapaq boyundan olan halisinin bir hisssi 1807-ci il rus-trk mharibsi nticsind z yer yurdlarn trk edrk rvan xanlnn v Qars paalnn razilrind snacaq tapmdlar.

Qarapapaq tayfalar frst tapan kimi vvllr yaadqlar kndlr hcum edib ermnilri qovmaq istyirdilr. 1807-ci il avqustun 26-da general Nesvetayev qraf Qudovi yazd mktubda gstrirdi ki. qarapapaqlar Gmr yaxnlnda yerln Tapanl v Qoqant kndlrin basqn etmi, 7 ermninin ban ksmilr. Oktyabrn 29-da gndriln raporta is ryelin yerli sakinlrindn 26 ailnin Qars paalna qadqlar qeyd edilir.

rqi Anadoluda yaayan ermnilr rvan xanlnn ruslar trfindn ialn sbirsizlikl gzlyirdilr. Bayazid paalnda yaayan ermnilr 1806-ci ilin sentyabr aynda Tiflis mktub gndrmidilr ki, rus qounlar rvan l keirn kimi, 10000 ermni hr eylrini atb glcklr. rzurum ermnilrindn 200 ail ruslarn rvan l keirdiklrini eidib htta yola dblrmi. Onlar Qarsa atanda bu xbrin yalan olduunu eidib, orada gzlmy mcbur olmudular. Eyni zamanda hmin mktubda gstrilir ki, rvan sakinlrindn (xanln razisindn) 500 tatar (azrbaycanl) ailsi Qarsa kmdr.

Rus qounlar ryel daxil olanadk sultanln razisind 170- yaxn knd olmudur. 1805-ci ilin statistik mlumatlarna gr is ryeld sultan Budan itatind cmisi 524 ail yaamdr. Hmin razid ruslarn istr trklrl, istr rvan xannn, istrs d ran ahnn vlihdi Abbas Mirznin qounlar il mhariblri nticsind ryelin kndlrinin ksriyyti xaraba qalm, halisi is qaqn dmdr. Sonradan hmin razid Trkiydn gln ermnilr mskunlamdlar. Sultan Budaq v kapitan Cfr byin 1809-cu ilin dekabrnda general-mayor Haqverdova yazdqlar rizd gstrilirdi ki, ranla mharib nticsind kndlr dadlb xaraba qalm v btn ryel yaltind cmisi 250 ev qalmdr.

1813-c il oktyabrn 12-d Rusiya il ran arasnda balanan Glstan mqavilsin sasn mdil, Loru-Pmbk v ryel yaltlri Gnc, Qaraba, ki, irvan, Bak, Quba, Drbnd, Tal xanlqlar v Dastan hmilik Rusiyann trkibin qatlr.

19-cu srin vvllrind rvan xanl 15 mahaldan - Qrxbulaq, Zngibasar, Grnibasar, Vedibasar, rur, Srmli, Drknd-Paranis, Sdli, Taln, Seyidli-Asaqqall, Srdarabad, Krpbasar, Abaran, Drik v Gy mahallarndan ibart idi. Xanln mrkzi rvan hrini 1804-1813-c illrd ruslar l keirmk n iki df chd gstrmidilrs d, buna nail olmamdlar. Glstan mqavilsinin balanmasndan 14 il sonra yenidn balanan Rusiya-ran mharibsi zaman 1827-ci il iyunun 26-da ruslar Naxvan hrini, sentyabrn 20-d Srdarabad qalasn, oktyabrn 1-d is rvan qalasn l keirmidilr. rvann l keirilmsind xsusi xidmtlrin gr Xsusi Qafqaz korpusunun komandan general . F. Paskevi "Qraf Erivanski" titulu verilmidi.

Rus qounlarnn rvan xanln ial etmsind ermnilr xsusi fallq gstrmidilr. Emidzin kilssi, xsusn d arxiyepiskop Nerses arxada txribatla mul olur, rus qounlarna silahla yardm edirdilr. Ermnilrin Abbas Mirznin qoununa iridn zrb vurmasna aid Ermni vilaytinin risi A. avavadze 1828-ci il mayn 21-d Paskevi yazmd: "rvan yaltinin Nurnus knd sakini ermni Hakan Harutyunov Abbas Mirznin ordusunda topu kimi xidmt edrkn, avqustun 17-d dy zaman top atini rus qounlarna deyil, ks istiqamt - rvan xannn qounlarna trf ynltdiyi diqqti clb etmidir. Harutyunov onun hrktinin diqqti clb etdiyini duyan kimi dy meydanndan qamdr. Ancaq bdbxtlikdn Emidzin


9

monastrnn yaxnlnda tutulmudur. rvan srdar Hseyn xan onun gzlrini xarm, burnunu, dodaqlarn v dabanlarn ksmidir."

Paskevi Ermni vilaytinin idarsin 1828-ci il iyulun 4-d gndrdiyi mktubda bildirmidir ki, mharib zaman xanln razisind rus komandirlrinin mktubunu gzdirdiyin gr Astvatsaturovann rini ldrm, rus general Benkendorfun dstsin bldilik etdiyin gr is Hovhannes sliyann gzlrini xarm, burnunu v dilini ksmidilr. Arxiyepiskop Nersesin tqdimat il hr aily 10 ervon qzl verilmi, onlarn ailsin 30 manat tqad ksilmsi qrara alnmd.

1828-ci il yanvarn 25-d imperator buyruu il arxiyepiskop Nerses ranla mharib zaman gstrdiyi sdaqt, syin v catin gr mqdds Aleksandr Nevski ordeni il tltif edilmidi.

Rus ordusunun rvan hrinin traf blglrini ial etdiyi zaman hmin razilrdn mslman halisinin didrgin edilmsi haqda Paskevi 1827-ci il iyulun 27-d qraf Nesselorda gndrdiyi mktubunda bildirmidi ki, qaraqapaqlardan 100 ail v ayrmlardan 300 ail Qarsa qamlar, qvvtli Uluxanl tayfasndan 600 ail Bayazid, mslman clali krdlri is Mua qamlar. Qaraqapaqlardan digr 800 ail is Araz keib Hsn xann (rvan xan Hseyn xann qarda) dstsin birlmilr. Onlarla birlikd cmdinli krdlri (700 ail), birukilr (400 ail), dovmanllar (400 ail), obankrlilr (200 ail), zilanl krdlri (1000 ail) srhddn o taya - Trkiyy kemilr.

rvan xanlnn razisind yeni rus sul-idarsi ttbiq etmk n Paskeviin mri il 1827-ci il noyabrn 6-da rvan mvqqti idarsi yaradlr v yerli qounlarn komandan, general Krasovski ris tyin edilir. Arxiyepiskop Nerses Atarakesi idarnin zv olur. Krasovskinin Nerses verdiyi qeyri-mhdud slahiyytlr saysind ermnilr istdiklrin nail olurlar. Mharibdn xm haliy paylamaq n veriln 4500 etvert taxln byk hisssi sayca azlq tkil edn ermnilr paylanmd. Mslmanlar dvlt himaysindn mhrum edilmidilr. Bununla laqdar Paskevi ba Qrargah risin gndrdiyi mktubunda yazrd: "Mn tsvvr etmzdim ki, Krasovski yalnz Nersesin iradsi il hrkt edck, mnim ona verdiyim tlimata mhl qoymayb, yenic l keirilmi yaltin idar edilmsi qaysna qalmayacaq, btn halinin drdd n tkil edn mslmanlara himaydarlq etmyck, lazmi vsait ayrmayacaq."

Yerli mslmanlar arasnda narazln artmas halini yaadqlar yerlrdn kb srhdin o tayna kemy vadar edirdi. Rusiyadan naraz halinin srhdin o taynda cmlnmsi Paskevii narahat edirdi, Ona gr d o, Nersesi rvan mvqqti idarsindki faliyytindn uzaqladrmd. Trkmnay mqavilsi imzalandqdan sonra Paskevi general Krasovskini ris vzifsindn azad etmi, mslmanlara qar bd mllrindn l kmyn Nersesi is Bessarabiyaya srgn etdirmidi.

1827-ci ilin sonu, 1828-ci ilin vvli rus qounlar Cnubi Azrbaycann Tbriz, Xoy, Urmiya, Salmas v rdbil hrlrini l keirirlr.

1828-ci il fevraln 10-da Tbriz-Tehran yolunun stnd yerln Trkmnay kndind balanan mqavil il 1826-1828-ci illr Rusiya-ran mharibsin son qoyulur. Bu mqavil il rvan v Naxvan xanlqlar btnlkl Rusiyann razisin qatlr. Martn 20-d I Nikolay bu mqavilni tsdiq edir v ertsi gn Ermni vilayti yaradlmas haqqnda frman verilir. Frmanda deyilir: "ranla balanm mqavily sasn randan Rusiyaya birldiriln rvan v Naxvan xanlqlarn bundan sonra "Ermni vilayti" adlandrma hkm edir v z titulumuza daxil edirik. Hmin vilaytin quruluu v onun idar edilmsi qaydas haqqnda ali senat lazmi frmanlar z vaxtnda alacaqdr."

Ermni vilayti rvan v Naxvan yaltlrin v Ordubad dairsin blnmd. rvan yaltin kemi rvan xanlnn 15 mahal, Naxvan yaltin 5 mahal v Ordubad dairsin 5 mahal daxil idi. Vilayt idarsinin risi vzifsin yerli qounlarn komandan Aleksandr avavadze tyin edilmidi.

1829-cu ilin vvlind qraf Paskevi- Erivanskinin tapr il kollec assesoru . open ermni vilaytind kameral siyahyaalma keirmidir. lyazmas 20 cilddn ibart olan bu siyahyaalmann nticlri mllifin 1852-ci ild nr ediln " Ermni vilaytinin Rusiya imperiyasna birldirilmsi dvrnn tarixi abidsi" srind verilmidir.

. open gr Ermni vilaytind 752 knd olmudur. Onlardan 521-i rvan yaltind, 179-u Naxvan yaltind, 52-si Ordubad dairsind olmudur Mharib nticsind vilaytin razisind 359 knd, o cmldn 310 knd rvan yaltind, 42 knd Naxvan yaltind, 6 knd Ordubad dairsind xaraba qalm, halisi didrgin dmd.

Demli, dadlm, xaraba qoyulmu kndlrl birlikd Ermni vilaytind cmisi 1111 knd olmudur. . openin hesablanmasna gr, xanlqlarn ial edilmsindk Ermni vilaytinin razisind txminn

23.730 ail (rvan yaltind 17.000 ail, Naxvan yaltind 4.600 ail, Ordubad dairsind 2.130 ail) yaamdr ki, orta hesabla, hr aild 5 nfr gtrdkd, bu, 118.650 nfr tkil edir.

