ATATURK K.ULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMUTURK DIL KURTJMU YAYINLARI: 657

GAGAVUZTURKqESIGRAMERI

ciRi$ - sES BiLGisi - $EKiLBiLGisi - CUMLE - sozLUKMETiNORNPKI-ERI

Yard. Dog. Dr. Nevzat OZf nN

ANKARA, 1996

ATATURK T<UTTUR, pfi- vp ranlH yUrsnx KURUMUrUnT nII KURUMU YAYINLARI: 657Gramer Bilim ve Uygulama Yayrnlan : 18

GAGAV rJ Z rUmqESi GRAMERi

cinlg - sES sflclsi - $EKIL eiLCiSI - CUMLE - SOZIUKMETfN ONNEru-BNI

Yrd. Dog. Dr. Nevzar OZfnhl

ANKARA, 1996

5846 Sayrh kanuna gdr.e bu eserin biitii! yayrn, terciime ve iktibas- haklanTuRK DiL KURUMU'na aittir.

inceleyenler : Prof. Dr. Ahmet Bican ERCILASUNProf. Dr. Osman Nedim TUNA

ISBN : 975 - 16 - 0795 - 7

iqiNnnxilrn

6Ns6zox sdzKISALTMALAR

Taranan Eserlerin KtsaltmalarrMukayesede Kullanrlan Eser ve Makalelerin KrsaltmalanDi$er Krsaltmalar

ciRi$

GAGAVUZ ADIGAGAVUZLARIN ASLIPEQENEKLERKUMANLAR (KIPQAKLAR)UZLAR (TORKLAR)KEYKAVUSGAGAVUZ DEVLETiOSMANLI HAKIMIYETINDE GAGAVUZ TURKLERIGAGAVUZLARIN BASARABYAYA GOQUGAGAVUZ ISYANLARIHAMDULAH SUPHI VE GAGAVUZLARGAGAVUZLARIN SON DURUMUGAGAVUZLARLA DI6ER TURK BOYLARI ARASINDAKi YETruLITvE iLi$KiLERGAGAVUZ TURKLERINiN VegenrCr YERLERGAGAVUZ TURKLERiNiN NUNUSUGAGAVUZ TURKLERINDE SOSYAL HAYATGAGAVUZ TURKLER|NiN CBLPNPKLERI VE FOLKLORUDiNALFABEEDEBiYATGAGAVUZ TURKQESiNiN rUm DiLi iQiNDEKi YERI

sES BiLGisi Goxnriry

uNr-ulen (VOKALLER)a 0nliisiie Unliistii Unliis0o tinlUsU

u iinltisii6 iinlUsti

I445

6

7

l014

l6l7l82l2l23232424

25272729303lJJ

3436

4041

4t41

4l4242

a unlusuo unlusuu unlusu

UZUN UNI-Ulen (Uzun Vokaller)aa tlnl0s0

f dtigmesiyle meydana gelen aa 0nllileriaf > aa detigmesi

g d0gmesiyle meydana gelen aa tinl0leriag > aa deSigmesia$a> aa de$igmesiatr - aS(< k)r > aa de$iqmesiapu > aa de$iqmesir$(< k)a > aa de[igmesiug(< k)a > aa depigmesi

h dtigmesiyle meydana gelen aa iinl0leriah > aa degigmesiaha > aa de[igmesiahi > aa detiqmesiiha > aa depigmesi

k dUqmesiyle meydana gelen aa iinliileriak > aa deligmesi

y diiqmesiyle meydana gelen aa iinliileriay > aa degiqmesirya > aa degigmesiuya > aa de$igmesi

ee iinliisUg dUgmesiyle meydana gelen ee iinl0leri

agr > ee depigmesiege > ee degigmesie$(<k)i > ee de$ipmesiige > ee degiqmesi

h diigmesiyle meydana gelen ee iinl0leriahi > ee degigmesi

k d0gmesiyle meydana gelen ee ilnl0leriek > ee depigmesieki > ee deligmesi

y dUgmesiyle meydana gelen ee iinliileri-, ey > ee de$igmesi

iya > ee de[igmesiiye > ee de$iqmesi

ii Unliisiig dtigmesiyle meydana gelen ii iinlUleri

a$r > iideliqmesiep > ii degigmesi

434344

M44444444444545454545454545464646464646464647474747474747474747474747474748484848

i[ > ii de[igmesiig > (< k) i> ii deligmesi

h d0gmesiyle meydana gelen ii 0nl0lerieh > ii deSigmesi

k d0gmesiyle meydana gelen ii 0nltileriek > ii deSiqmesi

y diigmesiyle meydana gelen ii tinlUleriey > ii deligmesiiy > ii deSigmesi

oo 0nl0siiAsli oo iinl0s0

f, d0gmesiyle meydana gelen oo tinl0leriof > oo deligmesiofu > oo degigmesiug > oo deligmesi

h dUqmesiyle meydana gelen oo 0nltileriohu > oo def,igmesi

v dligmesiyle meydanh gelen oo iinlUleriova > oo defigmesi

y d0gmesiyle meydana gelen oo 0nltilerioyu > oo de[igmesi

uu Unl0stlg d0gmesiyle meydana gelen uu Unliileri

og > uu de$igmesiogu > uu degigmesiu! > uu def,igmesiupu > uu deligmesi

v d0gmesiyle meydana gelen uu 0nl0leriov > uu de[igmesi

rr 0nl0s0

S d0gmesiyle meydlna gelen u 0nl0leriagr > rr degigmesirt > rr depipmesi

'g(< k)r > rr defiqmesi

v d0gmesiyle meydana gelen u 0nl0lerirvr > u de$igmesi

y d0gmesiyle meydana gelen n Unliileriayr > u detigmesi

ii6 0nl0siia6> irit degigmesi16> 66 degigmesi

d6 0nl0s0g d0gmesiyle meydana gelen 611 0nl0leri

(e)aE(< k)a > u def,igmesi(e)a$(< k)i > aa degigmesi

484848494949494949494949494949505050505050505050505050s0505l5l5l5l5t5t5l5l5l5l5l5l5l525252

III

ig(< k)a > iiii de[igmesiUg(< k)u > 66 de$igmesi

h diigmesiyle meydana gelen iiii 0nliileriah > Aa def,igmesi

y diiqmesiyle meydana gelen iiii iinl0leri6yd> iiii de$igmesiiya > iiii de$igmesi

oo untusuk d0gmesiyle meydana gelen 00 iinliileri

eki > 66 def,igmesiy dUgmesiyle meydana gelen 06 iinliileri

6y > ri6 - ii0 - 6 - ii de[igmesiuu unlusu

0 > iiii de[iqmesig diiqmesiyle meydana gelen iiU 0nliileri

6g > Uii de[igmesiitgti > UU deSipmesiiige > iiii de[iqmesiUgU > UU de$igmesi

k diigmesiyle meydana gelen iiii tinliileriok > uu defigmesiyiik > 00 defigmesi

v diigmesiyle meydana gelen iiU iinliileririv > Uii degigmesi

y diiqmesiyle meydana gelen iiii iinltileritiy > ii0 deSigmesi6yii > ti0 defigmesi0yii > Uii depigmesi

uNr-u (voKAL) TABLOSUiriz uNr-ulEnUNI-U UYUMUuNr-u srRASrNrN DE6i$MESi

Kahn srradan ince srraya gegig

ince srradan kahn srraya geqig

UNr-u DEGI$MELERiKALrN UNI-UleniN iNCpLVeSi

a> tia>ir>iu>ii

iNcE uNr-uLER|N KALTNLA$MASIe>ae>ui>ai>r

5252525252525252525253

53

53

-53

-53

5353

53

53

53

53

53

5454545454545555565858585959595959596060606060

IV

i>u0>o

GENI$ riNl-UleniN DARALMASIa>le>io>u6>U

DAR UNLULERIN GENi$LEMESIr>ai>eu>o

DUZ UNLULERIN YUVARLAKLA$MASIa>oe>6l>ui>u

YUVARLAK uNl-UlgniN DUZLE$MESIo)ao>eu>lu>iu>6ii>e

uNr-u DU$MESia iinliisiie [nliisiir Onliisiii iinltisiiu iinltisii

ITNI-U TUREMESiOn t0reme

i ttremesiu tiiremesi

ig tiiremea tiiremesie tiiremesit t0remesii tiiremesiu ttiremesi

Son tiiremea t0remesie, 6 tiiremesit tiiremesi0 tiiremesi

60606060606l6t6l6l6l6l626262626262626262626263646464646465656565656565656565666666666666

V

uNsuzlrn (KoNSoNANTLAR)b 0ns0z0v 0ns[20d 0ns0ztlg 0ns0ztlj 0ns0z0c 0ns0z0z 0ns0ztly 0ns0z0k 0nsuzilI iins0zOm 0nstlzUn Uns0z0p 0nrllz0r 0nsllz0s 0ns0ztlt tlns0ztlf 0ns0z0h 0ns0z0ts 0ns0z0g 0ns0z0g Uns0z0

uNsuz (KONSoNANT) TABLOSUUNsuz DEdl$MELERI

TONLULA$MAb > p deligmesik > g degigmesig > c de$iqmesih > y depigmesit > d detigmesif > v deligmcsik > v degigmesis > z defigmesi

TONSUZLA$MAS > k deligmesig > k deligmesi! > h depipmesic > 9 desigmesid > t degigmesiv > f defigmesiz > s deligmesib > p degigmesiy > h depigmesi

srzrcrLA$MAk > f degigrnesi

666767676767686868686869696969696969697070707l727272727272727273

73

73

73

73

73

73

74747474747475

VI

g > $ degi$mesiAKtCtLAgMA

b > m def,igmesik > y defigmesi

t > y detigmesih > I def,igmesik > n detigmesi

SUREKSIZLE$MEf > p detigmesij > c de$igmesi

I > 9 deSigmesiGENZELLE$ME

r > n degigmesiI > n degigmesi

DUDAKSILASMAh > f degigmesi

t > v de[igmesiy > v deSigmesin > m degigmesi

GIRTLAKSILA$MAf > h de$igmesi

Dl$SILE$MEm > n detigmesi

AVURTSULA$MAr > I degigmesin > I defiqmesi

UNsuz BENZE$MESiTam Benzegme

ilerleyici benzegme-ny- > -nn- benzegmesi-kl- > -ll- benzegmesi

Gerileyici benzegme-ln- > -nn- benzegmesi-yl- > -yn- > -nn- benzegmesi-zs- > -ss- benzegmesi

Yarr Benzegme-ml- > -mn- benzegmesi-md- > -nd- benzegmesi-nb- > -mb- benzegmesi-gg- > -$9- benzegmesi-hq- > -W- benzegmesi

A- Kelime Sonunda Tonsuzlarrn Tonlulagmasrp > b tonlulagmasrt > d tonlulagmaslg > c tonlulagmasl

7575

7575767676

767676

767676767777777777

7',|

77777778787878797.9

7979797979808080808080808t8t8l8l

vil

k patlayrci tonsuzu ile ilgili durumlarl- k patlayrcr tonsuzunun korunmast

2- k UnsUziinUn erimesi3- gok kelimesi

B- Kelime Sonunda Tonlu Tonsuz Uyumu

AYKIRILI$MA-nn- > -nd- ayktrtlagmasr-ss- > -st- ayktrtlaqmast

UNsuz irizlegvEsi-ff- > -f- teklegmesi-kk- > -k- tekleqmesi-ll- > -l- teklegmesi-mm- > -m- teklegmesi-rr- > -r- teklegmesi-ss- > -s- tekleqmesi-tt- > -t- teklegmesi-vv- > -v- teklegmesi-zz-> -z- teklegmesi

uNr-uleguE vE UNSUZLE$MEKORUNAN I.TNSUZ

uNsuz DU$MESIS dUgmesih diigmesi

ig seste -h- dtigmesiSon seste -h diigmesi

k diiqmesiig seste -k- diigmesiSon seste -k diigmesi

I dtigmesin dUgmesir diigmesi

ig seste -r- diigmesiSon seste -r dUgmesi

t diigmesiig seste -t- dUgmesi

Son seste -t d0gmesi

v dtiqmesiy diigmesi

Unsiiz TiiremesiOn seste Y-ig seste -y- tUremesi

Son seste -y t[remesiOn seste h-ig seste -h- tiiremesiOn seste v-

8l8l8l8l81

82828283

83

83

83

83

83

83

83

84848484848485

85

85

8686868686868787878787878889899090909l9l

VIII

19 seste -v- tiiremesim tiiremesin tUremesit tUremesis tiiremesi

yER DEGi$TiRME (coQU$ME/METATHESE)Yakrn Yer DeSigtirme

UnsUzle Unsi.iz arasrndaml > lm yer degigtirmesi(r >) lh > hl yer degigtirmesivr > rv yer deligtirmesinh > hn yer degigtirmesi

UnlUyle Unsiiz arasrndars > sr yer degigtirmesiye (< a) > ey yer deligtirmesiur > ru yer deligtirmesilm > mr yer deligtirmesi

Uzakyer degigtirmeUnsUzle iinsiiz arastnda

r-t > tr yer deligtirmesil-n > n-l yer degigtirmesi

Unltiler arasrnda yer degigtirmea-(r >) i > i-a yer deligtirmesi

ii r.. ..UnlU-tinsUz ve iinsiiz-iinsiiz yer defigtirmesi

HECE KAYNA$MASIBiRLE$IK KELIMELERDE GORULEN SES OLAYLARI

l. Birlegik kelimelerde Unl0 diigmesi2. Birlegik kelimelerde UnlU deligmesi3. Birleqik kelimelerde UnlU benzegmesi4. Birlegik kelimelerde Unsiiz deligmesi5. Birlegik kelimelerde iinsiiz tUremesi

HECE YUTUMU-yi, -yu, -yii hece yutumu-di hece yutumu-el- hece yutumu

VURGUKelime VurgusuCUmle Vurgusu

HECE

$EKiL BiLGisi (MoRFoLoJi)

KELiME YAPIMIisimden isim Yapma Ekleri

+ag

9l9l9292929292929293939393

93

93

9393

93

93

93

93939393

9495959696969696969797979799

r00

l0lt0rl0r

IX

+ak+Ar, +gAr+(A)rAk+cA+Ct+clk, +cAk, +cA(A)z+dal+en+GA+kt+LA(yl,e)n, +yle(i)n, +cil6(6)n+ll+LtK+m+man+msl+nca+ncl+sl+slz

Jsul'+tl+Z

Yabancr kaynakh isimden isim yapma ekleri+dar+istan+ru+(y)ka+zdn

isimden Fiil Yapma Ekleri+A-+(A)l-+(A)r-+dA-+t-+irgen-+k-+krr-+LA.+sA-*st-

Fiilden lsim Yapma Ekleri-Ak-amak-bag, -mAg

l0rr0rt02102t02t02r03103

r03104

t04t04r05t06t06r06r06106106r06107

107

t07t07107

107

107

107

r08t08r08r08t08109t09r09t09t09109lr0luilrilllililr

X

-9-e

-esi

illllttt2n2n2n2ll2lt2n2r 13

I t3il3l14lr5il5il5il5il5u5I 15

il5l16l16il6il6il6n6l16lt7n7n7tt7il8il8il8il8il8I t8

isiv lt9lt9lt9il9

-gA-ga9-GAn-GI-Glc-GIn-l-lcl-(t)k-(l)m-ln-mal-man-mlk-tl

Fiilden Fiil Yapma Ekleri-AIA--ar--9--Dlr--Gun--gut--t--(r)D--(t)l--(l)n--(l)r--(l)*-mA--ms6--p--re--se--tlz-

Basit (Yahn) isimT0remig isimBirlegik isimler

KELIME TORLERI

r)2)3)

XI

l) Madde ismi(Somut isim)2) Mdnd ismi(Soyut isim)

isve celeN QEKiM EKLERiqoKLUK EKiHAL EKLERI

Yahn Hdl (Nominatif Hdli)ilgi Hdli (Genetif Hdli)Yiikleme H6li (Aklcuzatif Hali)Ydnelme Hdli (Datif Hdli)Bulunma Hdli (Lokatif Hdli)Uzaklaqma Hdli (Ablatif Hdli)Vdsrta Hdli (instrumental Hdli)Egitlik H6li (Ekvatif Hdli)YOn Gdsterme Hdli(Direktif Hali)

HAL EKLERI RResmoeKi GOREV DEGi$iKLiGiY0nelme hdli yerine yapma hdli (Datif yerine akkuzatif)Yapma hdli yerine ytinelme hdli (Akkuzatif yerine datif)Y0nelme hdli yerine bulunma hdli (Datif yerine lokatif)Uzaklagma hdli yerine bulunma hdli (ablatif yerine datif)Bulunma hdli yerine ilgi hdli (Lokatif yerine genetif)Bulunma hdli yerine uzaklagma hdli (Lokatif yerine ablatif)Yahn hdl yerine uzaklagma hdli (Nominal yerine ablatif)Yahn hdl yerine bulunma hdli (Nominal yerine lokatif;Yahn hdl yerine yOnelme hdli (Nominal yerine datif)Vdsrta hdli yerine uzaklagma hdli (instrumental yerine ablatif)Vasrta hali yerine ydnelme hdli (instrumental yerine datif)Ydnelme hdli yerine vdsrta hdli (Datif yerine insffumental)ilgi h6li yerine ydnglme hdli (Genetif yerine datif)Vdsrta h6li yerine bulunma hili (instrumental yerine lokatif)Uzaklagma hdli yerine yiikleme h6li (Ablatif yerine akkuzatif)Hdl ekleri arasrndaki gOrev de[igikli$i tablosu

ivplir eEKiMiiyelik Eklerinde Yr!rlma

SORU EKiAiTLiK EKiSIFATLAR

NITELEME SIFATLARIBELiRTME SIFATLARI

igdret SrfatlarrSayr Srfatlarr

Astl sayt stfatlartStra sayt stfatlartU legtirme sayt stfatlartTopluluk sayt stfatlarrKesir sayt srfatlart

120120120121121t2t121122t22r23r23123124125125125126126126121127127127127127127128128128128129129129r30l3ll3l132t32132132IJJ

r33133

IJJ

134

XII

Soru SrfatlarrBelirsizlik Srfatlan

ZARFLARYER-YON ZARFLARIZAMAN ZARFLARIHAL ZARFLARIMiKTAR ZARFLARI

ZAMiRLER$AHrS ZAMiRLERi

$ahrs zamirlerinin hdl ekleriyle gekim tablosu

$ahrs zamirlerinde olumsuzluk ve soru

$ahrs Zamirlerinin Edatlara BallanmastDONU$LULuK znuinii$ARET zAMiRLERi

igdret zamirlerinin hdl ekleriyle gekim tablosuSORU ZAMiRLERI

Ne soru zamiriKim soru zamiriKag soru zamiri

BELiRSiZLiK ZAMiRLERiFiiLLER

Oznelerine Gdre Fiil QafilanNesne Alma Durumuna G0re Fiil QahlanFiiL QEKiMi

$ahrs ekleri gekim tablosu

$EKIL VE ZAMAN EKLERIHABER KiPi QEKiMLERI

Genig Zaman Qekimi$imdikiZaman QekimiGelecek Zaman QekimiG6riilen Gegmiq Zaman QekimiOgrenilen Gegmiq Zaman Qekimi

TASARLAMA KiPi tEKiMLERiEmir Qekimiistek Qekimi$art QekimiGereklik Qekimi

EK-FiiLEk-fiilin geniq zaman gekimiEk-fiilin gOr0len gegmig zaman gekimi

Ek-fiilin 0srenilen gegmig zaman qekimi

Ek-fiilin gart gekimiEk-fiilin Katmerli Birlegik Qekimi

pi illnniN BiRLE$iK QEK|MLERIHikdye Birlegik Qekimi

134134134r35136137

137137

138

r38138r38t39140140141l4t141142142142143143143144144145145147149l5t153

154154155

158159

159r60160

l6r162r63163

163

XIII

$imdiki zamanrn hikdyesi 164Genig zamanrn hikdyesi 164Gelecek zamanrn hikdyesi 164G0r0len gegmig zamantn hikdyesi 164Ofrenilen gegmiq zamanrn hikdyesi 164istek kipinin hikdyesi 165

Gereklik kipinin hikdyesi 165Rivdyet Birlegik Qekimi 165

$imdiki zamanrn rivdyeti 165Genig zamanrn rivdyeti 165

Gelecek zamanrn riv8yeti 166Ogrenilen gegmig zamanrn rivdyeti 166lstek kipinin riviyeti 166Gereklik kipinin riv0yeti 166

$an Birlegik Qekimi 166

$imdikizamsnrn garfi 166Genig zamanrn lartr 167

Gelecek zamanrn gartr 167G0rUlen gbgmig zamanrn $artr 167Gereklik kipi qart gekimi 167

Katmerli Birlegik Qekimi 167-DIr Ek-Fiili 168

BiRLE$iK FiiLLER 168

et- yardrmcr fiilinin kullanrhgr 168ol- yardrmcr fiilinin kullanrhgr 169et-, ol- yardrmcr fiillerinin fiille kullanrlmasr 169isimle kullanrlan diper yardrmcr fiiller 169Tasviri Fiiller 169

ver- tezlik yardrmcr fiili 169bil- yeterlilik fiili, olumsuzu, var nicd./nasrl, yok nicd//nasrl kahplarr 169kal- s0reklilik yardrmcr fiili 170yaz- yaklagma yardrmcr fiili 170yabancr kOkenli isimlerle yardrmcr fiillerin kullanrlmasr 170

SIFAT.Fi|LLER I7I-An (< -gan) 171-Ar t7l-Drk l7l-du 172-mAz 172-ml$ 172-(y)AcAk 172

ZARF-FI|LLER 172-A 173-drk srfat-fiilinden yaprlan zarf-fiiller 173

-DIk9A 173

XIV

-dIktAn-DIynAn-dUcAAn(An)

-6r -miiz-l-lncA(n,A)-lncAk-lp--kAnA-mAdAAn-(y)ArAk

iSIM.FIiLLER-mAk/AmAA-mA-lg

EDATLARUNr-sil4r-pR

Duygu 0nlemleriSeslenme 0nlemleriSorma iinlemleriG0sterme 0nlemleriCevap iinlemleri

BAGLACLARSrralama Ba$laglanDenklegtirme BatlaglarrKargrlagtrrma BaflaglanCtmle Baglaglan

a9anal lelem//allele//all6amaancakanianikibaare/ lbaaril lbarikim (< bari+ftip;beki//bekinbilebolayda/ldal/td.llteerlleerl/eerlemkimakar kinegin kionu$tanosa

osaydr//osrydr (< osa idi)

t73173174174174175175t7st75t76176176l't6177t77r78t7tt78179179r80180l8lr8rl8r182

183

183

184184184185

185

r85t85186t86187rE7r87t87187t87r88r88

XV

sansrn//sankisiiylzerii/ I zeriiml lzereci im

SON QEKiM EDATLARIMiktar ve Ydn edatrYdn edatlanVdsrta ve beraberlik edatlartBenzerlik edatlan' Tekrar Edatr

Hdl EdatrSebep EdatlanBagkahk edatlarrSon gekim edatlanntn hdl ekleriyle kullanrlmast

KELiME GRUPLARI

TEKRARLAR (i KILEMELER)Aynen TekrarlarE9 Anlamh TekrarlarZtt Anlamb TekrarlarEklemeli TekrarlarSes yakrnh$rna dayanan tekrarlar

iyEIir GRUBUisiv rRvr-AMAStSIFAT TAMLAMASITAKISIZ TAMLAMABiRLE$iK iSiMUNvRN GRUBUBiRLE$|K KELIMEBiRLE$iK FiiLBAGLAMA GRUBUEDAT GRUBUUNI-PVI GRUBUFiiL GRUPLARI

isim-FiilGrubuSrfat-FiilGrubuZarf-FiilCrubu

KISALTMA GRUPLARIisnat Grubuilgi Grubu (Genetif Grubu)Y<inelme Grubu (Datif Grubu)Bulunma Grubu (Lokatif Grubu)Uzaklaqma Grubu (Ablatif Grubu)

189

r89189

190

r90190t9l192r93193

r93t94194

195

196197197\97198198

19919920020020020t20120120120120t202202202202202202203203203

XVI

cUrr4LE (SENTAKS)

TEMEL UNSURLARYiiklemOzne

YARDIMCI UNSURLARNesneYer TamlayrcrsrZarf

c0MLE QE$irLERiUNSURLARTNTN DiZiLi$iNE GoRE CUMLE QE$ITLERI

D0z CtimleDevrik CiimleKesik C0mle

vOKLEM|NiN ciNsiNe coRE cUMLE QE$ITLERIFiilCiimlesiisim CUmlesi

ANLAMLARTNA CoRE CUMLE QESITLERiOlumlu CiimleOlumsuz CiimleSoru CiimlesiUnlem Ciimlesi

YAPILARINA GORE CUMLE QE$iTLERiBasit Ciimle

Dar ctimleGeniq ciimle

Birleqik C0mle

$an birlegik ciimlesii9 ige birleqik ciimleAra s6zler (i9 cumle)Agrklama birlegik ciimleleriKi'li (ani ll aniki) birlegik c0mle

Srrah CiimlelerBallagsrz srrah birlegik ciimleBa$lagh srrah ciimle

Karrgrk Birlegik CUmle

COMLE TAHLiLisozr,uxsoNUcSUMMARYBiBLiYoGRAFYAEKLER

Karamanlrca AlfabeBasarabya Gagavuzlan' nrn kul Iandrlr alfabelerBulgaristan Gagavuz Tiirkgesi ile ilgili yayrnlarda kullanrlan alfabeler

20420420520520s20620720820820820921021

2l21

21

2l2t22132132132132132132132152t52t62162162t12t82182t8220225262269270278278279280

XVII

G agav uz Tiirkgesi' n in Latin K0ken I i Yeni Al fabesiGOg yollan haritasrGagavuz Ti.irkleri'nin yagadr$r yerleri gdsteren harita

METiN 6nxexleni

28t282283284

XVIII

6N sdz

Gagavuzlar, dil, din ve kiilt0r yaprsr baklmrndan kendine has bir takrm 6zel-likleri bulunan bir Tiirk toplulu[udur.9. yLzyida Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'aldnelen Tiirk akrnlan ve Selguklu-Osmanlr T0rkleriyle devam eden Tiirk ftit0hatl, Bal-kanlar ve orta Avrupa iglerinde gok sayrda Tiirk btilgesi mel,dnna gerirmigtir. GagavuzTErkleri, y$z yrllarca devam eden bu akrn ve fetihler srradrnda Hrristiyanlagan TUrkboylarrnrn bir bakiyesidir.

T0rkge konugmalan ve eski Ttirk geleneklerinden bir krsmrnr siirdurmelerisebebiyle Hrristiyan milletlerle, Hrristiyan olmalarr sebebiyle de Miistiiman Tiirklerlemn olarak kaynaqamamrglar, biiy0k g0glerin araslnda srklgrp kalmtg bir toplum olarakgok srkrntr gekmiglerdir.

Dobruca'dan Basarabya'ya, Kuzey-Do[u Bulgaristan'a, Yunanistan'a, Make-donya'ya, Romanya'ya, Ukrayna'ya ve Rusya iglerine, hatta Kazakistan'a ve Krrgrzistan'akadar uzanan Gagavuz yerlegim alanlarr Bizans, Selguklu, Osmanh, Bulgar, Romen, Rushikimiyetleri altlnda kalmlg, dini bakrmdan da Yunan, Bulgar, Romen, Rus kilise miicd-delelerine sahne olmugtur.

Gagavuz T0rkleri, bu miicadeleler ve gdgler sebebiyle da$rlmrg, onemli birkrsmr def,igik Balkan milletleri iginde erimigtir. Bu gtin Moldavya'da200 bin, Bulgaris-an'da 50-60 bin civannda Gagavuz'un varlrllndan sOz edebiliyoruz. Moldavya'da Qadlr,Komrat, Bucak, Valkaneg gibi merkezlerde yagayan Gagavuz Tiirkleri 6zerk bir cumhu-riyet olma yolundadrr. Bulgaristan'da ya$ayan Gagavuz Tiirkleri yakrn zamana kadar sti-ren Slavlagtlrma politikalan sebebiyle biiy0k kayrplara uframrqlardrr.

Gagavuz T0rkleri zengin bir sdzlii edebiyata sahiptir. Bu edebiyat mahsulleriilk olarak; Mogkov, Naregiya bessarabskix gagauzovlRadlofll "Proben" (Bd. l0.St.Petersburg, I 904) adlr eserde yayrnlanmrlttr.

Moldavya'nrn Romanya'ya balh oldutu 1930'lu yrllarda Mihail Qakrr,ksarabieald Gagauzlardn Istorieasd, Dua Chnabd, Gagauzqa-Romence lafl* gibiGagavuzlar'a din, dil, k0lti.ir konusunda krlavuzluk eden eserlerini Romen harfleriyleT0rkge olarak yayrnladr. Bulgaristan Gagavuzlan'ndan Atanas Manof, T0rkerAcaro$lu'nun Tiirkge'ye aktardr$r , "Gagauzlar (Hfistiyan Tiirkler) " adh dnemli eseriniverdi. Manof, bu eserinde Gagavuzlarr, dil, folklor, edebiyat, killtiir, tarih gelenek ba-ktmmdan tanltlr. Gagavuz TUrkleri'ni asimile etmek veya devlet politikalan dolrultu-srnda kullanmak isteyen Bulgar, Yunan, Rus ve Romen bilginleri ve devlet adamlannrngabalan Qakrr ve Manofun bu gahgmalarryla boga grkar.

Gagavuz Tiirkleri, 20. y0zyrlrn baglanna kadar okuduklarr, Yunan harfleriyleTiirkge yazrlmlg Karamanhca eserlerden hem din? bilgiler almrglar, hem de AnadoluTilrkleriyle olan kiiltiirel baglannr siirdiirmiiqlerdir. Hamdullah Suphi Tanndver Roman-ya elgiligine atanlnca bir siire kesilen ballar yeniden kurulur. Yagar Nabi Nayrr'rnBalkanlar'daki gezisi ile ilgili intibalannr nakletti[i Balkanlar ve Ttirkltik adh eseri, Ga-gavuzlan T0rkiye giindemine getirir. T0rkoloji ile ilgili ilmi toplantrlann mtidavimi,gergek bir Tiirkiye 69r!,r olan Mihail Guboglu, uzun yrllar Gagavuzlar'rn bir temsilcisi

olarak tantnml$ ve sevilmiitir. Son yrllardaki geliqmelerden sonra Gagavuz Turkleri ile

TUrkiye Tgrkleri arasrndaki baflantrlar giin gegtikge artmaktadrr. Yrllardrr demir perde

gerisinde yagadr[r mahk0miyeti bitiren diler Tiirk boylan gibi Gagavuzlar da tarihi ve

fUltUrel t<ot<terini aramaya, gergek kimliklerini bulmaya gabalamaktadrrlar.

Gagavuz fUikqeii; Tiirkiye Tiirkgesi, Azerbaycan Ttirkqesi ve Tiirkmen

T0rkgesi ile birlikte Batt, GUney-Batt veya OSuz grubu olarak adlandrnlan giveler ara-

srnda yer alrr. A$rz dzellikleri baktmtndan Balkan TUrk a!'rzlanndandlr' Gagavuz

Tiirkgesi igin ilk resmi alfabe, D. N. Tanasoplu ve L. A. Pokrovskaya tarafindan, Rus

alfabesi esas altnarak 30 Temmuz 1957'de belirlenmigtir'L. A.Pokrovskaya, Grammatika cagauzkogo Yaaka, Fonetika i Morfologiya,

(Moskva,l964) adh Gagavuz TUrkgesi gramerini yayrnlar: G. A. Gaydarci, E. K. Koltsa'

L. l. poLrovskaya, B. P. Tukan'rn katkrlarr ve N. A. Baskakov'un redakttirlugii ile

Gagauzkogo-Russko Moldavskiy slovar, (Moskva, 1973) adlr Gagavuzca - Rusga -

Mo'idauanla S6zliik yayrnlanrr. Bu sdzliik ismail Kaynak-A. Mecit Do$ru tarafrndan

Gagauz TiirkEesi Sdztii{ii, (KiiltUr Bakanhsr I 1294, Ankara,l99l) adryla TUrkqe'ye

9"uiil-i9ti.. Wlodzrmterz Zajaczkowski, Jezyk t Folklor Gagauzow z Bulgartt(frakow, 1966) adh eserinde Bulgaristan Gagavuzlartntn anonim halk edebiyatt mahsul-

lerini ve krsa gramerini yayrnlar. Bu eserde yayrnlanan metinlerden hareketle

"Vocabulaire Gagaouze Franqais" (Folio Orrentalia 1965) adlr siizlii!0 ortaya koyar.

Gagavuz Ttirkgesi ve diger Balkan Ttirk alrzlarr iizerinde yaprlan mukayeseli ilk galtgma

Tadeusz Kowalski'nin "Les Turcs et la Langue Turque de la Bulgarie du Nord Est",(Polska Akademiya, Rocznrk Orrentalistyczny, Krakow, 1936) adlt makalesidir. Bu

makale Omer Faruk AkUn tarafindan "Kuzey-Do{u Bulgarislan Tilrkleri ve Tiirk Dili"(Tiirk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.lll. nu.3-4, 3l Mart 1949) adtyla Ti.irkge'ye gevrildi..

Bizim galrgmamrz; Giriq, Ses Bilgisi (Fonetik), $ekil Bilgisi (Morfoloji),Ctimle Bilgisi (Sentaks), Stizltik, Ekler ve Metin Ornekleri bdl0mlerinden meydana gel-mektedir.

Girig boltimiinde ilk olarak Gagavuz adr hakkrndaki gOriiqler de$erlendirildi.Gagavuz Tiirkleri'nin etnik yaprsr, tarihleri, yagadrklan yerler, niifuslan; edebiyatlan, gi-

ve ijzellikleri, diSer Tiirk giveleri ve boylarr arasrndaki yerleri gibi konular ele alrndt.Gagavuz TUrkleri'ni ve Cagavuz Ttirkgesi'ni oftaya grkaran tarihi ve sosyal gartlar de$er-lendirildi.

Ses Bilgisi'nde Gagavuz Tiirkgesi'nin ses 0zellikleri yer yer Anadolu ve Ru-meli aSrzlan, tarihi ve ya$ayan TUrk giveleri ve Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi ile kargr-lagtrrrldt, ses denklikleri gdsteri lrneye gal rgr ldr.

$ekil Bilgisi'nde ke',me yaprml, kelime t0rleri, kelime gruplarr, isim ve fiilgekimi anlattldr. Bir krstm eki';r'in ve Gagavuz T0rkgesi'ne has unsurlarrn tarihi ve gii-ntimiiz Tiirk giveleri, Anadoh ve Rumeli a$rzlarryla ilgisi ve yakrnlr$r aragtlrrldr. Ya-bancr etkiler ayrrca degerlendr ildi.

Ciimle Bilgisi, Gag vuz T0rkgesi'nin en karrglk cephesidir. Bu bakrmdan Ga-gavuz Tiirkgesi stiz dizimi bir istem iginde tasnif edilmeye gahqrldr. Bu tasnif gergeve-sinde ciimle tahlilleri yaprldr.

Siizliik'te, taranrlan netinlerde gtiri.ilen ve agrklanmasr gereken kelimelerinkargrlrklarr verildi. Odiing kelin 'lerin kaynaSr ve Gagavuz Tii*gesi'ne girig yolu teorikolarak izah edildi. Gagavuz Ti kgesi'nin tarihi ve yagayan Tiirk giveleri ve Tiirkiye

Tiirkgesi ile ilgisini ortaya koyan nrahalli ve arkaik kelimeler; Derleme, Tarama, give ve

lehge sdzliikleriyle kargrlagtrrrldr.Ekler, Gagavuzlar'ln kullandrlr, Gagavuz dili ve edebiyatr derlemelerinin

yaylnlandr$r alfabeler, Karamanlrca eserlerin alfabesi ve Gagavuzlar'tn son olarak ka-

bul ettiSi Latin esash alfabe ile biri 969 yollarmr, digeri bu g0nkii Gagavuz TUrkleri'ninyagadr[r yerleri gOsteren iki haritadan meydana gelmektedir.

Metin Ornekteri, Ses Bilgisi, $ekil bilgisi, Ctimle Bilgisi ve Sdzliik bOliim-

lerinin meydana getirilmesi igin taranan l9'u kril harfli, ikisi Romen harfli 2l eserden ve

Wfodzrmrerz Zajaczkowski'nin Jezyk r Folklor Cagauzow z Bulgaru adll Bulgaristan

Gagavuz Ttirkgesi'yle ilgili eserinden, Karamanlr harfleriyle istanbul'da yaytnlanrntg

incil yani Evangelion'dan ve yine Karamanh harfli, basrldr[r yer ve zaman belli olma-yan bir ilahi Kitabndan segildi.

TUrkiye Tiirkgesi'ne herhangi bir Anadolu ve Rumeli a$zr kadar yakrn bir give

olan Gagavuz Tiirkgesi bir bUtiin olarak deSerlendirilmeye galrgrldr. Dilin milli kimligibelirleyen en 6nemli unsur oldugu dikkate ahnarak Cagavuz TUrkleri'nin gegmigten gii-niimUze varlrgrnrn teminatr olan dilleri, Tiirk dilinin mantrgr iginde ele alrndr. Daha Once

deSigik aragtrrmacrlar tarafindan ortaya konuldu$u halde, metinlerde tesbit edemedi[i-miz hususlar, kaynak gdsterilmek suretiyle aktanldr. Bizim tesbitlerimize gdre farklrlrkarz eden fonetik ve morfolojik 6zelliklere de kargrlagtrrma yoluyla yer verildi.

Doktora tezi olarak hanrlanan bu eserin basrlmasr igin rapor hazrrlayan Prof.Dr. Ahmet Bican Ercilasun'un raporunda belirttiSi hususlar doprultusunda gu de$igiklik-ler yaprldr: Ses Bilgisi ve $ekil Bilgisi'nde gdri.ilen bazr tanrm ve 6rnek uyuqmazlrklarrgiderildi. Ciimle Bilgisi'ne Gagavuz Tiirkgesi'nin ciimle Ozellikleriyle ilgili bir deSer-lendirme eklendi. Ornekler harf srrasrna gdre dizildi. G0zden kagan ciimle bozukluklarrdiizeltildi. Fiil gekiminde kullanrlan qahrs ekleri tablolagtrnldr. Krsaltmalar bdlijmiindeyer alan eserlerin tam kiinyesi verildi. Kelime gruplarrndaki eksiklikler tamamlandr.

Yine eserin basrlmasr igin rapor haarlayan Prof. Dr. osman Nedim Tuna'nrnraporunda belirttili hususlar dogrultusunda eserde gu deSigiklikler yaprldr: Eserin igin-dekiler ktsmr yeniden diizenlendi. $ekil Bilgisi'ndeki 6rnekler, eklerin farklr qekillerinegore stralandr. Ekler, alfabetik straya kondu. Yabancr eser ve qahrs adlarrndaki iml6 ha-talart giderildi. Yaprm ve gekim eklerindeki farklr gekiller formule edildi. 6n sesre y-,h-, v- konusu d0zeltildi. Farkh yerlerde gOsterilen aynr turden ekler birlegtirildi. Daha6nce sdzluk bOlumunde bulunmayan bazr kelinreler s6zltile dahil edildi.

Eserin bir doktora tezi olarak hazrrlanmasr srrasrnda yakrn ilgi ve destesiylebana yol gOsteren doktora hocam Prof. Dr. Tuncer Gulensoy'a, raporlarryla

"r"rc gJko,-

nemli katkrlarda bulunan de$erli hocalarrm Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun'a ve prof.Dr. osman Nedim Tuna'ya, bazr kaynaklara ulagmamr sa[layan prof. Dr. HarunG0ngdr'e tegekkUrlerimi ve saygrlarrml sunuyorum.

Nevzat 6zkan

A.B.B.T.C.c.Y.D.A.O.D.C.

D.o.G.F.

c.l.H.O.l.r.K.M.P.

S.G.T.U.

U.K.U.p..z.E.

KISALTMALAR

Taranan Ererlerin Krssltmelarr:

Aydmruk,64 s. ($iir); Filioglu, Vasi; Kipinev, 1990Bdcecik,l I I s. (Qocuk $iiri); Zanet, Todur; Kiginev, l99lBallada Tilrkilleri, 190 s. (Derleme); Durbaylo, M. A.; Ki$inev, l99lCanavar Yortulart,3lT s. (Nesir); Bulgar, Stepan; Kiginev, 1990Cana Yaktn, 127 s. ($iir); Gagauz-Qebotar, Petr; Kiginev, 1989Dev Adamm Oolu,6l s. (Masal): Bulgar, Stepan; Kiginev, 1990Dua Chuabd Gagauzlar igin,64 s.(Nesir); Crachr, Mrharl; Chrgrnau,r 935Dutttm Omilrddn,l42 s. ($iir); K0sl, Mina; Kiginev, 1990Gagauz Folkloru,260 s. (giirilesir, Derleme); Babaoplu, N. i.; Kiginev,1969Gagauzlardn lstorieasd,40 s. (Nesir); Clachrr, Mrharl; Chrgrnau, 1934Hazr OI,l l0 s. ($iir); KOs[, Mina; Kiginev, 1990Ilkvoz Titrkitsit,2g0 s. (Antoloji); Kurollu, Stefan; Kiqinev, 1989Kanmcal*,46 s. (Qocuk $iiri); Zanet, Todur; Kiginev, 1989Masallar,l0g s. (Masal); Babollu, N. i.; Kiginev, l99lProzo,3l0 s. ( Nesir); Karagoban, Dimitriy; Kiginev, 1986Sabansddrsrn Giin,35 s. (giir); K0s6, Minat Kiginev, 1990Tilrkilkir, 139 s. ($iir); Kolsa, Mihail; Kitinev, 1989Umutlar,93 s. ($iir); K0sfl, Mina; Kiginev, 1988U:un Kervun, 415 s. (Roman); Tanaso[lu, Dionis; Kiginev, 1985Urek Dalgax, 133-204. s. ($iir); Marino$lu, F€dor; Kiginev, 1990Zamanryddrsm Evim.67-132 s. ($iir); Zanet, Todur; Kiginev, 1989

Mukayesede Kullanrlan Eser ve Makalelerin Knaltmalaru

Anadolu Adtzlarmda Konson DegiSmeleri; Cafero$lu, Ahmet; TDAYBelleten 1963Anadolu ve Rumeli Afitzlarmda Unlii DegiSmeleri; Caferoflu, Ahmet;TDAY Belleten 1964Divanil Liigati't-Tiirk Dizini; Caferollu, Ahmet; Ankara, 1972Dinler (Makedonya) Tiirk Adzrl Eckmann, Janos; TDAY Belleten 1960Tilrkiye'de Halk A{zrndan Derleme Sr)zlilEil', Ankara, 1963-1982Erzurum A{z4Olcay, Selahattin; Ankara, 1966Eski Tiirkqenin Crameri: Gabain, A.von; Ankara, 1988Es ki Uygur Tilr kges i Sc)zlii!il: Cafercplu, Ahmet; Ankara, I 969Giiney Ban Anqdolu A{rzlar4 Korkmaz, Zeynep; Ankara, 1956Giimilqhane Kiiltilr Ara$ttrmalart ve Ydre Af,ular4 San, Sabri 6zcan;Ankara, 1990Kumuk ve Bqlkar Lehgeleri S()zlitgii: Gyula, Nemeth; Ankara, 1990Kuzey-Do{u Bulgaristan Tiirkleri ve Tiirk DrTi; Kowalski, Tadeusz;E.F. Tilrk Dili ve Edebiyatr Dergisi, S.3-4, 1949Kuzeydo{u Bulgaristan Tilrk Apulan; Dalh, H0seyin; Ankara, l99lKarsilastrmah Tiirk Lehqeleri Sdzlii!rt;Ercilasun, A. 8., v.d.; Ankara,1993Kiitahyqve Yr)resi A$tzlarr; Gtilensoy, Tuncer; Ankara, 1988NevSehir ve Ydresi A{tzlar4 Korkmaz, Zeynep; Ankara, 1977Polath Krrm Tiirkqesi; Yiiksel, Ztihal; Ankara, 1988Rize ili A{utarr;G0nay, Turgut;Ankara, 1978Rumeli Afiularmm Ses Bilgisi Uzerine Bir Deneme; Giilensoy, Tuncer;TDAY Belleten 1984Urfu A{24 Urfah Kemal Edip; Ankara, l99lYarkend A{zt; 6zkan, Nevzat; Kayseri, 1990Yeni Tarama SdzliiEiii Dilgin, Cem; Ankara, 1983

AAKD

ARA

DLTDTADSEAETGEUTSGtsAAGKAYA

KBLSKBTT

KDBTAKTLS

KYANYAPKTRiARAU

UAYAYTS

Diler Ksaltmalar:

age.agm.At.Ar.ark.A.U.BDTbk.Bul.c.qev.

DiBDTCFE.F.E.T.Far.Fr.G.U.ing .

isl.i.u.haz.it .

K.B.Krt.KTBMEBMGSBMiFADRom.Rus.S.

s.

