b buku ya 4b buku ya - vulabula...b) u kuma vanhu al va nga rhandzkii ku hal ya c) ku na pongo d) u...

Buku ya 4B Buku ya 4B

GIREDI YA 3 XITSONGA

1. Doroba ra ka hina 2. Nghala na kondlo

4. Vahloti3. Xitori xa masalamusi

BUKU YA 1A BUKU YA 1B1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!

1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso

BUKU YA 2A BUKU YA 2B1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana

1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani

BUKU YA 3A BUKU YA 3B1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?

1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela

BUKU YA 4A BUKU YA 4B1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina

1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti

(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)

Nghala nakondlo

Xitsonga-4B.indd 3 2019/07/18 10:27 AM

Matsalwa ma vahlayi ma nandzelelano ma Xiyenge xa Masungulo

Tsalwa ri hangalasiwile hi 2015 hi Molteno Institute for Language and Literacy

Nseketelo wa timali hi Zenex Foundation

Giredi ya 3 Buku ya 4Bn Muhleri wa matsalwa: Jenny Katzn Muhluvukisi wa xitori: Mirna Lawrence na Jenny Katzn Swivutiso endzhaku ko hlaya xikambela ntwisiso na migingiriko: Jenny Katzn Mutivi wa ririmi ra Xitsonga: Rachel Nxumalon Muhlayisisi: Tlharihani Khoza na Grace Mphephu Mathebulan Swifaniso: Shayle Bester - 1. Doroba ra ka hina

Vusi Malindi na Marleen Visser - 2. Nghala na kondlo Vusi Malindi - 3. Xitori xa masalamusi Rob Owen - 4. Vahloti

n Maandlalelo na nkhaviso: Resolution na ihwhiteDesign

© 2015 Molteno Institute for Language and Literacy

Website: www.vulabula.co.za

ISBN 978-1-77580-560-1

GIREDI YA 3

Buku ya 4B

Leswi nga endzeni

1. Doroba ra ka hina ............................................. 1

2. Nghala na kondlo ............................................. 11

3. Xitori xa masalamusi ........................................ 21

4. Vahloti ............................................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.


http://www.vulabula.co.zahttp://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

1

1. Doroba ra ka hina

LOKO U NGA SI HLAYA XITORI

Tiva tinhlamuselo ta marito lama

musupritendete, sayirini, xigevenga, xivindzi, switempe

Tiva ku hlaya marito lama

musupritendete, leswintshwa, tlharihile, mufundhisi, tikhomphyuta

2

Xewani ! Hi mina Basani. Ndza mi amukela edorobeni ra ka hina ! Ndzi tsakile ku va mi endzile. Tana, ndzi ta ku komba doroba ra ka hina.

Lexi i xikolo xa mina. I xikolo xa le hansi. Ndzi le ka Giredi ya 2. Ndzi rhandza ku ya exikolweni. Mudyondzisi u hi dyondzisa ku hlaya na ku tsala kahle, na ku tirha hi tinomboro. U hi dyondzisa hi misava ya hina leswaku hi ta dyondza swilo leswintshwa. U kambela ntirho wa hina no hi hlamusela loko hi nga swi twisisi. U tlharihile naswona u na mbilu ya kahle.

Kumbe ndzi ta va mudyondzisi loko ndzi kula …

1 2 3

Xikolo

3

Leyi i kereke ya hina. Mindyangu yo tala yi khongela kwala. Mina na ndyangu wa mina hi nghena kwala kereke Sonto yin’wana na yin’wana.

Mufundhisi u sungula ntirho hi xikhongelo. Hi yingisela tidyondzo ta yena hi vukheta. Tidyondzo ta kona tina mahungu ya nkoka hi Xikwembu.

Mufundhisi u yimbelela tinsimu na khwayere. Loko kereke yi humile u hlamusela vana hi switori swa le Bibeleni. U pfuna va muganga a nga hakeriwi. I murhangeri wa muganga wa ka hina.

Kumbe ndzi ta va mufundhisi loko ndzi kurile …

Kereke

4

Lahaya ku na xitichi xa maphorisa. Vona ! Musupritendete u yime ehandle. U faneriwa hi yunifomo ya yena.

Maphorisa ya hina va hi sirhelela leswaku hi tshama hi hlayisekile. Va vona leswaku vanhu hinkwavo va muganga wa ka hina va landzelela nawu. Va khoma swigevenga, va kota no hi pfuna loko ku humelela swo biha.

Onge ndzi nga chayela movha wa maphorisa. Ndzi nga rilisa sayirini ndzi layita na mavoni ndzi chayela hi ku hatlisa ! A ku na xigevenga lexi a xi ta ndzi balekela !

Kumbe ndzi nga va phorisa loko ndzi kurile …

XITICHI XA MAPHORISA

10111

5

Leyi i ndhawu leyi ndzi yi rhandzaka – xitichi xa xitimela ndzilo !

Ndzi rhandza movha wa xitimela ndzilo ! Vaxitimela ndzilo va khandziya lerha ku fikela eka miako yo leha loko yi tshwa. Phayiphi ya kona ya mati yi lehile yi nga fika na le xitarateni !