Siyahyaalmann nticlrin gr, vilaytd 81.749 mslman v 25.131 yerli ermni qeyd alnmdr. Bu siyahyaalnmann stn chti ondadr ki, ayr-ayr yaay mntqlri zr rvandan v Trkiydn krln ermni aillrinin say v onlarn hans yaay mntqsind mskunladrldqlar gstrilmidir.


10

1840-c ild Ermni vilayti buraxlr. vzind tkil ediln rvan qzas Grc-meretin quberniyasnn trkibin daxil edilir. 1849-cu ild rvan, Aleksandropol, Naxvan, Ordubad v Novo-Bayazid Yeni Bayazid qzalarndan ibart rvan quberniyas tkil edilir v 1917-ci il qdr bu struktur dyimz qalmdr.



11

IV. Ermnilrin randan krlb gtirilmsi

1828-ci il fevraln 10-da balanan Trkmnay mqavilsinin 15-ci maddsin sasn randa yaayan

ermnilr srbst surtd Rusiyann himaysin kemk hququ verilirdi. Hkumt v yerli risliyin he bir maneiliyi olmadan onlarn satlq malna v ya mlakna, yalarna hr hans gmrk v vergi qoyulmadan danan mlkn aparmaq v satmaq n bir il, danmaz mlk gldikd is, onun satlmas v ya onun haqqnda zxouna srncam (vkalt) n 5 illik mddt myyn edilmidi.

Lakin ermnilrin krlmsi n hazrlq ilrin hl 1827-ci ilin may aynda Paskeviin Peterburqdan xsusi tlbnam sasnda ermnilr arasnda nfuza malik olan polkovnik Lazarevi (Eqiazar Lazaryan) z srncamna gtrmsi vaxtndan balanmd. Oktyabrn vvlind artq Lazarev Cnubi Azrbaycan ermnilri arasnda i aparmaq n ayrlan dstnin trkibind idi v sonralar Tbrizin komendant tyin edilmidi. Mhz Rusiyann randak sfiri A. S. Qriboyedovun tbbs il ran ermnilrinin ial edilmi yeni razilr krlmsi mslsi meydana xdqdan sonra, Rusiya hkumtinin ranla srhd boyu razilr 80 min kazakn krlmsi layihsi qvvdn dmd.

Hl 1827-ci ilin noyabrnda Dehqarqanda keiriln danqlar vaxt Qriboyedovla Paskevi grrkn arxiyepiskop Nersesin Xoydan gndrdiyi nmayndlri onlardan ermnilrin krlmsi qaysna qalma xahi etmidilr. Dekabr aynda Paskevi Tiflisin hrbi qubernatoru Sipyagin gndrdiyi mktubda qeyd etmidi ki, Urmiya trafnda yaayan 15 min yunan v ermni Rusiyann yaltlrin kmk istyirlr. Sipyagin is onlarn rvan v Naxvan yaltlrind yerldirilmsi fikri irli srmd.

Trkmnay mqavilsi imzalandqdan drhal sonra, fevraln 14-d Lazarev el oradaca Paskevi gndrdiyi raportunda xatrladrd ki, ermnilr mharib zaman qlbmiz n mmkn olan etmilr v indi evlrini qoyub Rusiya yaltin kemk istyirlr. Ermnilrin srtl v rahat krlmsi n Lazarev tklif edir: 1) Krm ilrin rhbrlik etmk n ona Paskevi kaz versin v hmin kazda knlr veriln gztlr gstrilsin; 2) Krm ilrin rhbrlik etmk n ermni dilini biln lazmi qdr tab v ober zabitlr tyin etmk onun ixtiyarna verilsin; 3) qlim raitin gr krm ilri lngiy bilck yerlrd rus ordusu orada gzlsin v ordu knlri mayit etsin; 4) Kasb kknlr n xzindn vsait ayrlsn.

Paskevi bu tkliflrin yerin yetirilmsi n fevraln 26-da Lazarev v fevraln 29-da rvan mvqqti idarsin xsusi tlimat gndrir. Lazarev veriln 19 maddlik tlimatda gstrilir: krln xristianlardan ticartl mul olanlar hrlrd yerldirilcklr ki, yen ticartl mul olsunlar; kndlilr kifayt qdr mnbit torpaq ayrlacaq v onlar 6 il mddtin vergilrdn, il is torpaq mkllfiyytindn azad edilcklr; kmy hazr olan aillr onlara verilck gztlr haqqnda xsusi formada vrqlr verilmlidir; krlnlr kndlr zr partiyalara ayrlmal, hr partiyada 150-dn 300- qdr ail olmaldr; krlnlri rvan v Naxvan yaltlrin istiqamtlndirmk lazmdr ki, hmin razilrd xristian halisi mmkn qdr artrlsn; hr partiyan mayit etmk n ermnic biln bir zabit v 2-5 kazak ayrlsn; kkn partiyalar yola xan kimi, drhal rvan mvqqti idarsin aillrin say, onlarn yaadqlar razinin iqlim raiti, muliyytlri, malik olduqlar srlr v srhd yeticklri txmini vaxt haqqnda xbr gndrmk lazmdr.

Rus qounlarnn mqavily sasn geri kilm prosesi martn 8-dn etibarn Maraadan baland n, ilk nvbd orada yaayan ermnilri krmk nzrd tutulmudu. Qarabaa yaxn razid yerln zm kndinin v traf kndlrin ermnilrini Qarabada yerldirmk qrara alnmd.

Kasb aillr kmk n xzindn 25 min manat gm pul ayrlmd. Lazarevin v ona thkim ediln ermni zabitlrinin vzifsi krlnlrin srhd atdrlmas il bitmi hesab edilirdi. Bundan sonra ilr rhbrlik rvan mvqqti idarsi yannda yaradlan Komity hval edilirdi. Komit kkn partiyalarn srhdd qarlamaq n heyt gndrmli idi. Hmin heyt onlar yeni yaay mntqsindk mayit edirdi. Qaraba zr bu vzif gmrk hrbi-dairsinin risi, knyaz Abxazova hval edilmidi.

Paskevi rvan mvqqti idarsin verdiyi 16 maddlik tlimatnda gstrirdi ki, Komit krln aillrin sayna uyun torpaq sahsi ayrmal v onlarn nzrd tutulan yerlrd mskunlamasna rhbrlik etmlidir. Komit almaldr ki, krln kndlr vvlki razilrdki kimi ayrca v qonuluqda yerldirilsinlr. Dalq raitind yaamlar dalq yerd, dznlikd yaayanlar is dznlikd yerldirilmlidir ki, onlar mmkn qdr xstlik v lmdn xilas olsunlar, onlarn adt-nnlrinin v tsrrfat vrdilrinin saxlanmasna rait yaransn. Mslmanlarn yaadqlar kndlrd xristianlarn yerldirilmsindn uzaq qamaq, xristianlardan ibart ayrca dair v mahallar tkil etmk lazmdr. Mslman (xristian) kndlrinin hatsind yaayan xristianlar (mslmanlar) z dindalarnn yanna krmk lazmdr. Krlnlr mlkdar torpaqlarnda deyil, dvlt torpaqlarnda yerldirilmlidirlr. Yeni mhsul gtrndk ilkin taxl spini n krlnlr brabr miqdarda borc vermli, tsrrfatn dirldilmsi n gtrln borc faizsiz olaraq, drd ildn sonra alt il mddtin dnilmlidir.


12

Mskunladrmaq n yer serkn salamlq n rait v yax suyun olmas nzr alnmaldr. Hr bir ailnin yerldirilmsi haqqnda xsusi formada hesabat v kiln mumi xrclrin hesabat myyn edilmlidir.

Lakin sonralar hr iki tlimatn tlblri bir ox hallarda pozulmudu. Lazarev v onun yerlr gndrdiyi nmayndlri Trkmnay mqavilsini v onlara veriln tlimat pozaraq ermnilri knll deyil, zoraklqla krmy chd gstrirdilr. Bununla laqdar Abbas Mirz iki df polkovnik Lazarev mracit edir ki, onun itatind olan zabitlrin ermnilri zorla krmsi hallarna son qoysun v Trkmnay mqavilsinin rtlrin ml etsin. Salmas monastrnn yepiskopu zraeli ermnilrin zorla krlmsin maneilik trtdiyi n arxiyepiskop Nerses qraf Paskevi mracit edrk xahi edir ki, Xoydak yerli komendanta gstri versin ki, zraelini bu idn kindirin v czalandrmaq n onu Emidzin gndrin.

Eyni zamanda Abbas Mirz d Rusiya il rann yeni srhdlri boyunca ermnilrin ktlvi surtd yerldirilmsindn ehtiyat edirdi. Ona gr d ermnilrin ktlvi surtd krlmsin maneilik gstrmy alrd. Bunun n onun nmayndlri yerlrd olur, ermnilri dil tutur v gr kmzlrs, onlar 6 il mddtind vergilrdn azad etmyi vd edirdilr.

Krm ilrinin lngidiyini v maneilik gstrildiyini grn Lazarev 1828-ci il martn 30-da xristianlara mracit edir. O, mracitin vvlind bzi bdxahlarn yalan mlumatlar yayaraq kmk istynlri qorxuya saldqlarn qeyd etmkl brabr, Rusiyann onlara vd etdiyi gztlri sadalayr. O, yazrd: "Rusiyada siz lahzrtin digr tblri kimi, brabr hquqlu olduunuzu grck, btn ziyytlri unudacaqsnz, orada siz xristianlarn mskunladrld yeni vtn ld edcksiniz v mqdds dininizin alaldlmasn bir daha grmycksiniz. rann mxtlif yaltlrin splnmi xristianlarn bir yer cmldiyini grcksiniz. Tlsin! Vaxt qiymtlidir. Tezlikl rus qounlar ran trk edck, o zaman sizin kmyiniz tinlck v biz sizin thlksiz kmyiniz cavabdeh olmayacaq. Azca itkiy mruz qalsanz da, qsa zamanda hr ey nail olacaqsnz, z d hmilik olaraq."

Lazarevin mracitinin ermnic mtni randa yaayan ermnilr arasnda yaylmd. 1828-ci il martn 9-da Lazarev Xoydan Paskevi yazd raportunda gstrmidi ki, artq 4500 ail

krlrk Araz aynn o trfin gtirilmidir. Mayn 27-d gndrdiyi raportunda is txminn 500 ail mslman krdlrinin Krdstandan rvan yaltin kmk niyytind olduqlarn bildirmidi.

Lakin fevraln 29-da Lazarev gndriln mktubla mslmanlarn krlmsin imkan vermmk taprlmd.