TDAYTDEKTDKTKATKAET.T.Tiirk.yay.Yun.

adt geqen eseradr geqen makaleAlmancaArapr;aarkaikAnkara UniversitesiB apmts u Dev let ler To p lulu{uBqkmtzBulgarcaciltqevirenD iyaner isleri Baskanl grDil ve Tarih-Co{rafua FakiiltesiEdebiyat FakiiltesiEski TilrkqeFarsqaFransucaGazi Universitesiingilizceislav Dilleriistanbul UniversitesiHazrrlayanitalyancaKi.iltiir Bakanlr{tKarStlastrmtzKiiltiir ve Turizm Bakanlt{tMilli E{itim BakanltfitMilli Egitim Genqlik ve Spor Bakanlt{r

: Milli Folklor Arastrrma DairesiRomenceRusqasaytsu1'faTiirk Dili Arastrmalan hllt{rTilrk Diinyast El KitabtTiirk Dil KurumuTii r k Kiiltiiril A raS tr malar t

Tii r k Kii I tii riini) A ras t rma Enst itiisiiTiirkiye TtirkgesiTiirkqeyaymlarrYunanca

GIRI$

GAGAVUZ ADIGagavuzlarla ilgili aragtrrmalar yapan pek gok ara$trrmacl, Gagavuz adrnrn

etimolojisi iizerinde birbirinden farklr gdriigler 6ne sUrmiigtiir. Gagavuz aaryta itgiti gti-riig ve agtklamalart sadece kelimenin ses yaplst ve morfolojisiyle srnrrh kalmamlg, t<eti_menin ortaya gtkrgt yantnda Gagavuzlar'rn etnik yaprsr ve kUlt0r 6zellikleriyle ilgiii alan-lara da ydnelmigtir.

Gagavuzlar'rn bir topluluk olarak varlrlr, Xl. yiizyrla kadar uzandrsr halde,XVIU. yUzyrhn ikinci yansrna kadar hig bir tarihi veya edebi kaynakta Gagavuz adrna,rastlanmamaktadrr.r Gagavuz adr ilk olarak l8l7 tarihli Rus nufui sayrmrndaki belgeter-de gegmektedir.2 Aragtrrmacrlann biiyiik bir krsmr Gagavuz ll Gagaiz adrnda, birbguz// Guz // Uz kelimesinin varlrsrnr tespit etmektedirler. Atanas Manol Cagavuz kelime-sinin etimolojisiyle ilgili gdrtigleri gOyle degerlendirmektedir:

Radloft A$uz veya O{uz-Uz kelimelerine Uzlar'da bir kabile manasl ilbde e-den Ga yahut Gaga kelimesinin getirildigini diigiinmektedir.

A. Mogkov, Uz veya O{uz kelimesinin bagrna getirilen Gaga slz'f,n'f,nUzlar'a mensup bir kabile manaslnr ifide ettigini ileri siirmektedir.

Dimitrov, bu kelimenin Sanskritqe'de nesil manasna gelen Ga veya kuvvet-lendirilmig gekliyle Gaga kelimesinden geldigini ve soziln anlamrnrn {Jzlar'tn ahfadt,ha I efl er i gekl inde agr klanabi lecegin i sriyliiyor.

Mladenov, son zamanlarda Tiirkiye'de de ilgi gdren Gdk-uz birlegik kelime-sini <ine sUrmektedir.

Atanas Manof,, bu gdriig ve diiqiinceleri delerlendirdikten sonra, bizzat Gaga-vuzlar'rn anlayrqlanna dayandrlrnr sdyleyerek gu tezi ortaya atryor:

"Gagavuz kelimesindeki Ga yahut Gaga eski muhtelif Oguz boylarrndan biri-ne mensup kabile iffide eden bir ek delil, sadece bir iinvandrr. Bu Unvan, Gagavuzlar'aKarakalpaklar'tn Hrristiyanlagtrrrldrklan zamanrn baglarrnda verilmigtir. Bunlar Russteplerinin srnrr bekgiligini yaparlar ve Kalauz, smtr bekqisi adrnr taqrrlardr. Daha sonra-lan O$uzlar'dan veya Ttirkler'den Hrristiyanlr$r kabul edenlere de bu ad verilmigtir. Bus6z Ortodol<s Hristiyan Ofruz manasrna gelmektedir. Eger Ga veya Gaga Hwistiyan-

Mihail Cubotlu ,"Prqf Protoiren (llaspapaz) Mihail (leachir (lv|.Qakrr I86I-I938)' n \liiniiniin 50. ytltniinasebetiyle". 'Iiirk Diinyasr Ara$trrmalan. Haziran 1989. S. 60. s.59

Mihail Gubotlu,"()ugavuzlann Asltna Ait l.'arctziyeler ve Kendi Fikirlerint'. Xl. Milletlerarasr TiirkTarih Kongresinde sunulmug bildiri dzetleri (21-26 Eylul l98l), s.54-55

lagmrg Oguzlar igin defil de, her hangi bir Oguz kabilesi igin kullanrlmrg olsaydr, Caga-vuzlarla ay-nr soydan gebn, fakat Miisliiman olan Gacallar igin de Cagavuz denilmesigerekirdi."3 Manolun bu agrklamalarr Ga srfatrnrn kullanrhg gekli ve amaclyla ilgilidir.Gagavuzlar ve Gacallar igin farkh adlar kullanrlmrg olmasrna ra[men bu iki ismin ilkhecesinin Ga oldu[unu ve bu benzerligin boy adryla ilgili olabilece[ini sdylemeyi ge-rekli g6riiyoruz. Miistecip Ulkiisat da Opuzlar'm Hrristiyanh[r kabul edenlerine Gaga-vuz adr verildipi diigiincesini paylagmaktadrr.a

M. Qakrr, Radloffa katrlarak Ofiuz veya Uz Tiirkleri'nden Gaga, Gagu veyaGogu ad:r;, ta$ryan bir boyun Gagauz adryla anrldrklannr s6ylemektedir.s AzerbaycanTiirkii Abbas Abdullahofilu, Gagavuz adrnda Ogaz kOkiin0n bulundu[unu kabul etmek-te, aynca Krrgrz (<Krr-gz ll guz) Kazak (<Kuz ll guz ak), Uygur (<Uyguz) boy adlan-nrn da. Oguz adryla ilgili oldu$unu d0gtinmektedir.6 Gagavuz Tiirkleri'nden D. N.Tanaso$u da Gagavuz adrnr iki bdliimde ele alarak; "Gag eski Otuz dilinde hak yaniasil, c)z demektir. Auz ise O!,uz anlamrndadrr"T de[erlendirmesini yaplyor. Gag kelime-sinin Hak sdz0yle ilgili olduSunu d[gUnenlerden biri de A. Mecit Dofru'dur. Dogru'yagOre, Miisliiman Oguzlan bdtrl dinli kabul ettikleri igin Hrristiyan Osuzlar kendilerinehak dininde olan Oluz manasrnda Hak O{uz demiglerdir. Ruslarrn "H" sesi yerine "G"sesini kullanmalarr sebebiyle bu kelime Gagavuz gekline girmigtir.8 Gagavuz adryla ilgilibir di$er tinemli de[erlendirme Gagavuzlan Keykavusla birlikte Balkanlar'a gegenTDrkler' e dayandrran aragtrrmacr I ar tarafi ndan yapr lmaktadrr.

Bu iddiayr ilk ortaya atan Paul Wittek'tir.e Bu gOriige Halil inalcrk da ka-trlmaktadrr.r0 Kemal H. Karpat konuya Gagavuz isminin telaffuzu bakrmrndan yakla-garak, bu ismin kaynaft olan Keykavrrh yakrn olarak Gagauz geklinde teldffuz edilme-sini istemektedir.rr Bu iddia, Gagavuzlar'rn bagta /<- 0nsiiziinti, Anadolu alrzlannda ol-dulu gibi g- telaffuz etmedikleri t2 ve II. izzeddin Keykavus tebdsrna dnceleri Gagavuzdenilmesi gerekirken bunlara Selguklu TUrkleri denildi$i gerekgeleriyle kabul edilme-mektedir-r3

4

5

6

I

l0

lt

t2

l3

Atanas Manot. Cagauzlar (Hvistiyan Tilrkle4, (gev. T0rker Acarotlu), Ankara. 1939. s.33-35

M[stecip UlkUsal, Dobruca ve Tilrkler, TKAE yay., Ankara,l987, s.30

Mtharl Crachrr, BesarabiealA Cagauzlardn lstorieasd, Chrqrnau, 1934

Abbas Abdullahoflu, "Gagauz Tilrk Edebiyatr Uzerine Bir Nege St)2", Tlirkistan S.10, yrl:3, 1990,s.29-30

Tiirker Erotlu, "Gagauz'filrkleri Hakkuda Deniz Tanaso$lu ile Rdportaj", Milli Folklor, EylUl, 1991,s 39-40

A. Mecit Dopru. "Gagauzlann Folklor ve Antropomik Ozelllikleri" ,IV. Milletlerrr{sr Tllrk Halk Klll-tlir0 Kongresi Bildirileri" l. cilt, Genel Konular, K.B. yay Ankara, 1992, s.l7-19Paul Wittek, "Les Gagauzes : Les Cens tle Keykaus", Rocznik Orientalistyczny, XVIL l95l.l952,s.12-24

Halil inalcrk, ''Dobrudja", Encyclopctlie islam c.lt., Leiden, 1965, s.610

Kemal H. Karpat. "Cagauzlarm Tarihi MenSei",l.Uluslararasr Tllrk Folklor Bildirileri, l. cilt, Ce-nel Konular, K B. MIFAD yay. 16, Ankara, l9?6Atanas Manot, age.. s.33

Harun Gongdr, Mustaf'a Argungah, Cagauz Tilrkleri Tarih-Dil-Folklor ve Halk EdebiyatL K. B. 1300Ankara. 1991. s.7

Faruk Siimer, Gagavuzlar'rn Keykavus'un tebaasrndan geldi$ini kabul etmek-le beraber Gagavuzlar'tn son zamanlarda popiiler bir ad olarak kullantlan Gr)k Opuzlarismini kullanabileceklerini diiqiinmekte, buna dayanak olarak da o[uzlar'rn BatrG0ktiirkler'in bag temsilcisi oldu[unu sOylemektedir.'o Bu g0r09 Ahmet cebecitarafindan da paylagrlmaktadrr. cebeci, Gdkttirk kafanhpr dOneminde yaygrnlaganGr)ktilrk, GdkmoPol, Gdkbeyaz gibi birleqik isimlerde oldupu gibi Xt. ynryida Balkan-lar'a yerlegen Uz-O{uz Tiirkleri'nin bu srfatr korumug olabileceklerini diigiinmekte-dir.'' Yagar Nabi Nayrr, bazr Tiirk give ve a[rzlannda Gok soziiniin, Gog geklinde te-laffrrz edildipini bu sebeple Gagavuz Ttirkleri'nin adnn Gdk O{u/dan gelebileceginisdylemektedir.r6

Gagavuz adryla ilgili diSer bir kag g0rtig de qtiyledir; Zeki Velidi Togan, Ka-ko Uz yahut Aga l$uz kelimeleri iizerinde durmaktadrr.rT Vecihe Hatibo[lu,GagavuzsOzUnU Kara{uz // Gara-Guz kelimelerine baplamakta, guz slztJnin O$uz'la alakasl bu-lunmadrsrnr, Gara-Guz'un r metateziyle Gagauz olabilecegini du$Unmektedir.r8

Ahmet Bican Ercilasun, Gagavar kelimesinin Posof ve Ardahan,da kpgak-Ort,uz asih Meshet Ttirkleri igin kullanrlmasrndan hareketle Gagavuz adrnrn Krpgak-lar'la Uzlar'tn kaynagmastndan Gaga-uz geklinde ortaya grkabilecelini stiylemektedir.Gagavuz adrnrn, "Ktpqak illkesinden gelen O{uz" anlamrnda kullanrlmrg olabilece[inidiig0nen Ercilasun, Gaga kelimesinin Anadolu a$rzlarrndaki "kuru esmer" anlamrnr dadikkate alarak bu adrn "kuru, esmer O{uz" geklinde aglklanabilecegi ihtimali iizerindede durmaktadrr.re

Gagavuz adryla ilgili bu gtiriiqler toplu olarak degerlendirildiginde iki noktadikkati gekiyor: Birincisi bu adtn boy-kavim veya kisi adrndan getirilmesi, ikincisi de a-drn iki krsma aynlarak incelenmesidir. Kavim adr olarak o{uz / uz,boy adl olarak neoldugu tam tespit edilemeyen Gag veya Gaga izerinde duruldulu gdriilmektedir.

Keykavus ve Kalavuz adlnrn Gagavuz'a ddntigme ihtimali zayrftn. Bdyle birdurumun gergeklegebilmesi igin gerekli olan fr- > g- degigiklipi Gagavuz Tiirkgesi'ndeAnadolu ve Rumeli aSrzlannda oldugu gibi yaygrn degildir. Aynca tarihi bilgiler de buihtimali gok zayrfl atmaktadrr.

O$uz kavim aQSna kara, gdk, hak gibi srfatlarrn getirilmesi konusuna gelince;T0rkler'de gcik ve knra sfatlarnn boy ve hdnedan isimlerine getirildigi ve bu srfatlannmensubiyet ve ditlik bildirdi$i bilinmektedir. Bu iki srfattan hangisinin; hatta O{uz veyaKrygak kavimlerinin bir kolu olduSu sdylenen Gag veya Gaga boy adlanndan hangisi-nin hangi tarihi ve sosyal sebeplere baplr olarak Oguz adryla birlikte kullanrldlgr yete-rince ag*lrsa kavugmug sayiamaz. Hak Oiuz tezi, digerlerine g0re daha zayrftrr. Bir ke-re "hek" Tiirkge bir kelime depildir. Ustelik Hrristiyanlaqan lJz, Opuz kitleleri ve diger

l4

t5Faruk S0mer, "Gagauzlar'm Aslt ll.",Tllrk Dllnyf,st Tarih Dergisi, S. 53, Mayrs, 1991, s.5

Ahmet Cebeci, "Gagauzlann Tarihi. Dili, Folkloru Hakkmda", G.U. tgitim Fnkultesi Dergisi, c.l, S:1,

Ankara, 1985, s.209-221

Yaqar Nabi Nayn, Balkanlar ve Tiirklilk, Ankara, 1936, s.87

A. Zeki Velidi Togan, Unumi Titrk Tarihine Cirr;, istanbul, 1946, s.159

Vecihe Hatibo[lu, "Tark Tqrihinin Baqlangrcr", A.t]. DTCF Tllrkoloji Dergisi, c. VIll, Ankara, 1980,s.5

Ahmet Bican Ercilasun "Gagauzlardan Yeni Haberler", Tlirk Kiiltiiril, c. XXVII, S.316, Afustos,1987, s. (31) 479

t6

t'l

l8

TUrk boylan, kendi rtzalanndan gok, esir edildikleri Bizans ve Rus din ve devlet adam-lan tarafindan bu dine girmeye zorlandrklan igin Htristiyan olmuglardrr. Daha dnemlisiGagavuzlar'daki gok renkli ve zengin isldmi literatiir ve inanq izleri en azrndan 6nemlibir krsmrntn daha 6nce isldmiyet'i kabul ettiklerini ortaya koymaktadrr. Bdyle bir toplu-lu$un kendine Kur'an dili Arapga'dan altnan bir kelimeyle hak,kendinden daha gtiglti vebiiyiik bir medeniyete sahip olan MiislUman soydaglarrna hak olmayan O{uz demelerihem manttsa, hem de tarihi gergeklere ve sosyal gartlara uymamaktadrr. Gagavuz adtnrniki krsrmda incelenmesi ve ikinci klsmrn IJz / O{uz kavim adryla agrklanmasr en mantrklryoldur. Ancak ismin birinci ktsmtntn bugtin igin tam anlamryla agrklandrfr soylenemez.Bu konuda yaprlacak daha ktiklii ve herkesin kabul edebileceli delillere dayah bir agrk-lamanrn, daha genig aragtrrmalarla ortaya grkacaSrnl umut ediyoruz.

Gagavuz adlnln yazrhgrnda ikiz Unlii kullanrlmasrnr Genel Tiirkge'nin ses 0-zelliklerine uygun bulmadrgrmrz igin ve d6E-, dE- gibi kelimelerdeki g > v deBigmesiyleortaya grkan ddv-, c)v- kullanrglannr da 96z 0n0ne almayr gerekli gordiifiimtizden"Gegavuz" yaztltgrnr tercih ettik, zaten bu iki iinlii arasrnda sOyleyigte hissedilir bir "v"sesi dikkati gekmektedir.

Gagavuz Universitesi Rektdrii Prof. Dionis Tanaso$u, Gagavuz kelimesininbuttin Turk yazr dillerinde "Gago{uz" geklinde yanlry okunmasrnl istemektedir.2o Buimldnrn da isabetli olacagrnr ifdde etmek isteriz. Ancak Gagavuz Tiirkgesi'nde ,,!,,,har-finin neredeyse kayboldugunu, bu sebeple 6zellikle GagavuzTiirkleri arasrnda bu yaztlrgve sdyleyigin yerlegmesinin bir azzor olaca$rnr da hatrrlatmaktafaydagdriiyoruz.

GAGAVUZLARIN ASLIGagavuzlar dilleri, dinleri ve diser kiiltiir dzellikleri bakrmrndan 6b0r Tiirk

topluluklarrna gore bir takrm degigik dzellikler tagrdrklanndan; asrllanna Ve bu giinktiduruma gelinceye kadar gegirdikleri de$igikliklere dair pek gok g6rug ortaya atrlmrgtrr.Gagavuzlar't Uz // O[uz ashna dayandlran ara$tlrmacllann en baqrnda bu sahada ya-prlmrg ilk onemli galrgmalarr gergeklegtiren v. A. lvtogkov gelir. Mogkov Gagavuzlar'rn1064 yth yannda Tuna'yt gegerek Balkan topraklanna yerlegen O$uz Ttirkleri'nin to-runlarr olduklan sonucuna varmrgtrr.2l

Atanas Manof; Gagavuzlar'r sadece O{uz kavminden gelen Hristiyanlartoplulu$u olarak adlandrrrr.22

Mihail Qakrr, Gagavuzlar'rn Selguklularla ilgisini reddetmektedir. BunugOyle agrklar: izzeddin Keykavus'un yanrnda Anadolu'dan gelen Selguklular Kavarna-Varna vilayetinde Gagavuzlarla beraber yagamrglardrr. Gagavuz padigahh$rna yrtz yiltabii olan Selguklular, bu devleti yrkan Sultan I. Bayezid tarafindan, Dobruca'yaTatar-lar'tn arastna Krrrm'a ve yeniden Anadolu'ya dafrtrlrrlar. Gagavuzlar Hrristiyan olduSuigin Dobruca'da btrakrlrrlar. Qakrr, Gagavuzlar'rn Kumanlarla ilgisini de reddeder.

Dionis 'l'anasollu. "Yunus Entre ve Gago{uzlar", Ortadolu Gazetesi. 22 Mays, 1993, s.2

Valentin Aleksandrovic Moqkov. "Turetskie Plemena Balkanskon Puluostrovei'izvestiya RusskogoGeogr., Obqc5tvo. 1904

Atanas Manof. age. , s. 35

20

2t

t0

lrecec, Mogkov ve Radroff gibi kendis-inin de Gagavuzlar,tn ,,Tilrk LJzrar,dan, TilrkO{uzlar'day geldipine" inandrgrnr siiyler.23

Ibrahim Kafesoflu da bu gdriigii kabul eder.2a Baskakov ise diper bazr Tiirkboylannrn ka'gtrlrnr dug0nmekle beraber Gagavuzlar'rn osuzlar'dan geldigikanaatini paylagtr.2s Gagavuzlarla ilgili pek gok tinemli ara$trrma"ve terciimeye imzaatmrg olan M. Tiirker Acarollu, Baskakov'a katrldr[rnr, yani Gagavuzlar'ri oguz-lar'dan geldilini iffide eder.26 Turk tarihi aragtrrmacrlanndan A. zet<ivelioi togai daGagavuzlar'tn Krygaklarla birlikte Trakya'ya geqen Oduz (IJz) kitlelerinin kahntrsr olabi-lecegini diigiinmiktedir.?7

Bulgar Tarihgisi G. D. Balaggev, seyyid Lokman o{uznamesrne2s dayanarakGagavuzlar'tn atalartnrn IL izzeddin Keykavusla Anadolu'dan g69en Selguklu iurklerioldupu g0rtig0nii ortaya atar. Paul Wittek, Yazrcrc[lu Selqukndmeslnde verilen bilgiler-le bu g0r09ii kuvvetlendirerek Anadolu'dan gelen Selguklu Tiirkleri'nin Dobruia,yayerlegip burada belirli tesirler altrnda Hrristiyanlagtrklannr soyler.ze Faruk Siimer, paulWittek'e aynen kafilmaktadtr. Siimer'e gdre Gagavuz adr Keykavus'tan gelir. Gagavuzlar,izzeddin Keykavus'un yantnda gelip Dobrucaya yerlegen ve gegitli imillerin tesiri ileHtristiyanh$a giren Selguklu Tiirkleri'nden gelmektedirler. Gagavuzlarrn kuzeyden ge-len Pegenef Uz (O[uz) ve Kuman Tilrklerlnden geldigi iddiasrnr Dobruca ve y6resindebu Tiirk boylanna ait bir tek yer adrnrn bulunmadrlr diig0ncesiyle

, reddeder.3'Gagtmuzlar'tn tarihi mensei konulu bildirisinde de[igik gdriiqleri deperiendiren KemalH. Karpat Gagavuzlar'tn Anadolu'dan geldikleri teorisi de Kuzeyden geldikleri teoriside, Rumeli'de osmanhlar'dan gok dnce Tiirk bulundupunu ortaya koyar demesine ra!-men, Paul Wittek'in Gagavuzlar'rn Anadolu'dan geldili yolundaki diiqiincesine katrlmak-tadlr.3r Bulgaristan Gagavuz Folktoru hakkrndalnceLmeler yapan ve isldm Ansiklope-disi'ndeki Gagauz maddesini yazan Wlodzrmrcrz Zajaczkowski en yaygrn tezinGagavuz,l^ar'l Tiirk O$uz boylannrn ve Selguklular'rn torunlan sayan tez oldu$u sonucu-na vartr-32

Gagavuzlar'tn ashyla ilgili iigiincii ve belki de en tutarh tez, bagta TadeuszKowalski olmak Uzere pek gok yerli ve yabancr ara$trrmaclnrn savundufu Gagavuzlar'rnde$igik Tiirk boylannrn karrgmasr ve kaynagmasl ile ortaya grktrklan diiguncesidir.Kowalski bir takrm g0riig ve iddialarr degerlendirdikten sonra Gagavuzlar'r iist iiste Ug

tabakadan mUteqekkil mdden filizi gibi teldkki eder. Buna gOre;

23

24

25

26

27

?8

29

30

3l

32

M- Crachrr, age., s. 2librahim Kafesoglu,Tilrk Milli Killtiiri),TKAEyay. 46, Ankara, 1977, s.176

N. A. Baskakov. Tyurskie lazr*/. Akademiya Nauk SSSR institut Yazrkoznaniya, Moskva, 1960, s.132

M. Tiirker Acarollu, "Gag,avuzcu'da Takma Adlar-SoyadlarcYer Adlart", lV. Milletlerarasr TiirkKilltliril Kongresi bildirileri, Halk Edebiyatr. Ayn Basrm, Ankara, 1992, s.l

A. Zeki Velidi'Iogan, age., s.158-159

Seyyid Lokman Otuznamesi igin bk. Harun Giing0r, Seyyid Lokman O{uznamesi, Tiirk Diinyasr A-raptrrmahrr, S.44, Ekim, 1986, s.9l-103Paul Wittek, agm., s.4-5

Faruk SUmer, agm., s.4-5

Kemal H. Karpat, agnr., s.172

W lodamrcrz Zajaczkowski, "G a gauz", s.97 I

ll

l- En eski tabaka, kuzeyden geren bir Tiirk toprulupunun kalmfisrdr.2- ikinci tabaka Osmanhlar'rn geliglerinden daha onceki bir dewe uzanan gii-

neyden gelen kuvvetli bir gruptur.3- Uqiincti tabaka Osmanlt devrinin T0rk kolonilerinden ve Tiirklegmig unsur-

larrndan tepekkiil etmigtir.ilk tabaka ile kanqan ikinci tabaka giineyden gelen dil karakterinin izlerini

butiin topluluga yaymlghr. Gagavuzlar'rn Hrristiyanhg, mengei Tuna otesi olan eski ta-bakadan gelmektedir. Gagavuzlar'la pek gok ortak Ozelli$i olan Deliorman Turkleri'ninM0sliimanhgl ise gtiney kaynaklr ikinci ve UgUncii tabakadan gelir.33

Bu gOr0ge temel tegkil eden en eski tabaka, yani Kuzeyden gelme teorisi Qektarihgi Jirecek tarafindan Kuman asltna, Bulgar Mladenov tarafindanTsparuh Butgar-lan, Kumanlar ve o{uzlar'a dayandrnlrr. Mradenov Gagavuzla/m lsil Gagavitar,Bulgar cagavuzlan diye ayrrlmalanna Bulgar Gagavuzlan'nm Asparuh Bulgar-lart'ndan, Astl Gagavuzlar'tn ise Kumanlar'dan gelmig olmalanntn sebei olabileceliniOne stirmektedir. Qek arkelogu gkorpil Kardegler de Gagavuzladrn apparurlBulgarlart'ndan gelebileceSini d0g0nenlerdendir. Bulgar Petko R. Slevclkov pegenek veKuman;,Romanyalr St. Gegrkesku, Kuman ye o$uz mengeini kabul etmektedir.34 cl.cahen", Mihail Gubo[1u36, Mustafa Ekincikli3T, p. Golubovskry38, Gnll[ yoloflu3eGagavuzlar'rn kuzeyden gelen Uz (oEu4 pegenek, Kry7ak (Kuman) oymaklannuika-ngmaslndan geldi$i dtiguncesini savunmaktadtrlar.

Harun Giingiir ve Mustafa Argungah da Kowalski'nin goriigune katrlarak,"Gagavuzlar, Peqenek, (Jz ve Kumanlar'la Anadolu selguklu Tiirklerlnden meydanagelmig, onlartn sentezi olan bir Tiirk toplumudur"4o sonucuna varmaktadrr. Gagavuz-lar'tn asltna dair bu gtiriigleri toparlarsak gunlan s0yleyebiliriz: Gagavuzlar, dil velultiirOzellikleri baktmtndan biiyiik Olgiide Oguz T[rkleri'ne yaklagmakla beraber, galgmamr-zrn gramer bolumiindeki mukayeselere bakrldl[rnda da goriilece$i gibi; GagavuzTiirklesi, Karadeniz'in kuzeyindeki Knm Tiirkleri'nin ve giineyindeki Trabzon,-Rize,Giimiishane gibi Pegenek, Kpgak izlerinin kuvvetli oldu[u yerlegim merkezlerinin dil0zellikleriyle bi.iy0k yakrnltklar g0stermektedir. Aynca, Gagavuzlar arasrnda gok kuv-vetli bir islami kiiltilr bakiyesl oldugu dikkati gekmektedir. Bu husus sadece Osmanl i-daresinde ya$amrl olmalanyla agrklanamaz. II. izzeddin Keykovusla birlikte Balkanlar'agegen ve "Saru Saltuk fevt oldrytndan sonra milrted ve ahriyan oldtlar'At denilen Ttirk-ler de Gagavuzlar'tn astl ntivesini tegkil eden Hrristiyan Tiirklerle kangmrgtlr. Selguklu

33

34

35

36

3't

38

39

40

4l

Tadeuzs Kowalski. "Kuzey-Dogu Bulgaristan Tiirkleri ve Tijrk Dili", 1q€v. O. F. Akun), E.F. Tllrk Dilive Edebiyatr Dergisi, c.3-4, 3l Marr 1949, s.499-500Yagar Nabi Nayrr, age., s.90-95

C I . Cahen, Points de doute Sur les Gagauzes, Napoli,l gE2

Mihail Cubollu,Cagauzii in Lumina lstoriei,Buimamrg doktora tezi, Bucure$tr, l93g-1940Mustafa Ekincikli, Tilrk Ortodokslar (Baglangrqtan Milli Miicadele sonuna kodar), Basrlmamrg doktoratezi, Kayseri, 1990, s 83-86P. Golubovskry, Pegenegi. Torki, Polovtsi, Do nq$esviy Tatar,lX Xlll v., Kiyev, I gg4

Ciillu Yologlu. "Bucagdan Sesler", Illlluz, S.l, 1989, s.56

Harun C0ngor, Mustafa Argungah, age., s.4

Yazrcrotu Ali, Selqukndme, Topkapr Sarayr, Revan Ko9k0, 1390-1391,444 a

l2

ftit0hatrndan ve osmanlr hdkimiyetinden gok rince Anadolu'ya yerlegen ve geqitli sebep-lerle Hrristiyanlaqan, Karamanlr alfabesiyle Tiirkge bastrklarr Hrristiyanlrga dair kitaplarve incillerle Gagavuzlar'tn Tiirkge dini egitim almasrnr saglayan Tiirklei dea2 zaman i-ginde yaganan 969lerle Gagavuzlar'a karrgmrg olmahdrr.

Gagavuzlar'rn billikte yagadrklarr ve din bakrmrndan yakrn iligkileri bulunanBulgarlar ve Yunanltlar da Gagavuzlar hakkrnda; bUyiik tilgtide bu topluluk Uzerindehdkimiyet kurma diigiincesine ve devlet politikalarrna uygun teoriler ortaya atmrglardrr.Mihail Qakrr, bu iddialar hakkrnda gu bilgileri vermektedir:

Bulgarlar'a gdre Gagavuzlar TiirkleEmiS Bulgarlar'drr. Osmanh SultanrnrnVarna, Balgrk, Dobruca vildyetlerinde ya$ayan Bulgarlar'a Bulgarca'yr yasaklayan veTiirkqe konugrnayl zorlayan fermanr iizerine Gagavuzlar Bulgarca'yr unutarak Tiirkgedlrenmek zorunda kalmrglardrr. Zaptiyeler Bulgarlara siirekli "Gaga uz ol, gagauz ola-smu, Tiirkqe laf edesiniz zira dyleferman geldi sultan'dan, bu yerlerde bulgar diti isi-tilmesin, kitn Bulgarcu laf ederse dili kesilecek" diye bagrrrrlarmrg. Bdylece Bulgarlar,Bulgar dilini unuturlar ve Gagauz olurlar.

Rum iddialarr da Bulgar iddialarrndan pek farkh degildir. Rumlar'a gdre, Ga-gavuzlar Tiirklesmis Rumlar'dr. osmanh Tiirkleri Anadolu ve Balkanlar'da yagayanRumlar'a Rumca konuqmayr yasaklamrglar ve Tiirkge konuqmalarr igin ferman yayrnla-mrglar, bu fermana baglr olarak "cagauz olastn, senin dilin uz olsun, padisahlft ctitiylelaf edesiniz, sade TiirkEe, osmanlrca kullanm" demigler. B0ylece Gagauz kelimesi budonemde Rumlar'a sdylenen "Gagan uz olsun" s0zUnden grkmrgtrr. Hangi Rum Anado-lu'da Rumca konugursa zaptiyeler dilini keserlermig. O zamandan beri Anadolu RumlarrTurkofon, Gagauz olmuqlar; Rumca'yr unutarak riirkge o$renmiqler. Bu zorluklardankurtulmak igin -dg Anadolu'dan Varna, Dobnrca vildyetlerine grig etmigler,

Mihatl Qakr, bu iddialann aksine, Gagavuzlar'rn Yunanistan , Bulgaristan,Moldovya ve Rusya'da birlikte yagadrklan milletlerden yakrnlrk gormek igin Rum, Bul-gar, Romen veya Rus gibi g6ri.inrnek zorunda kaldrklarrnr ifade ediyor.a3

Tiirklegmig Rum ve Bulgar olma iddialan, aynr mantrkla iki ayrr sonuca var-masr sebebiyle birbirini yalanlamaktadrr. Ayrrca aynr gartlara tdbi olan diger Bulgar veRumlar'tn bdyle bir yasak olmasrna ra[men nasrl dillerini ve kult0rlerini siirdiirebildik-leri, nastl bu gUne kadar Rum ve Bulgar olarak gelebildikleri itirazrnr da beraberindegetiriyor.

Bulgar Mutacief, Gagavuzlar'tn Bulgar asrllr olduklarr iddiaslyla yetinmiyor,T0rkge konugan Mtisl0manlar'rn da Bulgar k6kenli olduklannr sdylUyor.to

Gagavuzlar'ln Hrristiyan olmalarr, Rum ve Bulgar din ve devlet adamlalnrndikkatlerini bu topluluk iizerine gekmigtir. Hatta zaman zaman Rumlarla Bulgarlar'rnGagavuzlar 0zerinde bir hakimiyet kurma miicadelesine girdikleri g6riilmektedir. Bizanskilisesinin papaz slntfint Rumlar'rn olugturmasr Bizans topraklarr tizerinde helenizminetkili krlrnmast gabalarrna destek sallamtStt. Fatih'in 1453'te istanbul'u fethetmesi ve

Mehnret l:t'02,. IIrisla),anluSan Tiirkler.Ankala. I 983, s.3-4. 3 1.32

MrharlCrachrr, agc.. s. 16. 18,23

Peter Mutaciel', Die .lngeblichc liin varulerung van Seldchuc Tiirken intlie Dobrudchu im t'lllJahrundert. Sol'ia. 1943. s. I l9Kenral Karpat. agm.. s. l(r7

42

43

44

l3

arkastndan Osmanh slntrlart iginde yagayan Hrristiyanlarrn temsilcisi olarak Fenerpatrikhaneslni kabul etmesi, Bizans dOneminde oldu$u gibi, osmanh ddneminde deRum Papaz stntfintn tesir sahastnr genigletti. Papazlar marifetiyle yayrlan bu helenistiktaaruuzdan di[er Balkan kavimleri gibi Gagavuzlar da etkilendiler. Milli kilisesini ku-ramayan Gagavuzlar alfabeleri de olmadr$rndan, Rum dilini ve alfabesini dsrenmek zo-runda kaldrlar. 1589'da Rus kiliseslnin, 23 $ubat 1870'te Bulgar kiliseslnin kurulmasri.izerine, 1770'li yrllarda Gagavuzlar'tn bir krsmrrun Moldavya BucaVa g0g etmelerin-den sonra Dobruca'da kalan Gagavuzlar Bulgar kilisesinin niifuz sahasrna girdiler.B0ylece Gagavuzlar tesir sahast iginde kaldrklan Rum ve Bulgar kiliseleri tarafindankuvvetli bir propagandaya tdbi tutuldular. Bu durum Yunan ve Bulgar tarihgi ve etnolog-larrnrn kilise mensubiyetine bakarak Gagavuzlar hakklnda TiirkleSmiS Rum veya Bulgarolduklan iddialannr ortaya atmalanna sebep oldu.as

Gegmigte, Gagavuz topraklannrn dogu krsmrna Bulgarlar hdkim olurken ba-tlslnl ve deniz sahilini de Yunanhlar iggal etmigti. Kar$r tarafin elinde bulunan ve gerikalan bdlgeleri de ele gegirmek igin bu iki taraf Gagavuzl-ar'rn kOkeni konusunda farazi-yeler geliqtirdiler.

Bulgarlar, Gagavuzlarla 6det ve ananelerinin benzegti[ini, Gagavuzlar'rnkendilerinden b0yiik dlgtide etkilenmelerine dayanarak onlann Tiilklegmiq Bulgar olduk-lannr savundular.

Yunanhlar ise kullandrklan dini terimlerden hareketle kendilerine giire Gaga-vuz kelimesinin etimolojisini yaparlar. Gagavuz adm, Gagavzs olarak telaffuz ederler.Kelimeyi bu gekliyle ikiye bcilerek Gag veya Geg krsmrnr Arnavut kobilelerinden birininadt,vus krsmrnr ise Yunanca inekanlamtnda agrklarlar.a6

Politik amagh bu Bulgar ve Yunan iddialannrn aksine, Gagavuzlar'rn, kuzey-den ve giineyden Balkanlar'a ve Rusya iglerine gelip yerlegen Tiirk boylannrn kahntrlanolduklarr bilinmektedir. Bu g09 ve fetih dalgalan PeEenek, Kuman, Uz, Selguklu ve Os-mitnlr Tilrkleri vasttasryla birbirini takip eder.

PECENEKLERKaradeniz'in kuzeyinden Balkanlala ve Bizans iglerine ytirUyen Ttrk boyla-

rrnrn ilk halkasrnr Pegenekler olugturmaktadrr. Pegenekler VIII.-XI. astrlarda dnceleriBalkas Golu civarnda, agagr Str Derya ile (idil) Volgaboylarrnda, sonralart Gilney Do-gu Avrupa ve Balkanlar'da yagamr$trr. Divdnii Liigdti't-Tilrk l. s.488'de Becenek boy a-

dr. O{,u:lurdun bir bo1', Rum yakmrnda oturan Tiirkler'den bir b<iliik olarak agtklanmak-tadrr.

Pegenekier, Rrs ve Bizans kayrtlarrna gdre yiiryrllarca bu iilkelere akrnlar d[-zenlemiglerdir. Aynca Huzarlar, Uzlar (Torklar) ve Kumanlarla (kp7aHay' miicadeleeunillerdir. Rus ve Bizans politikalarr dolrultusunda zaman zaman Rus ve Bizans ordu-sunda digel Tiirk boylarrna kargr savagmrglardrr. Peqenekler sekiz uru[dan meydanagclrr: .1. Yardrcrtim 2.Kuvurgrqttr (Ktiverci-Q'ur) 3.Kapuksmyula 4.Surukulbay (Kiilbey)

'' I1,u,,,,(rur1gor. "ltlrrttt-BulgarKilisefuliicadeleleri veGagauzlar",TiirkKiiltiirii,S.344,yll:XXIXA-rdlrk. li)91 ::ll t22t-7-13(2--l)i' c.r iiavcr.\slau. "Rus lntpunuorlulu Co!,rafya (lemiyetinin Haberleri, XL cilti Tiirk Diinyasr Arag-trriltal{n. S.17. Nrsart 1982. s.22-l-224

l4

S.Borotalmat 6.Yaztkopen T.BulaEopan S.Karabeyai Bizans imparatoru KonstantinPorphyrogennetos'un eserinde verdifi bilgiye gdre, Pegenekler ijnce Yayrk ve idit Uoy-lannda yagtyorlardt. Komgulan Hazarlar ve Uzlar'dr. Hazarlar, ticarete yatkrn bir toplu-luktu; Pegenekler'in ticaret yollannr tutmalarr ve smrrdaki yerlegim yerlerini tehdit et-meleri iizerine Hazarlar Uzlar\a birleqerek Pegenekleri bu bOlgeden grkardrlar ve yerle-rine Uzlar yerlegti. Bu yenilginin arkasrndan Pegenekler Macar yurduna geldiler. Macar-lan yendiler ve iilkelerine yerlegtiler. Macarlar da daha batrya gdgti.iler. BdylecePegenekler, Don'dan Tuna'ya kadar olan bdlgeyi yurt edindiler. Bu bilgiler Arap kaynak-lannca da onaylanmaktadrr.n*

895 yrhndan baqlayan Uz baskrsr sebebiyle Pegenekler DeSt-i Ktpgaft'r terketmeye baglamrglardr.

1030 tarihlerinde ise Krpgaklar idil boylanna gelirler, siirekli batrya y0riiye-rek Don boylarrndan Uzlar'r grkanrlar. Uzlar da Pegenekler'in UstUne yiiriir ve Dnepernehrinin sol sahilini ele gegirirler. iggal ettikleri bdlgelerin biiytik bir krsmrnr kaybedenPegenekler, agaSr Tuna boyunda toplanrrlar. l0l8'de Pegenekler ile Bizans araslndakiBulgaristan'rn ortadan kalkmasr iizerine evvelce dost ve miittefik olan Pegeneklerle Bi-zans bir biri igin tehdit tegkil eden iki komgu olurlar. Krpgak baskrsr sebebiylePegenekler Balkanlara ve Bizans topraklarrna ydnelik akrnlarrnt artrrrrlar. Karpat etek-lerinde ve Transilvanya'da oturan bu g0nkii Ulah ve Moldovanlar'rn atalarr daghk bolge-lere gekilirler.

1026'dan sonra Pegenekler'in giderek yo$unlagan Balkan akrnlarrna 1036'dagdriilen iig Bizans akrnryla yeni bir cephe daha agrlrr.ao Aynr yrllarda Kumanlar tarafin-dan kovalanan Uzlar, Volga ve Don nehirlerinin batr taraflarrna ydnelmigler ve buralar-da Pegeneklerle kargrlagmrglardrr. 1040'tan sonra Oz0 ile Tuna nehirleri arasrnda bulu-nan ve 13 uru[dan te$ekktil eden Pegenekler'in bagrnda Kilter ofilu Turak (Durak //Tirek) adh bir han vardr. Uz hUcumlarrna kargr gekingen davranan Turak'rn savagmakyerine Tuna boyundaki sazhklara gekilmeyi tercih etmesi iizerine 20 bin kigilik ikiPegenek uruf:u Balgaro{lu Kegen'in t}nderliginde, Turak kuvvetlerinden ayrrlrr. Bu du-rum ig savata sebep olur. Kegen, 80 bin kigilik Turak'a ballr kuvvet kargrsrnda tutuna-mayarak 104811049'da Bizans'a srgrnmak zorunda kalr. Kegen, iki ceddi ve 20 binPegeiekle birlikte Hrislryan olur. Kegen ve adamlarr Dobruca'da bulunan l'una tizerin-d.eki Drister kasabast yakrnlanndaki hudut bOlgesine srnrr muhafizr olarak yerleqtirilir-ler. Turakla Kegen'in miicadelesi bundan sonra da bitmez. Turak ve yanrndakilerinKegen'in iskan edildigi bdlgeye bagansrz bir hticumundan sonra, Kegen Bizanslrlar'rn dayardrmryla Turak'r ve beylerini mallup eder. B0ylece Turak ile birlikte 140 Pegenekkomutanr Bizanshlar'rn eline esir dii;er. Bizans, Turak'a baflr Pegenekler'i askeri alandakullanacafirnr d0gtinerek bunlara dokunmaz. Bulgaristan'daki bog bir alana yerleqtirir.Turak ve di{er Peqenek komutanlart istanbul'a getirilerek orada Hristayunlastrtlr.Bulgaristan'da Sofoa ve Nig taraflarrna yerlegtirilen ve giftgilikle ugragmalan igin bog a-razilere iskan edilen Pegenekler bu iglere ahgamadrklanndan srk srk isyan ederler. Bi-zans't gUg durumlara sokarlar. Sonunda Pegenekler, Bizans ordusu kargrsrnda maglup

ot Akd", Nimet Kurat, "Pegenekler". islam Ansiklopedisi c.IX, s.535-542

" Akd", Nimet Kurat, Pegenek larrht, istanbul. l9-17, s.33, 37ae Ak.l., Nimet Kurat, age.. s.127-130

t5

olur; dnemli bir krsmr di[er Ttirk boylanyla kartqarak Rus, Bizans ve Macar topraklan-na da$rlrrlar. Giineyden gelen Tiirk baskrsrnrn gittikge altmasl iizerine Bizans,l049'daiginde Pegenekler'in de bulundugu l5 bin kiqilik bir kuvveti harekete gegirmigse de Us-kiidar yaklnlannda bu hareketten cayan Pegenekler, bopazr atlarrnr yiizd0rerek gegipTuna civanndaki boydaglarrna kalrlrrlar. Bizanshlar'rn kendilerine ayrrdr!,r yerlegme a-lanlanna kargrlrk Pegenekler ve belki Uzlar'dan bir krsmr bazr askeri hizmetler gdrmug-ler, bu arada Romanos Diogenes''^n Malazgirt'te Selguklu Tilrklerlne karqr savagan as-kerleri arasrnda bulunan PeEenek, Llz ve Kumen Tilrklerlnden bir krsmr Bizans ordusu-nu terk ederek Alparslan'rn ordusunun saflanna gegmiglerdir. Bizanshlar geri kalanTiirklere, Tiirk tdresine uygun olarak and igirmigler ve bundan da olumlu sonuglar almtg-lardrr.5o

Pegenekler, Balkanlar ve Do{u Avrupa'da derin izler brrakmrglardrr. Bugi.in-ki Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Gilney Rusya'da bir gok yer ismi Pegenek hitr-rasl ta$rr. Meseld Tuna'nrn son mecraslnda Dobruca'da bugiin Romenlerin yagadrprHtrsova ile Magin tepesi araslnda Ttirkler'in Pegenek dedikleri Pegenjaga adlr bir kdyvardrr. Ayrrca eski Srrbistan'da Kragujevac vilayeti Gruja kazasrna balh Pegenogo adhbir kOytin olduSu bilinmektedir. Yine aynr gekilde Leskovac'a yakrn bir yerde Peqenevcedenilen bir k0yiin olduf,u bilinrnektedir. Romanya'da ise Mehadia ile Orsovo arasrndaPegeneSka diye anrlan bir Romen kdyii bulunmaktadrr.

Bug0nkU Polonya'da halen korunan PeEenek kc)y isimleri vardrr. Ortaga$dabu isimler daha canlrydr.sr

KUMANLAR (KIPqAKLAR)Kumanlara, Ruslar Poloycy. isldm kaynaklan Kpqak, Almanlar Falb, Er-

meniler ChardeS adtnl verirler. Bu kelimeler sdz konusu milletlerin dilinde beyaztmstsart veya aEtk sarr anlamrna gelmektedir. Kumanlar'rn bu adlarla, anrlmasrnrn sebebisaglarrnrn sarr olmasrdrr. Kuman adr, bir beye ait 6zel isim olmahdtr.s2 Kumanlar gokgenig bir alana yayrlmrq, farklr Ulke ve bdlgelerde hakimiyetler kurmug eski ve kdkliiTtirk boylanndandrr. Son donemde yaprlan aragtrrmalar Xl. asrrda Karadeniz'in kuzeyi-ne ve oradan Balkanlar ile Giiney Kffias iilkelerine yayrlan Kumanlar'r, islam kaynak-lartnda antlan Yukan irtig boylarndaki Kemak / Kemek uru$unun bir ana kolu olarakgdstermektedir.s3 Daha 6nce de iffide edildili gibi Qek K. Jiregek, Xl.-XllL asrrlardaBalkanlar'a yerlegen bu Kumanlar'r Gagavuzlar'rn atasr olarak kabul etmektedir.