Ntirho lowu va wu endlaka onge hi le ka xitori ! Vaxitimela ndzilo va na xivindzi, swinene. Va nghena eka miako leyitshwaka ku ponisa vutomi bya vanhu, hambileswi ndzilo wu hisaka wu tlhela wu va nghozi. N’hweti leyi nga hundza n’waxitimela ndzilo a te exikolweni xa hina ku ta hi dyondzisa hi ku tisirhelela eka ndzilo.

Kumbe ndzi ta va n’waxitimelandzilo loko ndzi kula …

Xitichi xo timela ndzilo

6

Lexi i xibedlhele. Ndza swi tiva leswaku i xibedlhele hikuva ndzi vona xihambano lexikulu xo tshwuka. Wa yi vona ambulense ? Yi tirha ku tisa vavabyi kumbe vanhu lava nga vaviseka exibedlhele.

Vaongori va pfuna madokodela ku hi kambela. Va hlahluva leswi hi swi twaka loko hi vabya kutani va hi horisa. Ndzi rhandza vaongori kambe a ndzi rhandzi mirhi na tinayiti leswi va hi nyikaka !

Kumbe ndzi nga va muongori loko ndzi kula … (kambe a ndzi nge tlhavi nayiti)

XIBEDLHELE

7

U rhandza ku hlaya tibuku ? Loko u swi rhandza, layiburari i ndhawu ya wena ! I ndhawu yo miyela laha u nga hlayelaka kona hi ku rhula.

Layiburari ya ka hina yi na mahungu yo tala. Mahungu man’wana ma kumeka eka tibuku na le ka timagazini, man’wana eka tikhomphyuta. Loko hi ri na swivutiso, vatirhi va le layiburari va hi pfuna ku kuma tinhlamulo. Va hi pfuna na ku kuma switori swo hlaya va tlhela va hi hlohletela ku hluvukisa vutivi bya hina. Hi lomba tibuku ku ya hlaya ekaya, loko hi ti vuyisa hi lomba tin’wana.

Kumbe ndzi ta va n’walayiburari loko ndzi kula …

LAYIBURARI

8

Awu ! Se i nkarhi wo ya ekaya ? Swi na vusiwana !

A hi cincani tiadirese. Wa yi vona poso lahaya ? Hi xava kona switempe swo rhumela maphasele. Ndzi ta ku tsalela ndzi ya posa papila ra mina eka bokisi ra poso lerikulu ro tshwuka. Ndzi ta yimela muthirhi

wa le posweni ku tisa papila eka mina ro huma eka wena.

Ndza tshemba u tiphinile hi ku vona swiphemu swa doroba ra ka hina. U tlhela u vuya ku nga ri khale ! Ndzi ta ya ku komba ebangi, sinema, na mavhengele hinkwawo lawa ndzi ma rhandzaka !

Kumbe na mina ndzi ta ku endzela edorobeni ra ka n’wina !

P o s o

Basani Xikhuna

13 Magezi Street

Giyani

0601

9

4B-1 Doroba ra ka hina

A. Xikambela ntwisiso

Hlamula swivutiso u tirhisa swivulwa leswi nga helela.

1. Vula tindhawu ta ntlhanu edorobeni ra ka va Basani.

2. Hlaya hi ta mudyondzisi wa Basani eka papila ra 2. U endla yini leswaku a va mudyondzisi wa kahle ?

3. Fananisa mutirhi na xivulwa lexi nga xona.

a) van’waxitimela c Va hi pfuna ku kuma ndzilo tibuku na mahungu.

b) vafundhisi c Va na xivindzi xo endla ntirho lowu wo chavisa.

c) vatirhi va le c Va pfuna vanhu hi ku layiburari tirhisa kereke.

4. Basani a nga endla yini loko a chayela movha wa maphorisa ?

5. Vula loko swivulwa leswi ku ri hi swona kumbe a hi swona X.

a) Maphorisa va ambala yunifomo.

b) Maphorisa va khoma swigevenga.

c) Maphorisa va tlhava tinayiti.

d) Maphorisa ma tirha elayiburari.

6. Ambulense yi tirhisiwa yini ?

7. U ya kwini ku ya xava switempe no rhumela maphasela ?

10

8. Elayiburari _______________.a) u nga xava tibukub) u kuma vanhu lava nga rhandziki ku hlayac) ku na pongod) u kuma mahungu

B. Matirhiselo ya ririmi

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 42, 71, 84DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 77

Cinca riendli eka xivulwa xin’wana na xin’wana ku suka eka nkarhi wa sweswi ku ya eka nkarhi lowu taka. Sungula swivulwa hi marito lama nga endzeni ka swiangi.1. Basani u ya exikolweni. (Mundzuku …)2. Basani u tsala papila. (Vhiki leri taka …)3. Basani u ni yisa ebangi na le sinema. (Nkarhi lowu taka …)

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 28, 58DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 71, 79

Hetisa tafula leri nga laha hansi. Hlaya xitori nakambe u languta na swifaniso ku ku pfuna.

Va tirha kwini ?