Krlnlrin mlkdar torpaqlarnda yerldirilmmsi haqqnda Paskeviin verdiyi tlimatn ksin olaraq ermnilrin byk hisssi hmin torpaqlarda yerldirilmidi. Mllifi Qriboyedov olduu ehtimal ediln "Ermnilrin randan bizim vilaytlr krlmsi haqqnda qeydlrd gstrilir ki, ermnilrin mlkdar torpaqlarnda yerldirilmsi bir yana, mslmanlarn yerini dar elmlrin baxmayaraq, stlik, onlara gztlr verilir. Halbuki, ziyan kn trf mslmanlardr. slind burann mslmanlarn kkn hesab etmk lazmdr. nki mharib zaman srdar onlar dy meydanndan krmdr v n kasb vziyytd yaayrdlar. Ermnilr krln zaman mslman aillrinin ksriyyti yaylaqda olmudular v glmlrin onlarn evlrind yerldiklrindn xbrlri yox idi.

1828-ci il oktyabrn 1-d Qriboyedov Paskevi gndrdiyi mktubunda gstrir ki, Naxvan yaltind ermnilrin krlmsi nticsind qarqlq v sxnt yaranmdr. Tatarlarn narazlnn n yksk hdd atd gstrilir. Yaranan narazln sasl olmasn gstrmk n krln ermnilrin yerldirilmsi cdvli verilmidir.

yerli ermnilryerli

mslmanlar krln ermnilr

Nehrm 193 93 Qaraxanbyli 81 26 Tumbul 9 62 12 Yarnca 13 48 14 Kltp 113 37 Qazan 10 58 Bnnyar 72 12 rzin 61 7 Kznt 75 19 Naxvan h. 114 392 285 mumiyytl Naxvan yaltind 290 1632 943


13

Cdvldn grnr ki, krln ermnilrin ksriyyti mslman kndlrind yerldirilmidilr.

Ermnilrin qarq yaadqlar kndlrd is kknlri demk olar ki, yerldirmmidilr. Qriboyedov vziyytdn x yolu kimi Naxvan yaltindn 500 ermni ailsini Drlyz krmyi tklif edir. Sonralar onun bu tklifi hyata kemidi.

Polkovnik Lazarev xristianlarn Rusiya razisin krlmsinin nticlri haqqnda qraf Paskevi - Erivanskiy 24 dekabr 1829-cu ild yazd yekun hesabatnda gstrir ki, krm ilrin 26 fevral 1828-ci ild balanm v iyunun 11-d baa atmdr. Bu mddt rzind 8249 xristian ailsi (onlardan cmisi 100- qdri aysor ailsi, qalanlar ermnilr olmudur) rvan, Naxvan v Qaraba yaltin krlmdr. Krm ilrin xzindn 16000 ervon v 400 gm manat xrclnmidir. Kmk istyn 1500 ermni ailsi is randa qalmd. nki Lazarev onlar krmy imkan tapmamd.

Ermnilrin krlmsi zaman Lazarevin tabeiliyin gndriln ermni zabitlri xsusil frqlnmidilr. Knyaz Melikov zm v onun trafndak kndlrin, knyaz Arqutinsk-Dolqorukov-Tbriz v traf kndlrin, sonra is Salmas yaltinin, kollec assesoru Qamazov Maraa xanlnn v Urmiya kndlrinin, knyaz alikov Xoy yaltind yaayan ermnilrin krlmsin rhbrlik etmidilr.

Qeyd etdiyimiz kimi, . open 1829-1832-ci illrd Ermni vilaytind kameral siyahyaalma keirmidi. Onun verdiyi statistik mlumatlara gr, randan krln ermnilr 366 ail trkibind 1715 nfr rvan, 265 ail trkibind 1110 nfr Naxvan v 36 ail trkibind 182 nfr Ordubad hrlrind yerldirilmidilr. Krln ermnilr rvan yaltinin 119 kndind, Naxvan yaltinin 61 kndind, Ordubad dairsinin 11 kndind yerldirilmidilr. mumiyytl, rvan yaltind 4599 ail trkibind 23568 nfr, Naxvan yaltind 2137 ail trkibind 10652 nfr, Ordubad dairsind 250 ail trkibind 1340 nfr ermni yerldirilmidir. Nticd Ermni vilaytin 6949 ail, trkibind 35560 nfr krlmd (lavy bax).

gr yeni tkil edilmi Ermni vilaytind mslmanlarn say 81749 nfr (16078 ail) v ermnilrin say 25131 nfr (4428 ail) olmudusa, randan ermnilri krdkdn sonra onlarn say 60691 nfr (11377 ail) atmd. Bununla da ermnilrin say 24 faizdn 43 faiz qalxmd. gr nzr alsaq ki, mumiyytl, randan krln 8249 aildn 6949-u Ermni vilaytind yerldirilmidir, onda bel qnat glmk olar ki, yerd qalan 1300 ail Qarabaa v Zngzura krlmdr.

(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa. Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 25-32)


14

V. Ermnilrin Trkiydn krlb gtirilmsi

1826-1828-ci illr Rusiya-ran mharibsind qlbdn ruhlanan rus ordusu 1828-ci il iyunun 14-d

Paskeviin komandanl altnda Gmr yaxnlndan Arpaay 12 minlik qounla kerk rqi Anadoluya hcuma balayr v iyunun 23-d Qars qalasn l keirir. Hcumu genilndirn ruslar iyulun 24-d Axlklyi, avqustun 15-d Axskan, 22-d rdhan, 28-d Bayazidi tutdular. 1829-cu ilin yaznda mharibnin yenidn qzmas nticsind rus ordusu rzurumu, daha sonra Muu, Oltunu, Bayburdu ial edir.

Rus ordusunun trk qounlar zrind qlblrinin tmin edilmsind ermni silahl dstlrinin v rqi Anadoluda yaayan ermnilrin byk rolu olmudur. Mharibnin vvlind yeni tkil edilmi Ermni vilaytinin razisind 2800 nfrdn ibart piyada v kavaler dstlri tkil edilmidir. Bu dstlr ox zaman rus qounlarnn nnd gedirmilr.

Birinci v ikinci Rusiya-ran mhariblri nticsind rvan xanlnn razisindn qaqn dm azri trklri rqi Anadoluda trk paalqlarnn razilrind snacaq tapmdlar. Daha ncdn-ruslarn "1801-ci ild Grcstan ialndan sonra Boral v Qazax boylar il Qarapapaq uruundan (tayfasndan) gln trkm trklri qab krk ldr v Arpaay kndlrind yerlmidilr". Ruslarn rqi Anadoluya hcumu zaman qrnlara v yenidn kmy mruz qalanlarn ksriyyti yen d azri trklri idilr. Bu df onlar Trkiynin irilrin doru kmy mcbur olmudular.

Trk tarixisi Kemal Beydili "1828-1829-cu illrd Osmanl-rus savanda rqi Anadoludan Rusiyaya krln ermnilr" adl aradrmasnda hmin dvrn qaqnlq facisini rsmi qaynaqlar sasnda bel tsvir edir: "rzurumu l keirn ermnilr dmn nn belc bo grb Bayburda qdr getmi v trafdak qzalar da dht salmdlar. traf hali ya ruslara boyun ymk, ya da yollara db saa-sola dalmaqdaydlar. rzurum v rzincan traf kndlrind snacaq yerlri alan Qars v Axska mhacirlri bu hal grnc, rqi Qarahisar trflrin doru ynlmkdydilr. Minlrl insann yollara drk tla iind k etmlrin ahid olanlarn gzlrin is bu durum, sanki bunlarn "arxalarndan gavur srb gtrrm kimi dhtverici" bir kild tqib edilir v hr trfi vahim iind trk edirdilr. Klkit, irlan, Gmxana, rzincan, Tercan v rqi Qarahisar blglrindki xalq da bu hal qarsnda vsvs edrk hr biri bir trf kmy v dalmaa balamdr".

1829-cu ilin avqustunda ruslar Balkan cbhsind stanbula yaxnlaan zaman II Sultan Mahmud bar istmi v sentyabrn 2-d dirn mqavilsi imzalanmd. Mqavily gr Axlklk v Axska blglri Rusiyann trkibin kemi, ial edilmi qalan razilrin Trkiyy qaytarlmas qrara alnmd.

dirn mqavilsinin 13-c maddsin sasn, Trkiynin ial olunmu razilrind qalan ermnilr 18 ay mddtind danan mlaklar il Rusiyann tabeliyin kemk hququ verilmidi. Ruslarn Qars, rdahan, Bayazid, rzurum v digr blglrdn geri kilmsi trklr xyant edn ermnilri xlmaz vziyyt salmd. Ermnilri bu vziyytdn xilas etmk n rus qounlarnn komandanl onlar yeni ial edilmi razilr krmyi v bununla da Trkiy il srhd boyu razilrd xristianlarn say stnlyn tmin etmyi qrara almd. Bu mqsdl d 1829-cu il oktyabrn 10-da Paskevi imperator I Nikolaya yazd raportunda gstrirdi: "Bayazidd 2 min ermni bizim sgrlrin crgsind vurumudular, rzurumda xristian halisinin byk hisssi bizim dini bayram qeyd etmilr; Qarsda ermnilrdn ibart 800 nfrlik knll batalyon tkil edilmidi, onlarn aillrindn - 10 min nfrinin bann stn labd thlk almdr. Bu bdbxt qurbanlara diqqtinizi ynldin, Rusiyaya gstrdiklri mhbbt gr Osmanllarn onlardan qisas almasna yol vermyin.

Ona gr d csart edib lahzrt imperatordan mn bu aillri Grcstan v Ermni vilaytlrind yerldirmk ixtiyarn vermsini xahi edirm.

Znnimc, krln hr bir aily orta hesabla 50 gm rubl kifayt edckdir". Noyabrn 18-d hrbi nazir ernev Paskevi cavab gndrir ki, imperator onun tklifini bynmidir.