Kumanlar difer Tiirk boylarrnrn kendi aralanndaki ve bu boylarrn Bizans veRuslarla olan iligkilerinde 6nemli roller Ustlenmiglerdir. 29 Nisan 1091 Lebunium Muha-rebeslnde Kumanlar Bizans'rn yanrnda Pegenekler'e kargr savagrrlar ve Bizans'r btiytik

Akdes Nimet Kurat. "Pegenekler", s.539-543Atanas Manof. age., s.l0Mehmet Ertrz. age.. s.3

Akdes Nimet Kura|, f'eEenek 1'arihi. s.240

Akdes Nirnet Kurat. age.. s.184

Fahrettin Krrzrollu. Krpquklar, T'fK ya-v. Vll. dizi. sa.l2l. Ankara. 1992. s.82

5t

5l

53

l6

bir ma$l0biyetten kurtararak, Pegenekler'in imhdsrna sebep olurlar. Bu savag,Pegenekler'in siyAsi olarak etkilerini kaybetmeleri sonucunu dogurur.5a

1224 yilnda bu sefer Kumanlar, Mogollar'a kargr Ruslarla ittifaka girerler,fakat bu sava$ta yenilirler. Yenilgi sonrasrnda eski mtittefikleri Bizans'a sr$rnrrlar. Srgr-nanlardan bir ktsmt Hrristiyan Uzlarla birlegirler, bir ktsmr ilk Bulgarlar'a ve Miislti-man Pegenekler'e (Gacallar'a) kangrrlar, geri kalan biiyiik topluluk ise Trakya ve Make-donya'ya inerek oralarda Bizanslrlar'rn kendilerine verdikleri topraklara yerlegirler. Bal-garistan'da Kuman adrnr hatrrlatan Kumanite, Kumanovtsi, Kumanova-Quka gibi yerKuman, Kumanov, Kumarudn gibi kigi adlan bu giin de yagamaktadrr.ss

Balkanlar'da Kumanlar'rn en derin izler btraktr$r co$rafua Romanya olmug-tur. Lfsl6 Rasony, "Rumania" adrmn Kumania adndan geldiSini iddia etmektedir.Mo$ol istilasrndan sonra bu giinkii Romanya'da Kumanlar'rn rolii Romenler'inkindendaha fazladrr. 1330'da Basaraba adlr bir Tiirk Romenler'in ilk hiikiimdar siildlesini kur-mu$tur. Basaraba, Cengiz Han'n 5. veya 6. kugaktan torunu ve Tok-Tamer'in o[ludur.Bu isim eski Gagavuz yurdu Basarabya'da yagamaktadrr. Romanya'da ya$ayan

Qangolar'n Kumanlar'rn halefleri olmasr muhtemeldir. Romen argivleri XIV. asnn son-lannda baglamasrna ralmen XV. ve XVI. ytizyrl argiv belgelerinde zikrolunan Romendevlet adamlarrnrn adlarr arasrnda pek gok Kuman adrna rastlanrr. Akbas, AkkuS, Aslan,Azgr, Balaban, Balak, Barak, Belecir, Berendey, BerkiS, Bibars, Bilik, Bttguk, Buga,Buldur, Bolsun, BonEak, Borc;ul, Bulmaz, Bura, Buzdugan, Qakan, Qege. Qolpan, QuraQurtan, Qutur, Dorman, Gurban, it, Kara, Kuraba, Karahzil, Karaiman. Kazan, Ku-man. Kumandar, Orda. Ordubas. Orcmis, Panadur, Soltan, $iStnan, Temirtas, Temis,

Tobuk, Togrul, Tok, Tokntan, Toksaba, Tolaba, Tonguz, Tortaba, Turuntay, Tuttarkan,Ulan, v.6.

Merkezi Biikreg olan Kara Ulakh /Eflak (Bizans'ta Blak) bdlgesi de,1241'deolen S. Sturluson'un kayrtlanna gdre Blaklar, Kumanlar iilkesinden adrnr almtgttr. YineRomanya'da Teleorman, Darehlui, Turlui (turlu<tuzlu) Arges, Baragan gib"i yer adlart

da TUrkge kdkenlidir.s6

UZLAR (TORKLAR)Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'a ydnelen Tilrk boylan arastnda Gagavuz

Tiirkleri'nin etnik yaprsr iizerinde en derin izleri brrakanlar giiphesiz Uzlar'dtr.10. ytizyrlrn sonlannda Kuzey Rusya'ntn Suzdal Rostov bOlgesinde bulunan

Uzlar'rn hareket sahasr Orta irlin batrsrn dan Sura ve Oka tle Don nehirlerinin baglannakadar yayrlmrgtr. Ruslar, lJzlar'a Tork diyorlardr. Suzdal'da Torki ve Torqina adrnr tagr-

yan kdyler, Uzlar'rn bu bolgedeki hdkimiyetinin belgeleridir. Uzlar'tn esas kitlesinin a-

Sapr Don boylanndan Dneper nehline dolru hareketleri Kuman baskrsr alttnda cereyan

etmiq olmahdrr'. 1060 tarihlerinde Orta Dneper boyunda artrk kalabahk Uz topluluklanmevcuttu. Uzlar'rn, bu ka'labahk gdriintiileri Ruslar'r rahatsrz eder ve Uzlar tizerine bir

t' Akd., Nimet Kurat, Peqenak Tarihi. s.211-227ss

Atanas Manol, age.. s.l l-12.5(rtt'

L6rl,i Rasony. Iarlhre Tiirkliik.TKAE 1'ay. 83. Ankara. 1988, s.150-l5librahim Kafesollu. agc.. s.l 7Fahrettin KrrzroPlu. age.. s.98

t7

sefer agarlar ' Llzlar bu kalabahk Rus hiicumundan kurtulmak igin Tuna istikametinegekilirler. Kalabahk bir kitle hdlinde Pegenekler'in bulundugu btiigeye uurrrfur.it lo?+-1065 yrllannda Balkanlar'a gegen, selanik ve Mora,ya maar in-en lJzlar'tn muhtelifkollan soluk, hastahk ve krtltk yiiziinden zayrflar. Bu suretle Pegenekler de eski d09-manlartndan 69 almak isterler ve bir go$unu dldUriirler. Sa! kalanlardan bir krsmr Bi-zansltlar tarafindan Makedonya ve bagka yerlere iskan edilirier.s8 Diger bir krsmr da ge-riye diinerek Rus stntrlart iizerinde yerlegirler. 1080 yrhnda Ru-s prensi VlaclimirMonomak bunlarr toptan imha eder. Bdylece Uzlar siyasi istikldllerini kaybederek, Deli-ofman taraflannda ya$ayan ilk Bulgartar, Pegenekler ve t0rl0 kavimler araslna yayrlrr-lar.

- Bunlardan ayrt olan ve Karakalpalr adr altrnda Rus hdkimiyetine gegen birbagka grup da srnlr bekgiligi yapmaya ve Kalauz adryla anrlmaya baglai. Bunlar Hrristi-yanhpr kabul ederek, Rus tebdsr hdline gelirler.

1224 ytlnda Kumanlar ve Ruslar'dan kurulu ordunun Mo[ollar tarafindanimhast iizerine, Rusya iglerinde yagayan Uzlar, kitle hdlinde ve aileleriyle birlikte 969etmeye mecbur kalarak Tuna'yt gegerler. Pegeneklerle ilk Bulgarlar'rn yagadrklalDobruca'ya gelip yerlegirler. Bunlardan Hrristiyan olanlar Karadeniz ktyrlarrna, Silistre,Mankalya, Kavarna, Balq*, varna gibi daha igerilerdeki merkezlere yerlegirler.sn Bu-giine kadar Uzlar yahut Oguzlar halinde kalarak milliyetlerini ve dilleri Tiirkge'yi koru-muglardrr. Bu gunkii Gagavuzlar'rn b0yi.ik gogunlulu Uzlar'n geri kalanr pegenek veI' uman Ttir kler I nden H rri stiyan hSr kabul edenlerin torunlarrdrr.60

Ytizyrllarca Karadeniz'in kuzeyinden Rusya, Bizans ve Balkanlar'a seferlerdri,:enleyen gok biiy0k TUrk kitlelerinin, Karadeniz'in giineyinden Anadolu'ya ve Bal-kanlar'a gelen TUrk boylan kadar kahcr olamamalannrn sebebi, kabileler halinde kalma-larrdrr. Millet olma guurunun zayrf kalmasr, ig miicadelelere yol aEmtq; hatta Ruslarla veBizanshlarla igbirligi yaparak birbirlerini imha etmeleri gibi gok korkung sonuglar do-Surmugtur. Sayrca dahaaz olmalarrna ralmen Macar, Bulgar, Romen, Strp gibi millet-Ier bug0ne kadar gelebildikleri halde; aynr ddnemde bu milletlerin atalarrnrn birkag katrnUfusa sahip Pegenekler, Kumanlar, Uzlar gUglii bir devlet kuramadrklanndan bu boy-lardan gelen btiytik kalabalrklar gayri Tiirk unsurlar arasrnda erimiqlerdir. Giineydengelen ve de$igik zamanlarda Hrristiyanlagan veya Miisliiman olan Tiirk boylan ile kay-nagan bazr Tiirk unsurlan da, k0gUk Milslitman Tiirk topluluklart ve Hristiyan Gagavuz-lar olarak bugUne kadar gelebilmiglerdir.

KEYKAVUSGiineyden gelen Tiirk gdglerinin ilk dnemli halkasrnr Keykavus ve beraberin-

de gelen Tiirk kafilesi olugturur.

58

59

60

Akdes Nimet Kurat. 111- )'L'lll. yiizl,tlhrda Karadenizin Kuzeyinde Tijrk Kavimleri ve Devletleri.TTKyay.. Ankara, 1972, s.66

Akdes Nimet Kwat, "Peqenekler". s.540

Atanas Manof-, age.. s. l0Akdes Nimet Kurat, Peqenek 7-arihi. s.l5lAkdes Nimet Kurat, " P eqe ne kler ", s.540Akdes Nimet Kurat, /l''.- 1'l'lll. yiiryrllarda Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Devletleri, s.76Atanas Manof. age.. s.l

t8

Hiilegi), Mololistan'da oturan Ka$an'rn buymfuyla 1258'de Selguklu iilkesini

ikiye bdlerek II. izzeddin Keyknvus ve IV. Riikneddin klryarslan arasrnda pay eder.

Krlrgarslan'rn veziri iran asllh Muiniddin Siileyman Pervdne'nin tahrikleri ile

iki kardeg hiikiimdann arasr agrlrr. Keykavus yaprlan sava$ta yenilince 1261'de ailesi ve

yakrn gevresiyle birlikte Mihail Paleolog'a iltica eder. II. izzeddin Keykavus ve komu-

tanfanndan Ati Bahadur, imparator Paleolog'a "Biz Tilrkilz, siirekli olarak ;ehirlerdeoturmaktqn srktltru. E{er bize krl* ydrede bir yer verirseniz. Anadolu'cla bulunctn hi:-lere tdbi gc)qer evlileri ga{rru" der. Bu iste$i kabul eden VIII Paleobg, Anadoltt'dan

gelecek olanlara Dobruca'yr tahsis eder. Tiirkler 1263-1264 yrhndan itibaren bu btilge.ve

lerlelir. Bu kafileler u.urtndu meghur San Saltuk da Dobruca'ya gelir.ur

Dobruca gok eski ve kdklfl bir Tiirk yerleqim alanrdtr. ilk gtig ve fetihler.

M.O. 5. yiizyrlda baqlayrp 13. yiizyrla kadar siirmiiq, fakat bu bdlgedeki kuwetli Tiirk

varlr[r 19. yuzyrla kadar devam etmi$tir. Dobruca, dopudan battya akan Tiirk boylan i-gin Balkanlar'a agrlan tabii bir rota, diigmanlan tarafindan Tuna dtesine sUriilenlere birsrsrnak olmugtur. B0ylece Hunlar'tn izinden (M.S.408), Avarlar (679), Peqenekler

(1048), O{uzlar (1064) ve Kumanlar (1091) gelmigtir. Bunlardan Kumanlar'tn Os-

manfihtn geliqine kadar Dobruca tarihinde siyasi ve etnik alanda en biiyUk rolii oynadr[r

g6riiltr.62 Qegitli zamanlarda yerlegmig T0rk boylanntn varh!,t, Anadolu'dan gelen

Tiirkleri de bu btilgeye gekmig olmahdrr.Keykavus ve ona tdbi olanlann Dobruca'ya yerlegmesinden sonra geligen o-

laylar, Paul Witt.t ve onunla aynr gOriigleri paylagan Faruk Siimer tarafindan, ibn-iBibi Seyahatndmesi'ne, Yazrcrc{,lu Ali Selgukndmesihe ve Seryid Lokman O{uzndme-

s/ne dayanr larak gdyle anlatrlmaktadtr:istanbul'da verilen bir ziyafette, bazr yaktnlan Keykavus'a imparatoru devire-

rek yerine gegmesini telkin ederler. Bunun haber allnmast iizerine, imparator,

Keykavus'un komutanlanndan birini OldiirtUr, Ob0r0niin gdziine mil gektirir. Geri kalan-

larrn ise Hrristiyan olmalan gartryla canr ba$rglantr. Sultan ve opullan Mesut ileGeyumers (Wittek'e gdre Kayomert/ bir kalede hapsedilir. Keykavus'un annesi impa-

rator'un krz kardegi oldu$undan iki kiigUk gocuSu ile birlikte Kara Ferya'da bir kalede

6zel ikamete ahnrr. Keykavus ve iki o!lu, Altrnordu h0kiimdan Berke Han taraftndan

kurtanlrr. Fakat, Keykavus'un annesi, ollunun kagarken dldiiSiinii duyunca

i.iztintiisiinden kuleden atlayarak ciltir.Berke Han Dobruca Tiirkleri'nden bir krsmrnr ve Sart Saltullu yantnda DeSt-i

Krygalla g6t[rUr. izzeddin Keykavus 1280'de $ltince o$ullarr Mes'ud ve Geyumers ,//

Kayomert Anadolu'ya geger. Sart Sqltuk da Berke Han'n buyrupuyla gevresindekilerle

birlikte Dobruca'ya ddner. Anadolu'ya gelip Selguklu' tahttna geqen Mes'ut

imparator'dan kardeglerinin ve Rumeli Tiirkleri'nin durumunu sorar. Imparator kardeg-

Yazrcrollu Ali.Selgukname. Topkapr Saralr. Revan kdgkii. I390-I39Iibn-i Bibi' el-Evdmiril'l-Atd'iyefi'tLlmuri'l AId'iy1'e'(haz AdnanErzi).'rrpkrBasrm'Ankara' 1956'

s.613,640, 735.742.Bu kaynaklarr degerlendiren, Paul Wittek, agm.. s.l4-15; Faruk Siimer. agm., s.ll-12 ve bu bilgileri ozet-

leyen; Halil inalcrk, "osmanh imparatorlufiu'. TDEK III Tarih TKAE yay.. Ankara. 1992. s.457'de

aynr gOro$leri paylagtr.

Halil inalcrk, agm., s.610

6l

l9

lerinden birini yanrna alrnrg, db0riinii Karaferye beyi yapmrgtrr. Rumeli T0rkleri'nden birkrsmr Karaferyebeyine katrlmrg, geri kalanr ise Dobruca'da kalmrgttr.

Dobruca'da kalan Tijrkler Sart Saltuk ile orada yagarlar. imparator'un yanrn-daki gehzad'e kagmaya tegebbi.is ederse de yakalanrp hapse atrlrr. Patrik devreye girerek

$ehzade'yi imparatoCdan ister. imparator, Patrik'in bu talebini kabul eder. Patrik de

$ehzade'yi vaftiz ederek kegig yapar.

$ehzade bir miiddet Ayasofua'da Patrik'in hizmetinde kaldrktan sonra, SarrSaltuk Patrik'ten $ehzade'yi ister. San Saltuk'un veli oldu!,unu bilen Patrik $ehzade'yiona gdnderir. Sarr Saltuk'un yanrnda islam'a gegen $ehzade, onun dervigleri arasrna gi-rer. Sart Saltuk, $ehzade'ye Barak adnt verir ve onu Sultaniye'ye gOnderir. Baraklilaradlyla anrlan dervigler onun miiritleridir, tekkesi bu giin de mevcuttur.63

Evliya Qelebi'nin verdili bilgilere gdre' San Salruk, Hau Bektag-t Veli mlj'-ritlerjndendir. Hacr Bektag, San Saltuk'u 0g yiiz dervige bag ederek, Rum diyannda sec-cade sermek izere Sultan Orhan'a g0nderir. Asrl adr Muhammed Buhari'dir. SevedNikola adlr bir rahiple tanritlktan sonra onu dldtr0r; onun elbiselerini giyer ve ben SanSaltuk'um diye nice insanr islam'a kazandrrrr.

Dobruca krahnrn yardrm istemesi Uzerine krahn tilkesindeki insanlan yiyen veen son krahn krzrnr da yiyecek olan ejderhayr tahta krlrcryla 6ld0riir. Bu baganya bir pa-paz sahip gtkrnca, kral gergek kahramanr bulmak igin ikisinin de bir kazanda kaynatrl-masrnr ister. Sarr Saltuk bu imtihandan da bagarryla grkar. Dobruca krah San Saltuk'unbu mucizeleri kargrsrnda yedi bin adamryla isldm'a girer.

San Saltuk'un Oli.imUnden 6nce ettigi vasiyete baglr olarak yedi tabut hanrla-nrr ve yedi 0lkeye gdm0liir. Rus, Leh, Qek, isveq krallart iilkelerine, Edrone kralr Edir-ne'ye, Bo|dan ve Dobrucq krallarr da kendi topraklarrna bu tabutlarr g0merler. Bu tabut-larrn gdmUldiikleri yerler bu giin de ziyaretgdhtrr.

San Saltuk, Tiirkler arasrnda Baba Sultan, Saru Saltuk Sttltan, Kaligra Sultangibi adlarla anrltr. Kaligra, Latince yedi bagh ejder demektir. Hrristiyanlar ise SarrSaltuk'u Seved Nikola olarak tanrr ve hepsi de ona inanrrlar.6a

Evliya Qelebi'nin efsanelerle karrgmrg olarak verdipi bu bilgileri Koprillil de

bir iilgtide onaylayarak, "Sart Saltuk dyle her hangi bir dervis delil tahta hlrcryla iilke-ler .fetheden bir kahranutn, bir din nasiritlir." demektedir.6s Sultan lzzeddinKeykavus'un ardrndan 1263 - 1264 yrllarrnda Bizans'a gegen ve oradan da Dobruca'yayerlegen San Saltuk Keykavus'un soyundan bir gehzadeyi dervig olarak yetigtirmeklekalmamrq Rumeli Tiirkleri ve Hrristiyanlar arasrnda efsanevi bir ulu kigi olarak tanrn-mrgtrr. Bir bagka ilging iddia da Gagavuzlar'rn M0sliiman Ttirklerle birlikte Sarr SaltukBaba tekkesine gelen ziyaretgilere hizmet ettikleridir.66 Sarr Saltuk srk srk Hrristiyan a-zizleri ile kangtrrrlmrg, fakat Osmanlrlar da onun mezarlannr ziyaret yeri olarak kullan-maya devam etmiglerdir.

65

6(t

Faruk SUrner, agm.. s.9-12. s. 3-5Paul Wittek. agm.. s.l5-17Evliya Qelebi, SeyahahAme. Runeli-Solkol ve Edirne, (haz. ismet Parnraksrzollu). K'l'B yay.. AnkaraI 984. s.75-79

M. Fuat K0prulti.Tiirk Edebiyartndo ilk Mutasawrfar,DlB yay.. Ankara, 1966, s.216

Ahntet Cebeci. "Osmanlr Devleti'nde Gog,auzlar". Tlirk Kllltiiril, S. 354, yrl: XXX. Ekinr. 1992. s.587( l0)

20

Keykavus ve Sarr Saltukla birlikte Rumeli'ye g09en Tiirkler'in bir krsmr HalilEce ile Karasi iline geger. Valilik yapan $ehzade ve oSlu Miisliiman olarak dliir, fakatdaha 6nce Yazrcrcllu Allnin ifddesiyle de sdylendiSi glbi Sart Saltuk'un 0liimiinden son-ra bu $ehzade'nin torunu ve o bdlgedeki Miisliimanlar 1350'lerde Hrristiyanlagrr.6T

GAGAVUZ DEVLETi136-5 yrllannda Dobruca'da Hrristiyanlaqmrg bir TUrk ailesi denetiminde ba-

$rmstz bir devlet oftaya glkar. Bu devletin srnrrlarr Tuna deltasndan Varna'nrn guneyin-deki Emine Burnu'na kadar uzanmaktaydr. Devletin bagrnda ilk olarak Ballk bulunmak-taydr. ilk baqkent Kalliakra'dr. 1368'de Varna baSkent olur. Baltk'tan sonra devletinbagrna bir Slav adr taglyan Dobrotik geger. Dobrotik'ten sonra hiikmettigi biilgeDobnrca eli adnt alrr. Dobrotik'in dlUmiintin ardrndan da tahta Yankn grkar. Vanko, fMurad'tn vdsiligini kabul eder. 1298'de bdlge Yildrm Bayezid tarafindan fethedilir.6sFethedilen biilge iginde bulunan Karaferye'de Keykavus'un soyundan gelen Lizakoshiikmetmektedir. Lizakos tebdsryla birlikte Zihne'ye nakledilir ve Zihne valiligiLizakos'a verilir. Lizakos, Yrldrrmt'n Malatya ve Erzincan seferine katrlrr. Bu savaglar-dan yorgun dUgtince de vergiden muafivet belgesi alarak Zihne'ye yerlegir ve burada ke-;ig olarak 6liir. Bu belge daha sonra da birkag kez yenilenir.6e

OSMANLI HAKiMiYETiNDE GAGAVUZ TURKLERiGagavuz Tiirkleri'nin Osmanh hdkimiyetine girdikten sonraki durumlalnr

delerlendiren _ Mihail Qakrr; "osmanh riirkler gok inan gok hatdr vermisler.Gagauzlara"

-" diyerek, osmanhlar''rn, Gagavuzlar'a deper u"iargini berirtir. Atanas

Manoi "ofuz (Gagavuz) devletinin osmanlilar'm eline gegmesinden sonra caga-vuzlar'm ve ilk Bulgarlar'tn bir krcm isldmiyet'i kabul etmistir. Di{er bir ktsmt iseTilrkler'e karSt Miisliintan gdriinerek uzun bir mtddet Hristiyanlrklarmt korumuSlar, ctitve drs gc)riinilS olarak Tiirkler'den farkh olmadtklarmdan dinlerini gizlemekte giiEtiikqekmetnislerdir " 7r diyerek osmanlr hdkimiyetini karanhk bir d6nem olarak gorurl

Aslrnda Manot b0y0k dlgtide Osmanh dOnemiyle ilgili turkulerden etkilene-rek bdyle bir sonuca varmr$ olmalrdtr. Balkanlar'daki Hrristiyan milletlerin hepsinde or-tak gtirtinen bu ha!\ baladlan Osmanlr dclneminde halkrn gekti$i rzdrraplan anlatrr.T2Ballada TiirkiileriT3 adlr eserde bir b6liinr "osman Zulumnuk Zimannarr iginBalladlar"a aynlmtgtrr. Bu bcilUmde Osmanlr askerinin ve pagalarrnrn sevimsiz bir dtig-

u'^ Fron Babinger. "Sart Snltrk Detle". isla,mAnsiklopctlisi t.X.s.220-22168 llalil inalcrk, "Dobrudjn",s.6l0-(rl I

\N lodzrmrerz Za.j aczkorvsk i. " G a ga u : ". s.97 I

Ahnrct Cebeci. agnr.. s.585 (9)MUstecip Ulktisal. agc.. s..1 l-.j26.) Faruk Siinrer. agrl.. s.,1-5

Paul Wittek, agnr.. s. I 8- 1970 Milrail Crachrr "Besurrtbieald Cagau:lardn istorieasd,,, s.27tl Atunu, Manof. age.. s.2(r

72 Wlcrdzrmterz Zajaczkorvski, "Gagau: Folkloru".l. Uluslararasr Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, l.

- cilt Genel konular. MiFAD yay. 16. Ankara. 1976,s.234'-3 M. A. Durbaylo. Ballatta Tiirkiileri. Kiqincv. 1991, s.90-124

2l

man ve zulmeden bir otorite olarak gtisterildigi gOruhektedir. Bu tutumda, ortak Balkanhalk kiilttiri.intin Gagavuz tiirki.ilerine yanslmasl drgrnda, komiinist yiinetimin Tiirk dtig-manh[rnr tahrik ve tegvik etmesinin payrnrn oldu$u da sdylenebilir.

Atanos Manofun tespit etti$i Varna Tilrkilsil'nde:Diigman ve kdfir moskoiDenizden ve karadanToplardan srk giillei sagar,

Korkar Osmanh toplanndan,Ve Moskof hiicumdan kagar.BizYamaliz,

Varnanrn etrafi gadrr,

iginde Osmanh yatrr.GAur Moskof bilmez hatrrBizYarnaliz.Ta

mrsralannda Osmanh'dan yana tavrr ahnrp, Ruslar yerilirken 1969'da yayrnla-nan Gagavuz Folkloru adlr eserdeki aynt tiirkiide sadece mtsralar de[igmiyor, tutulan ta-rafda deSigiyor.

Varnedii kannr yag akarigindii Osmannr basar

Qok analar evlatlannrBrakar.

Varnenin etrafi gadtrigindii Osman yatrr-Kiiiimil Moskov ver bir yardrm!

Vu.n"nin umudu denizOlUrsak, dinimiz temiz.

Moskovdan geldi bir omuzBiz Varneliyz, 9Uk0r!75

Aynr turkunun bu iki varyantlntn birincisindeki'kifir Moskof ikincisinde

"luirimil Moskaf'olur. Bu iki kelime bile de[igikligin mahiyeti hakkrnda yeterli bilgiyivermektedir.

Argiv belgeleri ve demografik yapr tizerine yaprlan araftlrmalar, ortaya gok

daha farkh sonuglar gtkamaktadrr. Ahmet Cebeci'nin Defter-i Hdkfrni veya Tahrir def-

teri adr verilen defterlerin Silistre Sanca$r'na ait olan 561 numaralt vakf defteri ile 83

ve 86 numaralr mufassal defterler'den grkardr$r bilgiler Dobruca ydresinde bulunan

to Atun* Manof, age., s.I l575

N. i. Baboglu. Gagauz Folklora, Kiginev, 1969,s.21-22

22

merkeze ba$h Durbalt ve Sart Mahmud kdylerinde Gagavuz Tiirkleri ile MiislumanTUrkler'in birbiriyle ig ige yagadrfrnr giisteriyor. Aynca Silistre'de Hrsova'da, Soi;anlrkk6yiinde Varna'da Kavarna kiiyiinde, Balq*'ta, Sr){iltgilk k<iytinde, Keligre (Kaliakra)kalesinde ve daha pek gok yerde 16. y.y.da Gagavuzlarla diler Tiirkler aynr mahalleler-de, aynt sokaklarda komquluk etmektedir. Bu gUn ise niifusunun yansl Gagavuz olanVarna'da birkag ihtiyann drgrnda Ttirkge'yi bilen kalmamrgtrr.T6 Osmanh'nrn son ddne-minde merkezi otoritenin bilgisi ve iradesi drgrnda mUslim, gayrr mUslim halka zulm e-den ye Krcqlrlar diye tanrnan Pazvando{lu Osman, Macar Ali, Kambur Ibrahim. QrtakVeli, Kara Feyzi, Kara Mustafa gibi pek gok egkrya Srrp isyancrlar ve Bulgar getecileriile i9 birlipi yaparak defalarca isyan etmiqler; halk devletle bu geteler arasrnda kalmrg;devlet ise bir yandan bu getelerle savagmaktan, 6b0r yandan a1'nr dOneme rastlayan Mrsr'tn Napolyon taraftndan iggali gibi felaketlere kargr koymaktan, adaleti eskisi gibitanzim edemez hdle gelmiqtir.tt Bagrmsrzhk sevdasrna dtigen Balkan milletleri de buterslikleri ve devlet iradesinin drgrnda ortaya grkan durumu isyan hareketleriniyti'nlendirmekte kullandrklarr gibi, baprmsrzhk sonrasr durumu pekigtirmek igin Ttirk veOsmanh dtiqmanhgrnr tiirkiiyle, destanla, hik6yeyle, romanla ve diger propaganda arag-larryla yaydrlar. Bu milletlerle iq ige yagayan Gagavuzlar da bu propagandalardan ol-dukga etkilenmig gdr0nmektedir. Son zamanlarda bu gergekleri ve tarihi hatalan Gaga-vuz aydrnlan ve halkr tamamryla anlamrgtrr.T8

GAGAVUZLAR'IN BASARABYA'YA G6qUOsmanlr Devleti'nin 18. yUzyrlda dagrlma durumuna gelmesi, ozellikle Bal-

kanlar'da isyanlarrn artmaslna paralel olarak rahat ve huzurun kagmasr, halktn korunma-srz kalmasr 0zerine Tuna boylarndan Karadeniz'in giiney bat$na ve Varna, Kavarna.Balq*, Silistre vilayetlerine yayrlan ve Dobruca'da yo$unlagan Gagavuz nUfusu, 1734-1739 ve 1768-1774 ytllart arastnda yaprlan Rus savaglanndan etkilenmig, Bulgarlar'rnaynr ddnemde baglayan yer deSigtirmesine balh olarak Balkan yartm adasndan Tunayoluyla Rusya'ya gdgmUgler; I80l-1812 yrllan arastnda Basarabyala yerlegmiglerdir.Gagawzlar ilk defa 1770 yrhnda Basarabya'da iki koloni, iki k<iy kurarlar;1818 yrhndada Bucak'a yerleqirler. 1809 yrhnda Keybey (Kobey) l8l I'de Komrat, KurE, QeSmekdy,Etulya, Karakurt, Eski Troyan, BeSgc)z ve Kongaz'dayerlegim bdlgeleri agarlar.Te

GAGAVUZ iSY.TNI,NRIRus hakimiyeti altrnda bir stire sulh iginde yaqayan Gagavuzlar, Qarllgrn

Ruslagttrma politikalarr yaygrnlagmaya baglayrnca 6 Ocak 1906'da Komrat'ta isyan bag-latrrlar. Fakat Basarabya'ntn bagka yerlerinden destek alamadrklarrndan Qarhk kuvvet-

76

7'7

Ahmet Cebeci. "Osmanh Devletinde Cagauzlar". s.589 (10)

EnverZiya Karal.OsmanltTarihi c.V, TTK yay., Ankara, 1988, s.154A. Cevat Eren. "Pazvando|Iu Osman", islam Ansiklopedisi c.IX, s.532- 53578 D.N. Tanasoglu. "Gagauzlarm istoriyast ", Ana stizii. l0 Agustos 1991, s.9-10

79 M,harl Crachrr, "Besarabieald Gagauzlardn istorieasd", s.24D.N. Tanasofllu. "Gogau:larm istoriyast". s.9

W lodnmrcrz Zajaczkowski, "Gagau:". s.97 IKemal H. Karpat, agm.. s.65

23

leri isyanr basttrtr.80 lglT-1920 arasrnda ikinci isyan baglatrlrr. Romanya'ntn Basa-rabya'yr iggal etmesi sonucu Rusya'ya srSrnan Gagavuzlar sUrgiinde tegkilat kurarlar.

1930'lu yrllara gelindilinde Stalin'in baskrsr artar. Bu drinem Gagavuzlar iginsessizlik ddnemi olur.sr

HAMDULLAH SUPHi VE GAGAVUZLARUzun siiren Osmanh hakimiyetinden sonra Gagavuzlar, Anadolu'daki kardeq-

lerini Hamdullah Suphi Tanrbver'in gahsrnda yeniden tanrrlar.Fethi revetoLlu, Hamdullah suphi igin haarladrgr biyografik eserinde, Ga-

gavuzlarla ilgili olarak gunlan yanyor:"Hamdullah Suphi, 12 Haziran 193 I'de Romanya'nrn bagkenti Biikreg'te 6nce

birinci srntf elgi olarak gOreve baglamrq, 28 Haziran 1939'dan itibaren biiyiik elgi olmug-tur.

Hamdullah Suphi gdreve baglar baqlamaz Gagavuzlarla ilgilenir. Dobruca veBasarabya kdylerinde inceleme gezileri yapar. TUrk dilini, gelenek ve goreneklerini u-nutmamr$ olarak bulduSu Gagavuzlarla iyi iligkiler kurar. ilk olarak 30-40 kadar Gaga-vuz gencini Tiirkiye'ye orta ve yiiksek tahsillerini yapmak iizere gdnderir.

Yirmi altr Gagavuz kasaba ve kdyUnde Tiirkge 6$retim yapan okullar agtrrrr.Bu okullara Dobruca Tiirkleri'nden ve Mecidiye Miisliiman Semineri mezunlanndan ii$-retmen tayin ettirir ve TUrkiye'den getirttigi ders kitaplarrntn okutulmasrnr safilar.

Romanya Krah MiSel ve Ana Kralige Elena'nrn giivenini kazanarak Muslii-man ve Hrristiyan Tiirklerle daha yakrndan ilgilenme konusunda desteklerini alrr.

Bunlarla da yetinmeyen Hamdullah Suphi, Gagavuzlar'r Marmara bolgesinegdtUrerek asimile olmaktan kurtarmak ister. Bu konuda Cumhurbagkant ismet inr)ni)hinde onayrnr alrr. 1939'da ll. Diinya Savagr'nrn baglamasr iizerine bu planrn uygulanmaimkdnr ortadan kalkar. 1940'ta Basarabya'nrn 1944'te de Dobruca'n'n Kuilordu birlikleritarafindan iggal edilmesi Gagavuzlar igin yeni bir ddnemi baglatrr. Hamdullah Suphlninon iig yrlhk Romanya bUy0k elgili$i gdrevi 5 Araltk 1944 'te sona erer."82

GAGAVUZLAR'IN SON DURUMUBasarabya I 0 $ubat 1947'de Paris anlasmast ile Rusya'ya ba$lanrr. Gagavuz-

lar, Sovyetler Birligi idaresi iginde 1957'de yeniden bir dalgalanma ya$ar. Fakat l96l'debu hareket de bastrrrltr'.

GorbaEov'un idaresinde baglayan agrkhk ve yeniden kurma faaliyetleri Gaga-vuzlar arastnda da bir hareketlilik ddnemi baglatrr. 1987 yrhnda Gagavuz aydrnlarrnrnbir araya gelmesiyle Gagavttz Halk Hareketi kurulur. 1989'da yaprlan ilk kurultaydaStefan Bulgar bagkan segilir.

Gagavuzlar, 20 APustos 1990'da Moldavya'dan ayrrlarak ba!,rmsrz bir devletkurduklarrnr agrkladrlar. ilk genel segim 26 Ekim 1990'da yaprldr. Gagavuzistan MilliParlamentosu toplandr. Gcik mavisi iizerine yaldult hir bozkurt bay bayrak olarak ka-

80

8lD.N. Tana.ro!|u" "(iagau: la r r n i s tor i1,a5 1 ", 5. 1

g

Feyyaz Sa$lam. "Gagau: Ya:arlar Birli{i Baskanr Stephan Bulgar: Kiiltiir l4erkezimiz Tilrkil'e lle DahuSrkr isbirtipi lstiStalv". Nlilli Kiiltiir. S. 90. Kastnr. 1991, s.l8-1982 Fethi 1-evcto!lu, llandullah Strphi 'l-unrbver. KTB yay. 658. Ankara. 1986, s.28, 206-210

24

bul edildi. Gagavuz Parlamento baqkanlrltna, 52 yaqrnda bir mUhendis olan Stepan To-

pal segildi.Moldavya Cumhuriyeti, 1994 yrh ortalarrnda Gagavuzistan'rn idari yetkisini

Gagavuz halkrna devretme kararr aldt. Bu gergevede, "Gagavuz Yeri'nin Ozel Yasal

Statiisii" tizerine hazrrlanan kanun tasarrsr (Nr.344-XIII) 23 Aral* 1994 tarihinde kabul

edildi.Ozerklikle ilgili esas kanun gtkmadan 6nce Moldavya Anayasast'na Gagavuz-

lar'rn yaqadrpr bdlgelere "Ozel Statii" saglayan ll3. madde eklendi. Daha sonra Mol-davya Parlementosu Gagavuz yerinin dzel statiisiine dair kanunu 69 evet, 2 hayrr ve l6gekimser oyla kabul etti.

Kanuna gdre; Gagavuz Yeri'nin resmi dili Gagavuz Tiirkgesi, Romence ve

Rusga'drr. Ozerk cumhuriyet olarak belirlenen Gagavuz Yeri'nin srntrlan 5 Mart 1995

tarihinde yaprlan referandumla kesinlegtirilmigtir. Bu referandumda 3l yerlegim biri-minde Gagavuz Yeri'ne katrlma karan grkmrgttr. Bunlar:

Qadrr, Kontal (bagkent), L'alkaneS gehirleri ve Aleksevaha, Avdarmq, Batt-qi, BeSalma, BeSgdz, Bucak, ()esmekov, Qokmeydan, Dezginci, DudeSti, Etulya, Fera-pontevka, Gaydar, Joltay, Karbali, Ka:ayak, Kryqak, Kirsova, Kongaz, Kongazcikttl de

Jos, Kotovkoe, Kc)selia Ruse, Kriet Lung,a, Tomave Yeni Etulya kdyleridir.I I Haziran 199,5'te tekrarlanan segimde oylann o/o 64'iinti alan Gneorghi

Tabus nik bagkanl rga segi ldi.83

GAGAVUZLARLA DiGER TURK BOYLARI ARASINDAKi YAKIN-LrK VE ir,igXilen

Gagavuzlar, eski bir stntflandtrmaya gOre Tuna Gagavuzlart ve Basarabya

Gagavuzlart olarak ikiye ayrrlrr. Bu srnrflandrrma yagadrklan btilgeyle ilgili olmaltdtr.Bulgarlar, Tuna Gagavttzlarr'nt Bulgar Gagavuzlan ve Asil Gagavuzlar diye ikiye ayr-rrrlar.8a Bu tasnif ise siyasi amaghdrr. Prof. Miletig'e gOre Bulgar Gagavuzlart kendile-rini Bulg,ar sayarlar, Asil (Hakiki) Gagavuzlar ise Tiirk hakimiyeti safina gegenlerdir.Bu sebeple bunlara Rum Gagavuzlart da denir.ss

Gagavuzlarla dil ve ktilttir bakrmrndan yakrnlrklarr olan baglrca Ttirk toplu-luklan dini bakundan iki grupta toplanrr:

l- Miisliiman Tiirkler: Gocallar, Tozlttklar, Gerlovlar, Kutlbaslar, Yiiriik-ler.

2- H lristiyan T iirkler : M a kedo ny a G agav uz lar t, K a r a m a n I il a r, Su r gu q I a r.8u

Gacctllar; Deliorman Tiirkleri, Qrtaklar gibi adlarla anrlan Mi.isliiman birT0rk toplulu$udur. Kuzey Do{u Bulgaristan ye Ganey Dobntcq'da yagarlar. Gagavuz-larla dnemli yakrnlrklarr tespit edilmiftir. Ancak Gacallar hakkrnda da bir takrm farklrgorUgler vardrr.

t' Gun.l.rn Peker, "Cagauz Ozerktik Si.ireci: Diin ve Bugiln", Avrasya Etiidleri, S.2 yaz, 1995, s.36-45

84 Hasan Eren, 'Gagau:lor". Tiirk Ansiklopedisi c.XVl, s. I l0

*t "Rus imparatorlu|u Co{ra.fyo Ceniyetinin Haberleri, t'L. cilt". s.22186 A. Ditugor" Tiirk Diline Genel lJir llakr;. 'l l)K yay.. Ankara. 1964,s.124

Fuat Bozkurt. Tiirklerttt Di1l. lslanbul. 1992. s.197

25

Paul Wittek, Gacallar'tn Gagavuzlarla aynr soydan geldilini diigiinmektedir.Wittek'e gdre, Gacallar muhtemelen $eyh Bedreddin'in grkardrpt Deliorman isyanlndaHristiyan Gagavuzlar arastndan yeniden MUsltiman olan gruptur. Gacallay'n konugtuguTiirkge*dini yakrnhk sebebiyle, osmanh riirkgesi'ne Gagavuz Turkgesi'nden daha ya-ktndrr.87

Balkan Tiirk a$rzlan iizerinde mukayeseli aragtrrmalar yapan TadeuszKowalski, Deliorman Ttirkgesi dedi$i Gacal apnyla Basarabya Gagavuzlarr'nn aptz 6-zelliklerinin tek bir diyalektolojik grup telakki edilecek kadar birbirine yakrn oldufiu so-nucuna vanr.t*

Arkeolog $korpil Gagavuzlar gibi Gacallar'n da Asparuh Bulgarlart'ndangeldiSi iddiasrndadrr.8e

Atanas Manof ve Miistecip Utt<iisal, $korpil'in goruqiinii reddederekGacall ar' n Miisliiman Pegenekler oldulunu dUgUnmektedirler.s

Evliya Qelebi, Qrtaklar dedigi Gacallar hakkrnda gunlarr sdylemektedir:"Tatar, Bulgar, Eflak ve Bofidanlilardan do$muS Dobruca'da ya;ayan bir topluluktur.Bunlar ilk olarak orhan Gazi'nin o{lu Siileyman Pasa'nm askerlerinin soyundan gel-miSler, daha sonra buralara Yildmm Bayezid Tatarlan yerleStirmiS, bunlarla Bulgar,Eflak, Bofidan kularmm evlenmesinden Qtak adt verilen topluluk dofmustur. Kadmlarryassr baslr olup renkli quha ve kirliva abast ferace giyerler. Gayet dindar, drtillii, terbi-yeli kadmlardrr. Biitiin halh Hanefi mezhebinden olup nomazt devamlt hlarlar. Bollukmemleket oldufiundan her yolcuya ilgi gdsterir, ikram ederler. Yumusak htrylu, halimselim tabiat sahibi insanlardr."

Evliya Qelebi bu toplulufun etnik yaprsr gibi dillerinin de karrgrk oldu[unuAnadolu Ti.irkleri'nin bunlan kolay anlayamayacalmr s0yler.er

Balkanlardaki diSer Miisliiman Tiirk topluluklanndan Gerlov ve DeliormanKtzilbaslan Osmanh Ttirkgesi'ne ve k0lttiriine ba$hdrrlar. Tiirk-Bulgar karmasr olanTozluklar da Gerlova dolaylannda otururlar. Yc;rilkler, Osmanh Ttirkgesi'ne baglr Bal-kan a[rzlanndan birini konugurlar. XIV. yiizyrhn sonunda Yrldrrm Bayezid zamantndaAnadolu'dan Balkanlara g0g etmiglerdir.

Gagavuzlar'rn drgrnda kalan Balkanlar'daki Hrristiyan Tiirkler'den MakedonyaGagavuzlan, Makedonya'nrn giineyinde ya$ayan 4 bin kisilik bir topluluktur. Kara-manlrlar, 1927'deki ntifus desigimiyle Balkanlar'a gdgen ve 9o$u Yunanistan'da yapyanbugiin de Anadolu T0rkgesi kullanan insanlardrr. Surguqlar, Edirne dolayrnda yaSayan 7

blr kigilik bir topluluktur. Pegeneklerin torunlandrr. Szr bir Pegenek oymalrdrr, bu adguQ < gut$ < guz < O{uz 5r.klinde yani Sur Ofiuzlan olarak agrklanmaktadrr.e2

8'7

88

89

90

9l

92

Paul Wittek, agm., s.23 -24

Tadeusz Kowalski, agm.. s.492

K. $korpil, Byzantinoslavica, Prag,l933, s.180'den naklen, A. Manof, age., s.l4Miistecip UlkUsal, age., s.l3A. Manof, age., s.30,M. Ulkusal. age., s.30

Evliya Qelebi, age.. s.53.70

A. Dilagar, age., s.124-125Fuat Bozkurt, age.. s.197

26

Gagavuzlar, yagadrklan biilge ve zaman iginde kurduklan bazr iligkiler sebe-biyle Tatar Tilrkleri ile de yakrnlagmrglardrr. Gagavuzlar araslnda, igkili, mezeli garap

yerine krmrz igmeyi telkin eden bir Tatar oyunu oynanrr. Aynca "Ne alathyorsun? Ta-

tarlar mr kovaltyor?" sOzii Tatar akmlartyla ilgili hatrralart yanstttr.e3

Mihail Qakrr, 1907'de Moskova'dan Kiginev'e gelen metropolit Makari'ninIJygur Ti)rkgesi ile Gagavuz TUrkgesi arasrnda ilgi kurdulunu anlatmaktadrr.ea

GAGAVUZ TURKLERi'NIN YA$ADIEI YERLER18. yUzyrhn ikinci yarrsrna kadar Kuzey-Do[u Bulgaristan'da yagayan Gaga-

vuzlar, bugnn Moldavya'nm giineyinde Basorabydda Komrat, Qadr, Kangaz, TarakliyabOlgelerinde; I 908- I 9 I 4 yrllannda ktigiik bir Gagavuz toplululunun gttgtUgU Do{u Ka-zakistqn, Frunze (Krrgrzistan) ve Taskent (Ozbekistan)'te, Bulgaristan'tn Varna,

Dobruca, Vombol ve Topolovgrod, Romanya'nrn Dobruca yakrnlannda bir kag yerleqim

merkezinde, Yunanistan'tn Kesarya adh gehrinde, Makedonya'nln giiney-do[us-unda,(Jkrayna'nrn giineyinde Zarporoje ve Odesa (ismail) gevresinde yagamaktadrlar.e5 Tiir-kiye'de Edirne'ye ba[h bazr k0ylerde Gagavuzlar'tn yagadrlr sdylenmekte ise de bunu

ispatlayacak bir bilgiye veya"biz Gagavuzuz" diyen bir toplulu$a rastlanmadr.