U ehleketa leswaku i ncini xi va pfunaka ku endla ntirho wa vona kahle ?

mudyondzisi

mufundhisi

phorisa

n'waxitimela ndzilo

muongori

mutirhi wa le layiburari

mutirhi wa le posweni

11

2. Nghala na kondlo



vukarha, nyamisa, xikatsani, tingoti, tsekatseka


xikondlwana, dzumadzuma, cambutanyana, tsekatseka

Xi katsa na ntsheketo wa Aesop

Nghala nagkondlo

12

Hi nkarhi wo wisa Mudyondzisi Nkuna u kume Tiyani a karhi a rila erivaleni ra mitlangu.

‘Hikokwalaho ka yini u kwatile, Tiyani ? Ku humelele yini,’ a vutisa.

‘Nkateko na Kulani va ndzi karhata hikuva ndzi ntsongo. Va ndzi vitana xikondlwana no vula leswaku a ndzi nge kuli ku ringana na vona,’ ku vula Tiyani a hlundzukile.

Hiloko Mudyondzisi a n’wi vukarha. ‘U nga va pfumeleli va ku nyamisa, Tiyani. A hi swa nkoka leswaku munhu u kule ku fika kwini, swa nkoka i ku va a lunghile no va na mbilu ya kahle,’ ku vula Mudyondzisi. ‘Ndzi ta hlamusela Nkateko na Kulani na tlilasi hinkwayo.’

13

Mudyondzisi u ehlekete ngopfu hi Tiyani siku rero. A ehleketa hi ndlela leyi a nga yimisaka ku xanisiwa ka vadyondzi hi vadyondzikuloni exikolweni.

Kutani a fikela hi miehleketo ya kahle. U ta hlayela tlilasi hi xitori xa nghala leyi a yi xanisa xikondlwana.

Hi siku leri landzelaka, Mudyondzisi a vitana vadyondzi hinkwavo ku ta tshama eka khapete ehansi leswaku a ta va hlayela xitori.

‘Mi yingisela hi vukheta xitori lexi ndzi nga ta mi hlayela xona namuntlha. Xi na dyondzo ya nkoka,’ ku vula Mudyondzisi. ‘Endzhaku hi ta vona loko midyondzile swin’wana.’

Vadyondzi va miyela loko Mudyondzisi a karhi a va hlayela.

Nghala nag nakondlo

14

Nghala na kondloSiku rin’wana nghala a yi etlele ehansi ka nsinya loko kondlo ri hundza hi le xikandzeni xa yona. Nghala yi pfuke yi kwatile.

‘U ta hakelela swidyoho swa wena,’ nghala yi dzumadzuma, yi karhi yi khoma xikondlwana yi pfula nomo wa yona yi lava ku xi dya.

‘E, ndzi kombela u nga ndzi dyi !’ ku xavelela xikondlwana. ‘A ndzi nga tiyimiselanga ku ku pfuxa. Loko wo ndzi tshika, kumbe siku rin’wana ndzi nga ku pfuna.’

Hiloko nghala yi hleka. ‘Wena ? U pfuna mina ?’ Kambe u ntsongo a wu na matimba naswona a wu wa nkoka ! U nga ndzi endlela yini wena ?’

A tlakula kondlo hi ncila, a ri vekela ekusuhi na nomo wa yena. Kambe, ematshan’weni yo ri dya, nghala yi ku, ‘Wa ndzi hlekisa, hikuva u ntsongo ku va u nga ndzi xurhisa, ndzi ta ku tshika u famba !’

Kutani, a ri cambutanyana hi minwala, a ri tshika ri famba.

15

Endzhaku ka masikunyana, nghala a yi phasiwile hi xikatsani xa muhloti. Yi kayakaya na tingoti ta nete yi lava ku huma, kambe tingoti a to ya ti boha swinene. Matimba ya yona, vukulu, minwala na meno yo chavisa a swi nga yi pfuni hi nchumu. A yi phasekile.

Nghala yi bonga hi ku chava no hlundzuka. Yi bonga misava yi tsekatseka.

16

Xikondlwana xi twa ku bonga ka nghala kutani xi ya lavisisa leswaku ku nga va ku humelela yini. Xi kume nghala yi etlele ehansi, yi phasekile.

Hiloko kondlo ri tsundzuka xitshembhiso lexi ri nga xi endla, ri ku, ‘Nghala, u tshama u pfumela ku ka u nga dzi dyi. Swesi u le nghozini i nkarhi wa mina wo ku pfuna.’

Hiloko kondlo ri lumetela ringoti leri a ri tsondzele nghala. Ku nga ri khale matino ya kondlo lamo tontsweka a ma endle mbhovo lowukulu ku ringana nghala leswaku yi nga huma. U ndzi ponisile.

17

Hiloko nghala yi jika yi languta kondlo yi yisa nhloko ya yona ehansi ku komba ku xixima.

‘Ndza khensa, kondlo,’ ku vula nghala. ‘A ndzi endlanga kahle ku ku hleka hikuva u ri ntsongo. U ponise vutomi bya mina.’

‘Ndzi endle xitshembhiso xa leswaku ndzi ta ku hakela siku rin’wana. A ndzi tiyisile loko ndzi ku xikondlwana xi nga pfuna nghala leyikulu,’ ku vula kondlo.