Bundan sonra Paskevi drhal mli faliyyt keir. O, dekabrn 3-d Grcstan mlki qubernatoruna mktub yazaraq gstrir ki, artq Trkiy paalqlarnda yaayan xristianlarn Grcstana v Rusiyaya mnsub vilaytlr kmk istyn v bunun n maddi yardm tlb etmyn aillrin yola dmk n bilet (vsiq) vermyi yerli qoun rislrin icaz vermim. Bundan istifad edn bir ox aillr drhal yola drlr. Qars v onun trafndan knlr onlarn yaadqlar razilrin iqlim raitin uyun olan lyz (Alagz) trafndak boalm kndlrd mskunladrlmdlar. General Pankratyev Paskevi xbr verir ki, Loru drsind yerlmk n 95 aily bilet (vsiq) vermidir. General mayor Bereman hminin Qarsdan xb Gmry yola dn 400 aily bilet verdiyini bildirmidi. Paskevi krm ilrin v krln aillrin mskunladrlmas iin rhbrlik etmk n xsusi komit tsis etmidi. Komitnin faliyyti n 12 maddlik mumi qaydalar myyn etmidi. Bu qaydalar aadaklardan ibart idi:


15

1. Krlnlr Rusiyann razisin daxil olan kimi onlarn qays n btn srncamlar kknlr komitsi verckdir.

2. Krlm prosesi sona yetndk, krlnlrin hams yaay yerlrind mskunladrlanadk, kndlrd kknlrin tsrrfat qaylar hll edilndk komit z faliyytini davam etdirmlidir. Bundan sonra Ba komandanlq hesabat verib faliyytini dayandrmaldr.

3. Komit drhal Grcstanda v digr yaltlrd bo dvlt torpaqlar haqqnda mlumat toplamaldr. 4. Btn kknlr zmry ayrlmaldrlar: 1) tacirlr v alverilr, 2) sntkarlar v istehsaln hr

hans nvndn ba xaranlar, 3) kinilr v yaxud kndlilr. Kknlrin mskunladrlmas zaman tacirlri v sntkarlarn hrlr v bu il mul olmaa imkan olan yerlrd, kndlilri is kndlrd yerldirmk, bu zaman iqlim raitini v vvlc mskunladqlar sviyyni nzr almaq lazmdr. Yelizavetopolda (Gnc), digr hr v yaltlrd bo dvlt evlri vardr, ona gr d sntkarlar v tacirlri hmin yerlrd yerldirmyi komit nzrd tutmaldr.

5. Kknlr Komitsi Trkiy razisind krlnlrin siyahsn hrbilrdn tlb edn zaman onlarn haradan krldklri, hans il mul olmalar haqqnda mlumat vermyi tlb etmlidir.

6. Komit almaldr ki, krln kndlr btvlkl, bu mmkn olmazsa, qonuluqda yerldirilsinlr.

7. Komit krlnlri lazmi qdr torpaqla tmin etmlidir (hr kndd aillrin, hr aild nfrlrin sayna mtnasib olaraq.

8. Krlnlr btnlkl dvlt torpaqlarnda, gr kifayt etms, kils v mlkdar torpaqlarnda yerldirmlidirlr.

9. Krlnlr 6 il mddtin vergilrdn, 3 il mddtin torpaq mkllfiyytindn azad edilmlidirlr. 10. Yeni krln xristian kndlrini mslman kndlri il qardrmamaq, onlardan ibart ayrca

mahallar v dairlr tkil etmk lazmdr. 11. Krlnlri mskunladrmaq n yer serkn rahatl, gzlliyi v yax suyu olmasnn

qaysna qalmaq lazmdr. 12. Krln hr bir aily orta hesabla 25 rubl gm pul hcmind kmklik gstrilmlidir. Kknlrin mskunladrlmas zaman bu tlimata ciddi ml edilmidi. str indiki Ermnistan v

Grcstana, istrs d Azrbaycann Gncbasar v Qaraba yaltlrin krln ermnilr ycam halda, tbii gzlliyi, yax iqlimi, saf suyu olan datyi rayonlarda v hrlrd yerldirilmidilr.

1830-cu il yanvarn 22-d Paskeviin erneva gndrdiyi mlumatnda gstrilirdi ki, Qars v trafndan ken 2500 ail onun srncam il yaadqlar yerin iqlim raitin uyun olaraq lyz yaxnlnda (Pmbk distansiyasnda) boalm kndlrd yerldirilmilr.

Trkiy hkumti onun razisind praknd halda yaayan ermnilrin ruslar trfindn krlb srhd boyu razilrd ycam halda yerldirilmsindn ehtiyat edirdi. Ona gr d bu krmnin qarsn almaq mqsdil ruslarn glii zaman ermnilrin trklr etdiyi xyanti, trtdiklri vhiliklri balamaq, onlardan haqq-hesab kmmk qrarn verrk, fevraln 17-d yerlrdki ermnilr fvnamlr gndrirlr. Lakin rzurum ermnilrinin qaraba (katolikosu) bu fvnamlr rmn, etdiklri cinaytlrin arln drk edrk, ruslar geri kilndn sonra onlarla haqq-hesab kilcyin min olduu n kmk niyytind olduqlarn bildirmidi.

Ermnilrin krlmsinin qarsn almaq mqsdil Trkiy trfi iala mruz qalan, lakin dirn mqavilsinin rtlrin sasn boaldlmal olan rzurum, Qars, Bayazid, lgird v s. yerlr aq v ya gizli kild z nmayndlrini gndrmidi. rzurum ermnilrinin k ilrin maneilik gstrildiyi, onlarn mlak v torpaqlarnn satlmasna trklrin ngl trtdiklri haqda ial edilmi razilrd krlm ilrin rhbrlik edn general Pankratyev Paskevi ikayt mktubu gndrmidi.

Krln ermnilrin qoyub getdiklri mlak v razilrin satlmas mslsini hll etmk n Paskevi mayor Vannikovu rzuruma nmaynd kimi gndrmidi. Lakin ermnilrin sahib olduqlar kndlrin ksriyyti bir qdr vvl, yni mharib zaman thlksiz yerlr kmy mcbur olan v ermnilrin sat yolu il aldqlar mslman kndlrindn ibart idi. Tkc Qars blgsind bu yollarla ermnilr 80 knd btnlkl, 15 kndin is yarsna yiylmidilr. Digr trfdn, Rusiyann ial etdiyi razilrdn (sasn Axlklk v Axska blglrindn) Trkiyy qaan trklrin qoyub getdiklri mlak v torpaqlarn sat mqabilind vsaitin onlara atmamas Rusiya trfini maraqlandrmrd. Ona gr d onlar danmaz mlaklarn, mlklrini v torpaqlarn qoyub gedirdilr.

dirn mqavilsind krlm ilri n nzrd tutulan 18 aylq mddtin baa atmasnn yaxnlamasn v bu iin lngidiyini grn Paskevi 1829-cu il fevraln 29-da rzurum v Qars valilrin rus v trk dillrind mktub gndrrk bildirir ki, Trkiydn krln katolik ermnilrin tmsililri arximandrit Tatosu, Mdisi Karapeti v Aacan Karapetyan, franklarn tmsililri Ter-Hovanes Matevosovu,


16

Aacan Osipovu v Hakop Hanakovu rzuruma gndrmidir ki, ermnilrin qoyub gldiklri mlaklarn, taxl sahlrinin v s. satn tkil etsinlr.

Mqavild gstriln mddtin baa atmas rfsind, yni 1831-ci il aprelin 3-n qdr trtib ediln sndd Trkiydn krln ermni aillrinin txmini say v mskunladrldqlar razilrin adlar gstrilmidir. Hmin sndi tqdim edirik:

Haradan

krlmdr Krln

aillrin say Harada mskunladrlmdr

rzurumdan

rdahandan

7288

67

1. 5000 ail Axskada (paaln razisind). 2. 1050 ail Boral distansiyasnda v alqa trafnda 3. 1305 ail Pmbk v ryel distansiyalarnda

Qarsdan 2464 1. 2264 ail Pmbk v ryel distansiyalarnda 2. 200 ail Taln mahalnda

Byaziddn 4215 Ermni vilaytind - Gy gl trafnda, Ba Abaranda Cmi 14044 ail

Sndin bu cdvl lav qeydind gstrilir ki, he d digr yerlrdki nmayndlrin hams tam v

dqiq hesabat tqdim etmdiklri n ne nfrin krldy gstrilmmidir. gr bir aild orta hesabla alt nfr gtrls, nticd 84 mindn artq ermni v yunanlarn krldy mlum olur. Bzi ermni tarixilri krlnlrin 90 mindn artq, bzilri is 100 min yaxn olduunu gstrirlr.

Ermnilrin randan krlmsi zaman fallq gstrn hrbilr v din xadimlri mkafatlandrldqlar kimi, Trkiydn krlmlr zaman xidmti olanlar da mkafatlandrlmdlar.

rzurumdan ermnilrin krlmsi iindki xidmtlrin gr 1830-cu il oktyabrn 20-d arxiyepiskop Karapet 1-ci drcli Mqdds Anna ordeni il tltif edilmidi. Sonralar mperator I Nikolay 1837-ci il Axskaya gedrk Karapetl grm, hmin xidmtin gr ona z minntdarln bildirmidi.

mperatorun frman il 1831-ci il aprelin 24-d Trkiydn krln ermnilrin tsrrfat ehtiyaclarn dmk n verildiyi vaxtdan 4 il kendn sonra, 6 il mddtin faizsiz olaraq qaytarmaq rti il xzindn 380 min gm rubl ayrlmd.

mumiyytl, 1828-29-cu illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra . openin Ermni vilaytind (kemi rvan v Naxvan xanlqlarnn razisind) apard siyahyaalnmann nticlrin gr, vilaytin razisin 21666 nfr (3682 ail) ermni, 324 nfr (67 ail) yezidi krdlrinin krldy gstrilir, Krln ermnilr Qrxbulaq, Srmli, Taln, Krpbasar, Abaran, Drik v Gy mahallarnn 129 kndind yerldirilmidilr.

ndiki Ermnistan razisinin rel v Loru-Pmbk blglri 1801-1805-ci illrd Grcstana birldirildiyindn Ermni vilaytin daxil edilmmidi. 1829-cu il qdr, yni Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra ermnilrin rsmi krlmsin qdr ryel-Pmbk distansiyasna 1536 ail (5425 nfr kii cinsi) krlmd. Sonra is Trkiydn 3148 ail (10575 nfr kii cinsi) krlmd. 1832-ci ilin sonu, 1833-c ilin vvlind Trkiydn Zalqaya krln ermnilrdn 182 ail (674 nfr kii cinsi) yenidn ryel-Pmbk distansiyasna krlmdlr. Krlnlrin arasnda 169 yunan v 963 nfr ermni katoliklri (franklar) var idi. ryel-Pmbk blgsind 100- yaxn kndd Trkiydn krln ermnilr yerldirilmidilr. ryel blgsinin (Gmr traf - indiki Axuryan rayonu) halisinin vaxtil Trkiydn krln ermnilrdn ibart olmas haqqnda Z. Balayan Ocaq kitabnda yazr: Demk olar ki, bu blgnin btn halisi Qars, Van, Mu v Bidlisdn, Qrbi Ermnistann bir ox yaltlrindn olan bdbxt qaqnlardan ibartdir. Hesablanmdr ki, vaxtil Axuryan rayonunda (kemi Dzknd rayonu) Qrbi Ermnistann 80-dan artq yaay msknindn trk yataanndan (yri qlncndan) xilas olan ermnilr glib mskunlamlar. Z. Balayan bu blgsinin halisinin btnlkl Trkiydn gln ermnilrdn ibart olmasn qeyd etmkl, hmin razid vaxtil trklrin mskunlam olduunu bilavasit tsdiq etmi olur.

ndiki Ermnistan razisin ermnilrin ktlvi axn 19-cu srin vvllrind ba vern Rusiya-ran, Rusiya-Trkiy mhariblrindn sonra da davam etmidir. Hmin dvrd ermnilrl yana yezidi krdlr d glib indiki Ermnistan razilrind yerlmidilr. 1834-c ilin mlumatna gr rvan yaltind Bayaziddn glmi 1000 nfr (tqribn 300 ail) yezidi krdlri mskunlamdlar.