GAGAVUZ TURKLERi'NiN NUFUSU1930'lu yrllarda Balkanlan gezen ve intibalannt Balkanlar ve Tiirkliik adh

eserinde anlatan Yagar Nabi Naytr, 1936 rakamlarryla Bulgaristan'da 50 bin,

Basarabya'da 300 bin Gagavuz'un iurkliiklerini sapasa[lam koruduklannt s6yliiyor.e6

Bu giinkii BDT iilkelerinde, eski Sovyetler Birli$i'nde 1989'da yaprlan son ntifus sayt-

mrna gore 197.164 Gagavuz Tiirkii yagamaktadtr.eT

G. Nikolayevig Topuzlu'nun 19 Mayrc 1990 tarihli Ana s6z0 gazetesi'nde

yayrnlanan yazrsrnda Gagavuzlann BDT iilkelerindeki dalrhmr gtiyle gOsterilmektedir.

1979 1989

MoldavyaUkraynaRusyaKazakistanBeyaz RusyaOzbekistanGiircistanAzerbaycanTiirkmenistanLitvanya

t38.000 %79.629.398

4.176752152lllll913118744

153.458 %7832.017 %16.2310.057

978r88240206105

28040

93

94

95

96

97

Atanas Manof, age., s.3l

Mrhatl Ctachrr, Besarabieald Gagauzlardn istorieasd, s.27

W \odnmrcrz Zajaczkowski, " G agauz ", s.97 I

Enver Mahmut, "Gagauz Tilrkleri", Tiirk Kiiltiir0, 5.335, yrl: XXIX, Mart, 1991, s'147(19)

"Rus imparatorlu{u Co{rafua Cemiyetinin Haberleri, XL. cilt"' s.221'222

Ya5ar Nabi Nayrr. age. s.6l

"sovyeller Birli{i'nde l9B9 niifus saymt sonuqlan "' Yeni Dligiince, 5.433' s 7

27

EstonyaToplam

MoldavyaMoldovanUkraynlarRuslarGagavuzlarBulgarlarMusevilerDi[erleri

4l173.il7

69197.738

Topuzlu'nun bu yayrnrna bazr Gagavuzlar'rn, nUfuslarrnrn bu rakamlann iis-tiinde oldugu yolundaki itirazlan iizerine yazar, bu diiglinceye hak verir ve pek gok Ga-gavuz Tiirkii gibi ana-babastntn Rus kendisinin de Bulgar olarak niifus kayrtlarrna geg-tigini sd'yler.

Yagar Nabi Nayrr'rn yagadrklan yerleri tek tek sayarak sadece Basarabya'da300 bin Gagavuz'un yagadr$rnr s0yledigi dikkate ahnlrsa 1990'h yrllardabu say11;n 200binlerde olmamasr gerektiSi gayet aqrk bir gekilde gdriiliir.

Gagavuz T0rkleri'nin %o7S'ini barrndrran Moldavya'da yalayan milletlerinnUfus durumlan ve oranlarr yine 1990 saylmrna g6re g6yledir.e8

4.335.3602.794.749

598.280562.069153.458

88.4 t 967.79970.500

r0064.5r 3.8l33.521.51.6

%%%%%%o/o

v,

Gagavuzlar'tn nUfuslart hakkrnda diler yazrlanlar da birbirini tutmamaktadrr.D. N. Tanaso!lu, Moldavya'da 200 bin, Bulgaristan'da 60 bin civarnda, Romanya'nrnDobruca bdlgesinde 5-6 bin Gagavuz Ttirku'niin yagadrSrnr sOylerken,ee Ahmet BicanErcilasun, Rontanya ve Bulgaristan 'dakilerle beraber toplam Gagavuz niifusunun 200-500 bin kadar oldugu diigtincesindedir.t0o Moldavya ve diger BDi iilkelerinde ya$ayanGagavuz Tiirkleri hakkrnda giivenilirligi tartrErlsa bile elimizde bazr rakamlar bulunmak-tadrr. Halbuki 6nemli bir Gagavuz niifusunun yagadrgtnr bildilimiz ancak bir- birindenoldukga farklr rakamlardan bagka elimizde bir bilginin bulunmadrgr Bulgaristan'dakiGagavuzlar'tn durumu daha karanlrk ve karrgrk gdrilnmektedir.

Atanas Manof, 1930'lu yrllarrn Bulgaristanr'nrn Gagavuz Tiirkleri'ne bakrqr-nr; "Bu giln belediye istatistiklerinin millllet siitunlannda Gagavuzlar igin yer ayril-mamqktad tr. Onlan Bulgar hanes ine kaydederler " geklinde aqrklar. r0l

Bulgaristan'dan Ti.irkiye'ye gOgmiig Mehmet Qavug, 340 binto2 AhmetTacemen 250-300 binto3 Gagavuz Tiirkii yagadr$rnr, ancak bunlarrn din yaklnlr$r sebe-

e8 Ang"lg"u Stepan l)etrovi9. Ana siizii.2l Nisan 1990

'o Tiirk., Erof,lu, "Gagarr: Tiirkleri tlakktntla Deni: Tonoso{lu ile Rdportaj",Milli Folklor. Eyliil, 1991.s.4l

100 Ahnlet Bican Ercilasun . Gagau:larclan I'eni Haberler. s.29

'o' Atunu, Manof. age.. s.39

'ot M.hnr"t ('avu;;. "Brrlgari.snn'daki ,l.lilti.4:rnltklar". Tilrk Kiiltiirii. yrl: XXV. S.290. Haziran, l9g7s.343

'ut A|.,,r.,"t 'l'acenren. [)ulgorisran Tilrkleri 1878-]gg0. Adana. 1991. s. l4

28

biyle bUyUk 6lg0de Bulgarlagtrrma politikalarrntn etkisi altrnda kaldrklarrnr soylemekte-dirler.

Bu agrklamalardan genel bir sonuca varmak gerekirse, Bu giin GagavuzTiirkleri'nin niifusunun 500 binin iizerinde olduSu sOylenebilir. Moldavya'da yafayanGagavuz Ti.irkleri'nin bu gtin daha demokratik bir gOriintiiye kavugan Bulgaristan Tiirk-leriyle Ozellikle de Gagavuz TUrkleriyle dil ve kiiltiir ballannr artrrmalan gerekmekte-dir. Di[er Ttirkler'e saf,lanrlmaya gahgrlan epitim ve k0ltilr haklarrndan Gagavuz Tiirk-leri de faydalanabilmelidir. Bu sadece Bulgaristan'daki demokratiklegme agrsrndan de-

[il, hakkr ve hukuku gaspedilen difer milli aanhklar gibi Gagavuz Tiirkleri'nin de millikimliklerini bulmalan bakrmrndan da oldukga Onemlidir.

GAGAVUZ TURKLERI'NDE SOSYAL HAYATGagavuzlar araslnda eskiden beri yaygrn olan ig ve ulragma alanlarr; giftgilik,

bahkgrhk, ipek b0cekgili$i ve ba[crhktrr. Mazbut ve ata erkil bir aile hayatr hdkimdir.Kavgacr olduklan halde intikamcr degildirler. Mihail Qakrr Gagavuzlar'rn dindar oldu-

Sunu ancak ateizmin ve geleneklerden kagrgrn, komiinistlerin etkisiyle tizellikle genglerarasrnda yayrldrlrnr soylemektedir.re Mihail Qakrr'rn anlattrlr t93}'lu yrllarda Bulga-ristan'da Gagavuzlar zengin bir sosyal hareketlilik igindedirler- Hattabazr Bulgar ailelerGagavuz Tiirkleri'nin Adet ve geleneklerine y6nelmiglerdft.to5 Hamdultah Suphihin u-yandrrdrSr Tiirkliik ve Tiirkiye sevgisi bu dOnemde Romanya'ya ba$h olarak ya$ayan

Gagawzlar araslnda bir milli heyecan haline gelmigtir. Giyimleri gelenekleri, drg gOrii-ntg ve karakter tizellikleri baklmrndan Osmanh Tiirkleri'nin izlerini tagrmaktadrrlar.r06

Bu giinkU Gagavuzlar, gegmiye defalarca oldufu gibi, yeniden toparlanma vemilli kimliklerini bulma gabasr igine girmiqlerdir. Tiirkiye ile hem siyasi hem sosyal a-landa ig birliSi yapmak istemektedirler. Atatiirk dOneminde oldufiu gibi, Gagavuz geng-leri, diser Ttirk iilkelerinden gelen dlrencilerle birlikte bagta Ankara ve istanbul'dakiiiniversiteler olmak uzere pek gok yiiksek 0lrenim merkezinde e[itim gdrmektedirler.TRT yayrnfan Moldavya'ya kadar uzanmakta ve ilgi g0rmektedir. Ldtin alfabesine ge-gilmiqtir. Cagavuz bayra[rndaki hozkurt, Gagavuz Tiirkleri arasrndaki kdklii gelenekle-rin, Canavar yortuslt adryla kutlanan bayramlarrn bir uzantrsrdrr.r0T Turkler'de, folkloretkinliklerinde g0r0len al giymek, kara giymek, dokuz yil, dokuz dere gibi motifler miig-terek O{uz kultijriinun miraslarrdrr.rns Kdroglu, Astk Kerem, $ah ismail, Nasrettin HocaGagavuz Ttirkleri'nin bu g0nkii sosyal yaprlarrnr yeniden kurma konusunda rehberleri veyeniden doguglannrn timsalleri olacaktrr.

Gagavuz Tiirkleri, Ti.irkge e$itim yapan mill? Gagavuz okullarr agarak, radyo-televizyon programlarr yaparak, tiyatro, folklor ekipleri, m0zik orkesffalarr kurarak,Hdtr ilyas festivalleri, tombarlak masa toplantrlan diizenleyerek yeni bir gelecefe hazrr-lanmakta ve sosyal dengelerini yeniden kurmaktadrrlar.

to' Mihuil Ctachr, Besarabieald Gagauzlardn Istorieasd,s.lg, 27, 38r05

A,rton Stragimirol "Cagauz f!ayarr", (qev. -furker Acaroglu), Varlrk, S.r 17, l5 Mayrs 1938, s.715l06

YagarNabi Nayrr. age., s.71,75tot

St"pun Bulgar,Canavar Yortulan, Kiginev, 1990, s.312tot Todr. Zanet, "Gagauz Hatk Tiirkiilerinde Oguzluk Ruhu",23-25 Ekim 1991, Kayseri Tiirk Diinyasr

Kurultayr

29

cAGAVUZ rUnxlnni'xiN cnlpxnrlnni vE FoLKLoRUGagavuz Turkleri, Hrristiyan olmalanna rapmen 6det ve gelenekleri baktmrn-

dan bagta Anadolu Ttirklil!il olmak iizere Tilrk diinyan ile gok Onemli bir miigterek kiil-tiir zenginli$ini paylagmaktadtr. Gagavuzlar; hayvanlannt Anadolu, Azerbaycan ve

Tiirkistan Tiirkleri gibi da$lamak veya kulaklarlna en agmak suretiyle igaretlerler.

Ziraatgi bir toplum olan Gagavuzlaf rn harmqn Sekilleri de Anadolu Tiirk-leri'nden kalmadtr

Gagavuzlar'da Hrristiyanlrta balh olarak bir gok dini deyim Yunanca ve Rus-

ga'dan gegmigtir. Buna ralmen Mtisliimanhktan alnan Allah, cennet, cendem

(<cehennem), oruQ, giincid gibi dini terimler; Kudfls'e gidip mukaddes yerleri gOren er-

keklere haa, kadnlara haaka denmesi Anadolu Ttirklii[0niin ve gegmigte ya$anm$ o-

lan Mils lilmanl* devr inin izleridir.Miisliiman Tiirkler gibi, Gagavuz Tiirkleri'nde de muska takna ddeti yaygln-

drr. Fakat Gagavuzlar muskayt daha gok hagla beraber taglr.'Aynca gOmle[e veya $ap-kaya dikildi[i de olur.

Gagawz diipiinlerinde Anadolu'daki diiliinlerde olduf,u gibi sa{dtq gok 0-

nemlidir. Diiliinleri saSdrglar idare eder. Evlilik Oncesinde aileler arastnda anlaqma

saplanamazsa, o$lan krzr kagrnr. Buna kaEkm denir. Diiliinlerde at yarqr yaptlrr. Birincigelene sa[drg qarap hediye eder. Yarrq bitmeden diip0n baglamaz. Ayrrca diiSiinlerdegilreS yaprlr

Qocu[un ilk digini giiren, gocu[a hediye verir. Hediye alan gocu[un diglerinin

ipne gibi sivri olaca[tna inanrlrr.Gagavuzlar gelenekleri itibariyle Orta Asya, Anadolu, Giiney Sibirya Tiirkleri

ile hatta Mo{ollarla biiyuk benzerlikler gdsterirler. Baba evinde en son en k0giik kardeg

kahr. Biiyiikler evlenip evi terk ederler ve yeni evler yaparlar.

Diler Tiirk boylan gibi Gagavuzlar da misafirperverdirler. Evin en giizel yerimisafire ayrrlrr. Olti evinde ziyaretgilere can pidesi daprtllrr'

Allahltk adryla bir kurban kesilir. Bu kurbanlar ayrt otlar, kimse onlara do-

kunmaz, hatta kurtlann bile onlarr yemedigine inanthr. Bir kiiyde 6-7 Allahltk bir araya

gelince masrafr koy tarafindan kargrlanan bir tizel baklct tutulur. Kurbanlar sahibi tara-

findan kesilir. Sa[ budu rahibe, geri kalanr misafirlere ikram edilir. Bir de yaz oruglarr

sonunda kesilen kurban vardtr.'0eEski Tiirk dininden ve geleneklerinden kuwetli izler taflyan, Hakoslor'rn

folklor, zenginlikleriyle Gagavuz kUltUrU arasrnda benzerlikler tespit edilmigtir. Mesela

Hakaslardaki "Han ktzt mahtanga" (Han kur 6!ilniiyor), "oolan ktstm n (ofilan ktzm

ttirlciisii) gibi turkiilere benzeyen Gagavuz folklorundaki "Qil<sana Mari Ldnko" ttirkusii,

Hakas folklorundaki "Abahulah" masah ve Gagavuzlar'daki "Ayr kulakh gocuk" masah,

her iki toplumda da kahramanlar igin hikiyeler anlattlmast bazt 6nemli miigterekler-

dir.llo

'* wlodr,1n,.1-2 Zajaczkowski, "pryczynki do etnografri Gagauzkow", Rocznrk Onentalistyczny, Tom

XX, Warszaw4 1956, s.354-360tto

Gullu Yoloflu, "Cagauz - Hakas Folklor Baalantilan", Ana sdzll, 27 Nisan 1991' s.4

30

Gagavuz Tiirkleri'nde zamanla ilgili kabul ve inanglar Anadolu halk kiiltiiriiy-le benzerlikler g0sterir.

Yrlm aylan; ocak-bii0k ai, gubat-g0c0k ai, mart-babu, nisan-gigek ai, mayrs-maiz aikelebek, haziran-Ay petro ai, temmuz-Ay ilia-orak ai, a$ustos panayd orucu-lobut ai-harman ai, eyltil-istavroz ai, ekim-ekim, kasrm-canavar yortularr, arahk-hristosorucu-krrm

Haftarun gilnleri ile ilgili scizler;Pazar : Papazlaryaztyazar.Pazartesi : Piinir haftauveya hafta baslar.Sah : Sallantr, yani galryilmaz.

Qargamba : Qarsaf dokur.Pergembe : PeSkir dokur.Cumaa : Cum cum eder yani e{,lenir.Cumaertesi : Hafta biter.

Onemli zaman adlarrSeksen (Afanos gijinldr): Kasmm sel<seninci giinii. Bu giin igin " seksen tarlaya

tohumu at sen" denir.Doksan: Kasrmm doksarunct gilnil. Yaz baglangrcrdrr. Bu gi.in "Doksan yaza

konsan" denir.Ylj'z: Yiize basmca herSey dilz olur. Bu giin igin "Yilze basttk dilze bast*"

denir.Yiiz on: Kasrmm yilz onuncu giinii tarlaya git ve sabanrn yarundaki yerini al.

Bugtin igin "Yiiz on tarlarun basma kon" denir.ttl

DiNGagavuzlar Ortodoks Hrristiyan'drr. Gagavuzlar'rn ne zaman Hrristiyan oldu-

gu konusunda kesin bir tarih s0ylemek zordur. Ancak Kuzeyden gelen Pegenek, Kuman,Uz Tilrklerlnin I l. y0zyrhn ortalanndan itibaren Bizans din ve devlet adamlan marife-tiyle Hrristiyanlagtrnlarak Anadolu ve Balkanlar'da iskan edilmig olduklarrnr biliyoruz.Bu Hrristiyanlagmrq TUrk topluluklan, daha sonra Hrristiyanlagan di[er Tiirklerle b0tiin-legmigtir. lI. izzeddin Keykavus'un beraberinde Balkanlar'a gelip yerlegen ve daha sonraHrristiyanlagan Tiirkler de bunlardandrr.

. Mihail Qakrrr12 ve Atanas Manofir3 1930'larrn Gagavuzlan'nrn iyi Hrristiyanoldupunu sOylemektedir. Ancak bagta ll. izzeddin Keykavus'un adamlartndan Hrristiyanolanlar ve Sqrr Saltuk lldnkten sonra Hrristiyanlaganlar kuvvetli bir isldmi lciilti)rii, dahasonra Gagavuz olarak anrlan Hrristiyan Tiirklere tagrmrglardrr."o Gagavuz Tiirkleri'ndeHrristiyanhkta olmadr[r halde kurban kesilmesi, fakirlere yardtm edilmesi ve bununMiisli,imanlardaki zekdt gibi sevap kabul edilmesi, domuzun pis sayrldrf,r "domuz

lil

tt2ll3il4

Atanas Manof, age., s. 82-86

Mrhatl Crachrr, Besarabieadd Gagauzlardn Istorieasd, s.3-19

Atanas Manof age., s.3l

Harun Giing6r, "Gagauzlar'm Hdstiyanlrfu Kabulil ve inanrylarmdaki islami [Jnsurlar Meselesi", TllrkDllnyasr Aragtrrmalarr, Arahk. 1983, s.254

31

diiilnil" adryla oyunlann oynanmasr, yol, kiiprii, ge$me yaptrmanln yaygln bir ddet ol-mas\ dlillerin ytkanmau Miisli.iman Ttirklerle ortak ddetlerdir.r15 Gagavuzlar arasrndayaygrn olan; bir gingenenin, bir at hrstztnrn ve bir papazn Oldiiriilmesinin giinah sayrl-mamasr, cehenneme ilkin papazlarn gireceSi inancr, sabahleyin bir papazlakargrlagrlagmantn u$ursuzluk getirecegi d0giincesi papazlara duyulan tepkiyi ifade et-mektedir. Papazlara duyulan husumet masallara, frkralara aks etmigtir.l16 Bu durum Ga-gavuzlartn atalartntn Hrristiyan olmadan 6nce Hrristiyanlar'a kargr uzun siire miicadeleettiklerini, hatta Hrristiyanhlrn kargrsmda olan bir dine, M0sliimanh[a bafh olduklannrortaya koymaktadtr.

Gagavuzlar'tn beraber yagadrklart Slavlar, Rumlar, Romenler; Allah kelimesiyerine istisnastz Boje, Theos ve Romn, Romnezeu tdbirlerini kullandrklan hdlde Gaga-vuzlar Allah sdz0nii kullanrlar. Allah inancr konusunda da Mtisliimanhk'tan izler tagr-makla birlikte trinity, yani Ortodoks Hrristiyanhpn iiglemesini, Hz. isa'nrn Allah'rn o[luoldugu gdrtig0n0 kabul ederler. Gagavuzlar'rn diniterminolojide ve 19. yti4yrhn II. ya-rtstna kadar dyinlerde Rumca'yt kullanmalarrna ve Ortodoks-Rum kilisesine ba$h olma-lanna ra$men, e[itim dilleri Bulgarca'drr. Bunun sebebi; Gagavuzlar'r Bulgarlar'rn e-gitim, Rumlar'tn din yoluyla asimile etme gayretleridir.rrT 1054 y:i'nda Hrristiyan kilise-leri Ortodoks ve Katolik olmak 0zere iki ana mezhebe aynhnca o zaman Dobruca b6l-gesinde bulunan Gagavuzlar, Ortodoks Bizans kilisesinin etki sahasrnda kaldrklanndanOrtodoks oldular.lls Bizans kilisesinin papaz srnrfinrn Rumlar'dan kurulu olmasr, istan-bul'un fethinden sonra Fener Rum Patrikhanesi'nin biifiin Hrristiyanlar'tn temsilcisi qla-rak kabul edilmesi, Gagavuzlar'r Rumlar'rn helenistik emeller do[rultusunda yaptrklanpropagandalara maruz brrakmrgtrr. Bdylece Rumca 6yin dili olmug, dini e[itim Rumcayaprfmtgtr. 1870'te Bulgar kilisesinin kurulmasr Dobruca'da kalan Gagavuzlan bu tarih-ten itibaren Bulgar kilisesinin etki alanrna itmigtir.rre

Rum kilisesine bagh olmalart sebebiyle Gagavuzlar mdnen Rum idaresine ka-bul edilmigler, bu sebeple de Rum okullanna ve Rum kiliselerine devam etmiglerdir. 11L

Yoahim iinvantyla Fener patripi olan, Varna Rum metropolitinin 1867 yrhnda patriklipeverdipi bir rapordan anlaglldrgrna gdre "Tilrk1e konuSan Elenler" diye bahsedilen Gaga-vuzlar Yama'da papaz Konstantin'in yOnlendirmesiyle ilk defa Bulgar okuluna gitmeyebaglarlar.r20

Gagavuzlar'da dini edebiyat geligmemigtir. Dini kitaplarrn basrmrna Sen Sinod(synode)'un miisade etmesiyle birlikte kitap basma izni ilk olarak I907de verilmig, ilkbasrlan kitap da t918'deyayrmlanan Psaltr olmugtur.r2r

tls YaSarNabi Nayrr. age., s.78-79Stefan Bulgar, "Krk giin", Canavar Yortulan, Kiginev, 1990, s.219

ttu Atunu, Manof, age., s.6o-61

ll7 K"rnal H. Karpat, agm.,s.l73-174

t't Hurun GUng6r, "Yunan-Bulgar Kilise Mi)codeleJeri ve Gagauzlar ", Tiirk Kliltlirii, S.344, yrl: XXIX,Aralrk, 1991, s.732 (22)

ilq^Osman Nuri Peremeci, Tuna Boyu Tarihi, istanbul,1952, s.205

Atanas Manol, age., s.28

Melkdre Mollova, "Sur le terme " Karaman" et les recherches sur les "Karamarts", Gllney Dolu AvrupaAmqlrrmalarr Dergisi. S. 8-9 (1978-1980). isranbul, I980

t2t

32

1935'te Dua Chuabd yayrnlanrr. Bu eserde, duanrn yaprldrpr yere ve zamanagdre dualar ve kilise qarkrlan tasnif edilmigtir.r22

1927de ivan Todorov St. Tomova kril harfleriyle Yuhanna incilini, 1934'teMihail Qaktr Romen harfleriyle Matta incili'ni Gagavuz Tiirkgesi'ne gevirmiglerdir.Rumeli ve Anadolu'nun gegitli yerlerinde yayrnlanan Karamanlrca kitaplar Gagavuzlar'rn dini epitimini tamamlayan eserler olmugtur.r23 Karamanhca kitaplar sadece dinibilgileri de!,il beraberinde zengin bir dini-milli halk kiiltiiriinii de Gagavuz Tiirkleri'netagrmr;trr. Lazar iistiine tiirkii gibi epik-dini tiirkiiler, ibrahim taraftndan kurban edilenishak, Meryem ana ve azizler, vaftiz konulu ttirkiiler hep Karamanhca kitaplarlaGagavuzlar arasrnda yayrlmrgtrr. r2a

ALFABEGagavuz TUrkleri, uzun bir sUre yazrh bir edebiyata sahip olamamtglardrr.

Ancak Yunanistan, Bulgaristan, Rusya ve Romanya'da yagayan Gagavuzlar yagadrklanUlkelerin alfabesiyle Tiirkge kitaplar yayrnlamrqlardrr. E[itimlerini de bu Ulkelerin dilleriile yapmrglardlr.

Gagavuz Tiirkleri, Osmanh Devleti'nin tebdsr olduklart zamanlarda Anadolu'-daki Hrristiyan Tiirkler'in ve Tiirkge konugan di$er Hrristiyanlartn Karamanlrca (Grekhafleriyle yazrlmrg Turkge kitaplan) kullandrklan bilinmektedir.r25 Bu kitaplarrn muhte-vasr go[u zaman azizlerin hayatr, dualar, Bi.iyiik iskender gibi tanrnmrg kigilerin efsanevihik6yeleri ve Anadolu halk hikdyeleridir. r26

l9l8 yrhna kadar Basarabya'da yagayan Gagavuzlar Rusga kitaplan okuyup,Rusga O[renmiglerdir. 1907 yrhna kadar Rusya'da ve Basarabya'da Gagavuz T0rkgesi iletek kitap yayrnlanmadt. 1904 yrhnda Profesdr Protoirei Mihail Qaktr dualan ve

Evanghelia'yr Gagavuz Tiirkgesi'ne aktardr. Aynca faydah kitaplarrn GagavuzTiirkgesi'nde yayrnlanmasr igin gayret sarf etti. 1907 ytltnda gerekli izni alarakKiginev'de Slav harfleriyle bastrrdr. 1909 ve l9l0'da Ai Evangheliea Slav harfleriyleyayrnlandr.

l9l9'dan sonra Gagavuz gocuklarr Romen okullannda Lqtin Romen harJleriile efitim g0rmiiglerdir.tt' 30 Temmmuz 1957'de SSCB Moldavya SSC YiiksekSovyeti'nin karanyla D. N. Tanaso{lu ve L. A. Pokrovskaya tarafindan Rus alfabesinebir kag harf ilave edilerek kril esash Gagavuz alfabesi haztrlandt.r28 Bu giin Gagavuzlar

t22

t23

t24

125

r26

121

128

Mrharl Crachrr, Dua Chtabd. Gagauzlar igin, Chtptnau, 1935

Harun Giing0r, "Yunan-Bulgar Kilise Mijcadelesi ve Gagauzlar'\ s.733 (23)

W lodnmrerz Zajaczkowski, " G a gav u z F o I k I o ru", s.23 7

Mefk0re Mollova, agm.. s.220

Mehmet Er0z, age.,s.4l

Atanas Manof. age.,s. 106

Mrharl Crachrr, " B e sarab ie ald C a gau: ktrri n i s to ne asd ", s.3 5-3 6

D.N. Tanasop,lu. "Gagau:lartn istoriyasr ". s.lO

Hasan Eren, "Gagauz Tiirkgesi", Tiirk Ansiklopedisi c.XVl, MEB yay.. istanbul, 1968, s.l l0Wlodzrmrerz Zajaczkowski. "Gagauz ". s.972L.A. Pokrovskaya, "Kartkiy Oqerk Granmatika Gagauzkogo Yaz*a",Gagatzkogo-Russko-MoldavskiySlovar. Moskva. 1973. s.613

33

Ttirk D0nyasr igin hazrrlanan Latin esash ortak alfabeyi kabul etmiglerdir. Ana s0zii ga-zetesi bu alfabeyle yayrnlanmaktadrr.

EDEBiYATGagavuz Tiirkleri'nin zengin bir halk edebiyatr vardr: ftirkiiler, maniler, ma-

sallar, sayrlmaklar, sdyleyi gler, bilmeceler, atasOzleri v.b.Gagavuz halk edebiyatrnda manzum eserlerde vezin ve kafiye mukayyettir,

yani oturmug ve diizenli de[ildir. Bazr bOliimlerde belli bir d0zen iginde giden gekil 0-zelliklerinin bazen devre drqr kaldrlr gdriiliir.

Gagavuz anonim halk edebiyatnda AStk Garip, Kdro{lu, Kerem ile Aslt, Arzuile Kamber, Tilrkmen kut adh halk hikdyelerine buttin veya pargalar halinde rastlamakmiimkiindiir. Frkra tipi olarak Nastradin (Nasrettin Hoca) ve benzer bir tip olarak Kur-naz Kc)se fikalanna rastlamak mi.imki.indiir. Bu edebiyat mahsulleri Gagavuz TUrkleri'niTilrk d0nyasrna baflayan kdprUlerdir. Gagavuz TUrkleri, tarih, dil ve kUlflir bakrmrndanbir pargasr durumunda bulunduklarr Anadolu T0rkl0[0'ntin seving ve felaketlerine ilgiduymuglar; Ozellikle biiy0k miicadelelerin yagandrgr devrelerde Anadolu T0rkliig[ ileaynr havayr tenefftis etmiglerdir.

Tiirklilk tuuru:Her Gagauz evladr,Diigmana g6liis gerdi,Tabancalar patladr.Diiqman gabuk yenildi.Hey diigman kara diigman,Tiirktiir soyumuz tem izd ir kanrmrz,Diigman kargrsrnda.

Ben kimsesiz kaldrm.ismimibilirler,Ne oldulumu bilmezler.Ben Tiirk evladr vatansz kaldtm.

Bana Urum, Bulgar derler,TiirkliiltimU hep gekerler, (gizlerler)Vatantm da vardrr.Soyum kanrm Tiirkt0r.Ama bilmezler.

Plevne igin:Karadeniz akmam dedi,Ttirk Tuna'yr vermem dedi,Karadeniz bulanrr,Ttirk Tunayr geger.

Qrktrm baktrm kim gelir,Osman Paga bize gelir,

34

Yagasm Osman Paga !

Diigmannan daSrtsrn dala taqa,Krhcrnr vurdu taga,Tag gatladt bagtan baga.

Qanakkale igin:Qanakkale iginde vurdular beni,Ah genglilim yazrk ince belime,Olmeden mezarakoydular beni,Ah gengligim ince belime,Etme, Bulganm etme piqman olursun.Ah genqlilim yazrk gizel belime!

Bulgar nefreti:Arpa ektim bigerim,Yolum diye gegerim,Ben Bulgan sewnemCezamneyse gekeriml2eSultan Aziz tiirkilsii, Yemen tilrkiisil, Alisimin kaslar4 Aman doktor, BaStm

afrryor gibi tUrkUler Tiirkiye ve Gagavuz Tiirkleri'nin ortak sdyledili tiirk0lerdir. Sonzamanlarda da diigiincesi ve giirleri ile Yunus Emre'nin Gagavuz Tiirkleri'nin ilgi mer-kezi hlline geldigini gdriiyoruz.

Yazrh edebiyatln ve fikri silkinmenin 6nctis0 Gagawzlar'r irgad eden MihailQakrr 9u eserleri kaleme almrgtrr.

Aya (Ayozlu) Evanghelea / incilDua Chttabd Gagauzlar iginPsaltir (Dint tiirkiller) Gagauzca-Tilrkge Gagauzlar iqin hem Tiurclear iqinChilisea EvangheleasdChilisea istorieasdLiturgta (Kilise duaslLaslov (Kilise kitablMolebin (Af duast)MohitrennikAhatist (Aya Marya duax Tilrkiisii)Besarqbieald Gagauzlaran istorieasdD ic t io nar G agauzo (t wc o) -ro mant3oKril kdkenli Gagauz alfabesiyle gopu a[rzdan derlenen,Dimitri Karagoban, iti taf (gii$, 1963, Yanrkltk, 1968, Bayrltmak, t969,

v.b.

ttn Yut* Nabi Nayrr, age.. s.85,103-104t30 Mihuil Gubollu, "Gagauzlartn Tarkqe Dili. Edebiyatrve Tarihi Hokkmda Ara$ttrmalar", Beginci Mil-

letlerarasr Tlirkoloji Kongresi. istanbul. l3-28 Eylul 1985, Tebliller, Tiirk Dili c.lt, istanbul.l987.s.65

35

Dionis Tanasollu, Bucaktan Sesler, Kiginev, 1959, Qal Tilrkilm, 1966, UzunKervan (Roman), 1985 v.b. eserler Qagdaq Gagavuz Tiirkgesi edebiyatrna dnciiliik et-migtir.

A$ustos /988'den beri yayrnlanan Ana sdzil gazetesi fikir ve edebiyatta pekgok geligmenin sdzcUs0 durumuna gelmigtir.

Gagavuz Tiirkgesi edebiyatrnda kaynalr milli olmayan, fakat oldukga yayglngdriinen Balkan milletlerinin ortak edebiyatrndan, tlzellikle Bulgar folklorundan aktan-lan bazrlarr T0rk d0gmanlrlr sagan tDrkUler de mevcuttur.

GAGAVUZ TURKCESi'NiN TURK nili iqiNoEKi yERiGagavuz Ttirkgesi, Ti.irkge'nin givelerini yOnlere g0re gruplandrrdrgrmrzda

Giiney, Giiney-Batt grubuna, tarihi Ttirk kavimlerine gdre gruplandrrdr!,rmrzda ise O{uzgrubuna dahi I edilebi lir.'3'

Gagavuz Tiirkgesi kendi iginde iki aprza ayrrlrr:a) Merkez agzr: Qadrr'-Lunga ve Komrat b0lgelerinde konugulur. Yazr dili,

merkez apana dayanrr. Gagavuz Tilrkgesi'nde g0rUlen arka damak iinliisti "aqrk e(ci)"merkez agzrnln bir tizelli$idiri g,ecci, evci, bcin, scin v.b. Aynr gekilde arka damak iinliisii"d" damerkez a$nna hasttr. Bu a$tzda "h-" ve "-v-" i.insUzii korunur.

b) Giiney ag,zr: Valkanep bdlgesinde konugulur. Yazr dilinin bi,iyUk dlgiidemerkez a$nna dayandrrrlmaslna ragmen G0ney apztntn bazr ses Ozellikleri de gdz 6nUne

ahnmlgtrr. Bu ses iizelliklerinden bazrlan gunlardrr;Giiney agnnda iki iinl0 arastnda iins0z diiqmesi g6riiltir: burdeim, ziet,

koeyim, aul.Unlii yanrnda "1,-" Uns0z0 dUger ve uzun 0nliiler ortaya grkar: boyle > biiiile,

sdyle> sddle-siLille, iyi > iiv.b."-v- " ijnsiizii dUger veya iinlUlegir: avcr > auct, duvar > duar, swan > suan,

"h-" Ons;jzi. di.iger: hava > ava, hakkrna > akma, harman > arman, hdy0k >ililk v.b.

Merkez alzrnda, yazr dilinde oldu$u gibi, gimdiki zaman eki -dr,-er'dir. Giu-ney a$zrnda ise -ry, -ir.'eki kullanrlrr.r32

Tilrk qivelerini gruplandrran dilciler, Gagavuz T0rkgesi'nin di[er giveler i-qindeki yerini ve di[er givelerle olan yakrnlrlrnr q6yle deferlendirmektedir:

ivlartti Rasanen Tiirk qivelerini yedi grup iginde deferlendirir:L Quvaq Dilill. Yakut Di:;Ill. Kuzey-Dogu grubuIV. Kuzey-Batr grubuV. G0ney-Dogu grubuVl. Giiney-Batr grubuVll. Orta veya Ttilkmen -Krpgak grubu

t3l

t3:Re$it Rahnreti Alat. "lairk $ivclerinrn'lasnill". Makalcler I, l'KAti yay.. Ankara. 1987

[-. A. Pokrrrvskaya. "Gcrgou:kt1, lu:tk". Yazrki Naradov SSSR II 'fyurskie Yazrki. Moskva.s. I 3(r

[-. A. Pokrovskaya. "Kratkil'Oq'crk (]ronmutika Gagttuzkogo Yuztku". s 612-(rl3F. R. Zeynalov. T iirktlopiyantn Esusfurt.Ilakii.l980. s.165

I 966.

36

Rdsiinen, Gagavuz Tiirkgesi'ni, bu gruplardan Giiney-Batr grubuna sokar. Buqive grubunun fonetik Ozellikleri; ol < bol, da{lr < taglrg kelimelerinde gtirtilen de[ig-meler, k., k, p, q, I UnsUzlerinin asli ktsa 0nliilerden sonra birinci ve ikinci hecelerde ko-runmasl; asli uzun i.inliilerden sonra aynl durumda ve sijzlerde son hece de dahil olmakiizere bu iinsiizlerin yumugamasrdrr.

Bu gruba gu giveler dahil edilmiqtir:I - Tilrkmen: Hazar denizinin dolu ve giineyi2- Azeri; Kafkasya ve iran3- Osmanlt: Anadolu, Balkanlar, Krnm'rn giineyi4- Gagavuz: Kuzey Dolu Bulgaristan, Moldavyal33Baskakov, TUrkge'yi Batt Hun grubu ve Do{u Hun grubu olmak iizere iki ana

dala aytrrr. Bu dallan da kendi iginde tarihi T0rk boylannrn adlarrna gdre gruplandrnr.Batr Hun grubunu Bulgar ve O{uz kollanna ayrrrr. Gagavuz Tiirkgesi'ni O{uz

kolu iginde bir alt bdliim olarak aldrlr O{uz- Bulgar bOlUmU iginde gdsterir.Oguz-B ul gar brj liimi.ia. Tarihi Siveler:l- Pegenek2-Uzb. Gilniimilz Sivelerii- Gagavuz2- Balkan Ttrkleri.r3aBaskakov, tUrl0 siyasi btiliinmelere tdbi olan Gagavuz Ti.irkleri'nin konu$tugu

a[rzlarrn hepsinde Oguz Ttirkgesi'nin dzelliklerini tespit etmekle beraber, Yagadrklarriilkeye gdre Gagavuz Tiirkgesi a$rzlarnda bulunan islav (Rus, Bulgar, Ukrayn) Romenve Yunan dillerinden alrnan unsurlara da dikkat geker.

Gagavuz T0rkgesi'nin alt tabakalarnda Eski Bulgar, Uz, Kovu, Berendey,Turpey, Boyut, Kasprt veya Kara klobuk ve Pegenek Tilrkleri'nin give ve a[rzlarrndanyadigarlar bulunmaktadtr. Bu unsurlara Kuman Tiirkqesi ve Osmanlr Ti)rkterfnin dil 6-zellikleri kangmrgtrr.

Baskakov, SelEuklu-Osmanh Tilrkqesi hin Anadolu'ya giriqi gibi GagavuzTtirkgesi'nin de Oguz Ttirkgesi'nin ayrr bir kolu olarak Hazar denizinin kuzeyinden Ka-radeniz'in kuzey kryrlannr aqarak Giiney Rusya bozkrrlarr boyunca batrya g0g etmi$ veTuna'ntn agaEr bdlgelerinde yerlegmi$, hatta Makedonya'ya kadar uzanmlg oldupunu be-lirtir. Gagavuz Ttirkgesi, Hazar denizinin kuzeyinde Oluz kitlesinden aynlan TUrk boy-lannrn ilerleme alanlarr boyunca Bulgar ve Kryqak unsurlarr ile kangmrgtrr. Dobruca'yave di[er Balkctn topraklartna yerlegtikten sonra, bu b<ilgeleri yurt tutan SelEuklular veOsmanlilar vasrtasryla da Anadolu unsurlarr ve Arap-Fars Dillerlnden gegen kelimeler-le yeni bir gehre kazanmrgtrr. Bu sebeplerle bu giin Gagavuz Ttirkgesi, bir taraftanTarihi Tiirkiye Tilrkqesi'ne, di[er taraftan Bulgar, KrpEak, Karaim, Ktrm Tiirkqeleri,neyakrnlrk gdsterir.

f 33 Martti Rasanen, "lllalerictlien Zur ktutgest'hioe cler \'ilrkischen Sprachen". Stu<lia Orientalia, ediditSocietas Orientalis l:'ennicu. XV.. tlclsinki. 1949. s.2(r - 3 I

'to N. A. Baskakov, "K voprcsu o kkts.sifi okatsii tyurkskih yaztkov". Akademiya Nauk SSSR Otd.Litsraturu Yazrka. 1952. xi. 2. s.l2l-13.{

37

Romen, Rus, Bulgar, Yunan Dillerlhin ballanttlan sonradandtr ve O{uzTi)rk4esi bakrmrndan Gagavuz Tiirkgesi'nin ses diizenini ve sOz dizimini bozmuqtur.

Baskakov, O{uz Tilrk4esihe dayandrrdrpt Balkan Tilrk4esi'ni, Osmanlt

Tiirkgesi'ne dayandrrdr!,r Rumeli Tiirkgesi'nden aynr. Balkan Tiirkgesi, Osmanlr

Tilrkqesi'nden 0ncedir. OSuz Tiirkgesi'nin bir kolu; Hazar, Ktrtm, Tuna yoluyla Balkan-

lar'a girmig, orada Pegenek-IJz unsurlanyla kartgmlg, sonra XIV. yiizytlda Giiney-

Dolu'dan gelen Osmanlt TilrkEesi ile temas etmig ve bdylece ikinci bir kangma meydana

gelmigtir.r3sGerhard Doerfer, Balkanlar'da yaiayan TUrkqe'yi iki ana gruba ayrrtr ve

Gagavuz Tilrkgesi ile Bulgaristan Tiirk a!,nlarm Tuna Tiirk4esi olarak adlandnr. Bal-

kan Ti)rkqesi adrnr verdipi gruba ise Dobruca Tatarlqnhn Nogaylaln ve Bosna'da ya-

gayan Tiirk topluluklannrn a[rzlannr dahil eder. Gagavuz Tiirkgesi'ni, bazt Bulgaristan

Tiirk a[rzlan ile Kuzey Anadolu'daki Trabzon, Rize, Kars, Qoruh a$rzlanntn ayntst ola-

rak kabul eder.r36

Atanas Manof, Gagavuz Tiirkgesi'ni tarihi Tiirk givelerinden ilk Bulgar ve

Kuman Ti)rkgesi ile, yagayan Tiirk givelerinden Gacal ve Tiirkiye Tiirkgesi ile mukayese

eder. Aynca ilk Bulgar Tiirkgesi ile Gagavuz Tiirkgesi arasmda d > O ses denkli[inigdsterebilecek; ditan > ilan, digetik > iitlik gibi drnekler verir. Kuman Tilrkqesi'nden

verilen drneklerden en garplct olant kcttsan kelimesidir. Bu kelime tarihi Tiirk givelerin-

de ve Karadeniz a$tzlarrnda kagan - haqan- aEan Sekilletinde gOriiliir. Gagavuz

Ti.irkgesi'nde aqan Sekliyle ciimle bagr ba[lacr olarak kullanrlmaktadtr'Tadeusz Kowalski, Gacal (Deliorman) Tiirk4esi'nin Gagavuz Tilrkqesi'ne

gdre Osmanlt (Tiirkiye) Ti)rkqesi'ne daha yaktn oldu!,unu s6ylemektedit. Bunu, Gacal

Tilrkleri 'nin dini ortakltk sebebiyle Csmanlr Ti.irkgesi'nin dahafazla tesirinde kalmastna,

bu yolla Gagavuz Tiirkgesi'ne gdre iptidai vastflanndan uzaklagmastna ve Gagavuz

Tiirkgesi uzerindeki agtn Slav dilleri etkisine baflar. Bazt farklanna ralmen Gacctl ve

Gagwuz Ti)rlgeleri'ni Tuna Tiirkqesl ortak adryla anar. Gagavuz ve Gqcal Tiirkgeleri'nifonetik ve morfolojik olarak defierlendirdikten sonra bunlartn Osmanlt (Tiirkiye)

Tilrkgesi'nin bir a{n oldufiu sonucuna varlr.Tuna Tiirkgesi adrnr verdili bu iki givenin Karadeniz'in kuzeyindeki Tiirk 9i-

veleriyle, ilgisine igaret eder. Aynr tesirlerin Kuzey DoSu Anadolu a[tzlartnda da mev-

cut olmasr, Kowalski'yi Batr Karadeniz bdlgesi gibi Do$u Karadeniz bOlgesinin de Ku-

zey ve Giiney Tiirk uniurlalnrn bir kavgak sahasioldugtisonucuna g6tiirUr.r37

Sonug olarak; Gagavuz Tilrkgesi, O{uz grubu Tiirk Sivelerindendir. Tilrkmen,

Azeri, Ti)rkiye Tilrkgeleri gibi Tiirk diinyastnln Giiney-Battsrnda yer alr. GagawzTiirkleri'nin etnik yaprsr gibi konugtuklan qive de Pegenek, Kuman, ilk Bulgar Uz

Tiirkleri'ne has 6zellikleri bi.inyesinde tagrmaktadrr. Selguklu Tiirkleri'nden bir grubun

Dobruca'ya yerlegmesi ile baglayan giineyden gelen Tiirk tesirleri hldtrm Bayezid'in

Gagwuz Devleti'ni (Llzi eyalet) ele gegirmesiyle devam etmiS, Fatih'in Balkanlar'da

kurdupu kesin Osmanh h?kimiyetiyle yopunlagmtqtrr. Bu ddnemde Gagavuz TUrkgesi;

t'5 A.Dilugur. age., s. l2o-125136

Gerhard Doerfer, "Das Gagaustscfte". Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden, 1959,s.262ttt Tud.u.. Kowalski, agnr.. s.494-495. 498-500

Hrristiyanlaqttnlan M0sl[man topluluklar, Osmanh ki.iltUr dili ve bu k0ltiir gevresi igindegeligen Karamanlrca eserler vasrtasryla lrapga, Farsga kelimeler almrgtrr.