‘A wu tiyisile,’ ku pfumela nghala. ‘Hambi hina lavakulu va matimba hi pfumala vanghana lavatsongo vo pfumala matimba. Kambe ku hava vutsongo no pfumala matimba eka mbilu kumbe miehleketo ya wena.’

Hi loko nghala yi yisa nhloko ehansi nakambe.

Kutani un’wana na un’wana a teka ndlela ya yena.

18

Mudyondzisi a pfala buku. Tlilasi yi miyela.

‘Ma yi twisisa dyondzo ya xitori lexi, vadyondzi ?’ a vutisa.

Vadyondzi hinkwavo va pfumela hi tinhloko.

‘Hi dyondze swin’wana eka xitori lexi,’ ku vula Nkateko na Kulani.

Mudyondzisi a n’wayitela. ‘Ku na leswi u lavaka ku swi vula Tiyani ?’

Hi loko vafana lavambirhi va ya eka Tiyani va ku, ‘U nga va u ri ntsongo, kambe hina a hi vo antswa eka wena hikuva hi ri lavakulu no va na matimba. Ha ku tshembhisa leswaku a hi nga he ku xanisi, kumbe ku xanisa van’wana, na kambe.’

Hinkwavo etlilasini va ba mavoko.

Mudyondzisi a pfumela hi nhloko a ehleketa leswaku nghala na xikondlwana swi le ku n’wayiteleni kwale swi nga kona.

A swi kahle ku xanisa van’wana hikuva wena u ri na matimba. Vanhu lava xanisaka van’wana i vanhu lava pfumalaka ntsako, kambe va ti tsakisa hi ku twisa van’wana ku vava. Munhu un’wana na un’wana u fanele ku xiximiwa.

19

4B-2 Nghala na kondlo



1. Xitori xi vulavula hi ____________________.a) vana lavakulu lava dyondzaka hi ku ka va nga xanisi

vana lavatsongob) nghala na kondloc) mudyondzisi wo lulama, wo tlharihad) Hinkwaswo leswi nga laha henhla.

2. Xitori xi humelela kwini ?

3. Nkateko na Kulani va kwatise Tiyani loko va ku yini ?

4. Mudyondzisi Nkuna u va hlayele xitori xa ku yini ?

5. Nghala yi tshike kondlo ri famba hikuva ________________.a) a yi chava kondlob) a yi hlekisiwa hi kondloc) kondlo a ri ri ritsongo ku va swakudya swa kahled) kondlo ri yi pfunilee) b na c laha henhla

6. Ku humelele yini hi nghala ?

7. Kondlo ri pfune nghala hi ndlela yini ?

8. Nambara swivulwa 1-4 hi ku landzelelana eka xitori.

a) Tlilasi yi twe hilaha kondlo leritsongo ri nga ponisa nghala.

b) Nkateko na Kulani va tshembhise leswaku a va nge he xanisi munhu nakambe.

c) Nkateko na Kulani va hleke Tiyani va ku hi lotsongo.

d) Vana va dyondze leswaku vanhu hinkwavo i va nkoka.

DBE Giredi ya 3 Buku ya

Migingiriko 1: 49 pheji 104

20

B. Matirhisele ya ririmi

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 11, 76DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 43, 93, 105

Khwatihata xitwananisi eka xivulwa xin’wana na xin’wana. Kutani u tsala xivulwa xa wena hi xitwananisi xin’wana na xin’wana.

1. Tiyani a rila ehandle.

2. Mudyondzisi u va hlayele xitori xa nghala na kondlo.

3. Nghala a yi etlele ehansi ka murhi.

4. Nghala yi tlakule kondlo hi ncila.

5. Vana a va miyerile emakumu ka xitori.

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 1: pheji 5DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 5

Tirhani hi mitlawa leyitsongo. Endlani phostara hi ku yimisa ku xanisa van’wana. Yi kombiseni exikolweni. Hi leyi miehleketo yin’wana:

• Vula ku E-E eka vuxanisi ! • U nga vitani vanhu hi mavito yo ka

ya nga ri kahle.

• Vaxanisi va na tihanyi, a va kahle. • U nga vulavuli mavunwa hi van’wana ! • Marito ma twisa ku vava ! • U nga siyi vanhu. • Lava xanisaka van’wana a va pfumeleriwi

exikolweni xa hina !

• U nga hleki van’wana u va nyumisa.

Vuxanisi

VUXANISI

21

3. Xitori xa masalamusi



masalamusi, hlamarile, lalela, tikhoyini, jaheleli, vuciva, mahewu,

xiphukuphuku, gungula


xiyindlwana, namarhela, enhompfini

Tsheketo wa Majarimani

22

Siku rin’wana, mutsemi wa mirhi na nsati wa yena a va tshama eka xiyindlwana xin’wana enhoveni.

Siku rin’wana mutsemi wa mirhi a karhi a tsema tsema mirhi enhoveni, hiloko a vona murhi wun’wana wo hlamarisa wo saseka. Hiloko a yimisa xihloka xa yena a lava ku wu tsema.

Xikan’we, makamba ya murhi ma sungula ku endla pongo ro hlamarisa, ku huma dyirito, ‘Ndzi kombela leswaku u nga tsemi murhi lowu !’