17

lyz dann tyind bir sra boalm trk kndlrind d Trkiydn gln yezidi krdlri mskunlamdlar. Yezidi krdlri 1839-cu ild Mirk, Quruboaz, Carcar, obangrkmz kndlrind, sonralar is Pmbk, Qundaxsaz, Byk Caml, Kiik Caml v Korbulaq kndlrind yerlmidilr. Nhayt, yezidi krdlri 1877-ci ild Badad, Dolu-Taxt v Kiik Cngi kndlrind glib yerlmidilr. Sonralar Ermnistann rsmi dairlri trfindn adlar dyidiriln, lakin sasn bu kndlri hat edn Araqats rayonu tkil edilmidir.

Trkiydn krln yunanlar is sasn ryel-Pmbk distansiyasnn Alakils, Bayandur, Sisimdn kndlrind v Gmrd yerldirilmidilr. Sonralar yunanlar Ermnistanda tamamil assimilyasiyaya urayaraq tdricn ermnilmilr.

* * *

mumiyytl, 1826-1828-ci illr Rusiya-ran v 1828-1829-cu illr Rusiya-Trkiy mhariblrindn

sonra Ermni vilaytin (rvan v Naxvan xanlqlarnn razisin) ran v Trkiydn 57266 nfr ermni (10631 ail) krlmd. Krlmlrdn vvl hmin razid cmisi 25131 nfr (4428 ail) ermni yaamdr. Mhariblrin nticsind rvan v Naxvan xanlqlarnn razisindn trklrin xeyli hisssi qaqn dm, orada yalnz 81749 nfr (17078 ail) mslman qalmd. Krmlrdn sonra is ermnilr 82397 nfr (15059 ail) tkil etmi, nticd mslmanlar sayca stlmidilr.

Lakin hl 19-cu srin vvlind Rusiyann myyn dairlri rus ordusunun Zaqafqaziyada ial etdiyi razilrd ermnilri deyil, mhz rus koloniyalarnn - kazaklarn, malaknlarn, duxoborlarn v s. yerldirilmsin stnlk verirdilr. Bu mqsdl bir ne layih hazrlanmdsa da, sonralar icras txir salnmd. N. N. avrov Rusiyann Zaqafqaziyadak mstmlkilik siyasti haqqnda yazr: Biz mstmlkilik faliyytimiz Zaqafqaziyada ruslarn deyil, biz yad olan xalqlarn yerldirilmsindn baladq... 1826-28-ci illr mharibsinin qurtarmasndan sonrak iki il rzind 1828-ci ildn 1830-cu ildk Zaqafqaziyaya 40 min ran v 84 min Trkiy ermnilri krm v onlar Yelizavetpol (Gnc) v rvan quberniyalarnn n yax dvlt torpaqlarnda yerldirmidik ki, orada ermni halisi czi idi. Onlar hminin Tiflis quberniyasnn Boral, Axska v Axlklk qzalarnda yerldirdik, onlarn yerldirilmsi n 200 min desyatindn artq dvlt torpa ayrlm, 2 milyon rubldan artq mbld mslmanlardan xsusi mlkiyyt torpaqlar satn alnmd. Yelizavetpol quberniyasnn dalq hisssi (Dalq Qaraba, Xanlar v mkir rayonlar nzrd tutulur - mlliflr) v Gy glnn sahili hmin ermnilrl mskunladrlmd. Nzr almaq lazmdr ki, 124 min rsmi krln ermnilrl yana, qeyri-rsmi kild knlr d ox olmudur v mumiyytl, knlrin say 200 min nfrdn xeyli artqdr.

Ermnilrin indiki Ermnistan razisin axn 1877-1878-ci illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra bir daha gclnmidi. 90-c illrd Trkiyd ba vern ermni syanlar nticsind 400 min yaxn ermni yen d Qafqaza kb glmidi.

N. avrov qeyd edir ki, 20-ci srin vvlind Zaqafqaziyada yaayan 1300000 ermnidn bir milyonu yerli hali deyil, ruslarn vasitsil mskunladrlmd.

Daha sonralar, Sovet hakimiyyti illrind xarici lklrd yaayan 100 mindn artq ermni Ermnistana kb glmidi.

Btn qeyd edilnlrdn o nticy glmk olar ki, indiki Ermnistanda yaayan ermnilrin slflrinin demk olar ki, hams vaxtil Cnubi Azrbaycandan v sonralar Trkiydn, son dvrlrd is xarici lklrdn - sasn Suriyadan, Yunanstandan, Livandan, Bolqarstandan, Rumniyadan kb glnlrdn ibartdir.

(Vaqif Arzumanl, Nazim Mustafa. Tarixin qara shiflri. Bak, 1998, sh. 33-44)


18

VI. 1905-06-c illr qrnlar

20-ci srin vvllrind Qafqazda, xsusn d indiki Ermnistan razisind Azrbaycan trklrin qar

trdiln qrnlarn ssenarisi ermnilrin 19-cu srin sonunda rqi Anadoluda ld etdiklri tcrby saslanrd. 1877-1878-ci illr Rusiya-Trkiy mharibsindn sonra Avropa dvltlrinin sylri nticsind gndliy xarlan ermni mslsi sonralar rqi Anadoluda ermnilr n muxtariyyt ld etmk v mstqil Ermnistan dvlti qurmaq n bir vasity evrilmidi. Bu muxtariyytin ld edilmsi n vvlc rqi Anadolu vilaytlrind, yni ermnilrin Qrbi Ermnistan adlandrdqlar vilaytlrd ermnilrin say stnlyn nail olmaq lazm glirdi. Lakin ermnilrin Qrbi Ermnistan adlandrdqlar vilaytlrin he birind say etibar il stnlk onlarn trfind deyildi. Bunu ermnilrin qyyumu kimi x edn Fransann Xarici lr Nazirliyi 1897-ci ild yayd sndd d etiraf etmidi.

Hmin illrd ngiltr v Fransann yardm il Trkiyd ermni syan tbliat aparlrd. Bu i rhbrliyi Danaksutyun v Hnak siyasi tkilatlar z zrilrin gtrmdlr. Ermnilr ktlvi itialar trtmk mqsdil trklr v krdlr hcumlar edirdilr ki, qrnlar ba versin v sonradan da Avropann ktlvi informasiya vasitlri il trklrin ermnilri soyqrma mruz qoyduqlarn dnyaya car k bilsinlr.

Ermnilrin Trkiyd 1894-1896-c illrd trtdiklri itialar Sultan bdlhmid trfindn yatrld. Hmin itialarn tkilatlarnn v icralarnn ksriyyti is Qafqazn mxtlif regionlarna kmdlr. Rus mllifi N. avrovun gstrdiyin gr, 1896-c ild Zaqafqaziyada 900000, 1908-ci ild 1301000 ermni yaamdr. Demli, tkc bu dvrd Zaqafqaziyaya 400000 ermni glib yerlmidi. 1908-ci ild Rusiya Daxili lr Nazirliyi polis departamentinin sndlrind gstrilirdi ki, Trkiydki mlum hadislrdn sonra Zaqafqaziyaya yarm milyon ermni glmidir. Bu ermnilr drhal z qara mllrini gstrdilr. Bundan sonra indiki Ermnistan razisind Danaksutyun partiyasnn sralar daha da artm, Qafqazda antitrk tbliat xeyli gclnmidi. Novaya vremya qzetinin rvan zr mxbiri Qriqoryevin verdiyi mlumata gr, trdiln cinaytlrin 80 faizi Trkiydn glmi ermnilrin, muzdlu qatillrin payna drd.

Maraqldr ki, hl Trkiyd ermni itialar balamazdan xeyli vvl, Danaksutyun partiyasnn qeyd alnmasndan cmisi bir ne ay sonra, yni 1891-ci ilin yanvarnda Bakda Tayev teatrnda Safrazyann 4 killi pyesi tamaaya qoyulmu, tamaann 1-ci klind ermni qadnna ignc vern trk tsvir edilmi, 2 - ci kild hmin qadnn z azadl urunda mbarizsi, 3-c kild trk mhv edn hmin qadn, 4-c kild is gnc ermni qz timsalnda azadla xm Ermnistan tsvir edilmidi. Hmin tamaaya gr, pyesin mllifi Safrazyan Baknn makleri adna layiq grlmd. Bu mlumat Qafqaz caniinliyinin 7 fevral 1891-ci ild Bak qubernatoruna gndrdiyi mktubundan gtrlmdr. Grndy kimi, 19-cu srin sonunda Danaksutyun partiyasnn antitrk tbliat man tkc rvan v Tiflisd deyil, htta Bakda bel, var gc il i salnmd.

XX srin vvllrind ermni ovinizminin, millti ermni partiyalarnn maddi v mnvi qida mnbyi rolunu ermni kilssi mhartl oynayrd. 1903-c ild kils torpaqlarnn Rusiya Torpaq v mlak Nazirliyinin srncamna keirilmsi haqqnda xarlan qanun kilsnin maliyyldirdiyi siyasi tkilatlarn maddi vziyytin zrb vurduu n ermni terrorizminin genilnmsin, antitrk, antimslman hval - ruhiyysinin qzmasna sbb oldu. Ermni kilssi rvan v Emidzind bu qanun leyhin qiyamlar tkil etmidi. Hmin il avqustun 29-da Gncd, sentyabrn 2-d Qarsda v Bakda, sentyabrn 12-d uada, oktyabrn 14-d Tiflisd ermnilr itialar v terror trtmidilr. 1905-ci ild Rusiyann znd ba vern itialar, arizm qar narazlq dalasnn gclnmsi Zaqavqaziyada gcl ks-sda doururdu. Bu qarqlqdan ermnilr mhartl istifad edirlr. Rusiyann hakim ovinist dairlri d zrbni zlrindn yayndrmaq n ermnilrin antitrk, antimslman kampaniyasn qzdrrdlar. Qafqaz caniinliyinin yksk rtbli ermni v ermniprst mmurlar vasitsil silahlandrlan ermni dstlri 1905-ci ild Bakda, rvanda, Naxvanda, Zngzurda, Qarabada, Gncd, Tiflisd v baqa yerlrd yaayan azrbaycanllara qar silahl hcumlar edib, hmin razilrdn onlar tmizlmkl ermnilrin say stnlyn nail olmaq istyirdilr. nki hmin dvrd Qafqazdak 54 qzadan yalnz beind ermnilr oxluq tkil edirdilr.