Ortodoks Bizans kilisesine hakim alan Rum papazlar, Osmanh idaresinde deagrhklannt siirdtirmiiqler Ortodoks Hrristiyan olan Gagavuzlan Helenistik faaliyetlerido$rultusunda Rumca d[renmeye ve ibadet etmeye ydneltmiglerdir. Gagavuz TUrk-leri'nin yaqadr[r btilgede yOnetimin el deligtirmesi ve 19. yiiryrlda yblunlagan gdglerdensonra Rzs, Bulgar, Romen dilleri ve kiiltiirleri etkisini gittikge artlrml$, ddeta GagavuzTiirkgesi'ni asimile etme konusunda bir yanga girmigtir. Yagadrklarr bdlgeye gdre bir,bazen iki dil ttlrenmek zorunda kalan Gagavuz Tiirkleri, bu dillerin ifdde mantrf,r vectimle diizeniylb Ttrkge'nin c[mle diizenini ve ifhde mantr$rnr birbirine kangttrmrglar,bdylece Sfav etkisi, ddiing kelimelerle srnrrh kalmamrg, sental<sa da niifuz etmigtir.

20. yiizytltn ilk yansrnda baglayan Gagavuz Tiirkgesi'ni bir yazr dili halinegetirme gabalarr bu yUz yrltn ortalannda kesin bir sonuca ulagmlgtrr. Yi.iz yrllarca bir ko-nu$ma ve sdzlii edebiyat dili olarak kullanrlan Gagavuz Tiirkgesi, 20. ynzyil gibi kav-ramlann gegitlendi[i ve karmagrklagtrgr bir zamanda birden bire yazr dili haline getiri-lince, yeni kavramlann kargrlanmasr igin demir perdenin hakim dili Rusga'ya bag vurul-mug, bu dilden Rusga astllt ve bu dile batr dillerinden giren gok sayrda kelime ahnmrgtrr.Bu giinkii Gagavuz Tiirkgesi, bir ydn0yle tarihi Tiirk givelerine has pek gok arkaik 6zel-liSin ve kelimenin kullanrldr$r, bir baqka ydn0yle de tarihi ve sosyal gartlann getirdilibazt zorlamalarlafonetik, morfoloji ve sentaks bakrmrndan Slav dillerinin ve bu dillerlegelen Ban dilleri kaynakh kelimelerin aprr baskrsr altrnda varhlrnr siirdiirmeye galrganbir Tiirk givesidir.

'l-iirkiye ve Gagavuz Ttirkleri'ni meydana getiren T0rk boylannrn ortakhkgdstermesi, aynr devletin srnrrlarr iginde birlikte yagamalan ve Gagavuzlar'rn AnadoluTiirkl0fii'ntin bir devamt olan Balkanlar TiirkliitU ile yakrn iliqkilerini her ddnemdesiirdiirmeleri gibi sebeplerin yanrnda, Gagavuz Ti.irkgesi'nin ve Tiirkiye Tiirkgesi'nin O-guz Grubu T0rk givelerinden olmalan sebebiyle de Gagavuz Tiirkgesi, TiirkiyeTiirkgesi'ne oldukga yakrndrr; hatta Tilrkiye Tilrkgesi'nin bir a{n gibidir.

Uzun bir aradan sonra Ttirkiye ile Tiirk Diinyasr arasrnda yeniden baglayan i-ligkiler, pek gok alanda oldulu gibi Tiirkge bakrmrndan da dnemli sonuglar do[uracak-trr. T0rk Diinyasl ortak Tiirkge'nin temel ahndrlr bir kiiltiir hamlesiyle hem yabancr te-sirleri ayklayacak, hem de siyasi, sosyal, ekonomik ve k0lt0rel iligkilerini daha saflambir temele oturtacaktrr. Bu iligkiler ve yakrnhk gergevesinde Gagavuz T0rkgesi'nde i[retiduran bir taklm yabancr tesirlerin de zamanla kaybolaca$rnr umuyoruz.

39

sES BiLcisi (roNIPrix)

UNLUlnn ToKALLER)G agav uzTtrtgesi'n in fonetifiyle ilgil i olarak yapr lan aragttrmalarda iinltilerin

saylsl ve niteligl konusunda birbirinden farkh bazr gOriiq ve de$erlendirmelere rastla-

*uktuytr. Once bunlarln ele altnmasr faydah olacaktr'L.A.Pokrovskayalg64yllrndayayrnladr$lgramerinde'9normalQ,\o,tt,

e, i, c), ii, d,9 uzun aa, tt, oo, ut), ee, ii, do, i)il, dd, 18 Unliidenr, 1979'da yayrnladltt

gramer Ozetinde bunlara ci krsa ve dd uzun iinliilerini ekleyerek, l0'u normal, l0'u uzun

IO Untiid"n s6z etmektedir.2 Gerhard Doerfer; 4'ii kaltn u, o, t, a, 4!6 ara il, 6, !, d, 5'i

ince ii, d, i, ci-e 13 iinliiden bahsetmektedir.3 Azerbaycan Tiirkii F. R. Zeynalov, Gaga-

vuz Tiirkgesi'nde 9 normal, 9 uzun l8 0nlti bulundu[unu ve bunlardan d drglnda biitiin

iinl1lerin Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki tinliilere benzedipini s0ylemektedir.o Kotenko Valen-

tina Gagavuz Tfrkgesi'nde, 8'i normal a' t, o, tt, e, i,6, il,8'i uzun aa, u, oo' uu' ee' ii'

6d, ilil 16 unliinun bulundufiunu ifade etmektedir.s Gagavuz okullannda okutulmak iiz-

ere hazrrlanan "Gagavuz Oitt l.-S.ci klasslar iqin" adh ders kitabrnda l0'u normal a, l,

o, u, d, rj, e, i, a, i, 9'u uzun aa' tt, oo, uu, (j(j, ee, ii, 6(), iiij 19 0nlii oldu$u belirtil-

mektedir.6 Bulgaristan'daki Gagavuzlar'dan derledi[i folklor metinleri iizerinde incele-

meler yapan Wlodzlmlerz Zajaczkowski, 8'i normal q, L o, u, e, i, 6, il,8'i uzun a, r, o,

u, e, i, a, i; olmak izere 16 iinlii tespit etmigtir.T TUrkiye Tiirkologlanndan Fuat Boz-

kurt, Gagavuz Tiirkgesi'nde 9 i.inliiniin bulundu[unu belirtmekte, uzun iinl[lerin asli

olmadrlrnr, bu giinun GagavuzTiirkgesi'nde, -E-,:C- ve -y- iinsiizlerinin diigmesi sonucu

ortaya grktr$rru s6ylem-ektedir.s Aur"n Eienn- ve Tiirker Acarolluro Gagavuz

Tiirkgesi'nin 8 unlusuniin a, t, o, u, e, i, c), l bulundu$unu s0ylemekte ve uzun iinlUleri

I

2

3

4

5

7

8

9

l0

L.A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo Yanka Fonetika i Morfologiya, Moskva 1964, s.23-25

L.A. Pokrovskaya, " Kratkiy Oqerk Grammatiki Cagauzkogo Yanka", Gagauzkogo-Russko-MoldavskiySlovar, Moskva, 1973. s.613.

Gerhard Doerfer, " Das Gagaustscfre", Philologine Turcicae Fundamenta, Wiesbaden, 1959, s.264

F. R. Zeynalov, Tiirkologiyanm Esaslar\ Bakii, 1980, s.156

Kotenko Valentina, "Gagauz FonetiEinin Bazt Problemleri",23-25 Ekim 1991, Kayseri, Tiirk DiinyasrKurultnyr'nda okunan bildiri.N. P. Arabaci, L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoflu, Gagauz Dili 4.-5. ci klasslar igln, KiSinev, 1959,

s.29

Wlodzrnrrerz Zajaczkowski, Je:yk t Folklor Cagauzotl z Bulgarr, Krakow, s.8

Fuat Bozkurt. Tiirklcrin Dili. istanhul. I 992. s. I 94

Hasan Eren, "Gagauz Tiirkges i ' . l'iirk Ansiklopedisi c.XVl. ME B. yay.. istanbu l. I 968, s. I 09

Tiirker Acarotfu. "Caguu:ca'da Takna Atllar Soyadlan Yer Adlarf lV. Milletlerarasr Tilrk HalkKiiltiirii Kongresi Bildirileri. Halk Edebiyah, Ayrr Basrm, Ankara, 1992, s.3

40

bu givenin bir 0zelligi saymaktadrrlar. Asli uzun iinlUyU kabul eden aragtrrmacrlar, asliuzun iinlUlerin yanrnda Unstiz diigmelerinin sebep oldu$u uzunluklarrn; Arapga, Farsgacidiing kelimelerdeki uzunluklartn korunmasrnrn Gagavuz Tiirkgesi'nde gdrulen uzunUnliilerin diSer iki Onemli kaynagrnr tegkil etti[ini belirtmektedirler.

Gagavuz Tiirkgesi'ndeki iinliiler konusunda cine st.irtilen bu gcir0g ve deler-lendirmelerin bdylesine farklrlrklar gdstermesinin en cinemli sebepleri, 30 Temmuz1957'de belirlenen alfabeye zarnan iginde yeni harflerin ildve edilmesi ve bazr iinlu6zelliklerinin ayn bir harfle gdsterilip gdsterilmemesi konusunda farklr goruglerin bu-lunmasrdrr'. Altz aragttlmalarr yapan araqtrrmacrlarrn tespitleri ise tamamen derlemeyaptrklarr bdlgenin alrz 6zellikleriyle ilgilidir.

Gagavuz edebiyatr metinlerinden hareketle yaptr[rmrz tespitlere gdre Gaga-vuz alfabesinde l0 iinlU (vokal) vardrr. Bunlar; a, e, i, o, u, r, d, ci, o, il i.inltileridir. Bui,inltilerin uzunlarr dal, aa, ee, ii, oo, uu, tr, dd, (i(i, ()A, rili iinliileridir.

Un liileri G agav uz al fabesindeki srras ryla tanryal rm :

Normal tinliiler:a, e, i, o, u, t, d, ii, o, il.

a iinliisiiTiirkiye Tiirkqesi'ndeki a gibidir. Kalrn, diiz, genig bir iinltidUr.

e unlusuAnadolu alrzlannda ve tarihi Ttirk givelerinde yaygrn olarak gririilen d gi-

bidir. a iinlilsUnden iki derece daha dardrr. Bagta bir y- ulamasryla soylenir. Yazr di-linde bu dzellik gdsterilmez. Bunu delillendirmek igin Gagavuz Ttirkgesi sozlUSunde ye-sesiyle baglayan kelimeye yer verilmedigini sdyleyebiliriz.rl TUrkge'nin diger tarihi veyagayan qivelerinde oldu$u gibi 6n ve ig seste, kelime kOkiinde bulunur.

Bo$umlanma noktasr, i .' .i ijnliileri arasrndadrr, dilin 0n diglere temasrylas0ylenir.

en (i.T.128) okunugu yen, ek (T.13) okunuqu yek, erd (T.22) okunugu yerii,epi 1i.T.3l ) okunugu yeqi.

i iinliisiiTiirkiye Ttirkgesi'ndeki i gibidir. ince, diiz, dar bir ijnltidiir.

o iinliisiiKalrn, yarr geniq, yuvarlak bir dudak 0nllis0dUr. Bu iinlii sOylenirken dudaklar

tam agrlmaz. T0rkge kelimelerde ilk hecenin drgrnda kullanrlmaz. Kelime bagrnda er tin-lils0yle birlikte "o geklinde sOylenir.

" on, " orada gibi.tT

" G. A. Gaydarci, E. K. Koltsa. L. A. Poklovskaya, B. P. Tukan, Redaktor. N. A. Baskakov. Gagauzkogo-Russko- Moldavskiy Slovar. Moskva, 1973Tiirkgesi. ismail Kaynak. A. Mecit Dopru,GagauzTilrkgesinin Sc;zlii{ii. K. B. yay. l, Ankara, l99le Unliisiintin rl i.inltisiinden iki derece daha dar oldugu konusunda bk. KBTT, s.493

't L. A. Pokrovskaya. " Krutki1, Oqerk Grammatiki ()agauzkogo Yaztka". s.616

4l

oynddr (D.O.44), Da oldr orda laflar (D'O'70), yorulmusun' bozmqsm

(K.2le).u iinliisiiTiirkiye Tiirkgesi'ndeki a gibidir. Kaltn, dar, yuvarlak bir dudak tinlUs0diir.

r iinliisiiTiirkiye Tiirkgesi'ndeki r gibidir. Kaltn, dar, dtiz bir dii tinliisiid0r. Kelime

bagrnda genellikle y- tUremesiyle birlikte sdylenir:

rsladrm (P.220), ymadma (i'T.92), yrsttn (i.T. 200)'

5 iinliisiiKa1n, dar, dtiz bir dig eti Unli.isi.idiir. a-t arasr siiylenir. Ttirkiye Tiirk-gesi'nde

kargrhsr yoktur. Bulgarca'daki b ve Moldovanca'daki I tinliisiine benzer.r3 Merkez

agnnda ve yazt dilinde gdriiliir. Gagavuz Tiirkgesi'ne 14 -17. yilzyrllarda Bulgaristan'da

Bulgarca'nrn etkisiyle girmigtir.'a Tiirkge kelimelerde fiil gekim eklerinde kullantlrr:

srtddr (T.95), konacdk (D.O.107), duydnm (D.O'10).

$imdiki zaman gekiminde -ryor eki y diigmesiyle -rcr gekline girmig; arkastn-

dan genig zaman ekiyle benzeqerek -lar olmug ve nihayet -rir qeklini almtq olmaltdr.Ek-kok benzegmesiyle kelime kdk ve gOvdesinde orta hece [nliisU olarak da

kullanrlrr:suld-dr (T.92), yolld-drsm (T.86) oynd-dru (K.26).Rusga ddilng kelimelerde bagta ve ortada kullalmtr:akzamen(M.26)"imtihan ", dkspo nat (P. 1 69)"numune e$ya", dksfoz (i.T.1 50)

"kendi kendine".Fransrzca'dan Rusga'ya gegen kelimelerde gOrtilen I iinliisii Rusga'da genel-

likle ri Unliisiiyle kargrlanmrg, Rusga'dan ahnan bu tiir kelimeler Gagavuz Tiirkgesi'ndede Rusga'daki imlAya uygun olarak ri tinliistiyle yazlmrgtrr.

Fransrzca dconomique > Rusga dkonomika > Gagavuz TUrkgesi dkonomiko(i.T.290) "ekonomi".

Fransrzca podsie > Rusga podziya > Gagavuz T0rkgesi podziya (i.T.216)"edebiyat, giir".

Fransrzca poetique > Rusga podtik > Gagavuz TUrkgesi podtik (i.T.2l l)"giirle ilgili".

Fransrzca epitophe > Rusga dpitafya > Gagavuz Tiirkgesi dpitafiya (D.6.88) "mezar kitabesi".

Franslzca ethique > Rusga dtika> GagavuzTiirkgesi dtika(p.l4S) "ahlak".. Fransrzca dtiguette > Rusga dtiketka > Gagavuz Tiirkgesi atiketko (p.299)

"etiket".ri iinli.istinii Latin k0kenli alfabelere ve rizellikle Tiirkiye Tiirkgesi alfabesine

aktaran aragtrrmacrlann birbirinden farkh igaretler kullandrklarr goriilmektedir. Bu iinlii

]l t O Pokrovskaya, "Kratkiy Ogerk Crammatiki Gagauzkogo yaz*a,,,s.615

'o Kot"nko Valentina, agm.

42

€t5, et6, teti , Ar8, rc, ete harfleriyle g6sterilmigtir. Kahn bir 1nlil olmasl ve ,'dan gok a'ya

yakrn olmasr sebebiyle biz bu harfi ri ile gdstermeyi tercih ettik'

d iinliisu, Mihail Qakrr'rn Romen harfleriyle yayrnladr[r metinlerde de Qe)

harfl eriyle gdsterilmif tir : mdndar I de r I ar (D.C.l I ) "mundarltyorlar"'

ii iinltistiince, dUz, genig bir dil-damak iinliisiidiir.Bu iinl0 Azarbaycan, Bagkutl,

Kazak, Tatar, Tiirkmen, Uygur Ttirkgelerinde kullanrlan a veya Tiirkiye Tiirkgesi'nde

kullanrlan e gibidir.2o Karaimce -ve Quvaqga'da da gtiriilen iinlii damaksrlaqmast Bulgar-

Krpgak etkisine baglanmaktadtr.2 I

d UnlUsU kelime bagrnda kullanrlmaz. Kelime kOk ve g0vdelerinin otta ve son

heceferinde bulunur. Kelime gekim eki aldrltnda yerini e unli.isune brakr.geca (i.T 36), geceyci (i.T.36), nri, nedcin (i.T.36).

. Romen harfleriyle yanlan eserlerde a UnlUsii, ea iinliisiiyle gdsterilmigtir:

bcin (T.122) bian (D.C.21), zerci (C.236), zerea (D.C.2O), sevcin (D.0.13),

sevean (D.C.20) sendcin (M.104), sendean (D.C.20).

Qeviri yail ve yazl dili alfabesine yaprlan aktarmalarda ci igin, e, a, Q2t, elt,

'a24, e ve ds harfleri kullanrlmrgtr. Bu iinliiyU, Anadolu ve Rumeli A$rzlannda A.Cafero$u'nun yazr dilindeki e igin kullandrgr ve aynca Gagavuz Tiirkgesi'nde de kul-lanrldrgr qekliyle ri ile gOsterecepiz.

0 iinliisiiYan genig, yuvarlak, ince bir dudak tinliisiidiir. Genellikle ilk hecede bulunur.

Kelime bagrnda ii veya i-y arast bir sesle birlikte s0ylenir.iaki;t - "cikiiz, "dlmdd, idbiir26, y6ldi) (C.23i).

t' Aht.t Bican Ercilasun,)rneklerle Bugtinkti Tilrk Alfabeleri, K. B. yay. 281, yeniden diizenlenmiq ll.bs., Ankara, 1989,s.| 1, 122

,. Tuncer Giilensoy. "Gagauzlar". Tiirk Dili Edebiyatr Ansiklopedisi c.III, istanbul, 1979, s.270'" Abdiilmecit Dolru-ismail Kaynak. age., a maddesi v.d.tt

Enu., Mahmut. "GagauzTiirkgesi" .Tlirk Kllltiirii, S.335 yrl: XXIX, Mart 1991, s.150

't H.*n Cting0r-Mustafa Argungah, Gagauz Tiirkleri Tarihi, Folkloru, Halk Edebiyarr, K.B. yay., Ankara,1990

l9

20

2t

22

23

24

25

26

\Nlodz,mrerz Zajaczkovski, age., s.8

L. A. Pokrovskaya,"Grammatika Gagauzkogo...',, s.26A. Dilaqar, Tiirk Diline Genel Bir Bakq,TDK yay., Ankara, 1964,s.121Ahmet Bican Ercilasun, age., s.l l-122AbdLilmecit Dolru-ismail Kaynak, age., e maddesi.'a ile g0sterildili yerler igin bk. Tuncer GUlensoy, agm., s.269Enver Mahmut, agm., s.150 (22)W lodnmrcrz Zajaczkowski, age. Metin krsmr.

i ile g0sterildili yerler igin bk. Harun Gung0r-Mustafa Argunqah, age, s.VlllAnadolu ve Rumeli alrzlarrndaki a igin bk. Ahmet Caferollu, Anadolu ve Rumeli afularmda l]nliiDe{ismeleri, TDAY Belleten 1964 TDK yay.240, Ankara, 1964, s.gL. A. Pokrovskaya, " Grammatika Gagauzkogo...,', s.2B

43

I iinliisiiDar, yuvarlak, ince bir dudak iinlus]idiir. Yaztda gOsterilmemesine ra!,men

genellikle kelime bagrnda y ulamasryla sOylenir.27

yiizi)m - i)zilm (T .24), yilk - iik (K' l5), yilstiind - ilstiinci (K' 15)'

UZUN t-lNLLllfn (Uzun Vokaller)aa, ee, ii, oo, uu, t+ dd, cici' dci, iii)Bo[umlanma siiresi normal i.inliilerden daha uzun olan iinliilerdir.Gagavuz Tiirkgesi foneti$inin en Onemli 0zelliklerinden biri uzun tinliilerin

yaygtn olarak bulunmasrdrr. Uzun Unliiler iig ayn sebebe ba$lr olarak agrklanmaktadlr.

a) Asli oldulu dtigUniilen uzun iinliiler.b) 6dun9 kelimelerde bulunan uzunluklann korunmast.

c) f, C, h,ft, y tinsiizlerinin diigmesiyle meydana gelen uzun iinliiler.

aa iinliisiiGagavuz Turkgesi'nde Eski Ttirkge'den geldi[i ifade edilen uzun Unliiler

korunmaktadrr. Aynr gekilde Azeri, Tiirkmen, Ozbek Tiirkgeleri'nde ve Yakut lehge-

sinde de uzun Unliiler giiruliir. Bu tiir uzun tinliiler genellikle ilk hecede bulunur.28

Gagavuz Tiirkgesi'nin asli aa tinliileri gu drneklerde gtiriilmektedir.aaramaa (C.40), aad (C.3ll), kaar (C.Y.59), aara (C.Y.27), aaq karma

(C.292) yaarm (C.Y.82), aardma (i.T.33), baarryltk (H.O.5), aaz (D.6.62), saarardr(C.32),yaalasm (i.T.165), aacttm (i.T.124), gaargalar (M.48), kaaz (i.T.263).

Arapga ve Farga ddiing kelimelerdeki uzunluklar da korunur:amaanet (G.F.36) < Ar. em6net, zaabitlert (i.T.153) < Ar. qdbil, saat

(i.T.126) Ar. saat, aalem (T.32) < Ar. dlem, taaza (D.6.1 l6) < Far. tdze, maqvi (T.l0l)< Ar. mdvi.

Uns0z diigmesi ve ses grubu de$igmesiyle ortaya grkan aa tinliisU:f diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri: '

af > aa defigmesivaatiz (C.37) < Yun. vaftiz.

! diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri:a[ > aa defigmesibaa (5.G.29) < ba$, daa (5.G.29) < daE, saadry (i.T.236) < sagdrg,

baacaazrmua (i.T.228) < bagcagrzrmva, baalt (s.G.l3) < ba[h, aalaycaa'(.r.zis'1'<

t' KBTT. r.4g2tt l|]u, Tekin, Ana Ti)rkqede Asli Llzun Llnlriler, Hacettepe Universitesi yayrnr, Ankara 1975, s.79-g0W lodamrcrz Zajaczkowskr. age. s. 8Osman Nedim Tuna, "K()ktiirk Yazfu Belgelerinde ve llygurca'da lJzun Vokaller,', TDAy Belleten 1960IL bs., Ankara, 1988. s.213-282Turkmen Turkgesi'nde uzun tinlu igin bk. Argrn Tekin, Tilrlonence Dit Bilgi, Turkmen DEB. l9gg, s 23Gagavuz Tiirkgesi'nde uzun unlu bulunmadrlr gdrugu igin bk- Fuat Bozkurtlage., s.194Turkge'de asli uzun iinluniin bulunmadrlr gorii$u igin bk. Tahsin nanguJglu, Tilrkge'nin crameri,istanbul, 1974. s.39Muharrem Ergin. Tiirk Dit Bitgisi, istanbul, 1990, s.42_43, 55

44

aglayacagr, ycnmur (i.T.134) < yagmur, saaltk (i.T.164) < sa$hk, saamal (i.T.168) <

sigmal. yaayar& (i.T .134) < ya$ardr.

apa> aa de[igmesik|rbaadan (Lr.lss) < kurba$adan, aqcm (i.T.196) < a$acrn, kogmaa (i.T.152)

< kagma(< k)a.

apr - a! (<k) r t aa defigmesi

Eitlaaidan(C.147) < gitlagrndan, kulaam (i.T.125) < kulaSrm, Eaar (i.r.2l)< ga!,rr, daantk (i.T.276') < da$rnrk, dalcaa: (i.T.284) < dalcag:rz. baaslamaa (i.T.292)< bagrglama! (<k)a, gursaan (P.ll3) < gursa$ (<k)rn, kedi koymaa yaladt (K.12) <

kaymag (<k)t, sever trmanmaq (H.0.33) < trrmanma$(<k)t, asaalarr (P.152) < agalrlal'aaz tme (i. T. I 29) < alzma, a a r (i.T . I 52) < a!r, yapaa (.r ) 0S) < yapa$r.

afu > aa defigmesiaah (M.56) < agulu.-f- iins0zU diiqmeye gok mUsait bir Uns0zdUr. Yukanda g0r0len aa iinlilleri bu

art damak tins0ztin0n erimesiyle onaya grkmaktadrr.Anadolu ve Rumeli aprzlarrnda da gok fazla g0riilen -f- iinsiiz diigmesi iinlii

uzamasrna yol agar.drt, ydmr, azrna2e, aalar, annadacaam, bdlardtto, doddnt, yald.3l

r!(< k)a > aa deligmesigaraa (i.T.152) < garrS(<k)a, yamagqaa (C.198) < yamaggr!(<k)a, varlaa

(i.T.20 I ) < varh[(<k)a.

u[ (< k)a > aa defiqmesi

.. Qotaa (H.D.34) < gotug(<k)a, boncaa (H.O.45) < boncug(<k)a, dostlaa(D.O.4l) < dostlug(<k)a, pulaa (8.T.79) < pultug(<k)a.

h diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri:ah > aa de[igmesipadisaa (D.A.O.2l) < Far.pddig6h, sabaa (i.T.6g) < Ar. 9ab6!r, eyvollaa

(M.58) < eyvallah (<T0rk. iyi + Ar. vailahi), yaaru (i.T.r65) < Far. ya\ni,'maasul(i.T .202) < Ar. mahs0l . baasct ktndu* (p. I 95) . nr.UatrS, ,oo^"i (D.O. I 3) < Ar. rahmet.

aha> aa defiqmesilaana (8.r8) < yun. rahana. taa (D.6.ilr) < daha, raada (i.T.r45) < Ar.

rdhat, paah (i.T.l5s) < Far. bah6+l r. kabaarltlar, (i.T. lg t) < Ar. kab6hat+h.

2' NyA. r.r0730 KiA. s. r36

'' Alr,r',"t cat'erofilu, Anatroru iileri Apr:rartntran Derremeler. istanbur, l95 r . s. r.{7

15

ahi > aa defiqmesisqabi (C|[l) < Ar. sihib, aaret (B'T'29) < Ar' dhiret'

iha > aa de[igmesinasaat @.O'132) < Ar. naqihat'

it<l untti arasrnda ve sonda erimeye qok miisait olan -h- unsiizu diigerek a tin-

liistinii uzatmaktadrr. Anadolu ve Rumeli agrzlannda da gok fazla gOriilen bir ses

olayrdtr.tatu, anatur, dmet, gdfe32, gavd, fisildaf3, nasdt' kabdt' l6na' dd'34

[< iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri:a[ > aa defigmesibrqa beni (C.168) < btrak, braadilar (C'78) < brraktrlar'

/( unsuzuniin tinlulegerek komgu iinliiyti uzatmasl ve hece kaynagmast

Anadolu ve Rumeli a$tzlartnda da az gdrtilUr.^-

dSam, kakacdsr n, b rdp (<brrakrp)."

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen aa iinliileri:ay > aa defigmesikaari (C.Y 89) < Ar. gaYri.

rya > aa defigmesiacaardt (P.39) < actYardt'

uya > aa defigmesi:koraaltm (H.O. l7) < koruyaltm.

f ve y insiizlerinin d0gmesiyle af, ay, uya, ,/a ses gruplarlndan ao uzun iin-lusilniin meydana gelmesi her zaman gdrUlen ses olaylan degildir. Bu drneklerin valrakoruyaltm, acryardt gekilleri daha yaygrndrr.

ee iinliisiiBu 0nlii daha gok 0nsiiz dtigmesi ve ses grubu de$igmesiyle ortaya grkar.

Arapga ve Farsga Odting kelimelerde uzun e UnliisU bulunmamaktadlr. Bu sebeplekorunan ee Unl0sU yoktur.

T0rkge kelimelerde ee 0nlUsii bulunan sadece iki Ome$e rastladrk. geerili(i.T.l2), geeri (C.20) bu iki drnegin de normal iinl0 ile kullanrglan vardrr; geri(T.67),gerili (C.135).

ee i.inliisiinU ortaya grkaran ses olaylan gunlardrr;

32

33

34

35

KYA. s.65

GBAA. s.8l

DTA. s.197

GBAA. s.8l

46

I iinstziiniin diigmesiyle meydana gelen ee iinliileri:aPr > ee de[igmesibasgeezim (8.T. 85) < baggaltztm.

efe > ee defigmesitien (A.56) < Far. lelen, beenersin mi (l'T.91).

e!(<k)i > ee de[igmesielceezim (O.O.t jO), iireendci (i.T.23) < yiirelinde, doSeendci (i.T.148) <

d69e$inde, tiifeeni (i.r.rsz) < tiifelini, gerqeeni (i.T.238) < gergegini, dirseeni(i'250)< dirsegini, direenci (M.65) < dire$inii, eteendci (c.128) < etesinde,

^deendcin (P'18) <

Odeginden, edeendci (M.43) < yede$inde.

e,i ses grubu nomalde riri unltisune donusmektedir; evcddz (c.149) <

evcegiz, inia (H.0.26) < inegi, qiqa(i (H.o.33) < gigegi gibi. Kelimenin sonuna bir ek

geldiginde ise, r)c) > ee olmaktadt: evcciciz, evceez-dci (C.149) drne$inde oldu$u gibi.

i[e > ee defiqmesiceer (D.O36) < Far. ciger.

h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ee iinliileri:ahi > ee defigmesizeer (C.193) < Ar. zdhir.

k iinsiiziiniin diiqmesiyle meydana gelen ee 0nliileri:ek > ee defigmesiimeeler (C. I l5) < yemekler.

eki > ee deligmesidteeyil (P.144) < dteki yrl.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ee iinliileri:ey > ee de[igmesipeeda (i.T.64) < Far. peydd, beegir (i.T.186) < Far. beygir < b6rgir.

iya > ee deligmesizeeda (H.O.56) < Ar. ziyAde, tabeet (C.Y I l6) < tabiyar < Ar. tabfat.

iye > ee defigmesineedini (D.O.t30) < Ar. niyet. =eet (D.O.103)

(i.T.190) < Ar. terbiye.-y yarr iinl0sii, iinlUlegmeye gok mi.isait bir iinsUzdiir.

T0rk agrzlannda. giiv6, nerdiu gibi Ornekleri vardlr.

< Ar. eziyet, terbeeleri

Kuzey Dogu Bulgaristan

-tu KDBI'.\. r.61

47

ii iinliisiiGagavuzTiirkgesi'ndeiliinliisti;g,h,k,ytinsiizleriyleolugmugheceve

komgu iinliileile meydanagelen ses gruplannln de[igmesiyle ortaya grkmaktadtr. ii 0n-

liisiiniin ortaya grkrgint ,ug'l-luyun ses desigiklikleri Anadolu a[rzlannda fazla giiriilmez; itinlosiiniin Uutunaugu trec-e ve ,es grupla.t ii iinliisiine d0nii90r; e iinliisiiniin bulundutu

hece ve ses gruplan ise ee iinliisiine dOniigtir.

G-agavuz Tiirkgesi'nde goriilen e tinliistintn bulundufu hece ve ses gruplannm

ii iinliisiine dOnUqmesi Kuzey T0rkgesi ktikenlidit. beg:be!4ey Kaz-an Tatar ve Klrgrz

Tiirkgeleri'nd" pi, Altuy, Teleiit ve Lebed T0rkqeleri'nde Di geklinde kullanrltr. Krnm

Turkiesi'nde ae ti (<qey), alikim (<aleyknm), kidi (<keydi), timtl maga (teyme mafla)

ornekleri gorulmektedir. 37

Asli ii iinliisiine rastlanrlmadr. Kuzey Dopu Bulgaristan Tilrk aprzlarnda da

gdriilen38 diiren (C.Y.77) < Yun. trigen'den geliyor olmahdrr.

Ses defigmeleriyle ortaya grkan ii iinliileri:I diipmesiyle meydana gelen ii iinliileri:alr > ii deligmesigiirmrylar (8.T.45) < gatrrmrglar.

epi > ii defiqmesidiistirmisim (i.T.164) < de$igtirmisim, iildi (i.T.202) < eSildi, kesiciiz

(8. 120) < kesece[iz, diil (T .70) < de[il.

e! > ii defiqmesidiidi (C.99) < degdi, iiri (i.T.164) < egri.

i! > ii de[iqmesigiineerldr (P.229) < gignerler, iinci (P.105) < igne, iirener (P.l 13) < igrenir,

cii (i.T.22) < lil.f iinsUzUntin iinlUlegmesiyle ilgili 0rnekler, Balkanlar Tiirk agrzlannda da

yaygn olarak gtiruliir. ilenmek, it, ine, iri, gidem, dil, bildi v.b.3e

ig (<k) i > ii defigmesigdzellii (H.0.44) < gozelligi, kemii (i.T.149) < kemigi, piligiim (K.21) <

piliggigim, kesiciim (C. F.60) < kegicisim.

h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ii iinliileri:eh > ii defiqmesikiile (P.219) < Ar. kehle, piiriz (P.222) < pehriz < Far. perhiz.

37 KBTT, s.496,497

" KDBTA,,.163e RAtt. s.94

KDBTA. s.62DTA, s.197

48

k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen ii iinliileri:ek > ii deligmesi,,ft (C.Y.70) < ekqiao, iisiler (H.O.107) < eksilir.

y iinsiiziiniin dtigmesiyle meydana gelen ii iinliileri:ey > ii celigmesihiiba (P.152) < Ar. heybe, Qiiz (i.T.261) < geyiz < Ar. cihdz, siirelmciri (P.98)

< seyrelmek, p iinir (i.T.6l) < Far. peynir < Far. payntrKuzey Dolu Bulgaristan TUrk aftzlannda da oldukga yaygrndtr: girek, pinir,

iisin, ibe, ,idan, sirei, mirem, sitan.ot

iy > ii deliqmesigiidi (H.D.a5) < giydi, giimni(i.T.152) < giyimli.

iyi > ii deligmesiiitli usak (K.18) < yi[it ugak, iilik (G.F.156) < iyilik.

oo iinliisiiBu iinlii de, o iinliisU gibi ilk hecede bulunur. Asli oo uzun tinliisii ve Farsga

6diin9 kelimelerde g0rUlen oo iinliis0 yanrnda E, h, r, y iinsiizlerinin d0gmesiyle mey-dana gelen oo iinl0sU de vardlr.

Aslioo iinliisiitooz (D.6.128). toomruk Q.6.26), moor (C.135), booz (P.39), ates ktoru

(i.T.76), koorunsun (C.Y 94), boorcu (i.T. I 36).Farsga zftr, Gagavuz Tiirkgesi'nde zoor (C.147) olarak kullanrlmaktadrr.

I iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo iinliileri:o! > oo defigmesidooradrm (B.T.ll2) < dogradrm, doorudan (i.T.152) < dogrudan, oolum

(H.O.35) < o$lum, oglan (i.T.t68) qekti de kultanrhyor.

ofu > oo defigmesioot (i.T. t 73) < ogul.

u[ > oo deligmesibooday (c.F.64) < bugday.

oo Ayn, dmek igin bk.DTA. s.1974l Bu dmekler igin bk.KBTT. s.490KDBTA. s.22DTA. s. 198

RAt'r, s.94

49

h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo iinltleri:ohu >oo defiigmesitoom (D.6.9) < Far. tolum.

ova > oo defigmesikoo layca k (C.Y.8 I ) < kovalayacak.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo iinliileri:oyu > oo deligmesikoolaEdr (i.T.l2) < koyulagrYor.

,- Ol?d:Jy agrzlannda I iinsUziiniin erimesiyle ortaya grkan oo iinlUsii vardtr:

olum, cloru, olaK.

uu iinliisiin4 Unliisiintin asli olarak giir[ldUgi.i bir tek Ornele rastlayabildik; uuhtmastn-

nan (i.T.194) < ulumasr + ile + noo tinltisiine dontigen biltiln hece ve ses gruplarr hatta bazen oo 0nl0sUyle

drnegi bulunan kelimelerdeki hece ve ses guruplan az Unliistine de ddnUgebilmektedir.

I iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen uu iinliileri:o[ > uu defigmesiduuradt (8.T.145) < doSradr, duudurdr (i.T. 193) < dogdurilr, uusun

(i.T.t73) < ogsun.

opu > uu deligmesisuuklamqtr (C.125) < so!,uklamrgtr, yuurmaa (D.O.59) < yo$urmak, duusu

(S.G.7) < dogusu, buuSdrsrn (C.l I I ) < bogugiirsrn, uuSturdular (C.127) < o[ugrurdular,suulntak (P.76) < soSulmak, buulan adam (i.T.123),yuurt (P.l I I ) < yogurt.

u[ > uu defigmesiuuraytp (C.105) < ulrayrp, huura (C.129) < bugra, tuula (C.26) < tugla.

ufu > uu defigmesiyollad ,zun uurtna (i.T.202) < uguruna, uuhudan (i.T.247) < ulultudan,

kuuyruum (i.T.169) < kuyrulum, boncuu (s.G.5) < boncugu, duuduuna (c.y.52) <dogduguna, bttulanrp (i.T.89) < bugulanrp, uunmae (p.53) < ugunmak.

v iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen uu iinl0leri:ov > uu de[igmesikuudum (8.1 06) < kovdum.uu; Balkanlar Turk agrzlarrnda da gok rastlanan bir tinliidur: ir, bul-, yirrt

dirr-, tilm (< Far. tofum) silk, dilru, rral (< ogul).43

42 xin. s.so. GBAA. s. I l. KyA. s.24-43. DTA. s. t9l . RAtr. s.944i DTA, s.r9l. nlu, s.q.t

-s0

tt iinliisiiE, v, y iinsiizlerinin iinl0leqmesi veya d0qmesiyle ortaya gtkar' Asli rr iinliisii

bulunmamaktadtr.

I iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen tt iinliileri:

aft > tr deligmesig t rard r (c. ssi : qagr rr dr, b as r u tz (8.T. 1 20) < basaca!,r2, ql t c ilz (8.T .120) <

alaca$rz, yapocu4m (G.F'2 l5) < yapacakttn'

r! > rr deligmesisumddr(G.F.244)<stlmryor.ftinsiiziiniini.inliilegmesiKuzeyDosuBul.

garistan riirl "grr;oa oaiasttarian tir ses olayd r: sur, gir, sirtmaqaa.

tg(<k)r>udefigmesiigor",,*tC.e.lZj stgancts (<k)rm, u$actlm (G'F'56)' kafaqundan (G'F'60) <

kafacrg (<kjrndan, saalu (i.T.258) < saghS (<k)t, anaarmm (G'F'62) < anactftmtn

(G.F.62), srr (i.T.154) < sr$rr.

v finsiiziiniin diiSmesiyle meydana gelen tt iinliileritvt > n deligmesikttrma (C.12) < ktvtrma "bir geqit tath".

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen tI iinliileriayt > u deligmesiAlm altrnnarr krymun heni (B-T.85) < ktymaytn.

ri6 iinliisii$imdiki zarnan d unlusiinun fiil krikundeki iinluyle benzegmesi sonucu oftaya

grkar. Gagavuz Ttirkgesi'ne has bir uzun iinliidUr.

a6> 66 de[igmesibaslddr (i.T.75) < bagla + 6r, aarddr (K.10) < ara* 6r, doorddr (i.T.l8l ) <

doora * dr.

tA> 66 deligmesiacddr (i.T.170) < acr + 6r, t(tnddr(i.T.251) < tanr + 6r.gimdiki zamanrn birlegik gekiminde dd > aa olur:. yasaarsam (C.Y.73),

tantmaardm (C.Y .97), yalabaordt (P.4 I ).

iiii iinliisiiGenel Tiirkgedeki ee uzun i.inlusiine denktir. Asli aa unliisu, fia (C.228) nn-

leminde gtirulur. Bu iinlu 'g, h, y nnsnzlerinin erimesi sonucu diftonglagan 0nlulerin ben-

tu KDBTA. s.2oR,q,ti. s.qt

5t

ze$mesiyle, Arapga kelimelerde ise d > cirj iinlii defigmesiyle ortaya gtkar: lcjtizm

(c.l5l) < l6zrm, kiamil (G.F.22) < kdmil.ince srradan fiillerde mastar eki -mcic) olur. Kim isteer diisntiiii banditlerin

b o I S ev i kler i n e I ine (C.228).

$imdiki zamawn birlegik gekiminde ee > eiri olur: okieirscim (P. 198), istcitir-

scin (P.173), istcidrdim (C.Y. 60).

p iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen 6n iinliileri(e)ii!(<k)6> iiii deligmesiEisd(i (S.G.l8) < 9igaS (<k)6, derncid (i.T.262) < demdsii.

(e)AE(<k)i > iiii de[igmesierctit): (D.O.29) < yerce$iz, tekerldci (i.T. 166) < tekerlii!,i, verdiccitinrin

(G.F.226) < verdicafi+ile+n. kiir<icint (i.T.296) < kiirii$im, bdctiei (K.41) < bdcd$i,

evceezdci (C.149), dircicin (D.A.O.l8) < dirtilin, evcciciz (C.149) < evc6$iz, evceezdci

(C.149), dirati (D.A.O.l8) < diriifi.

iE ('x)a > iiii defigmesitetcid (C.303) < tetiga, /bdd (S.G.5) < ibiga.

iiE(.r)e > iiii defigmesikrirlciri (D.o.138) < k<irltig(<k)a, kiit(iti (K.3s) < kiitiiga, iiQiincilldd ( H.o.l8)

< iigiinciilii$6.

h iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileriah > iiii defigmesi-giindci (i.T. 164) < Far'. giinah, giineh, islad (C.148) < Ar. rsl6h.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileriiiyii > ?iii defigmesibu giindcin iitiiii dooru (i.T.158) kaynagrrrmay iinstizU kullanrlmamrg.

iya > iiii defigmesiihrcidr (C.176) < Ar. iftiydr, ihtaarlaycdz (C.l7j) zcjtjnruk (i.t.Zat) < par.

ziydn + Llk.

6ti iinliisiiistikrarlr bir uzun iinlii depildir. Asli olarak kdr)r (C.Y.39), kddselerin (G.F.5)

kelimelerinde g6riiliiyor. Bu kelimelerin k6r (G.F.226) ve kdse gekilleri de vardrr.k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen 06 iinliilerieki > 6ii defiqmesi6td6gilnkii (P.247\ < oreki gunkii.

52

y iinsiiziiniin diiqmesiyle meydana gelen 66 iinliileridy t 66 - iiii - ii - ii defigmesi {s

stiylii> s66l(i -silillci - sdl(i -silld,btiylii > bdald - biiiila - bdla - billa,6ylii> d(ilci -ilil\d - dld -iilct.

iiil iinliisiiGagavuz Tiirkgesi'nde ilk hecede gok rastlanan bir 0nliidUr. ilk hece iinsUzleri

kolayca eriyip Unlulegtigi igin uzun UnlUler genellikle baqta olmaktadtr. Asli olaraksiiiulen (i.T.167)"bir bitki adr" orneginde goruliir. o genig Unlusii ve bu Unlunun igindebulundugu heceler daralarak uzunlagmaktadr. iiil iinlUsU g, k, ,, y, 0nsiizlerinin erimesive iinlii benzegmesi yoluyla ortaya grkmaktadrr.

ii > iiii deliqmesismna (D.6.35), siiiindiirsiinnar (i.T.224) < son-.

I iinsiiziin0n diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri6g > iiii delipmesiiiitrendim (i.T.l4-5) < olrendim, dtiiimazdi (i.T.l6l) < do[mdzdi > dovmiizdi,

iiiilen (S.G.l4) < dplen, iiilretti (C.Y.6) < 6gretti.

6gii > iiii defigmesidililar (A.18) < d6g0liir > d0viiliir, ijilt (D.A.O.Z) < 6giit, siiiis (p.177) <

s6$ii9, strz (i.T.137) < sogift, iii)nerdi(i.T.t56) < 6[0nerdi, grr;(H.0.5s) < gtiliis,'iiilttiim (P.258) < 6gun0m, diiil$ (i.T.288) < d0su9 > d6vrig.

Bu ses de$igmesinde, g iinsUzii erimekte, komgu iki iinlii arasrnda gerileyiciiinli.i benzegmesi ortaya grkmaktadlr.

iifie > iiii deligmesibiiiirek (i.T.146) < biiletek.

iigii > iiti defigmesi

,.,,^,. ,._,. lutiiiinii (i.T.223) < bolugtinu, diii)n (i.T.64) < dugiin, krigr;cuun (K.2t ) <Kugucugum.

k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileritik > iiii defigmesiiiiisilrcirdi (c. t25) < 6ks0rdrdi, iiiisiiz (c.y .t I ) < oksiiz.

yiik > iiii de[igmesiiiiisefti (P. I I 7) < yUkselrti, iiiisek (i.T.156) < yuksek.

Pokrovskaya. G ra nun o t i ka Ga ga uzkogo..., s.36

-53

4-5 L. A

v iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileriiiv > iiii de$igmesigiiiide (i.T.153) < g6vde.

y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileritiy > iiti defigmesikiliilerdci (H.O.55) < k0Ylerdii.