Mutsemi wa mirhi a hlamala. ‘I mani a vulavulaka ?’ a vutisa a hlamarile.

‘Hi mina, moya wa murhi. Murhi lowu i wa masalamusi. Loko wo ka u nga wu tsemi, ndzi ta ku hakela hi ku ku nyika swilo swinharhu leswi u swi navelaka,’ ku vula rito.

A ha tele hi ku hlamala, kambe mutsemi wa mirhi a pfumela kutani a famba a ya lava murhi wun’wana.

23

Madyambu ya siku rero u fike a kaya a kuma nsati wa yena a ri eku swekeni swakudya swo lalela.

A n’wi hlamusela leswi nga humelela enhoveni na leswi moya wa murhi wunga swivula.

‘Swilo swinharhu leswi u swi navelaka !’ a vula a tsakile. ‘Hi nga vula leswaku hi navela yini ? Tikhoyini ta nsuku ? Kumbe yindlu leyintshwa ? Kumbe swiambalo leswintshwa ? Nuna wa mina, hi fanele ku swi ehleketa kahle. Hi nga jaheleli kumbe ku va na vuciva. I swa nkoka ku tirhisa ku navelela loku hi ndlela ya kahle na vutlharhi.’

24

I nkarhi wo lalela. Wansati u nyika nuna wa yena xinkwa na mahewu.

‘Mmm, xinkwa lexi xa nandziha,’ ku vula wanuna. ‘Ndzi navela onge ndzi nga va na soseji leyikulu, yo nandziha ku dya na xinkwa lexi.’

Hiku hatlisa marito ya huma a nonweni loko soseji leyikulu, yo nona, yi humelela ehenhla ka tafula !

25

Wanuna a hlamarise hi leswi a nga swi endla. Wansati yena a chuhile.

‘Hayi, xiphukuphuku lexi ! U tlange hi xilo xin’we xa ku navela ka hina !’ a holovela nuna wa yena.

‘I xihoxo. U nga ndzi holoveli !’ ku vula wanuna a karhi a pfala tindleve.

Kambe wansati a nga yimi ku vulavula. A ya emahlweni, a n’wi byela leswaku u tlange hi ku navela ka vona loko a hlawula soseji, loko ku ri na swilo swo tala leswi va swi pfumalaka.

A ya emahlweni a karhi a gungula, ku fikela loko wanuna a nga ha swi koti ku tiyisela.

‘Hi swona, wansati ! Miyela ! Ndzi navela onge soseji leyi yi nga namarhela xikandzeni xa wena !’ a huwelela.

Hiku hatlisa marito ya huma a nonweni loko soseji yi haha, yi namarhela xikandza xa nsati wa yena !

26

‘Vona leswaku u endle yini !’ ku rila wansati. ‘Ndza swi swi vona leswaku u tlange hi ku navela ka hina ka vumbirhi, kambe ndzi na soseji enhompfini ya mina ! Ndzi pfune hi yi susa exikandzeni xa mina !’

Hiloko va koka soseji hi matimba ya vona, kambe soseji yi nga suki.

Mihloti ya wansati yi huma yi thonela ehansi ku suka eka soseji. ‘A ndzi nge humeli handle ndzi ri hi ndlela leyi ! A ku na loyi a faneleke ku ndzi vona ndzi ri eka xiyimo lexi ! Ndzi ta endla yini ?’ a rila.

27

Wanuna hi loko a ehleketa hi swilo swa kahle leswi a nga ti navelelaka swona, ku fana na saka ra tikhoyini ta nsuku kumbe yindlu leyintshwa ya ku saseka ngopfu. Hiloko a languta nsati wa yena, na soseji leyi nga enhompfini ya yena, a swi vona xikan’we leswaku i xilo xin’we ntsena xo hetelela lexi a nga ti navelelaka xona.

‘Ndzi navela onge soseji yi nga vuyela etafuleni,’ a vulavulela ehansi.

Hiku hatlisa marito ya huma a nonweni loko soseji, yi haha yi suka a xikandzeni xa nsati, iya wela e xikarhi ka tafula.

28

Madyambu ya siku rero, mutsemi wa mirhi na nsati wa yena va dye swo lalela swo nandziha, xinkwa, mahewu na soseji yo nandziha.

Ku sukela kwalano va titshamele kahle hi ku rhula.

U tivonela eka leswi u tinavelelaka swona, leswaku u nga tisoli loko swi humelela.

29

4B-3 Xitori xa masalamusi



1. I yini ntirho wa mutsemi wa mirhi ?a) U tsema mirhi a xavisa tihunyi.b) U byala mirhi.c) U endla swilo hi tihunyi.d) Hinkwaswo leswi nga laha henhla.