1905-1906-c illrd Qafqazda ermni-mslman qrnlar haqqnda polis departamentinin ad kiln sndind deyilir: Danaksutyun z qdrtini gstrdi, mslmanlar cfasn kdilr. Burada ikili oyun oynanlmd: birincisi, mslmanlarda olan qisasn bir qismini almaq, digr trfdn ba vern hadislrin gnahn mtbuat v tbliatn kmyi il rus hkumtinin zrin yxmaq, bununla da tkc ermnilri deyil, Qafqazn digr sakinlrini d inqilabladrmaq n gcl tbliat material ld edilmi olurdu. Nticd ermnilr mnasib olmayan bir ox rus mmurlar v ayr-ayr xslr terror qurban oldular: general lixanov (lixanov-Avarski - ml.), qubernatorlar Nakaidze, Andreyev (birincisi Bak qubernatoru, ikincisi Yelizavetpol (Gnc) vitse qubernatoru - ml.), polkovniklr Bkov v Saxarov v baqa dvlt mmurlar


19

(partiyann hesabatndan). Onlarn qismn nail olduqlar ikinci mqsdlri ondan ibart idi ki, Zaqafqaziyada ermnilrl mslmanlarn yaadqlar razilr bir-birindn ayrld, Trkiydn v qismn randan kn ermnilrin mskunladrlmas n torpaqlar boaldld. Son 5-6 ild onlarn say yarm milyona atm, 200 min nfr is rus idarlrinin vkalti il tblik ld etmidi. Yelizavetpol, rvan v Qars vilaytlrind razilrin qismn ayrlmasna nail olunmu, torpaqlarn myyn hisssi boaldlm, hmin razilrdn bir ox mslmanlar qaaraq canlarn qurtarmdlar".

slind Rusiyann hakim dairlri d 1905-1906-c illr ermni-mslman itialarndan z mqsdlri n istifad etmkl ikili oyun oynamdlar. ar mmurlar Qafqazda gclnn narazlq dalasnn hkumt leyhin istiqamtlncyindn qorxduqlarndan, ermnilrin mslmanlarn yaad razilrd trtdiklri qrnlara bigan qalm, bzi hallarda is onlarn trfini saxlamaqla hr iki trfin gcnn etnik toqqumalara srf edilmsin nail olmudular. Bu mqsdl xsusi xfiyy bksinin qurulmas haqqnda C. Zeynalolunun 1924-c ild stanbulda drc ediln kitabnda bel mlumat verilir: "Yalnz azri trklri hl qfltd idilr v itialarda ar trfini saxlayrdlar. Rusiya hkumti mslmanlarn bu qfltindn istifad edib, Peterburqdan xsusi surtd yz otuz xfiyy mmuru gndrrk, trklr il ermnilr arasnda icra etdiyi propaqanda il biri digri leyhin silah iltmy tviq v srlrc yax keinn iki millti biri digrin qrdrd".

1905-ci il fevraln 6-da Bakda bir nfr azrbaycanlnn ermnilr komitilri trfindn ldrlmsi il balanan ermni-mslman qrnlar bir ox mlliflrin iddia etdiklri kimi bir tsadf nticsind deyil, mhz btn Qafqazn varl ermnilrinin zaman-zaman cm olduqlar bir hrd planl kild ba vermidi. Ermnilr Bakda ermni milyonerlrinin kmyi il istdiklrin nail olacaqlarna, Baknn neft sltntini llrin keircklrin v bundan sonra btn Zaqafqaziyadan mslmanlar silah gcn qovub Ermnistan dvlti yaradacaqlarna min idilr. Fevraln 6-dan 10-a qdr Bakda iddtl davam edn qrnlar zaman hr iki trfdn tlfat min nfr atsa da, ermnilrin niyytlri ba tutmam v mlub olmudular.

Ermnilr fevraln 21-23-d rvanda da qrnlar trtmidilr. M. S. Ordubadi "Qanl illr" kitabnda verdiyi mlumata gr, ermnilrin nvbti fitnkarl 1905-ci il mayn 5-d Naxvan qzasnn Chri kndind nfr mslmann ar yaralanmas v mayn 7-d bir nfr mslmann Tunbul kndind ldrlmsi il yenidn qzr. Mayn 8-d rvan vitse-qubernatoru Baranovski, rvan hr qlavas Aamolovla birlikd Naxvan hr qlavas Cfrqulu xan Naxvanski Naxvana glirlr. Qrnlar ara vermdiyi n Tiflisdn general lixanov Avarski d Naxvana gndrilir. Ermnilr Naxvanda da mlub olduqlarndan nvbti itialar rvanda trdirlr. Ermnilrin mqsdi ilk nvbd rvan v onun traf kndlrini mslmanlardan tmizlmk, sonra is M. S. Ordubadinin tbirinc, rvandan Naxvana qdr yol st yerln islam kndlrini datmaqla rvan ermnilrini Naxvanda hazr sgri qvvlrl birldirmk, Naxvandan Zngzura kimi yol boyunda olan kylri dadb Zngzur knlllri il Naxvandak sgri qvvni bitidirmk kimi alaq xyallardan ibart idi.

Mayn 23-d ermnilrin Qarsaay baasnda mslman gnclrin hcumu il rvanda qrnlar balanr. Mayn 31-d rvanda qrnlar dayandrlsa da, ermnilr traf mslman kndlrin hcum etmyi qrara alrlar. El hmin axam ermnilr Qrxbulaq mahalnn Gzcik kndin hcum edirlr. yunun 2-d 10 min nfrlik ermni alay Mngs kndin hcum edir. Dalm 12 mslman kndinin halisi Tzknd qar. Ermnilr iyunun 3-d Gllc kndin hcum edirlr. Silahsz hali Tutiy, Damagirmz, Kamal kndlrin qar. Qrnlar 18 gn davam edir. yunun 3-d Abaran, ryel, Pmbk v Aleksandropol ermnilri Emidzin (kils) qzasnn kndin hcum edir, iyunun 8-d mslmanlar kndi trk edirlr. yunun 9-da ermnilr Prsi, Nzrvan, Kiikknd, Ktkl, Qoabulaq, rku, ngirsk, Tkiy kndlrini dadrlar. yunun 10-da ermnilr Emidzind 10 kndi dadrlar. M. S. Ordubadi 1905-ci ild indiki Ermnistan razisind ermnilrin trtdiklri soyqrmn bel sciyylndirmidi: rvan mahal bir yanar daa, vulkana dnb ncib islam milltini yandrmaqda, bomaqda idi.

1897-ci ild rvan quberniyasnda azrbaycanl hali 313176 nfr olduu halda, 10 ildn sonra - yni 1907-ci ild 302965 nfr qalmd. Demli, 1905-ci v 1906-c illrd rvan quberniyasnda halinin 10 illik tbii artmndan 10 min nfr artq azrbaycanl qtl yetirilmidi.

rvan quberniyasnda z mqsdlrin nail olan ermni silahl dstlri Qarabada qrnlar trtmy balamdlar. yunun 1-dn balayan ermni hcumlar nticsind Cbrayl - Qaryagin blgsind Veyslli, Qacar, mnli, Ar, Qlaq, Mzr kndlri darmadan edilir. Avqustun 16-da uada qrnlar trdilir.

1905-ci ilin noyabrnda Gnc hrind, Cavanir v Qazax qzalarnda, Tiflis hrind ermnilr itialar trdrk minlrl gnahsz azrbaycanln qtl yetirirlr.

Ermni mllifi S. Zavaryann verdiyi mlumata gr hmin dvrd ua qzasnda 12, Cavanir qzasnda 15, Cbrayl qzasnda 5, Zngzur qzasnda 43 (cmisi 75 knd) mslman kndi dadlmdr.

1906-c ild Tiflisd Qafqazn caniini Vorontsov-Dakovun tbbs il ermni-mslman qrnlarna son qoymaq mqsdil slh konfrans (mclisi) keirilir. Hmin konfransda mslman nmayndlri hmd by Aayev, limrdan by Topubaov, dil xan Ziyadxanov v baqalar "Danaksutyun" partiyasnn


20

niyytlrini ifa edir, onun Qafqazda trdiln qrnlarn, terroruluun tkilats v icras olduunu gstrir, rsmi hkumt dairlrinin bu tkilatn mllrin gz yumduunu sbuta yetirilr.

Lakin bu konfransn keirilmsindn bir qdr sonra ermni silahl dstlri yenidn qrnlara balamdlar. Bakda v uadak ikinci mlubiyytlrindn sonra "Byk Rusiya inqilab snd, biz ilri sona atdra bilmdik" dey 1906-c ilin yaynda Qarabadan Zngzura yol amaqdan tr rvan, Abaran, Aleksandropol, ryel ermnilrin teleqramlar gndrrk sgr toplamdlar. rvandan Zngzura, Zngzurdan Qarabaa qdr yol boyunca ermni halisinin say olduqca az idi. Ona gr d ermni komandalarna yol stnd yerln mslman kndlrin hcum etmk mri verilmidi.

Ermnilr tkc 1906-c ilin avqust aynda Zngzur qzasnda Xlc, Karxana, Qatar, ncvar, Danov, ll, Yemzli, Saldal, Mollalar, Batuman, Oxu-bdk, Atqz, Prdavud, Zurul, Guman, yilli-Snal, Minnvur, Frcan, Qalaboynu, Bucaq v baqa kndlri yerl yeksan etmi, azrbaycanl halisin qar soyqrm trtmidilr.

mumiyytl, 1905-1906-c illrd rvan v Gnc quberniyalarnda 200-dn artq azrbaycanl yaay mntqsi viran edilmi, hali soyqrma mruz qalmdr.