Oyii > iiii deligmesiililk (8.65) < hOyiik.

iiyii > iiii defiiqmesibiiiitil (i.T.B2) < buyulu, biliilem(i(i @.0.65) biiyulemiiii, biiilnd (M.24) <

biiyiigUnii. Bulgaristan'daki e- alrzlarr, gakgr a$rzlan ve Yugoslavya'daki Ttirkaprzlarnda aynr ve benzer ses de$igmelerinde ri normal iinlU olarak kalr: kii, sille, iiren,

dti, ilsii:ls, biile, iisiirab Dinler (Makedonya) aSrnnda fi iinliisii uzundur: dili)s,giliis,siiiltl1 Kuzey-DoSu Bulgaristan TUrk a$rzlarrnda da gu drnekleri vardtr:

sfit,dfrn, i1n, sfr mek v.b.a8

Gagavuz Tiirkgesi'nde uzun iinlUler eg sesli kelimelerdeki anlam aynh$rnrgOstermek gibi bir gdrev de 0stlenirler:

aa7, ag- (doymamrp, a9-),kaar, kar- (kar, kar-),aart, aft- ( srrt, arka; fazlalag-),aaz, az (organ, miktar),baagla-, baqla- (affet-, bagla-),buul-, bul- (bo[ul-, bul-),slrr. srr (sr$rr, srr),uur. Lll'- (u$ur, vur-),iilik-, ilik (iyilik, ilik),been-, ben (begen-, ben),diiUn,diin (dilgUn. zaman zarfr),stiiit, siit (s6giit, siit).ae

Uzun tinliilerin. her zaman e$ veya yakrn okunuglu kelimeleri birbirindenayrrdr!r sdylenemez.

aag, aag- ( agag, a9),aan, aan (arr,agrr),dooru, dooru (at rengi, dogru).so

49

50

RAtr. s.92

DTA. s. l9lKDBTA. s.59: Bulgaristan (iagavuz'fiirkqcsi uzun tinltiler bakrmlndan, Moldovya Gagavuz f iirkqesi iletam anlamryla u1'uqmaktadrr. Krg. igin bk. W. Zajaczkowski. age., s. l4_ I 7N. D. Arabacr, [-. A. Pokrovskal,a. l). N. fanasoglu, age., s..53

Gerhard Doerfbr. age.. s.26.1

46

47

48

54

UxlU (voKAL) TABLosu

Qrkaklarrna Dile gdre

giire Alt geneyegdre

Geniq

Bo$umlanma siiresine gOre

Normal Unliiler Uzun Unl0ler

Kaltn ince Kaltn6n slra arka srra 6n srra

Incearka srra

aa

ee

ii

Dudak

Yarr Geniq

Dar

Yan Genig

Dar Yuvarlak

iriz UNT,ULER (DiFroNG)Aynr nefes baskrstyla boSumlanan iinliilerdir. Tiirkge'de asli ikiz iinlu yoktur.

Ancak ses dtigmeleri ve ses de$igmeleri ile ortaya grkar. Bu tiir ses olaylan drgrnda rast-lanan ikiz iinliiler, Arapga ve Farsga'dan ahnma kelimelerde gdriilur: muamele, tabiat,faiz v.b.

Azeri, Ozbek,Tiirkmen,Yakut, Karagas Tiirkgeleri'nde bulunan ikiz iinliiler,Ana Ttirkge'deki asli uzun 0nltilerin zamanla ses de$igmelerine u$ramaslyla ortayagrkmrgtrr: Yenisey yaa.tlarnda iic)z < 6z "kendi", yakut suok < y6l, Ttirkmen duyz <tuz, Karagas ey$ < A$, Ozbek diy-< ti- v.b. drnekleri g0riiliir.5r

Kelimelerin sdyleyig de$eri bakrmrndan TUrkgede tig tiirlii ikiz Unlii vardrr:Algalan ikiz iinlii; ikiz unli.inun birinci rigesi, ikinci ogesine g6re daha

baskrlr, daha geniq ve s0rekliyse bunlara algalan ikiz iinl0 denir.Yiikselen ikiz iinlii; ikiz 0nliin0n ikinci iigesi,birinci cigesinden daha

baskrh,daha genig ve siirekli sdylenirse bunlara yiikselen ikiz iinlii denir.Eqit ikiz iinlii; ikiz iinl0niin iki Ogesi de aynr baskryla,aynr geniglik ve

sUreklilik iginde bogumlanrrsa bunlara eqit ikiz tinlU denir.

t' Z"yn"p Korknraz. Granter'l-erinrleri S(i:til|ti. TDK yay. 575, Ankara, 1992. s.g5

aaDit

oo

uu

55

Gagavuz Tilrkgesi'nde algalan ve yiikselen ikiz iinli.iler; E, v, y iinstizlerinindiigmesi veya 0nliileqmesiyle ortaya grkar: kaet (G.F.l3l) < Ar.$dyet, yauz (G.F.72) <yavuz.

Algalan ikiz UnlUlerin birinci 6gesi bazen bir uzun Unltiyle g0st€rilir: duuar-kan (D.6.80) < dogarken, duuan usaan (i.T.142) < dogan uga[rn, kuuardt (P.127) <kovardr, saurdrlar (i.T. 143) < savurdrlar, buuaymr; (P.218) < bo$aymrg, g1reim(G.F.215) < gdreyim.

Yiikselen ikiz iinliilerin de bazr hallerde ikinci 6gesi bir ikiz unluyle gosterilmektedir:

krcemet (G.F.32) Ar. krydmet.Cagavuz Tiirkgesi'ndeki bazr ikiz Unliiler, Krpgak Tiirkgesi'nin etkisiyle

meydana geldigi belirtilmek izere Ktpgak tipi ikiz iinlil olarak ifrde edilmektedir.5zT0rkiye Tiirkgesiyazr dilindeki TUrkge kelimelerde ikiz Unlii kullanrlmamak-

tadrr. Ancak Anadolu ve Rumeli aSrzlarmda iins0z de$igmelerine ba$h olarak pek 9okalgalan ve yiikselen ikiz iinlu ortaya grkmaktadtr: koiin, yourd, niayet, ciara, cierimiz,tuof buria.s3

IJNI,U UYUMUTiirkge kelimelerde. kelimenin ilk hecesinde kahn bir 0nlti varsa, takip eden

hecelerde de kalln iinlii; ilk hecede ince bir iinlii varsa sonraki hecelerde de ince UnlU

bulunmasrna biiyilk iinlii uyumu denir. Buna gtire Ti.irkge kelimeler kallnhk-incelikbakrmrndan kalm sralt kelimeler ve ince sralt kelimeler olarak iki grupta toplantr.

Turkge kelimelerde kelimenin ilk hecesinde yuvarlak bir iinlii bulunursa son-raki hecelerde de duz-genig veya yuvarlak-dar iinlti bulunur. ilk hecede diiz bir iinliibulunursa sonraki hecelerde de diiz iinlU bulunur. Bu uyuma da yuvarlakltk-diizlilk veyakilgilk iinlil uyumu denir. Buna g0re de Tiirkge kelimelerde ilk hecenin drgrnda genig-yuvarlak iinlti bulunmaz.

Tiirkge'nin en 6nemli ses kanunu olan bu iki iinlU uyumu, GagavuzTiirkgesi'nin tinliilerine gdre gdyledir:

itk heceae

iou

sonraki hecelerar6,terdrie, il, ia,6, u ikinci heceden sonra r

a,5, u ikinci heceden sonra r

6 (Gagavuz TUrkgesi'ne has olan bu iinlii T0rkge kelimelerde bagta bulun-maz. Rusga'dan altnma veya Fransrzca'dan bu iki dile gegmig kelimelerdeki 6- yerinekullanrlrr.)

L. A. Pokrovskaya. "Gagau:cu ve Tarihi celisimi". (gev. Nikolay Vasilyev), Tiirk Lehgeteri ve Ede-biyatr Dergisi , S. I , Haziran I 995, s.37

Kl'A. s.29-30NYA. s.43

56

I (Bu 0nlU de bagta bulunmaz, nadiren orta hecede genellikle son hecede

bulunur.)ti e,ii, ti ikinci heceden sonra iii e, f,, ii ikinci heceden sonra i

Uzun tinliiler de benzedikleri normal tinliin0n tdbi oldupu kurallara uyar.Gagavuz Tiirkgesi'nde TUrkge kelimelerin b0yiik ve ktigtik tinlii uyumuna

bUy0k Olgiide uyduklarr g0rUltir. Tiirkiye Tiirkgesi yazr dilinde ses deliqiklipineuSrayarak Unlii uyumu drgrnda kalan alma (K.16), kardas (M.68) gibi kelimeler, Gaga-vuz Tiirkgesi'nde asli ses Ozelliklerini korurlar.

Eski Tiirkge'deki -g iins0zleri dtigerken,Tarihi Tiirkiye TUrkgesi'nde bu Un-

stizlerin d0ltiigu hecelerin iinliilerinin yuvarlaklagtrgr gOriiliir: kapu (D.6.74) kelimesibdyle bir ses Ozelligi ta$rr ve k0giik iinlti uyumuna uymazi karpuz (P.194) kelimesi ik-inci hecedeki yuvarlak 0nliiyii korurken, Ar. bdrOd > baril (C.270) geklini alarak ktigUkiinlii uyumuna uyar.

o Unl0siintin etkisiyle, fr UnsUz0nUn erimesi sonucu komgu olan ei UnlUleri yu-varlaklagtr ve iiteki kelimesi, (itdd (C.106) geklini alrr; bOylece iinlU uyumu bozulur.biitiirlil (P.208) < bu tiirlii birlegik kelimesinde ise ikinci unsurun iinliileri birinci unsu-run iinlUs0nii kendilerine benzeterek 0nlii uyumunu sa[lar.

daba$lau genellikle kahn Unliiltidi.ir ve iinlii uyumunun drgrnda kafu. Scin damt giilersin beni be? (P.214).

+kl eki ise kalrn srralr kelimelere kahn 0nliilii olarak gelir: yukardoh (C.Y.90),7oktanh (A.6).

Arapga ve Farsga'dan altnan bazr 0dting kelimeler, ilerleyici ve gerileyici gnlgbenzegmesiyle iinlU uyumuna uyar:

nryan (i.T.160) < Far.ni96n, barabar (i.T.265) < Far. berdber, teneleri (p.22)< Far. d6re, dusman (i.T. ls) < Far. diiqm6n, di.igmen, kazal (p.l9l) < Ar. $azel, rcran-nanmry (i.T.106) < Ar. hicran + lan-.

Tiirkge kelimelerde meydana gelen bazr iinlU de[igmeleri de tinlti uyumunubozar: giirmtslar (8.T.45) < gagrrmrglar, gikardm (B.T.97) < grkardrm, irote 1o.6.ey <rrak.

T0rkqe kelimelerde iinl0 uyumunu bozan en dnemli sebep; ince srradan ke-limelere kalln unlul0, kahn srradan kelimelere ince iinliilii eklerin gelmesi, yani ek-k<ikUnlii uyugmazlrgrdrr:

genim bcin ozman $enkuna (D.6. l6), bayldre (8.T.29), dizedansa,gezr)rkon(8.T.128), scryer, (C.277-),_pii/ramrq 1i.t.to+;, dayrcire (p.r52),'iirtrukta (D.i.o.s) <y,"*flf"' sevmezkan_(D.6-ll). gericiykan evci, denizci gideciyiz (B.T.r0), KisineviakrU. t . t J), yarceezim (P.37), aartyer (B.T.g3), dilnnr)ym (C.179).

-kan zarf fiili, +LAr gokluk eki,+ln ilgi eki, +dan (<delin) edatr, _Ar geniszaman eki, +Ll isimden fiil yapma eki, +LIk isimden isim yapma-eki, +c"l,qz (<cigizikiig0ltme eki, +DA bulunma hdli eki, +tl aitlik eki, +1 UitincU teklik gahrs .Li ti-nttiuyumunu bozabilen baglrca eklerdir. Bu ekler Tiirkge kelimelerde uyumu bozduklarrgibi, alrnma kelimelere de kahnhk, incerik uyumunu bozacakgekilde gelebilir.

tn d"ginedatl eklegir ve biitun kslimelere -dan Sekliyleeklenerek iinlti uyumunu bozar.

57

ritmmt (P.205) < Yun.ritm, ihtacirlamrylar (i.T.122) < Ar. ihtiydr, cqnabine

e.6.22) < Ar.cenab, cestlart (i.T.223) < Fr. jest, gilnrihlardan (D.O.22) < Far. giinah,

guneh.s5

Cenel Tiirkge'de ekler, duruma gdre iki gekilliden sekiz ayrt gekilliye ka-

dardrr. Bunun sebebi iinli.j ve iinstiz uyumlartdrr. Bazr givelerde bir taklm ekler uyum

drgr kalabilir. Gagavuz Tiirkgesi'nde iinl0 uyumunun bu bakrmdan zaafa u$radtfr

gorulur.Eklerin kelime k6k ve gdvdelerine getiriliginde kahnhk incelik uyumuyla il-

gili imldnrn yeterince oturmamr$ oldu$u dikkati geker. Daha dnemlisi pek gok kelime

0nlii uyumuna uyan ve uymayan farklr gekillerde kullanrlrr:- sevdci (D.O.38) - sevda (D.O.34), turnelcir (C.82) - turnam (C.82),sdltimey-

cam (C.83) - sdlcimeyccirz (C.83), qaardr (T.14) - Eiirmtslar (8.T.45), irak (D.6.9) -yrak (T.20) dcicirdilcir (c.40) - dcicirdilar (c.74), ymanamadrm (1.T.106) - inansan

(G.F. 86).T1rkge kelimelerdeki Unl0 degigmeleri yuvarlakhk-diizliik uyumunu bozabil-

mektedir:babo (G.F.122) - babu (T.22)s6, dcidu (G.F.122).OdUng kelimelerde kelimenin ikinci hecesindeki yuvarlak iinliiniin korundu[u

gdr0liir:balkon (C.65) < Fr. balkon, vagon (C.66) < ing. vagon, saburlar (G.F.89) <

Ar. sab0r (Gagavuz T0rkgesi'ne, Arapga'daki sabr anlamtyla gegmigtir.), sabun (T32) <Ar. sdb0n.

Gagavuz Tiirkgesi'nde; bir krsmr belli bir kurala balh olmayan ses olaylartsebebiyle, iinlU uyumlart zaman zaman ihlal edilse de, genellikle kahnhk-incelik ve yu-varlakhk-diizliik uyumlarrnrn devam ettigi goriilmektedir.

UNt U srRASrNrN DEGi$MESiUnlU srrasr bakrmrndan, Ttirkge kelimelerin ince ve kalrn srrahlar olmak 0ze-

re ikiye aynldr$rnr sdylemiqtik. Bazr kelimelerde kahn srradan iinl0ler, ince srraya; incesrradan kahn srraya gegebilir.

Kalln slradan ince slraya gegigr.....r... > i.....i..... gicik (i.T.177) < grcrk, cimbiz (K.41) < crmbrz.u....u...u > u.....ti....ii.... biiriinciik (i.T. 109) < buruncuk "ipekli".r...r...a > i...i...4... pihtilc)nmeydi (2.8.102) < prhtrlanmayaydr.

ince srradan kahn slraya gegige...e... > a...a... panQa panQa (P.220) < penge penge.tt...u... > o...u... qolluk (Z.E.l2l) < gdlluk.

Bulgaristan Gagavuz Ttirkgesi'nde de ek-kok tinliilerinin uyugmazlrgr yaygrndrr. Bk. W. Zajaczkowski.age ' s.l0-f l. giderlar,daylertle,gelmiskan. ge:erkan,kane, lre. istersan, bosarsen, elnon, seninan, tlebaglacr da uyuEmazhk gosterir. bir z/n. hir Sey da v.b.

ikinci hecedeki yuvarlakla5nra 6 du<iak tinsiizuniin etkisiyle gergeklegir. Birinci hecedeki 6 dudak un-siizuniin etkisiyle bu kelime hoba (('.277\ geklini de alabilir.

58

ii...e...i... > u...a...r... gurladt (P.210) < g0rledi.i...i... ) r...r.... crtt (8.60) < cirit.

Stra defiiqikli$i iinliiler kadar iinstizlerle de ilgili bir olaydrr. Orneklerde deg0rUldiigii gibi iinsiizlerin art damak Unsiiz0 hdline gelmesi i.inliileri de art unliisii, yanikahn iinlii hdline getirmekte, i.insiizlerin 0n damaksrlagmasr da iinltileri 0n Unlti yani inceiinlU hdline getirmektedir. Bu ses olayrnda k, k, t, C, y, b, p, c, g insfizlerinin birbirininyerini almasr veya bolumlanma noktasrnr degigtirmesinin biiyiik etkisi vardrr.

UNI,U DEGi$MELERiGagavuz T0rkgesi, iinlii deSigmeleri bakrmrndan oldukga renkli bir gdriintU

arz etmektedir. Unlti deSigmeleri iki sebebe ba[h olarak ortaya grkar. Birincisi Unliilerin0nlUlere etkisi, ikincisi iinsi.izlerin Unliilere etkisidir.5T

KALIN UxIUuniN iNCELMESia>e:Bu iinl0 degigmesi komgu hecedeki ince iinlUniin etkisiyle ortaya grkmaktadrr.

kirez (K.14) < Yun. kiraz tabiet (D.O.123) < Ar. tabi"at, eki (C.Y77) < yaki, tezge(i.T.223) < T.T. tezgdh < Far. dest-gdh, $efteli (i.T.109) < T.T. $eftali < Far. peft-dl0,tenti (D.o.72) < Far. d6ne.

a>e;Genel likle alrnma kelimelerde gtiriilUr:sefta 1i.t.lsl < T.T.siftah < Ar. istiftdh, ziinetnrislcir (i.T.243) < Ar. ziy6n +

et-, ycir (i.T.277) < Far. y6r.s8

a>i:drnegi azdr'. asis (P.289) < Ar. l3A9!6q.

r>i:Pek fazla yaygrn degildir.gikarmaa (B.T.l -50), irak (O.6.9).se

u>ii:Yaygrn depildir.iirtlukta (D.A.O.5) < yurtlukta, miiniis (T. 9-5) < Ar. mOnis.

Tiirkqe'nin diler kollarr ile olan benzerliklerini g0stermek iqin. Cagavuz 'liirkgesi'nde gortilen iinludeligmelerini Balkanlar. Anadolu ve Rumeli alrzlanyla ve dif,er bazr givelerle kar5rlaStrrmayt gerekli

gdruyoruz.

ARA, s.6, gardeq (umumi), egrri (Afqar). qenra (Ankara) v.b.

ARA, s. I 3. Karadeniz bdlgesinde oldukga yaygrndn: pigaklcir. kari. bo1'uli. dqarr (1-rabzon\.

RiA, s.57-58-108-l l2-l l3l cazi. dayi. nasi, aktlli. koyli. pirak. cani. gobani. dofrusi, kunis, karSi v.b.

RAtt. s. l0l: act.tatli. alti. ya:r.GKAYA. s. 128. acr. hoci. tlicu 1<rlrca). i/r!, iqrlg

58

59

59

ixcs UxL0lnniN KALTNLA$MASIe>a:OAUng kelimelerde ve birlegik kelimelerde g6rtiltir. candbet (M.34) <

Ar.cendbet, canabina (i.T.75) < Ar. cenib, barabar (1.T42) < Far.berdber, kazal (P.96)

< Ar.i4azel, alvau (C.134) < Ar. l.relvd + u, na$ey (M.43) < ne + $eY.

e>u:iki ornekte vari cuvap (C.YJ) < Ar. cevdb, dadu (C.176) < Tiirk. dede >

Rom. dedu, Bul. dedo, Rus. ded.

i>a:Arapgadan 0dUng ahnan bir kelimede gOriiliir.daqrci (2.8.76) < Ar. d6"ire.

i>I:Benzegmeyle ortaya gtkmlg bir 0rne$i var.yabam (G.F.162) < yabdni.

i >u:Az rastlanrr.Arapga iidiing bir kelimede tespit edildi.musaafir (i.T.4l) < Ar. mis6fir.6o

6>o:Farsgadan Odiing ahnan bir kelimede var.

Colda (2.8.76) < Far. qdl + de.

cENi$ UxlUlnniN DARALMASTa>t:y iinlilsUniin bulundu$u veya komgu oldugu hecelerdeki a iinluleri ve I iin-

liisiine yakrn olup benzeqmeye ugrayan a iinliilerinde gOriiliir.arabryt (8.T.143) kaygm bakry (P.98), parryt (8.T.99),portryt bana agasm

(8.T.80) < Rus. porta, "kapr", qanlh (K.17), yar$a kuSu (8.16),orryr (8.T.152), kon-ttrma (P.243) < kantarma, "bir gegit at gemi".6r

e>i:, Bu Unlii de$igmesinde de ytins0ztiniin ve iinlii benzeqmesinin gok agrk etkileri vardrr.

bidz (i.T.t7) < Ar. beyaz, kirpig (D.O.l0t) < kerpig, sijpiirgiyi (8.T.6l) <s0piirgeyi, $irit (K.44) < 9erit, qlif (i.T.64), alev, tenekiylcin sartlt (D.o.]03), qekmeci

uo ARA, s.3; Musa.fir (Trabzon).6r ARA, s.7; almrya. yaptcanr (Giresun). sacryak \Bafra.Razgrrat)

60

(C.156), meci (P.240) < imece, iye (P.112) < e|e, diydim (i.T.44) < de[dim, karqnani(P.82), siyrek (M.45),mindir (D.A.O.l6) < minder.62

o>u:ilk hece Unli.isii o; f, v, r iinsiizleri yanrnda darlaqlr. Komgu !, v iins[zleri de

bazr hdllerde diiger veya deSigir: bugacft (C.231), buva (H.O.2.5), buvazmda (C.65),

kuvaladr (C.l l9), suvan (P.163), kuvancft (K.13), uasmda (l'T.241), kara urman(8.T. 126), buynuz (T.30).61

o > u ye o > n de$igmesinin Rumeli aprzlarrnda yaygln olmast iizerinde Bul-garcada'ki o > z degigmesinin bir etkisi olup olmadrsr aragtrnlmaktadtr.6a

6>ii:ilk hece Unlijsii d; f, t, y, l, n iinstizleri yantnda darlaprr: dd billd (M.90)

driymtistiilar (C.293), siindiirmiisldr (M.10), kiiysiinci (M.107), i)/kesindd (D.6.104).e'

DAR UNLULERiN GENi$LEMESit>a:Fazlayaygn ddgildir.krlangaglar 0.f .292) < E.T. karhgag, tamazluruz (P.176) < tamrzhgrnrz,

patlacan (i.T.206) < Ar. bddinc6n, Far. bddingdn,fiskan (M.8 I) < frqkrn.66

i>e:Komqu hecedeki iinliiniin genigletici etkisiyle ortaya grkar. sefta (.f .351<

T.T.siftah < Ar. istiftdh, tabeet (i.T.95) < Ar.tabicat, kenever (p.152) yun. kenevir,baane.-(C.Y.59) Far. b6ri. zeftlenmdd (C.25) < Ar. zift+le+n-, Vedin (8.T.126) <Vidin67, kelemeyi (C.56) < Ar. kelime + yi, giceyez (8.T.152) < gidece[iz.

u>o:Yaygrn degildir:kolag olmuS (B.T.28) < kulag "sa'lmrg", bostan (H.O.SS) < Far. b0stdn,

hazvoncular (j.T.239) < Ar. hd2ir0n + cular ,'haztr yiyiciler".

u2 ARA,s.l0; genellikle ilk hecede g6rijlur),ingd(Ciresun),yirli (Bahkesir),yrdr. yirindrin,/rrr,,{ (CUneyBatr Anadolu).

ARA. s.l4-l 5l ava (Qankrrr). 6uga: ((oruh), guvala (Ankara),szvar (Uzunk0prti).Rumeli Atrzlarrndaki drnekleri igin bk. RAil. s. I I l; ava. buva. kuvalanak. iuos. buynu,ulak (< oplakl, DTA. s. I 9 I : buv. duv. kuv . suvan. suuk.G. Hazai' "Rumeli Apalanntn Tarihi O:erine". TDAY Beileten r960, Ir. bs.TDK yay.1988, s.207-210ARA. s' I 5 Anadolu Agrzlarrnda s.eyrek goriilmesine rasmen Rumeri alrzlarrnda yaygrndrr.KDBTA. s.'19., kii. siir. tilen. Rn(1. s.92t hiile, iisii:, iisi)r. ki), siile-, tiren_, dt _.

Anadolu a8rzlarrnda seyrcktir. ARA. s. l2: garlangus (Batia) < ktrlangq, ahar (Denizli\ < ahr.Rumeli atrzlarrnda yaygrndrr. RA[]. s.r 12. sefte (<siftah). eqenek (<iy-), gezqek (<qinrgek). barent(<bari), er -(<in-).

kuva, qinku.

183, Ankara.

65

66

61

6l

ottz UxlUt-rRiN vUvIRLAKLA$MASI:a>o:Biri b- dudak tinsiizuniin dbUrii yardrmcr fiildeki yuvarlak o iinliisUnlin

etkisiyle ortaya grkmrq iki tirne$i vardtr:boba (C.227), Allaa roz olsun (B.T.43) < Ar. rd2i.

e>ii:Bir iirne[i vardtr:gc)Emelcir (D.O.l4).

t>u:b,

^, p, v dudak Unsiizlerinin yuvarlaklagtlncr etkisiyle ortaya grkmlg Omek-

leri vardrr:suvazladtm (i.T.92), bugaym (B.T.54) < brgak + rm, kumu (C.Y.l2) < krmtz,

suva (i.T.126), punar (2.E.12r.68

i>ii:b ve m dudak iinstizlerinin yuvarlaklagtrrrcr etkisiyle ve gerileyici ben-

zeqmeyle baliir (C.209) < Ar.billor, ilerleyici benzegmeyle miinils (T.95) < Ar. m0nisOrneklerinde gdrUl0r.

YUVARLAK uNr,ulnniN DUZLE$MESi:o>a:Bir Ornegi vardrr:kila (P.220) < Yun. kilo.

o>e:Kaybetmek birlegik fiiline benzeyerek ortaya grkan bir 0rne$i var: kaybelmey-

incd (C.20) < kaybolmayrnca.

u>t:Dudak Unsi,izleri yanrnda 0nlii-tinsiiz uyugmazh$ryla olugur:bizaaya (K.18) < buzagrya, brda (C.137), mmdar (D.O.100) < Far. murddr,

Mrsa (C.18) < Ar. M0sd.

u >i:Bir drnekte gdr0liir: mqqmile (P.296) < Ar, ma"mfil.

u >:i:y etkisiyle olugmug tek drneli vardrr.uydyor (8.T.84).

ut ARA, s. I 3- I 4: Karadeniz alrzlarrnda yaygrndrr: baluk, ya:uk (Trabzon), kasuk, .fundugum, fursrit, ak-lum. ahrnri, kucagunru (Rize1. yayylur. pundr (Bafra). yTS, s. 40; buftar, bfiar.

62

ti>e:komgu hecedeki iinlunon etkisiyle ortaya grkmrq bir d,r'ncgi vardr' ene: (1.T.

l08l < Far. hen0z.Unlti degigmelerini roplu olarak deg,erlendirdi$imizde Cagavuz Ttirkgcsi'nin

Unlii de$igim tablosu r;OYledir':

a) e, ci, t, t, tth>ue-> a. i, u, tid> e

l>a,i.tti> ct, e, t, tto>u,e, llo -'rl, i]u>a,tii.o.. t'9u>e

UxlU DU9MESi(iagavuz Tiirkgesi'nde iinlii dtiqmeleri ilk, orta ve son hecede gOr0lmektedir.

S6yleyig kolaylrgr sa!,lama yanrnda. hece tekrarlarrndan kaqrnma, iinsi.izlerin iinliileriizerindeki etkisi iinliilerin baglrca dtigme sebepleridir. Genel T0rkge'ye gOre iinl0dUgmelerinde gdriilen en orjinal durum, iins0zle baglayan kelimelerde ilk hece iin-Iiisilniin diigerek kelirnenin gifl iinstizle baglamasrdrr:

braul'tp (i.T. I I ) < brrakrp, krau (D.O.65) < krralr. h tezik (p.21 3) < hi lezik.Gagavuz Tiirkqesi'nde gcirii len bag hca iilr I ti dtigrneleri 9un lard r r:

'r) W-Zajaczkouski'nin (agc..s.8-l0l llulgaristan (iagavuz Tiirkgesi'ndc tespit etrigi unlti Jcgifnlcieri $un-lardrr'.o > e. u)'ile. ttne. haSe. burnte, hurme. ),urc. wtve, yunturle, kore. orte. peree.e' t' dimtS, gitirDot.. ihali, iS < e; bn'enntis. hiyoz. Jiyil, pil,nir. yinez..t itlt.o>l.btn:.bu1tru:,trurar< do$ar.srr',rr. ii!itk.uttt.lr,rrrt<donuk, huturria.sufi.u.i . ii: dinfi < dovrnck. gtlgd < giilgc. giiijncc.,(r7r,e < k0)e,.rr'i,r- < son. stiyle r.:.b.t, tt .- e: nalleytr. ktkclttr, v<tnelor(.:yot)u)()r).t > u : habunm:. bubatnr:, bucuk, canu < canrr. canti.t. i .' u :.fustan < listan. punor.u 'il : hubu -b(th.,tr > r, i : gtbuk -gib*. dollurmu; -&trdurmt;, kortnus -koynrt$, otu,nur -ournrry. kupt - iupu.

ytnttrtu - lttnUtrtu.t', i : Q, S, ),iinsiizleti lannxla untpgik. qikrr. karSt, baStn, ahyim..vil <ytl. yilan, ),tltlr v.b.

Bulgarislan Cagavuz f iirkgesi tln!i.i dcpiSinr tablosrr tla ;o1.ledir:a> e, u o > r/c>i 0>r?t>e,tr,i u>t.ii)rr

63

a iinliisiiOrtada ve sonda diigmektedir. Orta hece Unlusunun diigmesi r etkisiyle ve srk

iinlii tekrannr 6nlemek igindir:inancaam (i.T.252), ordan, burdar (K.36), nezmqn (D.O.ZS).

e iinliisiiOrtada ve bagta diigmektedir. e tinlusti de bagta, unlti tekrarrndan ve y Un-

stiziin0n etkisinden dolayr diigmektedin

. meklermiq erdd (D.A.o.l I ) < emeklermiq yerde, zeetlenmeklcirldn (i.T.g2) <eziyetlenmelerle.

Ortada e iinlfisil r iinsUzU etkisiyle diiger:nerdd (C.Y .45), nerdt)n (C.y. I 02).

r iinliisiiBagta,ortada ve sonda dUgebilmektedir. Bagta .r ve f dig tinsiizlerinin etki

siyle diigmektedir:qrlr (K.43) < rgrkh, Silak (i.T.82) < rgrlak, srgaanntk(C.2S0) < rsrrganlrk.Qokluk ekinden sonra 3.1.9.+ l eki erimektedir:insannarna (i.T.269) < insanlarrna,yukarsma (i.T. 126).Orta hecede I diigmesi drnekleri qunlardrr:ardrmry (M.52) < agrrdtrmrg, ayktladrk (i.T.25l) < aykrnladlk, "kestirme-

den gittik", sayleer (P. 173) < sayrhyor, kwrak (i.T.266) < krvrr + ak.Sonda r, y ve z tinsiizii yanlnda diiger:AIla raz olsun (G.F.44), dryar kapusu (P.249),Kalmqr bir tekerlekOrdy burdy gezer tek (8.40).6 ve r iinsiizleri yanrnda d0ger ve kelime gift Unsiizle baglar.braadtlar (C. I l4) < brraktrlar.

i iinliisiiBa$ta,ortada ve sonda diiger. Bagta ra ve s 0nsiizleri yanrnda dti$mektedir:l- yardrmcr fiiliyle yaprlan Sart gekiminde diiger:tobonnar sa kalsm pak (K.25).

Yabancr sdyleyiglerin etkisiyle d09er:Stanbol(B.T 47) < istanbul.rz Unsiizii yanrnda dUger:

meci (P.240) < imece.Kelime kaynagmalarrnda diiger:ne iS'7in laf olmaz(M.54).Ortada, orta hece Unliisii olarak diiger:Desll (M.5) < besili, naafle (C.174) < Ar. ndfile, benzin (D.O.99) < beniz+in.ilk hecedeki i dtigmeleri sebebiyle, gift iinsiizle baqlayan kelimeler vardrr.blezik (P.213), Brin da braz diizeneyim (i.T.210) "ben de biraz siisleneyim".Sonda y etkisiyle diiger:nerey (C.Y 83) < nereyi.

64

u iinliisiiBagta ve ortada dU;er. Ba$ta tek drneli var:

fala (D.6.lot).falad* (i.T.248) < ufala-'

Ortada orta hece iinliisti olarak diiger:

Avugloytp (A' l8)' ustraylan (C.182) < Far'usture, kobza (l'T '85) <..kopuz'

boyndruk (C.S6) "<'boyunduruk, t*artm (C.86), burnum (K.18), yavklum (D.0.50) <

yavuklum, koynum (i.T. 125) < koyun + um.

UNt U rUnBIuesiGagavuz f iirkgesi'nde iinlii ti.iremelerinin 0n tiireme, i9 ttireme ve son t0reme

drnekleri vardtr.

6n ttremeTiirkge'de r, / gibi iinstizler kelime bagrnda bulunmamaktadrr. Baqka dillerden

6diing a|nan ketimelerde goriilen bu tUr kelime bagr iinsiizlerinin yanrnda iinlii strastna

uygun dUpecek bir iinlii tUremektedir.

i tiiremesiilaicsdz (D.C.2l ) < Ar. ld' ik + sir.

u tiiremesi[Jrum (i.T.135).70

ig tiiremeGagavuz Tiirkgesi'nde igtUreme drnekleri fazladr. TUreyen iinliiler komgu

hece iinl0leriyle aynr cinstendir. T0reme iki heceli kelime k0klerinde orta hece tegekkUledecek qekilde ortaya grkmaktadrr.

a tiiremesi :

Tatari'nin kadtnqsr (B.T.94) < kadrn.

e tiiremesi :

Serebet (G.F.38) < Ar. gerbet.

r tiiremesi :

kutrak(i.T. I 89) < krsrak.

i tiiremesi :

hasiret (P.21) < Ar. hasret.

Kuzey-Dotu Bulgaristan lvlilino alzrnda baSta d.u.ii turemelerinin 0rneli oldukqa fazladr. Krg. igin bk.KDBTA., s.86i ilazm, ilen. ilinon, irecep. ramazan, rakr, urus, urum, illuzgar.Bulgaristan Cagavuz T0rkqesi'nde bagta e ve i tiiremesi g0ruliir: W. Zajaczkowski, age.. s.l2; eren-delenmis. ileyik <Ar. l6t'ik.

65

u tiiremesi:komususunu (C.24) < komqusunu, kulubunu (i'T'198) < kulpunu, Qmuca

(D.O. 52) Ar. "amm * ca.

Ar. sdhib kelimesi, iyelik ifadesi taqrmadrlr ve *slz olumsuzluk eki aldl[r du-

rumlarda da 3.t.g. iyelik ekini korumaktadrr. Kelime bu hdliyle bir ig tUreme gdrUntfisti

kazanmaktadtr.saabisizliktcin (P.l l8), saabi (C.137).

Son tiireme-kan zarf-fiilinden sonra ve isim tamlamalanna benzetilen stfat tamlama-

lannrn sonunda gtiriilUr. Bunun drgrnda da son tiireme drnekleri vardtr.

yurt".

a tiiremesikobze (i.T.B5) < kopuz, senkana (D.6.16), yurta (L1.K.22) < yurt "ota$,

e, 6 tiiremesi:maamile (P.269) < Ar. mi'mirl, diisiiniirkend (C.80).71

r tiiremesi :

dev adamr (D.A.O.43).

ii tiiremesir tiiremesinde oldu$u gibi srfat tamlamasr isim tamlamasryla karrgrr; iigiincti

giinii (8.T.144).

UNsUzlnn (KoNSoNANTLAR)Unsiizler solulun ses yolunda bir engelle kargrlagmasryla glkan seslerdir. Ak-

ci$erlerden gelen soluk, ses yolunun daralmasr, kapanmasr veya agrlmaslyla bir Unstizsese dOniig0r.

Gagavuz Ti.irkgesi'nde 2l Unsiiz vardtr: b, v, d, g, j, c, z, y, k, l, m, n, p, r, s, t,./, h, ts, 9, s.

Ayrrca 0ns0z kabul edilen ve Rusga'dan ahnan kelimelerde aynen korunanUnsUz+UnlU harfler de gunlardrr; e (yo), lO (yu), fl (ya).

Bu harfler TUrkge kelirnelerdeyo, yu, yayazir.Qift unsuz 1// (ic) de Rusga kelimelerde korunur. Turkge kelimelerde yq

qeklinde iki 0nsiizle gosterilir.Sertlik bildiren 1 v€ lumugsklrk birdiren r, igaretleri de sadece Rusga,dan

altnma kelimelerde kullanrllr'. Daha dogrusu kelimenin Rusga'daki imldsl korunur. Bulinsiizler, T0rkge kel imelerde ku I lan r lmaz.72

t' GBAA. s.5l.vcrrtkana. gidtiktinri..ltktkana. Ky.{. s.45,endirirkene. biyandana. yefiidene- N. D Arabacr. L. A. Pokrovskaya. D. N. Tanasoglu. age. s.25-35_54_55L. A. Pokrovskay a. G ru m nu I i ka G a gavu: ko go I uz tka.... s.2lL. A. Pokrovskaya,"Kratkiy Oqerk (irannotrkr...". s.6l5

ti6

Unsiizler Gagavuz Tiirkgesi alfabesindeki strayla gunlardtr:

b iinsiiziiTonlu, patlamah bir dudak-gift dudak iinsiiz0diir. Bagta ve ottada bulunur.

Sonda bulunmaz'. -b >-p olur:cuvap (G. F.174) < Ar'. cevdb, hesap (C.106) < Ar. hesdb.

v iinsiiziiTonlu, patlamalr bir di9-dudak iinsiiziidiir. Tiirkgedeki v iinstizlerinin

tamamrna yakrnr tUreme veya E, g, b 0nsUzlerinden gelen 0risiizlerdir.T3 TiirkiyeTUrkgesi'nde vurmek fiilinin ilk hecesinde tiireyen v tinsiizi.i kullantlmaz. Bu fiil TarihiTiirkiye Tiirkgesi'ndeki gekliyle rrr (S.G.l2) olarak kullantltr.

d iinsiiziiTonlu, patlamalr bir dig iinsiiz0dtir. Bagta ve ortada bulunur. Sonda bulun-

maz'. -d > -/ olur.imdat (C.Y59) < Ar. irndAd, mahet (P.164) < Ar. ma"bed.

g tinsiiziiTonlu. patlamalr bir damak iins0zUd0r. iki ayrr qekilde bolumlanrr. Kalrn

iinlti yanrnda, aga (D.A.O.40), gaarga (C. 169), damga (D.A.O.40) iirneklerinde oldugugibi art damakta; ince Unlti yanrnda ge('a (i.T.36), glt (P.36), giirgenci (G.F.146) 6rnek-lerinde oldugu gibi dn damakta bogumlanmaktadrr.

Batr Tiirkgesi'nde en eski zamanlardan beri ig ve orta seste 6n ve art damakiinsiizleri yava$ yava$ diiqmiig ve tasfiye edilmigtir; kurug > kuru, sartg > sart, gerig >qeri, emgek > emek, ilgeril > ileri, tanglag > tarla, yazrylrg > yazil\ yatgurmak >yatrmakv.b.

g iinsiiz0 iki tinlti arasrnda ise bunlarrn gatrfmasr ve biiztilmesi ile hece

diigmesi meydana gelebiliryegl rmi > yivni, sc)giinmek > si)nmek, bagtr.sak > barsakla.T0rkiye T0rkgesi'nde yaztda korunan fakat sdyleyigte biiy0k iilgiide yutulan

tonlu, siirekli, damak Unsiizii f; Gagavuz Tiirkgesi'nde kaybolmugtur. Bu 0ns0z. siiyleyi-ge uyularak yazr dilinden tasfiye edihnigtir:

diiiin (C.156), cerlerim (P.228) < Far. ci[er, aactndan (G.F. l05) < a!,acrndanKelime ortasrnda bazen ! > y olur; diydim (i.T.44), iye (P.172) < ege.

j iinsiiziiTonlu, srztcr bir dig darnak tinsiiziidiir. T0rkiye T0rkgesi gibi Gagavuz

TUrkgesi'nde de7 0nsiiz0 yoktur. Odung kelimelerde kullanrlrr:Jena (C.58) "6zel isim", Jandarlar (D.O.20) < Rus. jandar "iandarma",.s/u7-

ba (C.58) < Rus. slujba "memuriyet", de.iurnq, (C.173) < Rus. dejurney "eczane".

t' Ahnl.t Cafbroflu. "|'iirkgede ",-" morfemi".'Iiirkiyat Mecmunsr, c.XVl. 1971. s.27-38to

Tuhrin Banguollu. age.. s.58-59

67

c iinsiiziiTonlu, kapanmah bir dig-damak tinsiiziidUr. 30 Temmuz 1957'de kril kOkenli

Gagavuz Turkgesi aifabesi tespit eiildiginde bu iinsuz dj(Jtx) iinsiizuyle giisterilmiqti,Ts

*imaii gibi. Daha sonra Moldovan alfabesindeki c ('X') harfi ahnarak bu 0nsiiz tek birigaretle g0steri lmeye baglanmt gtrr.7

z iinsiiziiTonlu, srzrcr bir dig iinsiiziid0r. Bazr hallerde z > s olur:kumr (C.Y.l2) < krmrz, sincir (D.6.62).

y iinsiiziiTonlu, srzrcr bir dil ortasr-damak iinsiiz0dUr. Konugmada e- Unliisiinden 0nce

yan iinli.i olarak sdylenir: fakat kril kdkenli Gagavuz Tiirkgesi yaztstnda gOsterilmezgenig iinlUler yanrnda daraltrct bir etkisi vardtr:

orry (8.T.152) < orayr, arabryr (8.T.143) < arabayt, siyrek(M.45) < seyrek.

k iinsiiziiTonsuz patlamah bir dil arkasr-damak Unsiiziidiir. Sonda, iinsiizle baglayan

bazr eklerin yanrnda diiger:kiiEiicilk (C.294). ufuctk (C.175), qocuum (C.175).Kalrn ve ince iinli.iler yanrnda bogumlanma noktasr deSisir:Krlara, orak,

bakarak (T.35) 6rneklelinde art-damakta; diiSktin, kim qemrek (C.175) orneklerinde 0n-damakta bo$umlanrr.

I iinsiiztiTonlu, akrcr, bir avun-dig eti i,insUz0diir. Tiirkge kelimelerde bagta bulunmaz.

Ancak yansrmalarda ve Odiing kelimelerde bagta bulunur:le$ (i.T.233) < Far.l69e. laf (i.T.98) < Far. ldf leh (C.2tS) < Rom. left',attrn

veya giimiig para". lampa (C.2 l8) < Yun. lampas./ iinsUzii de kalrn ve ince Unliiler yanrnda iki ayn noktada bolumlanrr: nasrl

ayrilmry (G.F.125), lobut (T.32) gibi kahn iinlUlU kelimelerde dilin art-damakta gukur-lagmasryla; Ieen (A.56) < Far.legen, islek (G.F.125), gdzdl (c.156) gibi ince unliilu ke-limelerde dilin On-damakta gukurlagmasryla bofumlanrr.

/ iinsiizii; ister 0n, ister ar1 damakta boSumlansrn akci$erlerden gelen havaavurtlara garpar. Bu sebeple bu Unsiize avurt veyayar Unsiizu de denir.

/ tinsiiz0; ig seste genizsi-digeti r iinsiiz0 dntinde gerileyici benzegmeye ulrarsamanruklar (D.O.6S), annamddrtm (K.16)t diySitsinncir (G.F.160), oino,

(G. F.r64).ig seste genizsi-dudak iinsuzu m <intinde gerileyici yan benzegmeye u$rar:gamru (C.y 56), dtiinnilk (i.T.166), kumnukta (C.y 72).

D. Arabacr. L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoglu. age., s.26A. Pokrovskaya, "Kratkiy Oqerk Cramnatiki...', . s.6lj

''N,UL

68

m iinsiiziiTonlu, aktct, genizsi bir gift dudak UnsiizUdUr. TUrkqe'de kelime baglnda bu-

lunmaz. ig ve son seste bulunur:meyva (i.T.90) < Far. mive. mrndar (D.O.100) < Far.murddr, moQuga (M'90)

< Rom. moguga "sopa" . mance (C.Y34) < it. mangina "yiyecek" v.b.

n iinsiiziiTonlu, akrcr, genizsi bir dig-digeti UnsUziidiir. Tiirkge kelimelerde ne soru

zamiri ve ondan tiiremis nasil, nice, nerede, niqin gibi kelimelerin drqrnda kelimebagrnda bulunmaz. Bazr Anadolu ve Rumeli a$tzlannda oldu!,u gibi GagavuzTiirkgesi'nde de yer deSiqtirme yoluyla r iinsiizU 0n sese gegebilir:

naalet kapek (P.172) < Ar. ldnet.

Bunun drglndaki r- 0ns0zleri ddiing kelimelerde gdriiliir:neytron (2.E.102) < Rus. neltron, ing. neutron "nOtron", nol'(8.80) < Rus.

nol' "srfrr", nafile (i.T.l 30) < Ar. ndfile.

p iinsiiziiTonsuz, patlayrcr bir gift dudak iinsiiziidiir. Bagta, oftada ve sonda bulunur.

Sonda, UnlUyle baglayan bir ek gelirse p > b olur: ing. klup > klubun (C.190), yalap >yalab* (G.F.136 ).

r iinsiiziiAkrcr, titremeli, bir dig-damak iinsiiz0diir. Tiirkge kelimelerde ortada ve

sonda kullanrlrr. Odting kelimelerde r iinsUzii OnUnde iinlii tiireyebilir: Ihrum (i.T.135).Dudak Unsiizleri yanrnda diigebilir, fakat komgu Unlii uzamaz:debeStirerek (P. I 57) < depreqtirerek, gdz kryar (D.O. I I 2) < g0z krrpar.

s iinsiiziiTonsuz, slztcr bir dig iinsiizUdUr. Bagta, ortada ve sonda bulunur. Sonda bazen

s > z olur: Ar. mikass > T.T. makas > makaz (i.T.225), herkes > herkez (i.T. 163).

t iinsiiziiTonsuz' patlayrcr, bir dig, dig-eti Unsiiziidiir. Bagta, ortada ve sonda bulunur.