2. Mutsemi wa mirhi u swi tive njhani leswaku i murhi wa masalamusi ?

3. Murhi wa masalamusi wu tshembhise mutsemi wa mirhi yini ?

4. Nsati wa mutsemi wa mirhi u te va endla yini hi ku navela ka vona ?a) Va navelela tikhoyini ta nsuku.b) Va navelela yindlu leyintshwa.c) Va fanele ku ehleketa kahle va nga si

endla ku navela ka vona.d) Va nga jaheleli kumbe ku va na vuciva.e) a na b ehenhlaf) c na d ehenhla

5. Nsati wa yena u n’wi nyike swakudya swa njhani swo lalela ?

6. Nambara swivulwa ku suka eka 1-4 hi ku landzelelana eka xitori.

a) Mutsemi wa mirhi na nsati wa yena va dya soseji.

b) Hiloko soseji leyikulu, yo nona, yi humelela ehenhla ka tafula.

c) Soseji yi vuyela etafuleni.

d) Hiloko soseji yi ya namarhela xikandza xa nsati wa yena !

30

7. Hikokwalaho ka yini mutsemi wa mirhi a kwatele nsati wa yena ?

8. Xana ku navela ka vona loku nharhu ku cince vutomi bya vona ? Hikokwalaho ka yini u vula tano ?


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 7, 19, 41

Languta emabokisini. Kuma vamavizweni (marito yaku vula swo fana) na maritofularha (marito yaku vula swo hambana) ya marito lama nga laha hansi.

1. leyikulu (pheji 24)

2. nona (pheji 24)

3. chuhile (pheji 25)

4. hlawula (pheji 25)

5. vulavulela ehansi (pheji 27)

Vamavizweninkokaleswikulu hlevetelanyuhelahlamarile

Maritofularhaondzapongotsongotsakilepfuni nchumu

C. Ku tsala

Titeke wonge u na ku navela ku nharhu. Tsala kwalomu ka 8-10 wa swivulwa u hlamusela leswi u nga ta twisa swona na leswi u nga swi navelelaka.

31

4. Vahloti



ntumbuluko, silika, ritsandze, ntungu, swimhondzwana, vuxungu,

vuluvulu, dzuvula, xikhumba, xihadyana, xikokovi, magegetsu,

tinxiya, mfungho wa ximfumo, xikhozana, koti, tinhlaya, timitsu,

xian’wisi, ntumbelo, mhisi, dzovo, xintu


ntumbuluko, ritsandze, switsotswana, swimhondzwana, nghozi,

magegetsu

32

Hi ntumbuluko swiharhi swin’wana swi hlota swiharhi swin’wana tanihi swakudya swa swona.

Mapume i vahloti. Miri wa wona wu endla ntambhu ya silika leyi ri yi tirhisaka ku aka ritsandze. Mapume ma khoma swakudya swa wona eka ritsandze ro namarhela.

Vanhu vo tala va chava mapume, kambe man’wana a ma na vukarhi. Mapume ma hi pfuna hi ku dya ntungu wa tinhongana na tinsuna.

Phaphatana i xakudya xa pume !

Timhaka ta ntiyiso: mapume

1. Mapume a hi switsotswana leswi nga na swiphemu swinharhu swa miri, ntsevu wa milenge. I ti-arachnids. Ma na swiphemu swimbirhi swa miri, nhungu wa milenge na nhungu wa mahlo.

2. Mapume a ma na swimhondzwana ku fana na switsotswana.

3. Ku na kwalomu ka 3000 wa tinxaka ta mapume la Afrika Dzonga. Ku na mune ntsena wa tinxaka ta mapume lama nga na vuxungu lama nga va ka nghozi eka vanhu.

33

Pume ri dyiwa hi chela !

Machela i vahloti. Ririmi ra chela lero leha ro namarhela ri ri pfuna ku khoma swakudya swo fana na mapume na switsotswana.

Machela ma tshikela matandza ematini. Mavuluvulu, ma tshama ematini, ma languteka ku fana na tihlampfi.

Machela lama nga na mihlovo yo rhasa ma na nghozi. Mihlovo leyi yi byela swiharhi swin’wana leswaku swi nga tshuneli eka machela lama.

Timhaka ta ntiyiso: machela

1. Machela i swiharhi leswi tshamaka endzeni ka mati na le handle.

2. Machela a ma na micila.

3. Machela ma dzuvula xikhumba xa wona loko ma kula.

4. Tinxaka tin’wana ta machela se ta kala. Hi fanele ku ma hlayisa leswaku ma nga nyamalali.

34

Chela ri dyiwa hi nyoka !

Tinyoka i vahloti. Ti tirhisa matino mambirhi mo leha lama nga na vuxungu, lama nga na swimbhovana, ku dlaya machela na swihadyana swin’wana. Tinyoka letikulu ti tirhisa miri ya tona ku fayetela swakudya swo swona.

Tinyoka a ti voni kumbe ku twa kahle. Ti ‘nantswa’ moya hi ku humesa no nghenisa ririmi ra tona endzeni. Tinyoka to tala ti tshama endhawini yo kufumela.

Timhaka ta ntiyiso: tinyoka

1. Tinyoka i swikokovi. Swikokovi swi na magegetsu. Ti na ngati yo titimela hikwalaho ti fanele ku etlela edyambyini ku kufumeta miri ya tona. Tikuma vana hi ku tshikela matandza.

2. Tinyoka a ti na milenge, tindleve na tinxiya.

3. Ku na kwalomu ka 130 wa tinxaka ta tinyoka la Afrika Dzonga. Ku na 12 ntsena leti nga nghozi ku dlaya vanhu.

4. Ku fana na machela, tinyoka ti dzuvula xikhumba loko ti kula.

35

Nyoka yi dyiwa hi xinyenyani xa mampfani !