21

VII. 1918-1920-ci illr soyqrm

1) Bak qrnlar

Tarix nzr saldqda biz bel bir qanunauyunluun ahidi oluruq ki, harada pul, var-dvlt ld etmk

olarsa, ermnilr hamdan vvl orada peyda olur. vvlc zlrini yazq, mamn, zavall, szbaxan ibazlar kimi gstrir, sonra is zlrin yer etdikc quduzlar, baqalarna di gstrirlr. Mhz ermnilrin Bakda grnmsi, mhkmlnmsi, Baknn dz gbyind z kilslrini tikdirmlri 1905-ci v 1918-ci illrd v sonralar Bakda bu yerin hqiqi sakinlrin qar trtdiklri qrnlar dediyimiz yani sbutdur. Hl 1907-ci ilin avqustunda Yelizavetpol (Gnc) qubernatoru A. Kaalov Qafqaz Caniinin danaksutyunla bal geni mruzlrindn birind ermni psixologiyasn bel sciyylndirmidi: "Milltilik ermni xalqnn ox drinlrdn gln balca milli xsusiyytidir. Hr bir ermni zn hamdan - rusdan, grcdn, tatardan (azrbaycanldan - A. P.) yksk, all, bic, xeyirxah v bacarql hesab edir... Milltilik, z dinin, dilin sdaqt, acgzlk, ehtiyatllq, hr ey qadir pula inam, var-dvlt v kapital qarsnda scdan kult drcsin qaldrmaq - bax budur ermni psixologiyasnn balca xsusiyytlri" (Rusiya Federasiyas Dvlt Tarix arxivi (RDFTA) f. 841, siy. 7, i 290, vr. 38).

XIX srin axrlar XX srin vvllrind Bakda neft snayesinin srtl inkiaf, Baknn dnyann n iri neft mrkzin evrilmsi ermnilrin ktlvi surtd bu hr axnna sbb olur. zlrinin xristian dinin etiqadlarna v hmi Rusiya hkumti qarsnda mti v rq siyastind Rusiya hkumti lind bir alt olduqlarna istinad edn ermnilr hkumtdn Bak neft snayesind byk imtiyazlar ala bilir v qsa bir vaxtda demk olar ki, Bak neftinin sas sahibkarlarndan birin evrilirlr. o yer atr ki, Bak neft snayeilri qurultayna rhbrliyi tamamil ermnilr z llrin keirir v burada istdiklrini dikt edirlr.

XX srin vvllrind Rusiyada snayenin srtl inkiaf, Snaye proletariatnn yaranmasna v onun inqilabi mbarizsinin ykslmsin d tkan verdi. ar Rusiyasnn sas snaye rayonlarndan olan Bakda da snaye proletariat v onun inqilabi tkilatlar, xsusil sosial-demokrat tkilatlar yaranr. Bak neft snayesind konsepsiyalar ld edn ermni varllar il yana, zn i axtaran ermni yoxsullar da fhl siftil artq XIX srin axrlarndan Bak neft mdnlrind srtl artmaa balayr v artq XX srin vvllrind Bak neft snayesi fhllri arasnda ermni fhllrinin saynn artmas xsusil nzr arprd. Onlar Bakda yaranm bir sra inqilabi tkilatlarn v o cmldn sosial-demokratik tkilatlarnn fal zvlrin evrilirlr. Birinci rus inqilab rfsind sosial-demokratlarn nfuzunun Bak fhllri arasnda artdn grn danaklar bu vziyytdn mhartl istifad edir v tezlikl sosial-demokratlarla yaxnlarlar. Ermni fhllri arasnda sosial-demokratiya ideyalarn yaymaqla "Danaksutyun" partiyas onlar arasnda z nfuzunu qorumaa v sosial-demokrat ideyalarndan z mqsdlri n istifad etmy alrlar. Ermni milltin xas olan xsusiyytlrdn biri odur ki, onlar hr hans partiyaya daxil olsalar bel, ilk nvbd ondan z mqsdlri n istifad edcklr. Ermni milltindn olan xslr hans partiyaya, zmry, vzify, cmiyyt daxil olmasndan asl olmayaraq ilk nvbd ermni olaraq qalr. Yni ermnilr mxsus ideyalar onlarn urunda, beynind mhkm hkk olunmudur. Bunu onlarn beyinlrin gz adqlar vaxtdan evlrind, kilslrind, mktblrind, ,bir szl ermnilr mxsus btn ictimai yerlrd yeridirlr. Harada olursa olsun, ermni hmi bir cr danr, baqa cr hrkt edir. "Danaksutyun"un sosial-demokratlarla yaxnlamasnn mahiyytini Yelizavetpol qubernatoru bel sciyylndirirdi: "Milltilik ruhu ermnilr mxsus el balca xasiyytdir ki, n qsa bir vaxt n bel ermnilrin ondan imtina ed bilcyini tsvvr bel gtirmk mmkn deyil. Sosialistlr partiyasna qoulmaqla "Danaksutyun" bhsiz ki, mhkm qidli sosialistlr qarsnda vicdanszlq etmilr. nki ermni xalq he vaxt sosializm ideyalarn drindn drk ed bilmz. Ermnini inandrmaq olmaz ki, tatar (azrbaycanl - A. P.) milltindn olan proletar sn ermni milltindn olan istismar burjua nmayndsindn daha yaxndr, sadc olaraq alasmazdr". (RFDTA: f. 821, siy. 7, i 220, vr. 41).

XX srin vvllrind Rusiyada ba vermi siyasi hadislrin tarixin qsa bir nzr saldqda bel bir qanunauyunluqla qarlarq ki, mrkzi dvlt n ar, kskin v tzadlarla dolu btn mrhllrdn ermni danaklar hmi z ovinist millti mqsdlri n mhartl istifad edrk azrbaycanllara qar vhi qrn v talanlara l atmlar. Mhz bel hadislrdn biri d 1918-ci ilin martnda Bakda trdilmi azrbaycanllarn ktlvi qrn akt olmudur.

1917-ci ild vvlc fevral inqilab nticsind ar hakimiyytinin devrilmsi, sonra is oktyabr aynda bolevik evriliindn sonra imperiyann dadlmasndan danaklar v digr ermni millti partiyalar mhartl istifad etdilr. 1918-1920-ci illrd Qafqazda, o cmldn Azrbaycann btn razisind ermnilr azrbaycanllara qar geni qrnlar, talanlar, zoraklq v terror mliyyatlar hyata keirmilr. Ermnilrin bu hrkti 1905-ci ild olduu kimi 1918-ci ilin martnda, yen d Bakdan balamdr. z d bu qrn


22

1905-ci il nisbtn ermnilr trfindn daha mhartl hazrlanm v amanszlqla hyata keirilmidir. Bunun sas sbbi Rusiyada bolevik hakimiyytinin qlbsi il lknin Birinci Dnya mharibsindn xmas nticsind sgrlrin dy blglrini trk etmsi olmudur. Qafqaz cbhsindki Rusiyann hrbi hisslrinin trkibind olan sasn ermni zabit v sgrlrinin silahlarn thvil vermyrk Azrbaycana, xsusil Bakya dolmasndan bolevik donu geyinmi, lind V..Leninin fvqlad Zaqafqaziya komissar vzifsin tyin edilmsi haqqnda mandat olan danak Stepan aumyan mhartl istifad edir. V.Leninin mandat il Tiflis gedn S. aumyan orada istdiyin nail ola bilmyrk Bakya qaydr. Beynlmill proletar Baksnda demk olar ki, btn hakimiyyti z lin keirn S. aumyan ondan mhartl azrbaycanllara qar mbarizd istifad edir. S. aumyann rhbrliyi il Bakda trdiln azrbaycanl qrnlar sonralar btn Azrbaycana yaylr. Bu msllr z ksini geni kild Azrbaycan Cmhuriyyti hkumtinin yaratd Fvqlad thqiqat komissiyasnn hazrlad mruzlrd v digr rsmi sndlrd tapmdr. Facinin hyata keirilmsinin sbbi aydn idi. Bunun n bhan dnmk lazm idi. Bhan nec dnlmdr? Bununla laqdar komissiyann mruzsin v digr sndlrin, habel S. aumyann mktubuna nzr salaq.

1918-ci ilin yanvarnda bada general M.K.Talinski olmaqla yaradlmaqda olan mslman korpusunun qrargah Bakya glir. Qrargahn rus zabitlri srasnda vvllr jandarmeriyada xidmt etmi xslr olduu bhansil mslman korpusunun qrargah zvlrinin ksriyyti ermni sgrlrindn ibart boleviklr trfindn hbs edilirlr. Danaksutyun ermni partiyas Sovet hakimiyytini tanyaraq sonrak hadislrin gstrdiyi kimi, azrbaycanllarla mbariz n boleviklr partiyas il birlirlr. Mslman korpusu qrargahnn hbs edilmsindn istifad edrk ermnilr azrbaycanllar boleviklr, hm d ermnilr qar silahl syana thrik edirdilr. Burada da mqsd zlri trfindn hazrlanan hadislrin gnahm azrbaycanllarn zrin atmaq idi. Lakin azrbaycanllar bu txribata getmmilr. Azrbaycanllarn x ba vermdikd ermni sgrlri azrbaycanllar zrind zor iltmy, mdafisiz qocalar, qadnlar v uaqlar qart edib ldrmy balamlar. Azrbaycanllar htta Bak vazalnda bel grn bilmirdilr. hrdn dmir yolu il xmaq istyn azrbaycanllar Bak vazalnda ermni sgrlri trfindn qart edilrk, ldrlmmk n faytonlarla yaxndak stansiyalarn birin gedirdilr. Ermnilrin btn thriklrin baxmayaraq azrbaycanllar dzr, qrna getmk istmirdilr. Baknn mscidlrind keirilmi mitinq v yncaqlarda itirak edn Bakdak xristian xadimlrinin szlrin gr btn mslman xadimlri azrbaycanl halini sakitliy, sxnt v zorakla dzmy arrdlar.

Mruzd bildirilirdi ki, azrbaycanllar btn vasitlrdn istifad edrk bara alrdlar. Azrbaycanllarn nmayndlri dflrl boleviklr qar ermnilrl ittifaq balamaa alm, lakin ermnilr hr df buna qeyri-myyn cavab vermilr.

1918-ci il martn 17-d silahla ehtiyatsz davranm v nticd hlak olmu Mmmd Tayevin cnazsini Bakya mayit edn mslman divizionunun byk bir dstsi Lnkrana yola dmk istyir. Paroxodun krpdn aralanmasna az qalm silahl ermni boleviklri mslman divizionundan trksilah olunma tlb edirlr. Divizion rdd cavab verdikd gmiy tfng v pulemyotlardan at alr. Ertsi gn hrin ermni hisssind silahl ermni sgrlri grnrlr. Onlar btn klrd sngrlr qazb, torpaq v dalardan bndlr ucaltmaa balayrlar. Bunu grn azrbaycanllar da z nvbsind bzi klrd sngrlr qazmaa balayrlar...