Son seste -/, iinltiyle baglayan bir ek gelince genellikle tonlulagarak -d olur: kiyat(<ka!rt) > kiyadt (p.t43), biiift(<biiyi.it)> butide(p.er,aart> aarirn,(D.o.70).

f iinsiiziiTonsuz' patlaytct bir dig-dudak iinsiiziidiir. Bagta, ortada ve sonda bulunur.

Bazr hdllerde -f-, p- olur.. ptrtldak (8.-56), pmdrk (8.56).

h iinsiiziiTonsuz, srzlcr, bir glrtlak iinsiiziidiir. Cagavuz Tiirkgesi'nde iki turlii I iinsiizii

vardrr. ikisi de grrtlaktan gelir, fakat birinde "yl6i1 arkasr art-damafa yaklagrr veyas0rtiinUr. Bu iinsiiz Arap alfabesindeki (f,) iinsUz0 gibidir.

69

Digerinde ise akciserlerden gelen soluk alrzda hig bir yere garpmadan ve a$tz

i9i ses organlan bu sesin boSumlanmasrna hig bir katkrda bulunmadan glkar. Ses dilinde

buna ah sesi denmektedir.TT Gagavuz Tiirkgesi alfabesinde bu iki ses birbirinden ayrrt

edilmez.h iinsgzii iinliilegmeye gok uygun bir iinsiizdtir. Bu sebeple bagta, ortada ve

sonda di.iger; go[unlukla komqu iinltiy0 uzatr. Bazen de h > y, h > f olur.h6yUk > iiiik (8.65), Far. tofum > toom (D.0.9), Ar. kehle (bit) > kiile

(P.219) Ar.sabdtr > sabaylen (C.12) Ar. zeytin > zihtin(C.15),y$tm (i.T.195) < htstm,

Ar. r0h > ruf (C.227), Fan ser[oq > sarfo$ (C.Y.70).h unsuzunun korundu[u ijrnekler:hayti(C.13),htzh(K.ll), horoz(K.|})^foroz(D.A.O.23),herkezi(i.T.163).

ts iinsiizii (u)Tonsuz, kapanmah bir dig 0nsUziidUr. Genel Tiirkgede bu iinsiiz iki ayrr 0n-

siizle, /s geklinde gdsterilir. Gagavuz TUrkgesi'ne Rus asrlh kelimeler yoluyla girmig,yanslma kelimelerde ve Rusga'dan ahnma kelimelerde kullanrlmtgtrr.

gru vts(M.43), htsrdarak (C.130), tsink (C.135) < Rus.tsink "ginko", /sr-gara(C95) < Rus tsigara "sigara", tsement (D.O.l0l) < Rus tsement, "gimento", motot-sikla (D.O.88) < Rus mototsikla "motosiklet".

g iinstziiTonsuz, kapanmah, dig-damak iinsiiziidiir. Bagta ortada ve sonda bulunur.

Sonda, iinltiyle baglayan bir ek geldiginde tonlulagrr.orug > orucuna (C.94), ug> ucunq (C.95).

I iinsiiziiTonsuz, stzrcr bir dig-damak iinsiiz0diir. Baqta, ortada ve sonda bulunur.Gagavuz Tiirkgesi'ndeki 2l iinsiiz gdsterdikleri geqitli ozelliklere g6re g6yle

gruplandrrrlabilir:

I) Bo$umlonma noktnlarrno gAre:t) Dudak iinsiizleria) Qift dudak iinsiizleri: b, m, pb) DiS-dudak iinsi.izleri: v,f2) Di; iinsiizleria) DiS: d, z, l, n, s, t, tsb) DiS-damak: j, c, r, 9, q

3) Damaka) Dil ortasr: y,hb) Dil arkasr: g,k,4) Grrtlak: h

5) Geniz: cift dudak 0nstizti m; dig 0nsuzii n aynl zamanda genizde bo$um_lanrr.

7? N"uinSelen.So-1'1ef i{ Scshilinti ,!krr.stik SeshilinrveTiirkiyeTiirkgesi,TDK yay.,Ankara, 1979.s. 104

70

6) Avurt: Dig tinsiizii olan l; aynr zamanda avurtta bo$umlanrr

II) Ses yolunun durumuna gdre:A) Ses tellerinin durumuna gdre:l) Tonlu iinsi,tzler: b, v, d, g, i, c, z, y, l, m, n, r;b, d, g, c tinstizlerinin tonsuz kargrhklan vardrr: p,t,k,g

2) Tonsuz ilnsiizler: k, p, s, t, f, h, ts, g, g

B) Ses yolundan havanrn grkrglna gtirel) Patlayrcr iinsiizler: b, d, g, k, p, t2) Kapanntalt iinsiizler: c, ts, g

3) Akrcr iinsilzler: y, l, m, n, r4) Surct iinsiizler: v, j, z, s, i h, IIII) Temas derecesine gdrelI ) Silrekli iinsiizler: v, j, z, y, l, m, n, r, s, I h, I2) Siireksiz iinsiizler: b, d, g, c, k, p, t, ts. g

UNSUZ (KONSONANT) TABLOSU

Tenrasticlecclerirrc

g0re

llo!umlanmanoktalarrna

Scs lrrlunun gofedurunrrrna gdrc

I lavannr Ses tellerineglklflna -{drc gdre

'l onsuzu olantonlu

Patlatrrr

Tonsuz

Tonsuzu olanTonlu

Kapannralr'l onsuz

'l onlu

Srzcr'l onsuz

I onlu

. lonlu genlz

Aklu:

Tonl,, o*fl

Tonlu

Dudak Dit

oSilu ;3ih Dir o"?i;* "o*, ".11,,

Damak Grrtlak

c

J

th

v

7t

TONLULA$MATonlulagma, tonsuz UnsUzlerin

sidir.Gagavuz Ti.irkqesi'nde gdrillen

p' b' k> g, Q > c, h> Y, t > d,.f> v, k>

i;xsUz DEGi$MELERi: 78

kendi kargrhklan olan tonlular haline gelme-

tonsuzlagma olaylartntn bagltcalan gunlardtr:

v,slz.

p > b defigmesibit h""" bitltgmesinde gdriiliir: ncibacam (i.T.80) < ne+ yapacagrm'

k > g deligmesies*ifUrtge'Aen beri tarihi bir geligme iginde suregelen bir ses olaydtr.Te Ga-

gavuz Tiirkgesi'nde kelime bagrnda ve oftasrnda 0n-damak iinsiizleri arastnda g0rUliir:- genger (P.205) < kenger, gi)me (P.183) < kiime, gegirge (i.T.259) <gekirge.so

q > c de[igmesiBaqta bir orneli var: canta (i.T.197) < ganta.

h > y defiqmesiBagta diigmeye uygun h- i.insiizi.i yerine y 0nsiiz0 tiirer. ilk hecesinde e bulu-

nan kelimelerde y de$igmesi veya tiiremesi yazrda gdsterilmez. Gagavuz Tiirkgesi'n-dekibu y'leqme Slav etkisine baplanmaktadrr.

yrsm (i.T.t95) < hrsrm cayil (K.41) Ar. c6!il.

t > d defiqmesiBagta giiriiliir. Ornegi fazladr. Tarihi Ttirkiye TUrkgesi'nde gdriilen d- pek

gok kelimede korunmugtur. Tiirkiye Tiirkgesi yazr dilinde tonlulagan bazr d- 0nsiizleriAnadolu ve Rumeli a$rzlarrnda devam etmektedir. Farsga'dan 6dUng bir kelimede l-0nsiizii tonlulaqarak d- olmugtur.

dad (i.T.24), dadasrn (M.61 ), dakmry (H.O.54), dembel(P. 199) < Far tenbel,dan (8.18), dansu (B.18) "rgrkslz".8l

f > v defiqmesiKelime oftasrnda gOriilen bir tinsiiz depigmesidir:

Cagavuz Tiirkqesi'nde gOriilen tinstiz deligmelerini Anadolu ve Rumeli Alrzlarr ve Balkan Turk Alrzlarrilc karqrlaEtrrmayt bazt scs denkliklerinin tespiti ve Cagavuz Ttirkgesi'nin diler Turk qive ve agrzlanylailgisini ortaya koymak bakrnrrndan t'aydalr buluyoruz.

Muharrenr Ergin, age.. s.95

AAKD. s. l3: gogli (Aydrn). g(t,? (Odcmi$). g4t (Ordu, Ciresun, Trabzon), geqi (Marag, Elaag). RiA.s.t14'. gendi, giSi. galahalrk. garsilanta. gemuk < kemik, goyun < koyun (Rize), GKAI'A, s.143.. gendi,gerrii (Gtimilghanc).

Krg. AAKD. s.8. datlt (Bor. Arnasya). dutnalt (Kutamonu, Qorum, Amasya). RAij. s.llJ. clara(Elezanova. Llarima). tlatldan (Rozino).

"19

80

8l

72

Kqvkaz (i.T.269) < Kafkas, kava (8.T.84) < Ar. kufr.tt

k > v defigmesiKelime ortasrnda gOriilen bir drneli vardr: avSamnein (G.F.219) < akqam-

leyin.s > z deligmesiBagta ve sonda g0rUlen bir iinsiiz depigmesidir. Kelime bagrnda, Far. sunbul >

TT. siinbiil > zilnbiil (D.A.O.42) drne$inde gdrUliir.Kelime sonunda -t UnsiizU dtigtince, kelime sonu iinsiizti olan -s tonlulagtr:

serbez (M.22) < Far. serbest, raz geldi (i.T. 200) < Far. + Ttirk. birlegik fiil rdst gel-Kelime sonunda giirUlen diler -s > -z drnekleri de qunlardrr: makaz (i.T.225),

herkezi (i.T. 163) < Far. herkes , kavkaz (1.T.269) < Kafkas, haliz (C.Y .76) < Ar. [61is.83

TONSUZLA$MATonsuzlagma, tonlu Uns0zlerin tonsuz kargrhklan ile de$igmesidir. Gagavuz

Iiirkgesi'ndegdr0lenbaghcatonsuzlagmaolaylart gunlardtr: E> lt, S> k, g> h, c> Q,

d>t,v>f, z>s,b>p,y>h.

g > k defigmesiArapga'dan 6dUng ahnan kelimelerde bulunan tonlu art-damak iinsUzii gayrn

(f), tonsuz art damak UnsUzU ,t'ya gevrilir. Bu ses olayr kelime bagrnda gOriiliir.karez (M.24) < Ar. !are2, kayrit (C.259) < Ar. $dyet, kaard (i.T.105) <

Ar.gayri, kurbet (C.Y.S) < Ar. gurbet, kazal(P.96)> Ar. gazel.sa

g > k defiqmesig > kkadar yaygrn deSildir.kez (2.E.104) < gez, kedik (M.71) < gedik.

[ > h defigmesiOrtada bir Orne$i vardrr.kihad (8.T.106) T.T. < kagrd < Far. k6gi7.

c > 9 defiqmesiBaqta ve ortada drnegi vardrr. Fazla yalgrn de$ildir. Pengere (i.T.103),

gezalddrsmu (P.l 33), oga!,rmut (P.24q.8s

Krg. AAKD, s. l9r 0rneSi azdr'. vagat (Balrkesir, Tokat) Ortada daha yaygrndrr: Qivfi (Mu$la), havta,navaka (Balrkesir), pvak (Giresun), Sevtrili (Afyon) v.b. Rumeli'deki G aBzrnda kelime bagrndayaygtndrr: RAtl, s.l l8: vr:/r < hrzh, yes > f'es, vrrsz < hrrsrz, vayda < fayda, vilcan < tllcan, vatma <Falma, vare < fare v.b.

Krp. AAKD, s.20-21', kelime bagrnda yaygrndrr. ztilvi < selvi, zdbah < sabah, zdbcib < sebeb (Edirne),zopa < sopa (Caziantep. istanbul), zcikzrin < seksen (Qorum) v.b.

84 Krg. RiA. s.87. kayret. kurbet, karanri, karson. kaliba Balkan TUrk aprzlarnda ise bir kag kelimenindrgrnda gor[lmez: RAI'I, s.l 17 , kazel < gazel.

85 Rumeli alrzlarrnda gok azdrr; bk. RAil, s.120; penqira Anadolu Agrzlarrnda daha yaygrndrr. Bk.GKAYA, s.148 planqi. boyaqi, yolqiv.b. l-lA, s.2l;deveqi, gillgi, koyunqv.b.

73

d > t defiqmesiBaita ve sonda drnegi vardr'. ret eder (C.192) iirneginde, Arapga redd ke-

limesindeki gift iinsiiz teklegelek tonsuzlagrr. Ti.irkiye Tiirkgesi'nde Ozellikle birlegikfiillerde ortaya grkan iins0z ikizlegmesi bu Ornekte gdriilmemektedir. Aynca 0nl0 tins0zbenzegmesine gdre iki ijnlii arasrnda tonlulagmasr gereken / 0nsi.izi de bu kurala uyma-maktadrr.

Bagta gririilen cirnekleri; tcstd (K.19) < Far. deste, tikennerza (8.T.46) ke-limeleridir.86

v > f defigmesiOrtada ve sonda gdr0ltir../> r, degigmesinden daha yaygrndr. Otada, Sefta

(i.T.144) < Ar. gev!, kofo (P.2t), aliflener (i.T.3l), alifsiz (C.y.2t), cafayur (c.F.92)< Ar. cevdhir rirneklerinde gdriiliir. Sonda daha az rastlanrr: pilaf (P.177), aliJ'(c.t l7).87

z > s de[igmesiKelime sonunda gririiltir. Orneli azdrr.gezeris (D.0. I l7), kumrc (C.Y.l2) < krmrz.

b > p defigmesiBagta ve ortada gdriiliir. Sonda D > p de[igikli$i riirkge'nin ayrr bir ses 6zel-

li$i oldu[u igin ayrrca deserlendirilecektir. Gagavuz Tiirkgesi sonda tonsuz patlayrcr0nsiizlerin bulunrnasr kuralrna da btiyiik dlgiide uymaktadrr. Bagta 6 > p Tiirkge ke-limelerde gciriilen bir Unstiz degigmesidir:

pud yaa (D.A.O.30) < but ya$r, pazlama (i.T. t78), pinmis (M.B), debeStirer(P.93), qepiE (.T.l3l) < gebig "kegiyavrusu", pel (U.K.4t) < bet.88

y > h deligmesizihtin (c.l-5) < Ar. zeytin.

SIZICILA$MAPatlayrcr ve akrcr 0nsUzlerin gegitli

stzrcrlagma denir. Ornekleri gunlardrr:

k,k>g>@,k>.fQ>s.

sebeplerle slzrcr iinsUz haline gelmesine

Gagavuz Tiilkgesi'nde stzrctlagma olayr gok az rastlanan bir 1nsiiz de$igme-sidir. Anadolu ve Rumeli alrzlarnda gok rastlanan k > h stzrcilagmasr g6riilm"r. yin"yaygrn bir srzrcrlagma drnegi olan k, t >g de$igmesi ise g 0nsuz0nun iinli.ilegerek kay-bolmasr sebebiyle devrini tamamlamrg gririinmektedir. Ozellikle mastar eki -mAkydnelme eki -A ahnca -mAA Sekillerini alrr.

86

87Krg. iginbk. tiA.s.23l riken. rik-, /ol-.GKAl.A, s.l4g.,tiken,tiiken<dtkkanv.b.Krq. AAKD. s. l8: oltada ya1'grndrr: htitftir (Kilis) < halvet; cafoir (Nigde), < cevahir gufa > kova(Giresun). Sonda sel.rektir. ultll' < alev (Kararrran). nof (Terekeme), RAi]. s. I 18, ba5ta bii kaq ornekteg0rUliir. (j a$ztnda./it t ut1. los ita t.

Karadeniz agrzlarrnrn bir ses t)zelligidir. bk Rirf. s.86; parhag < bakrag. ._ bryak. pirak .. bnak. paqi <bau. pesuk < begik. porcrl < boncuk v.b. LrA. s.22; po:mah, ., bozmak. perkirmalr < berkitnrck ( urfa).

74

Zor seni durgutmaoinsannqa deyni gekmiiii (D.O.89),Onu savasardtlar oturtmua erine (C.178).iki tintti arastnda srzrcrlagarak j iinsiiziine dOniigen /<, /< iinsiizii Gagavuz

Tiirkgesinde Unliilegerek kaybolur. Bu ses olayr kurallagmrgtrr.parmak + lm > panna$rm > pormaam (G.F.69),ayak + rm > ayalrm ) ayaam (G.F.69),hatrr ekmiik + i > hatrr ekmii$i > hatr ekmcici (D.6.72),Bucak + rn > Bucalrn > Bucaan (D.O.68),gdlmiik + e > g6lmiiEa > golmcid (K. l2),kaymak + r > kaymagr > kaymaa(K.12),mamucuk * um > mamucu$um > mamucuum (C. l0l ),yatacak + t zaman > yatacagl zaman> yatacaa zaman (C.217),iipsft + imi > tiregimi > iireemi (C.100),ddeyecek + im > ddeyecegim > odeycdm (C.5).Gagavuz Tiirkgesi'nde g6rUlen az sayrdaki srzrcrlagma drnekleri qunlardrr:

k > f defigmesidoftorlara (C.41 ) < Fr. doktor.

g > 9 defigmesige{/i (B.T.l l0) < gegti.

AKICILA$MAPatlayrcr tnsi.izlerin akrcr iinsiizlere dOniigmesine aktctlagma denir. Gagavuz

Tiirkgesi akrcrlaqma bakrmrndan da fazla bir gegitlilik gdstermez. En yaygrn olanr kay-bolmaya yiiz tutan f iinsiiziiniin yerini y akrcr tinsiiziine brrakmastdrr. Ozellikle dikkatgeken husus fr > f degigmesi yerine t > y degigmesinin olmasrdrr. Ornekleri gunlardrr: b>m,k>!,8ry,h>l,k>n.

b > m defiqmesibana nruuno bulan (D.O.l -5) < Far. bahdne.

k > y de[iqmesiDegigme aslrnda; k > g > y geklindedir. ig seste g6riilUr. Bu 0nsUz deSigmesi,

uzun iinliiler konusundaki pek gok drnekte giiriildiigii gibi, daha ileri bir agamaday yarrUnlUsUniin komgu Unliiy0 uzunlagtrrmasryla ikiz iinlUlerin ortaya grkmasrna yol aqar:

iysitdrdi (C.61) < eksilirdi. alacdydm (i.T.157) < alaciiktrm, kemiciynrin(C.l2l ) < kemicik+i + ile+n, brayrp (C.68) < brrakrp, pinecey: (i.T. 249) < binece!,iz.8e

8e Anarlolu afrzlarrnda onreli lazladrr. Krq. AAKD, s.13dysik (Atyon), ri;1,q/ (Ordu-Kastanronu), oyslir-(Bolu). KiA, s. ll6: seFerr. ga)i. gotilreceyseni: (Kars). Rumeli agrzlarrnda az rastlanrr: DTA, s.195:e1,sik. eysi(Makcdonya). R.{tl. s. I l9', a1'sam (Lonrec, Plevne. Beglez).

75

! > y defigmesik > E > y i.insuz degigmesinde de anlatrldrgr gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde s iin-

s0zii ya iinltilegmig veya y unsiiziine dOnugmtigtur. ilk hece 0ns0zti yumuiamae$ilimindedir. Ozellikle g iinsUzii biiyiik 6lgUde komqu iinliiyii uzatmaktadrr. Uzunlulunortaya glkmadr$r durumlarda ise yerini yarr Unlii y UnsiizUne brrakrr. Bu Unsiiz degitik-lipinde hece iginde bulunan r,i iinli.isUniin de etkisi vardrr:

srymazdt (P.208) < sr$mazdr, iyrenerdi (C.llS) < igrenirdi, giydem (S.G.g) <gipdem, srydramadtm, iyri (C.39) < epri, ayleyrcie (G.F.23) < aglayarak.tu

h > I defigmesisalpet (i.T.23) < Ar. guhbet.

k > n deliqmesiansrdtm (i.T. 193) < aksrrdrm.

SUREKSiZLE$MEAkrcr veya srzrcr olarak

layrcr ve kapanmah, yani sUreksizlardrr:/> p,j>c,$>E.

gtkan, yani sUrekli s6ylenebilen bir iinsiiziin, pat-sdylenen bir 0nsUze ddnUgmesidir. Ornekleri gun-

f > p de[iqmesiBagta gdriiliir: ptnd* (8.56) < fndrk, prildat (8.56) < finldak.er

j > c defigmesicandarlar (i.T.I86) < Rus. -iandar.

g > 9 defigmesiMukdem kilisesi qimgir direkli (B.T.l3 I ) < gimqir.

GENZELLE$MEA$tz. akrcrsr r ve I iinsiizlerinin genizde bo$umlanan m veya r tinsiiztine

ddntigmesidir. Ornekleri gunlardrr: r > n, l> n.

r > n defigmesimmdarlodtk(D.O.l0l) < Far. murdar+ ladrk.

I > n defigmesisensele (D.O.g) < Ar. silsile, nezetli (i.T.207) < Ar. lezzet + li.

AAKD, s.l2:aycig (Bolu) < alag.kayr (Edirne). kryat(Antalya) <kagtt,ayla (Amasya, Eskigehir)<agla' Ria' s.90; a1'lgnst1., < eSlenceler, i1tne, deyis iRize) Balkan Turkgisi'nde j unsuzu iinliile$mekte-dir. KDBT, s.88; srrr, diil < depil. maza, sijiit < so$iit, diiitme v.b.Krrrm Tiirkgesi'ndeki Ornekleri igin bk. pKT. s.39 saynar',9i!ner", baylay " ballryor,'. sryrr ,'srSrr',,

tiyecek"degecek".iynenten "igneyle", tuymennr,,d[fmeni,,. uyretter,,0!ieteier,'.Uygur TUrkgesi'nde ve alrzlalnda yaygrndrr. Krg. igin bk. yA, s.47: peket < takat, pizik < lizik, pilek <felek. pr*r < f1kr. ptrsat < firsat, parobi < Farabi. payda < fayda. pener < lener.

76

DUDAKSILA$MAFarkh bolumlanma noktalanndan grkan llns0zlerin dudak unsiizlerine

dOn0gmesidir. Ornekleri gunlardrr: h>"f, E> v,y> v, n> m.

h > f deligmesiBagta,ortada ve sonda gOrtil0r. Yayglndrr. Bu 0ns0z depigikli[inde korngu o,

u, il, yuvarlak 0nl0lerinin grrtlak iinstlz0n0 dig-dudak ilnstizilne gevirme etkisi agrktrr:forozlardan (D.A.O.23) < horoz, qufa (P.83) < Far. 90h6,/oru (C.43) < Yun.

horu, sarfos &f .77) < Far. sarhoq , ruf (C.227) < Ar. r0lr, kiitaf (2.8.126) < Far. kulih,tafta (i.T 126) <tahta.e2

f > v deliqmesiIg seste arsayda 0rnefi vardrri yumry (C.Y.9l) < yrgmrp, yttltydr (C.31) <

yr[rhydr.

y > v detigmesi.btiver (8.76) < b0yer.

n > m deligmesiOrta ve son seste gtirUliir. 6rne[i fazladv: katm (C.173) < kahn, kanmca

(K.29) < kannca, kursum (i.T.187) < kurgun, tav$am (D.O.80) < rav$an, rurumcu(C.f 50) < turuncu, saksaam (G.F.l l2) < saksa[an.

cTRTLAKStLA$MAFarklr bopumlanma noktalanndan glkan 0nsilzlerin glrtlak unsiizii fr'ye

ddniigmesidir . ornepi f > h' dir.

f > h deligmesiBagta g0rUlen bir ses deligm esidir: holluk (P.258) < Bul. pologe3 - yun. fol +

luk, ho I lu kl anmak " bagr bog gezmek".

Di$siLE$ME

-. Farkh bo[umlanma noktalarrndan grkan Unsilzlerin dig iins0zilne donugme-sidir.Orne[i m>n'dir.

m > n deligmesiOrtada ve son seste g0rtll0r, Yeterince Ome$i vardrr.yalm (Z.E.l 13) < yahm, balgan (D.0.t04) < balgam, knilcm (C.143) <

krvrlcrm, biiriinciik (P.156) < burtimc0k, "ipek kumag", Sindi (1.T.75) < gimdi.

nt AAKD, s.15; foruz - forus (Bolu), cufu (Ordu),sar/ag (Ciresun) Balkan Ttirk a1tzlarndalazla g6rul-mez. RAt''. 120. niifiir (C alzr). miifto,g 1l'rfu.renl.

" Hasan Eren."Tiirkge Folluk Kelinesi I'izerine", 'IDAY Bclleten 195E. ll. bs.. Ankara, t9E8. s.l3- l5

77

AVURTSULA$MAFarklr bo$umlanma noktalarrndan grkan iinsUzlerin avurtlardaki soluk te-

masryla / Uns0ziine dOniigmesidir. Ornekleri: r > l, n> / degigmesidir.

r > I defigmesi6n seste g0rUlUr. tiizgdr (H.O.108) < Far. rizgdr.

n > I defigmesiOrta ve son seste gOrUlen bir iinsiiz de[iqmesidir:sanst (C.45) ( sanstn < santrsrn, Samdal (P.216) Ar. gem'+ Far. dan > T.T.

pamdan, filcan (C.67) < Ar. fincan.

Gagavuz TUrkgesi tinsiiz degigim tablosu:eabrp,mc>Q9>c,td>lf'h'P''g>kE>h,v,vh > v,I,Jj>ck>fg,n,v,vl>nm>nn>l,mp> br> l,n,sS>:f>qt>dv>fy>h,vzls

UNsUz BENZE$MESiBo$umlanma noktalarr birbirinden farklr veya yan yana s0ylenmesi zorluk

yaratan sesler kelimenin sdyleniqini kolaylagtrrmak igin, bazen yazr dilinde de, fakat6zel I ikl e alrzlar da bi rbiri ne yakl agtrrr I rr veya benzegtiri I ir.

e'l Bulgaristan Ciagavuz'l'iirkgesi'ndeki iins0z degigrneleri iqin bk. W. Zajaczkowski. age.. s.l4-17: b > p.ptn:rJ>l:td,tefil.tefter,rcsrc,tiikrin: c>g:penQera: p>b:ne),abacan:f>vzkavasrnda:m>n:kntlcm < krvrk;rnt: n > l: 1.2;sl/: n > mi karnrca, kurSun: k> h: tohtur, mehtebe.

78

Gagavuz Tiirkgesi i.ins0z benzegmesi bakrmrndan oldukga zengindir. Bazr [in-s0z benzegmeleri kural lagmrgtrr.

UnsUz benzegmesini tam benzegme ve yakrn benzegme olarak iki gruptaincelemek miimkiindtir.

Tam BenzegmeBenzegen iinsiizlerden daha ilerde olan, geride olan linsiize benzerse ilerleyi-

ci tam benzeSme,geride olan 0nsUz ileride olan 0nsiize benzerse buna da gerileyici tambenzesme denir.

ilerleyici benzegme-nl- > -nn- benzegmesi:Gagavuz Tiirkgesi'nde kurallagmrg bir iins0z benzeqmesidir. -r iins0ziiyle

biten kelime ktik ve grivdesine gelen +lAr gokluk; +llk, +ll isimden isim; -/l isimdenfiil yapma ekleri kelime kdk ve gdvdesinde bulunan -r iinsi.iziiyle benzegir: karannaa(H.O.l4), dannar (i.T.3), aydtnnrk (K.33), kanru (M.33), annadilmaz (C.Y32), in-nemcici(i.T.126),ekinnc)ci(S.G.l7), annadrydt(i.T.156), aarastnnar(i.T.153), keskinni-inci, derinniind (S.G.9) yannattt (C.185), yannry (D.O.75), bunnar (M.66), onnardan(P.244), seninnen (C.Y.88), sizinnen bile (P.234).e5

-ny- > -nn- benzegmesi:dmna (D.6.36) < Ar. drinyd.

-kl- > -ll- benzegmesi:

silh (P.216) < rqrkh.

Gerileyici benzegme-ln- >- nn - benzegmesi:6rne$i azdr'. ctnnt.srnda (C.Y.10) < alnrnda.

-yl- > -yn- > -nn- benzegmesi:Vasrta bildiren ile + r tinlii ile biten birkelimeye geldiginde, r- iinlUsiil,yan

0nli.isiine ddnUqerek, -1,/e $eklini alr. -nl- > -nn- benzeSmesinin etkisiye de yl- > -);n- > -rr- benzegmesi ortaya grkar:

e-i Bulgaristan Tiirk aSrzlarr iqin bk. tJnril lloev. Ilulgaristan Tilrk.4lrlarmcla igses Konson Benzesnesi.Bilimsel Bildiriler 1972. TDK 1'ay.. Ankara. I 975, s.2 I 5-228 . t erannik. unnart < otlan^ yonn ts. kagan-nar' deligannt sogonnor. annanruk v.b. Bulgaristan Gagavuz 1'0rkgesi igin bk. W. Zajaczkowiki. ige..s.16, annatna:, tlortntt. )'uns!nnur. kannar, sanunntk, roplannnar, unnon, gelinnen- nnadoluA$rzlarrnda da yaygrndrr. Ornckler iqin bk. Ahmet Caf'crollu. "Anadolu A{t:larmdi iq ses Ilnsii: Ben-zeSmesi", '[DAY Belleten l95tt. Il. bs.. Ankara. 1988. s.5l tlumannarda (Sivas). ganna (Divrili),yorgunnuktan (Uzun koprt'r). ikindtnne (Dcnizli) < ikindinle. serinnet (Karamanlr). Diger 'liirk

5ive vealtzlarr igin bk. PKt'. s.11 . onnun. bunnur. uiinatltii nr etli; lPolath Kn'rm 1'tirkgcsi). D'l A. s.95: btrn-nar, onnar. dehkanni. unnu ([)itlcr a$zr). RAti. s.|30 gannr. giinniik. onnar. ko1,unnu. ornann*. tt1.gunnuk. virannrk (Gakgr alzr).

79

o sevindirdi bizi kicimil peetleilnnen hem tilrklilerinnen (i.T.163), iki elin-

nen tutarak (c. I 83), Dcidu gizdi erda kamgr ssptnnan tombarlak bir gizi (i.T. I 90)'

-zs- > -ss- benzegmesi:lsssm < kazsrn, gessin < gezsin, tussuz < tuTlitJz, denissiz < denizsiz, Ga-

gaussun < Gagauzsun. (Bu tiir benzegme Omekleri bizim tespitlerimiz araslnda yok,

dmekler L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo Yaz*a...s.73'ten ahndr.)

Yarl BenzegmeBir kelimede yanyana ve arallkh olarak bulunan seslerden birinin Otekini

bopumlanma iizelliklerinden bir veya ikisi bakrmrndan, yani ktsmen kendisine benzet-

mesi olayrdrr

-ml- > -mn- benzegmesi:lla unsuzu kendisinden sonra gelen / 0ns0z0n0 kendisi gibi bir geniz 0ns0z0

olan n 0ns0z0ne dontigtiirmektedir.Gagavuz T0rkgesi'nde Orne$i gok gdr0len bir yarr benzegme ttlrOdtir. m 0n-

zliziiyle biten kelime k0k ve g0vdelerine / lins0z0yle baglayan bir ek geldi$inde ortayagrkmaktadrr. Bu ekler -nl-> -nn- benzegmesinde bahsi gegen eklerdir. Bu benzegme tiirUde neredeyse kurallaqmrg gdriinmektedir: emneyccim (8.T. 129) < yemleyece$im, kimncirgezdi (H.O.55), dilimnerni (H.O.75), damna (i.T.l6), giimni (M.26), kumnukta(C.Y.72), selcimnemesi (i.T.223), dliimnak ruba (i.T.166), lciztmnr (D.O.122) < Ar.l6zrm+lr, gamnr (C.Y.56) < Ar. gam+h, kurSumnar (C.260), benimncin (C.65) < be-nim+ilean.eo

-md- >-nd- benzegmesi:Dig iinstizii d, dudak tinstizti m'yi kendi gibi dig iinstizii olan nle benzet-

mektedir. Ornegi tektir: sinden sorq (i.T.141) < gimdiden sonra.

-nb- > -mb- benzegmesiDudak 0nsiizti b, di9 iinsiiz0 n'yi kendi gibi dudak unsuzU n'ye benzetmekte-

dir: Stambol (B.T.47) < istanbul, cambaz (K.41) < Far. can + baz, bombonilerci (P.237)< bonboni "geker", hambarlar (H.O.27).

-E ->-sg-benzegmesi:Dip 0nstlzii g, damak 0nsUzU f'yi dig iins0zii ple benzetmektedir: basgalar

(i.T.292) < Far. bag+ge.

Anadolu ve Rumeli alrzlannda Omekleri gok fazladrr. Krg. igin bk. Ahmet Caferollu. "AnadoluA$rzlarmda igses Ursrlz Benzeqmesi", s.7; namnu (Ordu), ciinne, memneket (Karamanl), damna(Balrkesir).KDBT, s.8l; aw1,amnayn < akgamleyin, damna. Emil Boev, agm., s.217; kumnuk, kanmna, AySamnan< Aygemle+n, Bulgaristan Cagavuz Ttlrkgesi igin bk. W.Zajaczkowski, age., s.6; skemne < (i)skemle,adamnar. memneket.

80

-hg- > -tC- benzegmesi:Digunsuzilq,,gtnlaklins0ziii'yikendigibidil0nstlz0olang'yebenzet-

mektedir.AllaEsum (P.90) < Allah + gt$rm, bogqa (P'52) < bohga'

Kelime sonundaki patlaytcr tonsuzlarla ilgili uyumlar:

A- Kelime Sonunda Tonsuzlerln Tonlulagmast

Turkiye Tiirkgesi gibi, Gagavuz T0rkgesi'nd"e,de kelime sonundaki tonsuz iin-

siizler, iinlUyle baglayan bir ek geldi$inde tonlulagtrlar'"'

P > b tonlulatmasl:kup, 1ro6-r, dip' dtb-i,"tap > esab-t, kulp > kulb'u' dolap > dolab'a' cep >

ceb-i.

t > d tonlula$masl:git> gid-er, dat> dad-ar, girit > sirid-i, silt> sild'il, ddrt> dord'ri' kiat >

kiadt, et> ed-er.

g > c tonlulatmlsl:geng > genc-i,aa7> aac-a,krlry> kiltc-t,a9> ac-tkmaa'

k patlaylcr tonsuzu ile ilgili durumlar:,t patlayrcr tonsuzlan iinluyle baglayan ek aldrklarrnda 09 durum soz

konusudur:

l- k patlaytcl tonsuzunun korunmasl:Tek heceli kelimelerde korunur. ek> ek-i, gbk> gdk'ri, tank> tqnk-r, bank >

bank-a,tk> ilk-d,tek> tek -i v.b.

2- k 0ns0zliniln erimesi:Bu unsuzle biten birden gok heceli kelimelerde t patlayrcr tonsuzlart erir ve

komgu ilnlUyii uzatr i ugak> uSa-am, kartk > ,tan-t, s0l0k > sillil-il, trek> iirri-tim, v.b.

3- cok kelimesi:Bu kelime 3.t.9. iyelik eki aldrlrnda * > y olur: gok> goy-u (D.O.60).

B- Kelime Sonunda Tonlu Tonsuz UyumuPatlayrcr tonsuzla biten bir kelimeye Uns0zle baqlayan bir ek geldiginde, ekin

tonlu-tonsuz iki ayrr gekli varsa, tonsuzla baglayan gekli getirilir. Ekin ilk iinsiizii tonsuzkargrlrpr olmayan bir tonluysa, ilnsiizlerde bir de$igiklik olmaz.

-p patlayu tonsuz 0ns0zUyle biten; dip, esap, dolap kelimeleri tonsuzkargrlrfr olmayan -i- ile baglayan +lAr gokluk eki aldrsrnda esaplar, dipler, dolaplar

e7 Mecdut Mansuroflu, 'Tiirkiye Tilrkgesi'nde Ses IJ7amu", TDAY Belleten 1957, ll.bs..Ankara, 1988,

s.85

8l

;eklinde; tonsuz ijnsUz s ile baglayan *s/.: olumsuzluk eki aldrgrnda esapsE, ciipsiz gek-linde setirilir ve ek-k6k tinsiizlerinde bir degigiklik olmaz.

Aynr kelimelere bulunnra hali +DA gibi tonlu-tonsuz gekilleri olan bil ekgetilildiginde, ekin patlayrcr tonsuzla baglayanr tercih edilir: esap+ta, dolap+ta gibi.

Aynr durunr 9', t, k pallayrcr tonsuz iinsiizleriyle biten kelimeler igin de sdzkonusudur.

q'patlayrcr tonsuz iinsiizii ile biten kelimelere gelen ekler:geng > genQ+lik, genQ+ten. aaQ > aa9'+lar. euQ+ta, bodug > botluq+sl1l.

hodttq+ 161.

t patlayrcr tonsuz iinsilzii ile biten kelimelere gelen ekler:git ), giFsin, git4i,dat > dut+sr:, tlat-ttk.armut > ttrnull'lur. urntul I'(u.k patlal.'rcr torrsuz tlnsiiziivle biten kelinrelere gelen ekler:bank >- hunk+lur, bunk-tu.renk> rcnk+li. renk+tan.tank> tenk+lur. tank-r

tnn.e8

Tonlu iinsiizle biten kelirrelere de bu gok gekilli eklelin tonlu i.instizle bag-

(G.F.221).(lnsiiz benzc;rnesi kulalrtrrn drgrnda kalan 0rnekler de vardrr: go:+gcc:lan

(C.Y.70), :uvtd+ !u (H.O. l 06l. krlrksr. r,'La,,lt (P.204), .sekund+ tu (C.l l9) v.b.

AYKTRTLAIiMABenze;rrtenin taur zlttr bil ses olayrdrr. Bo$urnlanrna noktalar-r bilbirine yakrn

veya aynr olan iki tinslizden birinin bogurnlanma noktasrnr degigtirerek di$erine gcire

farkhlaErnasrdrr'. Farklrlagan iinsiizler yan yana olabileceEi gibi aralrklr da olabilir;

-nn- >- nd- aykrrrlagmasr:cL'ntlcnt (l-1.0.62) "i Ar. cehennent.

-ss- > -st- avkrnlagmasr:huktt 1'astrcak hontbonilt'r'c (P.217) < T.T. 1,assr. Tar-ihi Tiirkiye T0rkgesi.

vasl.-dd- > t-d avkrrrlasmasr:N'ttstru<lin (G. F.24.S) '- Nasreddin.

UNsuz irizr-rguesi:iki tlnlir arasrnda kalan orta hece linsiizlei I. m. n bazen kuvvetli vurgulat'a.

bazen de sebebi anlagrlanlayan egilimlere baglr olarak ikizleqmektedir.t'ttnttuSur (M.ltl). .t'utlnd;dstn (i.T. l9-l) < yanaS- fiili kesin olarak ikizleg-

rnigtir. .rr'q rirrr ntc't'int (D.().1 .lf ) se Cern cn'r. uiitrtntc,rldt (i.T.l .{2) - gomcrlit', .tt'ltcllti.r.sitr(i.T.286) . serpelesin rirneklerinde ikizlegme geqicidir. Odiing kelimclelden simnurik

')8 ()rnekler iqin bk N. I). Arabao- l-. A Pokrovskala. t). N.'l'anasollu. (iagrtu: Dili. (ittguu: $koktstrtrttJ-i.<'t klusslurr 4 rrr. s..i7-.i8. .l-1

(1.T.223) < Yun. simetri > Fr. simetrique > Rus. simetrik kelimesinde de iinsilz ikiz-

legmesi olayr vardtr.oeikizlegme Eski Tiirkge'den beri hemen her give ve a$rzda drneklerine rastla-

nan bir iinst.iz tureme geklidir. Ara;trrmacrlar Brahmi metinlerinde, Codex Comenicus'ta,

Harezm ve Tarihi Ttirkiye Tiirkqeleri'nde k, l, n, r, f, / Unsiizlerinin ikizleEti$ine dair

cirnekler sunmaktadrr. Gagavuz Tiirkgesi gibi yeni qivelerde gdr0len rr. y, iinstizleri de

bunlara kattlabilir. ro0

UNsUz rEKLE$MESiArapga'dan 6dting alrnan geddeli kelimelerin, asli ikiz 0nsiizlerinin tekleqmesi

olayrdrr. Gagavuz Turkgesi iinsi)z ikizleqmesinden gok, i.insiiz teklegmesine eEilimli

gorulmektedir.

-ff- > -f- teklegmesi:afet !i.t .14) < T.T. affet < Ar. 'afv+et-.

-kk- > -k- tekleqmesi:oka (i.T.248) < Ar. 'ukka, hahndan (M.61) < Ar. hakk+tndan, aktnada ba e1,

gdrer (C.45) "gergekten" Tiirkiye Tiirkgesi'nde ikizlegen takke kelimesi, Gagavuz

Tiirkqesi'nde Arapga aslrndakigibitek iinsilzliidiir: take (P.230) < Ar. !6kiye'

-ll- > I teklegmesi:biiliir (8.65) < Ar.bill0r, maalci (H.O.7) < Ar. mahalle, heclerlc: (i.T.162) <

T.T. hrdrrellez. Almanca pflug kelimesi, Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki gibi pulluk geklinde 9ifttinstizli,i olarak degil, tek 0nstizle puluk (H.O.l4) leklinde kullanrltr.

-mm- > -m- tekleqmesi:tnul,ama (C.Y S8) < Ar. mugamma, amazlamr;fr (C.2 | 8) < Ar. $ammdz+la-.

-rr- > -r- tekleqmesi:

siret (K.44) < qirret. keret (i.T.22) < Ar. kendt.

-ss- > -s- teklegmesi:Ttirkiye Tiilkgesi'nde ikizlegerek ya.ssr gekline giren yasr sOzU. Gagavuz

Tiirkgesi'nde isim ve fiil olarak Tarihi Ttirkiye Tilrkgesi'nde oldugu gibi tek iinsiizl0d0r.

,vasr ( P.253 ). )'as t I ryd t r (P.21 3). vas ila tt t r I p (i.T . I 7 3).

-tt- >-t- teklegmesi:batal(i.T.238) < Ar. battdl.

Arradolu vc Runreli agrzlarrndaki (irneklcri igin bk. GllAA. 230 nuntaralr rJipnot. t'ttllart. origagt

t!qsurt. gdmmerler. 1r1nn,fo, aq.prl. r/r)ppek. yetldi. sekki:. ga::ah. pekki, sabhanan v b.

A-vnntrlr bilgi igin bk. N\',\. s. 102- 10.1

83

-w- >-v- tckle,lmcrl:arcl (1.T.68) < Ar. ewel.

-iE -> -z- tekleqmesi:azetmrizmiS (i.'i.f Zf ) < Ar. haq4 + etmezmig, nezeetli (1.T.207\ < Ar. lez'

zetli.tol

Uxt OleguE vE 0NsUZLE$MEya1 ilnlg y gnsiizuniln komgu i tinliisiln0 uzatrnasl, dudak 0nsiiz0 v'nin dudak

0nliisit u'ya d6niigmesi ve damak iinsiiz0 fhin eriyerek komqu 0nl0y0 uzatmast 0n-

Itilegme olaylannr meydana getirir.

Stt (P.36) < giy, taulu (C. I 29) < tavh, yaamur (D.O.6 I ) < yafmur'

{inr0zlc9mc ise i 0nl0s0n0n yan 0nl0 y uns{z0ne ddnllgmesidir: neygin

(1.T.37) < ne + igin, aylan (1.f .72) < Ar. aile, dayma (l'T. 244') < Ar. d0"ima, rym(D.O.l2l) < Ar. [rt'in.

KORUNAN TIXSUZOf,uz grubu givelerde kaybolan 6-, bir Do[u T0rkgesi unsuru olarak korun-

maktadrr. ol- frili normal olarak kullanrlmasrna raEnren bolry (P.188) ba[laC olarakkorunmaktadrr. Aynr gekilde bolmasa kelimesi de Dogu T0rkgesi'nde edat olarak kul-lanrlmaktadrr.'02

OnsUz DU$MEslBazr Unslizlerin belli durumlarda eriyip kaybolmasr veya sOylenig zorlu!,un-

dan dolayr do!rudan dogruya diigmesidir.Anadolu ve Rumeli aptzlarnda, di$er Tilrk givelerinde ve standart gUnluk

konugma dilinde oldulu gibi Gagavuz TUrkgesi'nde de daha rahat siiyleme egiliminebagh olarak iins0z diigme olaylarr gOriilmektedir. On, ig ve son seste diigen belli bagh

0ns0zler gunlardrr: g, h, k, l, n, r, t, v, y.Uzun 0nltlleri incelerken 0ns0z d0gmesinin yol agtrgr uzunluklarr drnekleriyle

gOstcrditimiz igin bu b0l0mde sadece komgu 0nl0ler 0zerinde uzatma otkisi gOster-

mcycn 0ns0z d0gmelerini inceleyecepiz.

! d0gnerlGagavuz T0rkgesi'nde kaybolmaya yUz tutan j 0ns0z0 d, n, r 0ns0zleri ya-

nrnda ve iki 0nlii araslnda dUger. lki UnlU arasrnda diig0nce ikiz 0nl0 ortaya gtkar :

Unsuz tekle$mcsinin Anadolu Alrzlarrnda ve Balkan Turkgesi'ndeki omeklcri igin bk. RlA, s.95: batal,oka, taka, (< takke) .sunet (< sttnnet) v.b.ItA0, s.126: nabet < muhabbet. dilk'an, mdlim < muallim, nite < mahalle, (h)anal, temus/2, anas(<annag-) < anlag: kerat < kenal, evel, elam < eyyam (r alrzlarr), mibel bedredin < Bedre{in dl)k'an,silnet?i, kereL guvel, evel, (C afrzlan). mabet. afet, hdrrles < Hrdrrellez, malim, dikat. zekum < zak-kum. hilriyt, miinever, miiezin (Piriaen ve Pirigtine alrzlan).Janos Eckmann, "Bolmasa Kelimesine Dair," TDAY Be lletcn 1954, Il.bs.. Ankara. 1988. s.32-38

84

. ilrensinntir (M.49), olak (H.O.90) yalamq @.40) < yaglamrg, badasdr(1.T.3) < baSdaq^ryor, ginesinntir (C.175), dorusunu (M.61), buaz-1i.131, oul (M.3),Badat (G.F.84).to3

h dllgmesiEn yaygtn iins0z diigmelerinden biridir. i 0n, ig ve son seste dtiger. 6nses fi-

diigmesi e Onl0sU yantnda olursa bagta i - y arast bir ses t0rer. Fakat bu yazrda g6steril-mez, sadece konugmada gdr0l0r. I ilns0z diigmesi On seste uzamayayol agmaz.