Muxaka lowu wa swinyenyani i vahloti. Ematshan’weni yo haha no hlota emoyeni, swi famba eka byanyi byo leha swi lavana na swakudya. Swi hlota na nhlikanhi ntsena.

Swi tirhisa milenge ya swona yo tiya ku kandziya no dlaya swakudya swa swona, swi tshovelela na marhambu. Swi hlota tinyoka, makondlo na swinyenyana leswitsongo.

Timhaka ta ntiyiso: swinyenyani swa mampfani

1. Xinyenyana lexi xi le ka mfungho wa ximfumo wa Afrika Dzonga.

2. Ku fana na swinyenyana swin’wana, swi na tinsiva, timpapa swi tlhela swi tshikela matandza.

3. Leswi i swinyenyana swo dya nyama.

4. Swin’wana swinyenyana swo dya nyama i gama, xikhozana, koti na xikhovha.

36

Xinyenyani xa mapfani i swakudya swa mfenhe !

Timfenhe i vahloti. Ti na tinhlaya to tiya no leha, na matino yo tontsweka. Ti dya mihandzu ya nhova, timitsu, makamba, switsotswana, swinyenyani na swian’wisi leswintsongo swin’wana.

Timfenhe ti tshama swin’we ti ri ntlawa lowukulu. Ti tshama ti ri ku languteni loko ku nga ri na madzedze na tinhongana eka timfenhe tin’wana. Leswi swi vuriwa ku hlayisana. I ndlela yakahle yo aka vuxaka eka ntlawa.

Timhaka ta ntiyiso: timfenhe

1. Timfenhe i swian’wisi. Swi na ngati yo kufumela naswona miri ya tona yi funungetiwe hi voya. Vana va tona va beburiwa va hanya na swona vanwa eka vamanana wa vona.

2. Mfenhe leyikulu i – Chacma kumbe mfenhe ya le Kapa – leyi kumekaka eAfrika Dzonga.

3. Loko ximfenhana xo lahlekeriwa hi mana wa xona, xi ta hlayisiwa hi manana un’wana kwala ntlaweni.

37

Mfenhe i swakudya swa yingwe !

Tiyingwe i vahloti. Tirhandza ku hlota na vusiku hikuva ti vona ngopfu. Ti kota ku tumbela hi ku pfuniwa hi voya bya tona bya mavalavala. Leswi swi vuriwa ntumbelo. Tinyingwe ti famba hi ku nyatsimela kutani tikhoma swakudya swa tona hi ku olova. Ti dya timhunti na swihadyana swin’wana.

Tiyingwe letikulu ti tshama toxe. Ya xisati yi kuma vana vambirhi kumbe vanharhu hinkarhi wun’we.

Timhaka ta ntiyiso: tiyingwe

1. Ku fana na timfenhe, tiyingwe i swian’wisi.

2. Vana va tona i swiyingwana.

3. Tiyingwe ti na matimba. Ta swi kota ku koka xiharhi lexikulu eka tona tikhandziya na xona murhi ku ya xi hlayisa eka vahloti vo fana na tinghala na timhisi.

38

Munhu u hlota yingwe !

Hikokwalaho ka yini vanhu va hlota tiyingwe ? Hi ntumbuluko swiharhi swa dlayiwa leswaku swi ta dyiwa kumbe ku tisirhelela, kambe wanuna loyi u hlotela no dlayela ku titsakisa. A swi lulamangi.

Vanhu a va dyi tiyingwe naswona a va le nghozini yo hlaseriwa hi tiyingwe. Kambe tiyingwe ti le nghozini yo hlotiwa hi vanhu. Vanhu va fanele ku sirhelela tiyingwe na swin’wana swiharhi leswi nga sala laha misaveni.

Timhaka ta ntiyiso: vanhu tanihi vahloti

1. Tiyingwe ta dlayiwa hikuva vanhu va lava dzovo ra tona lero saseka. Ri tirhisiwa ku endla swiambalo swa xintu na swiambalo swa masiku lama. Swirho swin’wana swa yingwe swa tirhisiwa tanihi mirhi ya xintu.

2. Tiyingwe ti dlaya hi van’wamapurasi ku sirhelela swifuwo swa vana.

3. Masiku hinkwawo swiharhi swo hambana swi le ku nyamalaleni emisaveni hinkwayo.

39

4B-4 Vahloti



1. Dyondzo eka tsalwa leri i _____________.

a) swiharhi leswi hlotaka swiharhi swin’wana ku kuma swakudya

b) swiharhi leswi rhandzaka ku khandziya

c) swiharhi swa nghozi

2. Xana mapume i switsotswana ? Nyika swivangelo swimbirhi ku seketela nhlamulo ya wena.

3. Hi swihi eka swiharhi leswi swi mamisaka vana va swona ?

a) tinyoka na machela

b) mapume na swinyenyana swa mampfani

c) timfenhe na tiyingwe

d) A swi kona eka leswi nga laha henhla.