Mruzd gstrilir ki, hmin gn Mslman Xeyriyy Cmiyytinin binas "smailiyyd" azrbaycanllarn ynca keirilir. Kemi Bak hr risi Qaik Ter-Mikaelyants iclasa glrk ermni milli uras v Danaksutyun partiyas adndan bildirir ki, gr azrbaycanllar boleviklr qar x etslr, ermnilr d onlara qoulacaq v boleviklri Bakdan qovmaa kmk edcklr. Ertsi gn, martn 19-da shr tezdn azrbaycanllar hl yuxuda olduqlar bir vaxtda, ermnilrin yalan vdlrin arxaynlam hrin azrbaycanl hisssin hcum balanr. Hcumda yalnz ermni sgrlri itirak edir v azrbaycanllar vvlc hrd n ba verdiyini myyn ed bilmirlr. Xzrdki hrbi gmilr ermnilrin provokasiyas il hrin azrbaycanllar yaayan hisssini top atin tuturlar. Ermnilr rus matroslarn inandrmdlar ki, hrd mslmanlar rus halisini qrrlar. Matroslar min olduqda ki, azrbaycanllar hrdki rus halisin toxunmurlar, onlar top atini dayandrmlar. Hcum rfsind hrdki btn ermnilr hrin azrbaycanl hisssindn ermni hisssin kemidilr.

Yax silahlanm v tlim grm ermni sgrlri pulemyotlarn ati altnda halisi tamamil azrbaycanllardan ibart "Mmmdli" v "Zibilli dr" deyiln yerlrd azrbaycanllarn evlrin soxulur, sakinlri xncr v sng il dorayr, uaqlar yanan evlrin iin atr, -drd gnlk krplri snglrin ucuna keirirdilr. Qam valideynlrin btn sdmr krplri vhilikl ldrlrd. Valideynlrin zlrini is klrd qovub qtl yetirdilr. hrin bu hisssind ox az adama qab z cann qurtarmaq nsib olmudur. Mruzd gstrilirdi ki, bu vhiliklrin ahidi olmu adamlar dananda zlrini alamaqdan saxlaya bilmir, hycanlanr, ona gr d hadislri yerli-yerind nql ed bilmirlr. Azrbaycanllar qtl edrkn onlarn evlrini qart edir, sonra is od vurub yandrrdlar. Azrbaycanl qadnlarn ldrr, alalara


23

dolduraraq zrilrini torpaqlayrdlar. Sonralar tkc bir aladan burun v qulaqlar ksilmi, qarnlar yrtlm, cinsi orqanlar doranm 57 mslman qadnnn meyiti taplmdr. ahidlr deyirdilr ki, ermnilr ldr bilmdiklri qadnlarn hrklrini bir-birin balayr, baaq, ayaqyaln qabaqlarna qatb klrl qovur, yolda tfngin qunda il dyrdlr.

Mruzd gstrilirdi ki, ldrlm azrbaycanllarn sayn myynldirmkd komissiya tinlik kir. nki evlrin oxunda ermnilr btn ailni qrm v indi el bir adam yoxdur ki, ondan ldrnlrin adn yrnmk mmkn olsun. hrd bir qdr sakitlik yaranandan sonra meyitlri basdrmaq n hrin bu hisssin glnlr byk dhtlrl zlmilr. Eybcr hala salnm meyitlr irisind cinsi orqanlarna payalar soxulmu qadn meyitlri d taplmdr.

hrin baqa azrbaycanl hisssind d ermni sgrlri pulemyot atlri altnda srtl hcuma keir, azrbaycanllar sxdrb z mhlllrindn xarr, evlr soxularaq azrbaycanllar qddarlqla ldrr, evlrini qart edir, sonra is yandrrdlar. Qtllr zaman ermnilr n cins, n yaa hmiyyt vermirdilr. Msln, Hac mir liyevin evin soxulan ermnilr onu - 80 yal qocan, 60 v 70 yal arvadlarn ldrb, 3 az yal ua doram v liyevin 25 yal glinini diri-diri divara mxlamlar.

Nikolay (indiki stiqlal) ksi il hcuma ken ermni sgrlrin sasn ermni ziyallar rhbrlik etmilr. Bel dstlrdn biri bir ev girib 8 qadn v ua glllmidir. Baqa dst Fars ksind Bala hmd Muxtarovun evin girrk 9 ziyal azrbaycanln ky xarm v kils meydannda glllmilr. Meyitlrdn 2-si ermnilr trfindn yandrlm "Dastan" mehmanxanasnn alovlar irisin atlaraq yandrlmdr. Bu evd doktor Tayev boleviklrin hakimiyytini tanmasn tsdiq edn sndi ermni sgrlrin gstrdikd, onlar buna hmiyyt vermyrk bildirmilr ki, onlar danaklard v boleviklri tanmrlar...

Mdafisiz azrbaycanllar mhv edrkn ermnilr dnizilri v qrmz qvardiyalar da onlarn stn saldrmaq istyirlr. Msln, martn 19-da shr ran konsulu v dnizi Natonson qalaya glrk azrbaycanl nmayndlrin bildirmilr ki, azrbaycanllar qalada olan ruslar v ermnilri ldrmlr. Buna cavab olaraq azrbaycanllar onlarn hr ikisini arasnda ermnilrin d olduu 240 xristian kii, qadn v uan saxland Mir li Na Hseynovun evin gtirirlr. Onlar xristianlara bu mnasibti grb qaladan gedndn 3 saat sonra yen d qalaya qaydrlar ki, 2 ermni icmas xadimi biz yenidn xbr verib ki, ran konsulu v dnizi Natonson qaladan gedndn sonra azrbaycanllar qaladak btn xristianlar dorayblar. Onlarn yenidn aldadldn grn Natonson ermnilrin qalaya hcumunu df etmk n qalada 20 matros qoyub z gedir.

Martn 20-d "Kaspi" redaksiyas il "smailiyy" Mslman Xeyriyy Cmiyyti arasndak dngy 3 sgrin mayiti il ermni zabiti glir v "smailiyy"nin binasna girir. Bir mddtdn sonra binann pncrlrindn tst, alov grnr v tkc Bak azrbaycanllarnn deyil, btn hrin bzyi olan bu mhtm bina yanndan mhv olur.

Bs bu hadislr onun bilavasit tkilats olduu S.aumyan nec qiymt vermidir? 1918-ci il aprelin 13-d o, Moskvaya, Xalq Komissarlar Sovetin yazd mktubda hmin ilin martnda

Bakda ermnilrin azrbaycanllarn bana adqlar msibtlr siyasi don geydirmy alr. Guya ki, bu hrktlr azrbaycanllara qar ermnilrin milli davtindn yox, Sovet hakimiyytin sdaqtindn domudur. Mlumdur ki, 3 gn, martn 30, 31 v aprelin 1-d Bak hrind iddtli qrn olmudur. Bu qrna siyasi vuruma donu geyindirn aumyan yazrd: "Bir trfdn, Sovet Qrmz Qvardiyas, bizim tkil etdiyimiz beynlmill qzl ordu, qsa mddtd yenidn qura bildiyimiz qrmz donanma v ermni milli hisslri, digr trfdn "msavat" partiyasna balq etdiyi v irisind oxlu rus zabiti olan mslman dikaya diviziyas v silahl mslman quldur dstlri vuruurdular". (S.aumyan. Seilmi srlri 2-ci cild, B. 1978, sh. 259).

Bu qsa mlumatdan da grnr ki, S.aumyan bu id n qdr rzil rol oynam, sl danak xisltini bolevik mundiri altnda mhartl gizldrk bu hadislr Sovet hakimiyyti urunda mbariz donu geyindirmidi. Onun mktubuna diqqt yetirdikd grrk ki, guya ki, onun trfind olanlarn hams, o cmldn baksn danak clladlar da "sl slh gyrinlri", ks trf is qanin clladlar imilr. z d Moskvann dilini balamaq n mslman dikaya diviziyasnda oxlu rus zabiti olduunu xsusi vurulayr. sl ermni ikizlly v ermni hiylgrliyi.

Hqiqt is nec idi? Mslmanlarn hqiqtd el bir qvvli silahl dstlri v silah yox idi. Onun tsvir etdiyi btn Sovet hrbi hisslrind vuruanlar is slind ermni danaklar v bolevik cildin girmi ermni milltilri idi. Grn azrbaycanllar zrind ermni danaklarnn bu vhiliklrin gr o, nec d ynr, lovalanr: "Biz dylrd parlaq nticlr ld etmiik. Dmn tamamil darmadan edilmidir. Biz onlarn qarsnda rtlr qoyduq v onlar bu rtlri danqsz imzaladlar.

Mslman millti partiyalarnn mqavimti zndn Bakda Sovet hakimiyyti daim tkdn asl idi. Yelizavetpolda v Tiflisd yerlrini mhkmlndirmi olan feodal (by v xan) ziyallar bada olmaqla bu


24

partiyalar, meneviklrin aq v qorxaq siyasti nticsind zlrini son zamanlarda Bakda da ox tcavzkarcasna aparrdlar... Zaqafqaziyann mqddrat hll olunurdu. gr onlar Bakda stn glsydilr, hr Azrbaycann paytaxt elan edilrdi, btn qeyri-mslman nsrlri trksilah edib qrardlar". (aumyan, gstriln sri, 2-ci cild. sh. 259-260).

Grndy kimi S.aumyan da mhz yuxarda Yelizavetpol qubernatorunun gstrdiyi sosialistlrdn olmudur. z mktubunda o, hyaszcasna "Danaksutyun" partiyasna mxsus olan hrbi hisslrin Bakda azrbaycanl halinin qrlmasnda itirakna haqq qazandrmaa alr. O yazrd: "Milli hisslrin itirak vtnda mharibsin qismn milli qrn xarakteri vermidir, lakin buna yol vermmk mmkn deyildi. Biz bilrkdn buna yol verdik. Mslman yoxsullar byk zrr kmi, lakin onlar indi boleviklrin v Sovetlrin trafnda daha sx toplamlar". (S. aumyan. gstriln sri sh. 260).

Bu mktuba diqqt yetirdikd maraql faktlar meydana xr. O, yazrd ki, bu hadislr zaman ermni, mslman v rus fhllrindn ibart olan Qrmz Qvardiya dstlri, neft mdnlrini traf mslman kndlrinin basqnndan qoruyurdu. Demli, baqa milltdn olan Sovet sgrlri mdnlri qorumaq ad il S. aumyan v Q. Korqanov tr

azerbaycanlilarin_soyqirimi_ve_deportasiyasi.pdf

Documents