4. Hi swihi swiharhi leswi tirhisaka ntumbelo ku hlota ? Incini ntumbelo ?

5. Xana swivulwa leswi landzelaka hi swona kumbe a hi swona?

a) Swinyenyani swa mampfani swi dya timfenhe. ________

b) Mapume ma khoma switsotswana eka ritsandze ro namarhela. ________

c) Vanhu va hlota tiyingwe ku kuma swakudya. _______

d) Tinyoka na swinyenyani swa mampfani swi tshikela matandza. ________

40

6. Chela ri khoma njhani swakudya swa rona ?

7. Tiyingwe ti tumbeta kwini swakudya swa tona ?

8. Ku ta humelela yini loko vanhu va ya emahlweni no dlaya swiharhi swa nhova ?


DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 113

Tsala vunyingi bya swiharhi leswi landzelaka:

1. phaphatani 6. chela

2. nhongana 7. xinyenyani

3. nsuna 8. mfenhe

4. pume 9. yingwe

5. xikokovi 10. nghala

C. Ku tsala

DBE Giredi ya 3 Buku ya Migingiriko 2: pheji 94

Hlawula xiharhi xin’wana na xin’wana lexi nga riki kona eka tsalwa. Tsala timhaka ta ntiyiso hi xiharhi xexo. Katsa leswi landzelaka: I xiharhi xa muxaka muni, xi languteka njhani, xi kumeka kwihi, xi dya yini, xibebula vana njhani, na tin’wana timhaka to tsakisa. U nga vekela na xifaniso xa xiharhi xa wena.

Buku ya 4B

ISBN: 978-1-77580-560-1

GIREDI YA 3

BUKU YA 1A BUKU YA 1B1. Sokisi ra ndzi rivata2. U ta endla yini? 3. Xilayi xo hetelela xa khekhe4. I thyaka leri!

1. Tatana u sele na n’wana2. Xi famba hi xihatla3. Swi kahle ku nyikela4. Xivumbeko xa xifaniso

BUKU YA 2A BUKU YA 2B1. I vhilwa ra mani leri?2. Xihundla3. I mani a nga faya fasitere?4. Hi baka na kokwana

1. Hi pfuneni!2. U kwihi Xiluva?3. Yoo, i rikulu kheroto leri!4. Hi tlanga xitumbelelani

BUKU YA 3A BUKU YA 3B1. Va ya xava swiambalo2. Sopo ya maribye3. Yingisela vunanga4. Ku tshama mani la?

1. Aa, Tatana Nkawu!2. Ku kanetana ka moya na dyambu3. Ku lulamisela riendzo4. I nkarhi wo etlela

BUKU YA 4A BUKU YA 4B1. Risokoti na njiya2. I tino ra mani leri?3. Mpfundla na Xibodze4. Afrika Dzonga ra hina

1. Doroba ra ka hina2. Nghala na kondlo3. Xitori xa masalamusi4. Vahloti

(na Xibuku xa xikombiso xa tinhlamulo)

Tibuku to hlaya eka levhele leyi ti na mapheji yo tala, matsalwa yo tala eka pheji, swivulwa swo leha, swivulwa swa tiphetheni to hambana, ririmi ra ximfumo ro hlamusela, na ntivomarito wo fuwa. Sweswi

ku hlaya swo titela kunene, matimba yo tala ma kongomisiwe eka xikambelantwisiso ku nga ri eka marito/ ku hlaya hi ku nonoka hikuva vadyondzi va tshunelela ku kota ku tihlayela hi voxe.

Tibuku leti to hlaya tinyika nkarhi eka ku hlaya hi ntlawa, ku hlaya hi ku leteriwa,ku hlaya hi vambirhimbirhi na ku hlaya va ri voxe.

XITSONGA

Tibuku to hlaya to siyanana ta Levhele 3 ta Vula Bula tinyika mpfuxelelo eka vahlayi lava hatlaka va kota ku hlaya kahle. Buku yin’wana na yin’wana yo hlaya yi na switori swa mune swo hambana, ku katsa matsalwa ya ntiyiso. Emasungulweni ya xitori xin’wana na xin’wana ku na ntivomarito wo tlhontlha na nongonoko wa marito yo tika lawa vadyondzi va faneleke ku ma tiva. Xitori xin’wana na xin’wana xi landzela hi swivutiso

swa xikambelontwisiso, na migingiriko ya ririmi na ku tsala leyi nga hlanganisiwa na CAPS na Buku ya Migingiriko ya Giredi 3 ya DBE.

Ku fanele ku hlayiwa tibuku timbirhi to hlaya hi kotara - Kotara 1: Buku 1A na 1B, Kotara 2: Buku 2A na 2B, Kotara 3: Buku 3A na 3B, Kotara 4: Buku 4A na 4B. Tibuku leti tifamba hi timbirhimbirhi (A na B) naswona

ti le ka levhele yin’we kutani ku nga sunguriwa ku hlaya yin’wana na yin’wana eka tona.

Visit the Vula Bula website to view or buy all materials

www.vulabula.co.za


http://www.vulabula.co.za

b buku ya 4b buku ya - vulabula...b) u kuma vanhu al va nga rhandzkii ku hal ya c) ku na pongo d) u...

Documents