Ancak ig ve son seste & Unliilegmesi komgu 0nliiyU ikizlegtirebilir. On seste y'r

diigmesi: a,e,i,o ve o UnlUleri yanrnda gdrilltir:4 Unl0sii yanrnda: alkay (M.81), aSiS (P.289) < Ar. [d;fa, angtu (D.6.73),

azrlamq (i.T.l4t) < Ar. !rd2ir+la, aydadt (i.T.t62), arman (i.T.2iB), amirlu (i.T.25j)< Ar. [amlr+li, arcaarm (M.58), aykrsm (C.240\, aslak (C.y .16), afta (i.T.2l), < Far.hefte, T.T. hafta, asrlan (1.T.104), aklrycasma (P.55) < Ar. hakk+lr, aber (8.T.149) <Ar. haber, ardal(P.l8l), amutlu (8.T.148), aset (M.74) < Ar. hased, aym (D.6.121) <Ar. hd"in, taa (G. F. 231 ) ( taha "daha".

e Unlusu yanrnda: erif (i.T.144) < Ar. haril T.T. herif, eniz 1i.t.tOS; < nar.henUz, ergele (C.Y.84) < Far. hergele, esap (D.O.83 l) < Ar. lresdb.

Di[er unlUler yanrnda: izmet (i.T.90) < Ar. fizmet, ijilk (i.T.g6) < TUrk.hOyuk, osaf (C.Y.90) < Far. [o96b (>T.T. hogaf).

Unsiiz yanrnda: ristoz (C.42) < Yun. hristos.

lg seste -h- diigmesipelivan (i.T.194) < Far. pehlivan, mqsuz (M.34) < Ar. malgug, anatar (p.57)

< T.T. anahtar < Yun. anoikter, sabaalcin (i.T.22) < Ar. gab6h+leyin.

Son seste -h diigmesimetet (i.T.28) < Ar.medh+et- sefta (.r.20) < T.T. siftah < Ar. istiftaf,

evalla (C.Y.90) < TUrk . iyi + Ar. vallahi.re

103 AnadoluveRumeli A!rzlarrndadayaygrndrr.Krq.iginbk.KlA,s.l36: ocar, iirmi.souk.bZlardt.mddur.RlA.-s.93r boir. gelec'eim. kabai. erkei. NYA,s.l07:yinr, -olal.6ret,6zma,

bficla. GBAA, s.g0r sideq.ira' i;ret^. lli-. l{unreli alrzlarrnda f dugmesi her zaman ilnlu uzamastna yol aqar. KDBTA, s S3: dif7.hay6. yap6 v.b. PKT. s.421 buday. doon. ulu < ofluKrE. iqin bk. Bulgaristan Gagavuz TUrkgesi. W. Zajaczkowski, age., s. l5; afta, amam. anrur. izmetQi.tstm, ava, astr. elal. isla. erkes.PKT, s.4l-42: ep:ini. oca, aztr, erkez, asretler, rmr, asl6ne, ava, elal, em, pelvanlarga.RlA. s.92-93; agan < hagan. Asan. espial < haspihal, daa. muacir. raatsu. nEaber.KlA.s.l3(r137:enten.ertJ. eq<hig, angi,avuzlu,uzur,cepe <cephe, Alla,daa,yau.NYA,s.l08;rnZsrl<mahsul. mdkeme<muhakeme. hegaberinyoh.cepe.velasil.:dnet.GBAA. s.8l ; givtt, Amdt. maprs < mahpus. sfiroS. bir aJta, kr* trsa, htir alda.KDBTA. s.83; 6i.yl9, kad6, sabd. stipeli, matb, kavi.KYA. s.65: cepe, diren. gareser < Karahisar. haSeS, nopis, megur. mosalla.GKAYA, s.l6l:afiaret. okga, iseyin. icahi. direm, Etem, Feti. mapus, cepe, mesep. Musin.Mecdut-Mansuroplu,"Edirne Afztnda Yapr Ozeltikleri". TDAY Belletcn 1960. Il. bs., Ankara. 1988,s.187', Amet. a1'ktr. sil6lan.DTA. s.l95,yal, eniis. pelivan. mutac, antal. is!o. afta, tespi, kada.RALl, s. 122: agan, ergele, afta, aber. ayr. ibe < heybe, i)* < hdyiik. mazum,itiyor, Alla. ar < ahr, kacla.

85

k diiqmesiig ve son seste gdrUlen bir 0nsiiz diigmesidir. +C'4 e$itlik ve

ekleri -k unsiiziiyle biten kelimelere geldilinde kelime koktindeki bu

dtiger.

iq seste - k- diigmesisaahcaklan (M.lS), bir komka kaSrcaa (P.295)' padisaan

yaprac t t (i.T. I 00), a lqac t k (C.Y.27), u s ac * (i.T .7 6), Eocuc ak (C.Y .7 7).

+ClK kugultmeUnsiiz mutlaka

laah (P.172),

Son seste -k diigmesiktr bes (D.O. 109). :cmpere (i.T.239) < T.T. zemberek < Far' zemb0rek "kapr

mandaltntn rezesi". lo5

I diiqmesiflrnegi azdrr. Sonda ve ortad.a grirUliir. / iinsUz diigmesi komgu Unliiyii uzat-

maz. Beki yoktu bir er (Z.E.gl). hckin (i.T.23). nat (M.45).

n diiqmesiig seste gdriiliir. -r- 0nsiiz diigmesi de komgu 0nliiyii uzatmaz ve kap^all he-

celerdeortayagrkar: tuq(2.8..80).qetek(D.A.O.42)<Far.gelenk,sora1i.T.l0llrou

r diiqmesir akrcr unsiizii diigmeye uygun bir iins0zdiir. Kapalr hecelerde ve genellikle

kapalr hecenin son tinslizij olarak diiger. r iinsiizii ig ve son seste diigmekte ve kom;uiinltiyu uzatmamaktadrr. Pokrovskaya'07 sorumuslar drnelinde oldulu gibi bir hecede

iki r tinstizii bulununca ikincisinin diigecepini sdyleyerek gu drnekleri veriyor; veri(r)di,soru(r)sa, baart(r)mts v.b.,son seste -r igin gokluk ekinde hzla(r) hem Eocukla(r), ver-dild(r):-yor gimdiki zaman ekinin ise -ror, -yer gekillerinin r dtigmesiyle -ry, -iy qeklini

alabilecegini altye - alry-o(r) > alry), dikiye -dikfi,or > dikiy drneklerinde gdsteriyor.

KrE. igin bk.RAti.s. l23:Dra<brrak. iiriince<oriinroek.r.sii/,<oksiir-, gulcitt;:ii(Rumeli alrzlarr).D-l'A.s. 197: iisirr.iisiis <dksiiz.,r'risc*. dnr.fisa- <okSa.dganr(Makcdonya).

KDBTA. s.83: qi;rr. i;i < ekqi. isiis , r)ksii: (Bulgaristan-I0rk afrzlarr).GKAYA. s.163. anco, 6sik. sEsen (Gumti$hane).

RiA. s.93; sataco'sun. alaca'se n. grdece'sun. lRizel.

KYA. s.6(r. vdnecedinr < varmirlacakttn:r ,1rnavu7-lutla, anca, diizere (Kiitahya).NYA. s.108;yisiik. yfisel. yisek. .s'esen. itsiir.6sikli,1,6, ?.sll< (Nevqehir).KiA. s.139; bdciilii.negeli< negclik. .galri < kalktr (Kars).

Krg igin bk. W. Za.jaczkorvski. age.. s. I5: sora. kara.fil. (Bulgaristan Gagavuz Tiirkqesi).KDB-I'A. s.83 . isan- sdra.RAil. s.l2'l: s6ra.isott. biitiingii. neqi. konusurka. gelirke.KiA. s.ll7-138: zate. piriq- piris. bular.olor. dalrgo. arhasrya.llA. s.30 reSber. piriS. gef < geng.RlA. s.93. bultt <bunlar, olar. srtna.GBAA. s.78: s6ra. ison. lesbcr < rcnqber'.6ll < bcn. go-qr. bd:er. bunilla.

1". A. Pokrovska.va, Granrnratika Gagavu:kogo Yazrka.... s.7l

86

lg seste -r- diigmesihpttr (i.T.235) < krrprffr "krrprgtrrdr", debestirerc)k (p. r -57), sorltmu:!

(T.242). goz hpar (D.O. I I 2).

Son seste -r diipmesiDalgqlaru bi;lci dec (B.T. l:10), naasla (8.T. 124) < Ar. nasihar+lar.r08

t diigmesiig ve son seste gtir0lUr. Hece sonunda gift i.instizlerin sdyleme zorlu$u sebe-

biyle ve iki Unstiz arasrnda bulundu$u zamanlarda d0ger.

ig seste -t- diigmesizap etnref in (i.f.-s1. :aplcn'rak onu (P.66), zapsn (P.23) < Ar. zabt. izmeker

(P.147) Ar'. hrdmet + Far. + kdr'.

Son seste -t diigmesira: gelli (D.O.I l7) < Far. r6st+Tiirk. gele. serbe: (M.22) < F-ar. serbest.rt'n

v diigmesiv srzlcr 0ns0zii genellikle I dal yuvarlak ijnliisii yanrnda d0gerek uu ve ue

algalan ve yiikselen ikiz tinltileri (diphtonge) orlaya grkarrr. v diigmesi sadece ig seste

gdrUliir. on ve son seste yoktur. Unlii uzarnasrna yol agmaz. v dig-dudak iinsUzii u dar-yuvarlak iinltisii yanrnda eriyerek kaybohraktadrr: saurucdklar (8.T.122), sau$(i.T.271). kauk (IJ.O.4.5) kuan (P.136), mr)ulctdt (K.12). kausan (i.T.106), auglarnct(C.Y.l7). tauk(C.39), kaunlar (i.T.20). atulunndtlur (C.67), suurtma scvgini(D.0.26).kaurnruslur (M.6 I ), duul (i.T .193). kuurntu ( i .T. I 70). uurdunu ( i.T. I 59).

ktrrma (P.260), .qlid(, (D.O.80) drnekleri ise farklr $afilarda v diigmesiningergeklegtiSi drneklerdir. I r('

"'* Ki,\.s. 134:lczll<rrcclir-.r'lrcrrrl. hurndr.ottulurn.gclilc.gtrtulut.6l. la,s/rgrn(Kars).K\'.\.s.65. higok. leviddintt. I'ikrn.ilit.ramtrk< r0nlork..)/rrrrl. bistri.dasrrr (Ktitahva).

GBAA- s.79-1.10 . ginrruh. r,lttltnt. gijccksiir. 9'Z;ttl. 96ge.f. terti. Xk6lti.6rrlr-ra,t ((i.ll.Anaclolu).Ri,\. s.93: akustnu. aludoslulan < arkada;larla. hil'usen, eldunr; < ttldtirnlai$. otumt; (Rize\.

RAt'i.s. 125: dunt.otunt.eeriri.ilto.qihu.kt:ttnnfr.kuthn-.ixlu.tilu.vd.biqe (t{unreli A$rzlalr).KDBTA. s.8). topilak. vi. ttila. vidrk. l'ilor < varkcn (llulgaristan Trirk Alrzlart).K)'4.s. 162-l(r3.sepi,ttt.hoSlft.prp b(rt<krrkbc$. Btq'h711.6tu (Gtimii$hane).

Flulgaristan (iagavuz 'l'iirkqcsi'ndeki (irne k lcl igin bk.. W. Za.iaczkorvsk r. age. s. I 5l b i. onna.lt"' R,lt,, s.l2i, dos. pos. serbc.s. turts!:. ulttc.sl:. /iirr?r < dtirtist. hii:nu'9ar < hiznretkir. (r/cl. PK-I'. s.42:

scr'trossirtiz. stpSi/ikre. giligiliktc. tlttsktrtii. tt.ssubu). Ki,\. s. lj9: ct.lii .doslar. r/esaral. Ri,\. s()-1. (r'l.ncslcr. us < iist. (iKt'|'.\. s. 163. r'i.rbap. ntts. rlos. qi[. ynr. KYA.s.66l gifqi. ra.slttnrs. ii.slerinc, uplc.t.

ii.s lr,srrr. \\ {. s.108: iis Sdt. +.ilai. hi:nekdr. \'..\. s.5(). r/cp < dc;t. ne s. rds. vol < virkit. deruh < dtrllJtl.

. q?ry) < Qtll.lr" U Z,rlucrk.,uski. agc.. s.l5: rarq. 1'uul. tlortl. (:ilep. ),ua. ka un. tuuk. Rt\t'r. s.l25t tiihc.7cfik. ),ouktu.

.irl1 <avu(.D'1"\-s.191{.aug<havug. haul.bttuslu-<ba!,r5la-gr?r/e.:g(ivcle.ftl<Ovdti.Kin.s.ll().c<:!. grnr < kovar. rr)bc. (lK,\\'A. s.l(t2. dbsiir < devgir. tdbe. KYA. s.(r(i. lo6 olsurt. nrc:u. NYA. s. l0l'1.

r/cqlr < clcv5ir. ricll. l.\. s.59: qrirr. ,;cvrc.,6/cl. t)gc < avga.

87

y dil$mesiOn seste y d0gmesi ve t0remesi Gagavuz TUrtgesi'nin karakteristik 0zellik-

lerindendir.Yazr dilinde e sesi 0nUnde y iinsiiz[ yazrlmamaktadrr. S0yleyigte isehissedilir qekilde i - y aras bir ses igitilmektedir.

y yarr tinlUs0 komgusu e, i, il, iinliileriyle birlikte b0zUgerek li uzun UnlUsU

ortaya grkarrr.'l' ey ses grubunday yarr i.inlUs0nlln linl0legmesinin ee uzun unliisu yerineii uzun unliisUne dOn0gmesi Gagavuz T0rkgesi ile ilgilenenlerin dikkatini gekmig ve 0n-l0legmeyi, Gagavuz Tiirkgesi'nin diter Ttirk givelerinden dzellikle TtirkiyeTiirkgesi'nden ayrrlan bir iizelli$i olarak kaydetmiglerdir.rr2 Kuzey Dolu BulgaristanTiirkleri ve Tiirkgesi hakkrnda en dnemli aragtrrmalardan birini yapan Tadeusz Kowals-ki <in seste y tUremesi ve dUgmesini Slav dillerinin Gagavuz Tiirkgesi iizerindeki biretkisiolarak degerlendirmektedir.rr3 Ancak 0n ve ig ses yd0gmesi diger T0rk give-lerinde de yaygrndrr.r ra

6n seste y- dOgmesinin gok sayrda 0rnegi vardrr: iiriik beygirlar (M.19) <yii$ruk, elelerinci (M.18), irmi (M.76), iizililmil (D.A.O.14) < yuzulumu, iik (C.99),c)rilyrirdi (P.47), imeliini (D.O.l l5), iikledardi(i.T.132), iizilmilzd, iireemizci (S.G.9),iycirdim imeyi (i.T.124), i)z yil (C.Y32), erd (i.T.30) * yciri (i.T.64), emin (1.T.48),iizcirkcin (i.T.44), emis (T.So) - imi$ (i.T.96), e$il (1.T.67),

ig seste -y- diigmesi, iki Unlii arasrnda ortaya grktrgrnda ikiz tinlulere yolagmaktadrr. Kapalr hecelerde g0rUlen -y diigmesi ise her zaman komgu 0nl0y0 uzatma-maktadrr:

lelek (2.E.122) < Far. leylek, evallaa (i.T.60), bilityrirdi (i.T. t 26), sr)lencirdi(c.Y.r02), biltd (M.64) - bdld (i.T.6l), kefli (i.T.6s) < Ar. keyf+li, rrrt (i.T.86) <hdyiik, niedi (5.G.28) < Ar. niyet, ierdikir (C.262) < yerdiler, i bukanr (i.T.143). tirt-lukta (D.A.O.5) < yurtlukta.

Son seste -y_diigmesinin tek drneline, nasi (D.6.23) < ne+;ey kelime birlegmesinde rastladrk. I rs

I I I Gerhard Doert'er, agnr., s.2(r l. aynr bilgi igin bk. KB'I'T, s.490

f f 2 Mogkoftan naklen,Yapar Nabi Nayrr. Balkanlar ve Tiirktilk.Ankara, 1936, s.98

"' KBTT.,.495f r4

Vervand V. Sevortyan. "|-iirk Ditlerinde Kelinte Bastndaki )nsiizlerin Dilsmesi". Bilimsel Bildiriler1972, TDK yay.4l3, Ankara. 1975, s.546l' ilan. il. ulduz. uhan,bQ -< bryrk (Azeri T.\..sidir < srydrr.iren<ayran,Sdtan,midan,haruicak.baslicak,elcayt(6zbekT.);kZdackayda. kin<kryn.gina<gtyna. gistk < gryrgrk. ri&r < uykr (Tilrknren T.).

l15 Krg. igin bk.RAt'1,s. 123; inge<yenge,kii,bbiik-bi]ilk.pinir.siild,sitan, lilek,pidaot-,seh,si)le-.kimetli,iznilen<izniylc+n, gire*< geyrek, v.b. (Rumeli agrzlarr).KDBTA. s.8-j; g;vs. hadi, buraa, oraa (Bulgaristan T0rk alrzlarr).DTA. s.198; ke.f. lelek, bole < bolay,leze. kii. tii. oraa. neree (Dinler alzl).YA, s.59: frnl < ayri. gdrek. aSi < agu yer (Yarkend a!zr).KlA, s.135: ii:. uca < y[cc, bele < bOyle, kq[, elen < eyleyin, riregirrr. v.b. (Kars).RlA. s.92-94: ika-. ilen. irmi. ipran-. bdram, b6!e. fasul'a. bopda (Rizel.GBAA.s.80; gari.b\tii.-silci,se.tlecirtik.hebri,begir.irad6iradyo(GtineyBatrAnadolu).NYA. s. I 07: 7ineh. biSiler. tlen. d6:efi. gdtlir. go- < koy-, kitler < kOyler (Nevlehir) .

KYA,s.66: baktulm ': baktrydrnt. bdle.6le.fasula.sehefendi,kumam< koymarn.dbe(Kutahya).GKAYA. s.l6l-163; lisgeg< yiiksek.iisgel. iiz, igit. igirmi, tireki, pekd. bogla(Gilmilghane ).

88

tinsflz T0remesiUnsiiz tiiremesi, 0n, ig ve son seslerde kelimenin ashnda olmayan bir iinsUzDn

tiiremesi olayrdlr.Ekleme ve kaynagma srrasrnda tinl0 gatrqmasrnr dnlemek igin Genel Tiirkge'de

araya kaynagtrrma iinstizleri getirilir. Bunlar n, y llns0zleridir. S0z konusu durumundrgrnda dabazen 0nsiiz tilremeleri ortaya grkmaktadrr.

Daha 6nce yaprlan agrklamalarda konugmada gOrUlen biit0n Unsiiz t0remeleri-nin yanya yansrtrlmadr$r, Gagavuz TUrkgesi'nin bu konuda bazr farkh Ozelliklerininbulundugu ifhde edilmiqti.

Bu biil0mde yaztya yanslyan ilns0z t0remeleri 0zerinde durulacakttr.

On seste y-Eski Turkge'de ve Tarihi T0rkiye T0rkgesi'nde bazr kelimeler 0n seste y- ve

y>A olmak 0zere iki qekillidir.

Eski Tllrkgerde y-

^ r6P -y(t)mra,t "sevgili",6m -ycim"ilag",ryla- -ytgla- "a$Ia",ff- -yra- "rraklag-, kag-",ff -yr "miizik, garkl",

idiz - yitiz "yiiksek",il- - yil- "iligtir-,as-",irin - yirin "irin" .

inggt 1 inq gci, "ince". I l6

Tarihl Tiirkiye Tiirkgesi'nde y-epti- - yepri "yrpran-",esir *yesir "tutsak",inak -ymak "gtiven gdsterme",rak -yrak "uzak",ipren- - y idrel4- "i$ren-",ileng - y i leng "beddua",iti - yili "sert,keskin",it- -yit- "it-, uzaklaqtrr-".Il7Gagavuz T0rkgesi'nde 0n seste y- drnekleri gunlardrr:yrlaanm (P.230), ytslanmaa (i.T.90), yrakta (D.A.O.l8), ymodma (i.T.92)

-inatl* (M.49) < Ar.'indd,ymanmadtm 1l.t.tO6),yrsdar(H.O.147),yilagq (B.106) -ilag?(.T.165) < Ar. "il6c + cr,ytkrammdaLr (P.145) < Ar. ikrdm, ymdat (G.F,2l) <Ar. imddd, yalaz (C.Y .30), yd ldii (C.23).

A.von Gabain, Eski Tilrkge'nin Grameri. (gev. Mehmet Akahn), TDK yay.532, Ankara, 1988, s.39

H0seyin Namrk Orkun, Eski Tiirk Yazillan. TDK yay. 529, Ankara, 1987, s.892

Duz. Cem Dilgin, Yezl Tarama Sdzlii!il. TDK yay.. Ankara 1983, s.229- 256 ( y maddesi ve atrtlar)

l16

89

ig seste - y- tiiremesiGagavuz Ttirkgesi'nde Genel Ttirkge'nin aksine iki UnlU arasrnda s6yleyig

zorlu$unu ortadan kaldrrmak iEin tiireyen koruyucu -y- iinstiziinden gok. iinltiyle -iinsiii

arastnda Unl0y0 uzatrr gibi g6riinen -y- tinsUziine rastlanrr. ikiz iinluler bahsinde degriri.ildtipi.i gibi k > E > y ve f > y tinsuz defiqmeleriyl e oftaya grkan pek gok ig ses -y-yarr 0nliisil eriyerek ikiz iinliiler ortaya grkanr. Bu sebeple iq seste gdrulen -v- yun in-liisii iinluler arasr ba$lama gorevinden gok, yanrnda ti.iredigi Unliiniin soylenigi ile it-gilidir:

.i _ .^^. diny? (! 0:76) uyorulur", dooruysun (i.T.45), efendiycd (p.215), kimseyccic)(1.T.129), neydir (p.296), haseeyttir (8.146) < Ar. hased, det'iysin (i.T.255), buvctur(M.49)' vildrlrydir (i.T.75), srkryda (H.o.r0), gicivk (C.257), bilimiysin (H.o.r4),ctslrydr 1i.t.8t;.rr8

ikiz tinltilti Arapga cidting kelimelerde TUrkge'nin tabii yaprsrna uygun olarakig ses 7- tiiremesi omaya grkmaktadrr. Bilindigi gibi bu yaygrn uir i9 iiiremedii r" yurryuyansrtrlmasa bile sdyleyigte kurallagmrgtrr:

nwj,tl (i.T.l I ) < Ar. mit"il, kayrl(i.T.49) < ka.il.

son seste -y tiiremesikimsey (i.T.24) orneginde tesbir edildi.

h tiiremesiHafif bo$urnlanmalr grrtlak iinsiizi.i h-, Gagavuz Tiirkgesi'nde 6zellikle dn

seste gOriilmektedir. Bir kag ddiing kelimede ise ig ses fr- turemesi vardrr.

6n seste h-N. Poppe, Altay dillelinin kargrlagtrrmah ses bilgisinde Ana Altayca'da ke-

lime bagrnda p- dtiqiinrnektedir. N. poppe'ye gcire, bu iinstil orta Mo$ulca'ia h- yeniMogol dillerinden Mongour'day', r- Manguca'day', Nanayca'da (Goldi dili) p-, Even-!i'd9 h , Korece'de p- ve ph- ile temsil edirmektedir. eu unsuz, on Ttirkge ve AnaTiirkgede i-'dir. Bu giinkii Ti.irk givelerinde G0ney-Dogu (eagatay) grubu ile Gtiney-Batt (O!uz) grubunda y.i1te h- olarak devam etmektedii. nu goriige

"Uir 6t9ua" fulut

Tekin de katrlmaktadrr. I r')

I l8 Krg. igin bk.KBT'|'. s.497: Krrrm'filrkgesi'nde kelirne bagrl, iyodizasyonuna dikkat gekilnresinc ragnren. Slav tesirrn_den dc s(iz etlilir'. yekttn. ) ii:iin. I tilt(tDt.W. Za.iaczkorvski. agc.. s. l5_ 9u1,re bilne1,e. keypr. U. Doerf'er. agnr.. s.267.. ),er. ),iQmek. ldlnrek.)(t,ttr. ) ii:iiDt.Anadolu alrzlarrndaki J, riirenlesi iqin bk. KiA. s. 140: On seste)zri{-, 1,ir-. 1,g, < in_.yesrr.E;\. s.24-3 I .lz.r tr. yoltlut. 1,entlir.Rl.\. s.95: }rrl.yc riS. t'en-. ),esir. 7,oksu: < Oksiiz, ytrak. yigne .

NYA, s. 83. y,a1rla n nru k, 1' r ru h. lesir. ;,;r . gt-Diler'l'iirk $ivcleri iqin bk. Argrn l-ekin. age..s.r-5-25 v.d.: urtysr, yarnryz, ydtine, uztyn, grysg(t. rynce,

1,,, )t,lr.r'l { liirkrncnl PKT. s.43: uhil'. tlatlaS,. ablay. babay. abo4,,-"anne,, t(trrnr .t..)

'' Nicht'las Poppe' Itrgleichuttle Grummatik tler altaichen sprachen. tcil:1, Vergleichende Lautlehre.Wiesbaden. l9(r0. s. I 0-l alat l ckin. ..lna l iirkge2le .-lsli u:u, iinliiler. llacettcpe [)n. ya1. B l 5. Ankara, 1 975. s.2 1 4

90

Taradrgrmrz metinlerden, bir folklor derlemesi olan Ballada Ttirkiileri'ndekonuqma dilinde bulunan fakat yazt diline fazlaca yansrtrlmayan bir ses 6zelligi olarak6n seste /l-'nin toplu olarak gu cirnekleri verilmektedir:

(h)alaf, (h)aaz, (h)arpct, (h)ayt (h)imelii (8.T.49), (h)alrcan (B.T.50),(h)adanry (8.T.56), (h)annadun (B.T.57), (h)ardma, (h)anasrnnan, (h)armut,(h)ana(B.T.58), (h)ang4 (h)aman, (h)alry (B.T.58), (h)acrlamayasrn (B.T.66), (h)ash,(h)enge7, (h)olay, (h)otul, (h)esap (B.T.l6l), (h)en (8.T.130).12o

Yazr dilinde gdsterilen on seste h- igin tespit edilen drnekler de gunlardrr:haylakltkta (M.59), hashana (C.202), hayar (P.235). haslr (i.T.3S), hohur (8.73), hadet(C.i.l l) < Ar.'aded, hen eschi instrumant (C.i.39), horosptt (G.F.37), haman (G.F.55).

ig seste -h- tiiremesiArapga ddting kelimelerin ashnda bulunan fakat TUrkge'de biiyUk dlgtide kay-

bolan ayrn sesi yerine ig seste -h- t0remektedir.ihtibar (i.T.126) > Ar. i"tibdr. mahkulluktan (M.32) Ar. mA"k0l + lukran.r2l

6n seste v-Yazr diline yansrmayan fakatbazr Gagavuz a[rzlanndan derlenen metinlerde

yer alan bir kelime bagr v- gdri.ilmektedir.'tt On seste v- yanrnda bulunduSu, o ve u On-liilerinin dudak iinltisii olmasrndan ve dn damakta boSumlanmasrndan kaynaklanabile-cegi gibi Ana Altayca'ya kadar gittigi belirtilen 6n seste h:nin veya kelime bagrndagdr0len b'nin kalrntrsr olabilir.

Bir vakit tutlrk fu)oldu (8.T42), Petile (v)oolum Petile(B.T.42), (v)un,(v)uyku, (v)osa, (v)onnar, (v)orda (B.T.163), (v)oyanrt (8.T.147)

ig seste -v- tiiremesittyuasntak (C.Y.75) tilnegi yanrnda, birlegik kelime arasrnda bir'<irnefi vardrr:

suv(lctvt (P.2 l) < su agacr.'l''

m tiiremesiCiimle ba;r edatlannrn son sesinde gOriiliir. Kuralla;mamrg bir iinsiiz tiiremesidir.

Bu kelinrclerin bulundulu nretinler (iadrr-Lunga'ya ballr koyler ve Valkaneq'te derlcnmigtir (B 'I I 7 I )

Krq. igin bk. Bulgaristan (iagavuz T'0rkr;esi. W. Zajaczkowski. age.. s. 15, hucule. hayi. hambar. Harap,hot. hateS. hovci. helbet. DTA, s.195-196 honbur. harm < artn. hanan. honi. harodmt (yaygrn depil),helhet. RiA. s.94-95: hanc'ak. hanc'oka. tlirif. hebi < obir. heg,er. helbete. ehtibar < i'tibAr. KiA.s.140. helbet. holuhlu. ha/rl. harava < araba. EA. s.3l hulva. [e1bel. CK.{YA. s.164. ho < o. horada.havli < avlu. huyva. 1rn1Un,. frl.r < is. hctrh < ark. sahat. ehdihar. burhunti. < buruntu; Nl'A, s.55.habu. hu.[i1,6r1. ltutu;. ltelun < el'tn. ltindi < it<li. horuya. hole. hurdan < ordan. YA, s.54; heSk Allahlirlr.; < Agk Allah. hecep < acaip. hoylu < avlu ( Yarkend a$zr).

('adrr'rn Haltay. Kirict, Dimitrovka.'l onray. tsc$goz. Ba$kuti (koy), BeEalrna. Aleksandrovka. Aydar.Avdanna, Krpgak. Ilaurgu. Kazayak vc Valkaneg'te yaprlan derlenrelerden (t1.1'.1(r3).

Dilcr Anadolu ve Rumeli a$rzlarrnda ozelliklc on seste v- tiircnresine rastlanmamaktadrr. Bu i.insiizttircmcsi W. Zajaczkorvski'nin [Sulgaristan Gagavuz Turkgcsi'nden yaptrgr tespitlerdc de goriilnlcnlekte-dir. Ancak Rizc alrzlarrnda birlc;;ik kclimelerde bir kaynaStrrnra iinstizti olarak kar;rnrrza grkrnaktadlr.Rii\.s.9(r. havtle< hadyl.:.hcrrr <hact.htn'urtlu <haorda. haturil'u <haoraya. tkn,o<dta.betlot,u.

Il0Ilt

r2i

9l

zercim (8.T.96) < Far. zird, sansoran.(B.133) < 9u andan sonra, Delcim (M.5),

barim (8.T.93) < Far. bdri, sadectim (C.Y.80).t24

n tiiremesiig ve son seste birer ornegini tespit ettik. Yaygrn ve kurallagmrg bir 0nsilz

tiiremesi deSildir.iznik(8.85), Da bir taan onu igeri da hig kolvermenrtl (G'F'124)'

W. Zajaczkowski'nin Bulgaristan Gagavuz Tilrkgesinden yaptr$ derle-

melerde menclis (s.15) Ome$ine rastltyoruz.Gagavuz Ttirkgeii'nde fazla Ornef,i bulunmayan,n ye t Unsiiz t0remelerinin

tarihi ve yagayan T0rk givelerinde gok sayrda Ornepi vardtr.'"

t t0remesinestci (P.162)

TUrkgesi'nden tespit etti[i ornekler: Nasffedin, krtrak, ma$trapa, pegint (s.15).

s t0remesi2. teklik gahrs iyelik ekiyle gahrs ekinin kangtnlmasmdan kaynaklandr$nr

sandrgrmz bir Orne$ine rastladrk:iliirenmriri havezsin yok (H.O. I 1).

yER DEci$riRME (coCu$ME / MErArHfsf)Kelime igindeki komgu veya uzak seslerin yer detigtirmesi olayrdrr. Ses

grkrgrnda bo[umlanma noktalarr zordan kolaya dogu yOnelir. Yer depigtirme olayr dasdyleyig kolayhpr saglayan ses olaylanndandrr. Bir Unstizle bir 0ns0z, bir tlnlUyle birunsiiz ve bir 0nliiyle bir bagka iinlii yerini deSigtirebilir. Bu ses olayr birbirine komgusesler arastnda olabileceSi gibi uzak sesler arasrnda da olabilir. Komgu sesler araslndaolan yer de[iqtirmeye yakrn yer de[igtirme, uzak sesler arasmda olan yer detigtirmeyeuzak yer degigtirme denir. Gagavuz Ttirkgesi'nde bu yer deligtirme olaylannln hepsinerastlamak miimkiind iir.

Yakrn Yer Deliqtirme

0nsiizle linsiiz arasrnda

ml > lm yer de[igtirmesisdlmek (A.23), g'lmek (i.T.202).

r2a Krq. iginbk.Kla, s. t 4 t I Cilnkiim, gonun gomgu, belken.EA, s.30-3 I ; defem. yohsam, sankim. belkim, megerim v. b.RlA. s.96, egerim, heralim < herhalde, kegkin, giinkin, bekim, barem, megercem.GKAYA, s.165; megersem, oysam, yohsom, sankim, keSgem, gilnkiim, pollr^.bwi.RAO, s. 129; barcim, bekim, qiankam. yoksam, qelembek < kelebek.

,r. GBnA, s.93', ktiggdm.usulcam. pampur < vapur.'-- Janos Eckmann, "Ttirkqe'de D. fve N Seslerinin Tilremesi", TDAY Belleten 1955, ll. bs. Ankara l9gg,

s.Il-12

92

(r >) lh >hl yer deligtirmesimehlem (i.T. 24) < melhem < Ar. merhem, ihlam (Z.E.l l9) < Ar. ilhdm.

vr > rY yer deligtirmesiarvad (U.K.25) < Ar.'avred.

nh > hn yer defigtirmesitehna (P.288) < Far. tenh6.

0nl0yte 0ns0z arastnda

ls > sr yer defigtirmesis unmaars m (M.97) " tslnmtyorsun ", s tmarlad t (M,42) "lsmarladl", S may il m

toplan (G.F.2l ) < lsmayrl < Ar. ismail.

ye (<a) > ey yer deliptirmesiditneeydci (i.T.7) < Ar. dony6.

ur > ru yer depigtirmesitup (M.148) < Far. turp.

rm > mr yer de$igtirmesiyarmqqr kozan (P.22) < yanmgar.

Uzak yer deligtirme

Unsilzle iinsiiz arasrnda

r-t >tr yer deligtirmesiNastadinin tiirkiisii (C.Y.44) < Nasratdin < Nasreddin.

l-n > n-l yer de[igtirmesinaalet (P.172) < Ar. ldnet.

Unliler arasrnda yer deligtirme

a-( r >) i > i - a yer deligtirmesikihad (B.T. 106) < T.T. tafrltt < Far. k6!i4

0nl0 - 0ns0z ve llns0z - iinsOz yer deligtirmesigalma babactrm s*lrcaanr (B.T.79) 0rnelinde gOrillen yer degigtirme olaylarr

kel imeyi tanrnmayacak hdle getirmigtir.Bu yer degigtirmenin seyri g6yle olmahdrr:

93

rl*cak > s il ftcak > s *l rcak > s tklrcak+mr > s rkl rcaaru't26

HECE KAYNA$MASIBir kelimede yanyana bulunan iki veya daha gok hecedeki seslerin, yahut da

yan yana bulunan iki kelimeden birincisinin son sesi ile ikincisinin 0n sesinin birlegip

kaynagmast ve dolaytsryla hece saylstntn azalmast olayrdrr.

Eski Tiirkge'den beri pek gok Ttirkge kelime ile Arapga ve Farsga'dan altnan

ddiing kelime hece kaynaqmastna uSramtgtlr.Tiirkiye Tiirkgesi ve Anadolu alrzlanndan bazr iimekler gunlardr: yigirmi >

yirmi, bdd-r hevd > bedava, kahve altr > kahvaltt, gehdr genbe > garSamba, peng qenbe >

perSembe, yaza umadtm > yazamadrm, ne igin > nigin, ne asll > nqsil, siitliiaq > siltlag,

geliyorum > geliyom v.b.Gagavuz Ti.irkgesi'nde hece kaynagmasrnln Ttirkge, Odiing kelimeler ve bir-

legik kelimelerde gdriilen gok sayrda tirneli vardrr. Uzun iinliiler hakkrnda bilgi veri-lirken bu konuda yaprlan agrklamalar ve verilen 0meklerin drgrnda kalan diter bazt

ornekler gunlardrr: ne son) zamiriyle fiil ve isimlerin kaynagmasr sonucu, fiil veya isminilk hecesi kaybolmuqtur:

nc)pnn (C.Y .66) < ne yaptrn, ncipmaa (P.42) < ne yapmaya, nrips in (i.T. 23 I )drneklerinde yapmak fiilinde hece kaynagmastntn drqrnda bir ses olayt ortayagrkmamrgtrr. Ancak, nribacam bc;k) yalnu (i.T.80), ncibar (H.O.30) < ne yapar, ncibarsa(M.8) < ne yapar ise orneklerinde iki iinlii arasrnda kalan p tonsuzu tonlulagarak D Un-

s0z0ne ddn iigm iigtiir.ncirusa gidermry (M.42) < ne yana ise, ncinna kanqcak (H.O.95) < ne yana

olsa konacak Orneklerin de nereye zamiri yerine kullanrlan nrinr kelimesi ng+lan kelime-lerinin kaynagmasryla ortaya grkar.

kahve + hane birlegmesi de hece kaynagmasr yoluyla kafene (C.162) geklinialmrgtrr.

OOting kelimelerde gdriilen hece kaynagmalan oldukga yaygrndrr: cendem(M.12) < Ar. cehennem,valla (C.Y 89) < Ar. vall6hi, terbelcir (B.T l16) < Ar. ter-biye+liir, zcin eder (P.220) < Ar. ziyan + eder, zer (M.45) < Ar. zdhir "tabii, Oyle",ihtcirlar (D.O.3S) < Ar. ihtiydr + lar, bitki da serd biz da glri)Setim (8.T.97) < Ar.sefer+ a,feslcin (D.O.135) Yun. feslegen, cerlerim (P.225) < Far. ciger + lerim.

r26 Bulgaristan GagavuzTurkgesi'ndeki Omekleri igin bk. w. Zajackovkski, age., s.l6-17; baryak, kirbir,kormal (gdzlii), mehlem. sorna.Anadolu atrzlannda gdrtilen benzer yer deliqtirme olaylarr igin bk. Ahmet Caferollu, "Anadolua{tzlanndaki metathisi gelismesi", TDAY Belleten 1955, II. bs., Ankara, 1988, s.l-|: nehlem(Giresun, Ordu, Konya. Karaman) melmeket. gdlmek (Bursa), tahne (KuarnNt), sorna (Eskigehir), na,let(Vakfrkeb ir), na p le t (T er ekeme aga).KDBTA, s.83; qalmek (Milino agzr).KIA, s. 142; melmeket (Kars).NYA: s. 97. qr)lmek.RiA, s.98; allasimarladtk, aytr(<ayri) (R ze).RAU. s. l3 I - I 32 , gdtmek. gcilmek.' sorna. leyno < lehna < tenha, ktnmzi < krrmrzr (e, Cakgt ve prigtineaEztl.

94

Tiirkge kelimelerde gtiriilen hece kaynagmalartnda; gok kolay iinliileqebilen g

ve y iinstizleri ile akrcr r iinsiiziiniin yakrn hecede tekrar edilmesinden dolayr yutulma-

lalnrn veya bu iinstizlerin yakrn hece iinliis0yle bopumlanma noktasl ortak yahut benzer

olan komgu Unliiyle birlikte diigmelerinin etkisi gdrtil0r.hldu duudu zamannarda, Tqtari tutuldu (B.T.93), buzaya (C.3 l3) < bu-

za$rya, yurasm (D.A.O. l5) < yo$urasrn, srtmaqlar (C.96) < sr$rrtmaglar, Ettmakaval(S.G.2l) < qrgrrtma, dermen (i.T.50) < de$irmen, dcisiniz (8.T.152) < deyesiniz,

giivemiz (C.Y.85) < gUveYimiz.Stiyleyig kolaylrpr saglama gabasrndan veya hrzlt sOyleyigten kaynaklanan ve

daha sonra kahplagan hece kaynagmalart da yaygrndrr: dilSilner ozan uEak (A.33) < O +

Ar. zamdn, Osmannar (C.305) < Osmanhlar, delikannarr (C.ll6) < delikan|larr,oynaltm (8.T.158) < oynayaltm.

Kiigtiltme eklerinde, uzun iinliiler konusunda g0rdilEitimilz gibi, g 0nsiizUniin

iinlillegmesi veya diigmesi sonucu komqu olan 0nliilerin benzegmesiyle uzun Unliiler or-

taya grkmaktadrr. Bu ses olaylnrn drgrnda yine aynr eklerde g UnstizU ve komgu UnlUnUn

dUqmesiyle hece kaynagmasr oftaya gtkar:akillrcim, gdzelcim (P.59), giincezlerimizi (P.274), ercciz (M.52), necciz,

getirmislcir (M.61), Eancctz (S.G.8), otqaz (S.G.9l), sucaz, ki)pqezlerimiz (P.82).r2?

BiRLE$iK KELiMELERDE GOROLEN SES OLAYLARIAyn baghklar alfinda incelenen iinl0 ve 0nsiiz de$igmeleri, benzegmeler, hece

kaynagmasr gibi konularrn drgrnda ayrrca delerlendirilmesinin faydah olaca$rnrdiigiind0$0mtz birlegik kelimelerde gtiri.ilen benzegmeler, ses diigmeleri ve t0remeleribirlegik kelimeyi tamamlayan ve belirleyen ses olaylandrr. Bu ses olaylarr bazen birlegikkelimeyi meydana getiren unsurlarr tanrnmayacak kadar aslrndan uzaklagtrnrken bazenda sdyleyigle ilgili genel ses kurallarr devreye girerek, birlegik kelimeyi olugturan unsur-lardan birinde veya ikisinde bir ses de[igikligine yol agar.

Bu ses olaylannr gdyle gruplandrrabiliriz:

l. Birlegik kelimelerde iinlii dilgmesiyalnayak (i.T.62) < yahn + ayak I diigmesi, kaymnasma (B.T.123) < T.T.

kayrn + ana + slna a dgqmesi.

Anadolu ve Rumeli alrzlarrndaki hece kaynaqmasr ornekleri igin bk. RAtt. s.128, icenci < iyicena. Sl/-man<suleyman,ali<ahyor.veri<veriyor.brk<buyuk. palr<pahah,srtmag<srgrrtmaQ, cennem<cehennem. da < daha (Gakqr ve e agtzlan).KDBTA, s.I49 ord <orapa,ywela < yllrveriyorlar. aktardlla < aktarryorlar.DTA. s. I 98; istemejek < istenreyecek, sacdk < sacayak, okijak < okuyacak.KIA.s. I42-14-l; etdimiz< enif,imiz. hekat<hakikat,bonduru! <boyunduruk,eqden <eEikten vb.EA,s.47,55; aldu < aldtmz.. yoldu: < yoldunuz, < isdiz < igtiniz. alim < alayrm, verim. boslimv.b.omer Asrm Aksoy, Goziantep lg:r, istanbul. 1945, s. 106; gelicim < gelecegim, gelicift < geleceksinv.b.RiA, s. 99-100; mdle < ntahalle. niiddle < mudahale, pdlr < pahalr, kdti <kaprdt,agd < agagr v.b.GBAA s-81; bisircim < pigirelim. vurilar < vuruyorlar. i;z/a-< elindeki, diydkdan < diyerekten v.b.

95

2. Birlepik kelimelerde iinlii defigmesicanziber(K.42) < Ar. cins + i+ bir,a >i, e>i iinliide$igmeleri, ayrtcas > z

tinsfz deligmesi. kctybelersin (i.T.43) < Ar. ga"ib, T.T. kayrp + edersin, o ) u, u ) e

tinlii degigmeleri.

3. Birleqik kelimelerde iinlii benzepmesic)tcicinda (i.T.242) < Ota+yan, bercitindci (P.81) < beri + yan omeklerinde y

tinsiiziiniin diigmesiyle komgu olan cia ve ia iinliilerinin benzegmesi rici uzun iinliisiin0ortaya grkarrr.

too (D.A.O.37) < te + o drneginde e iinlilsii o Unliisiinti inceltirken, o iinliisiide e 0nlUsiinii yuvarlaklaqtrrmrg ve iki 0nliiye de tam benzemeyen dd uzun UnlUsU ortayagrkmrgtrr.

biiiln, (H.O.&l) < bu + g[n Orneginde Anadolu ve Rumeli aglzlarrnda dag0rtildUgU gibig iinsiizU d0pmUq,ikinci unsuru ince r1 0nlUs0, birinci unsurdaki kahn aUn liisiini.i kend ine benzetm i;tir.

4. Birlegik kelimelerde iinsiiz deligmesiOtaanda, berririndci: biiiin }rneklerinin drgrnda; biSey (i.T.l0l) orneginde r

d0gmesi, herersi(C.Y.94) < her + yer + i + si (ek yrgrlmas); kapunun dqarunda (p.163)> drg + yan + rnda, dolayanmdu (D.A.O.lS) < dolay + yan + nda, igandan (p.294) <ig+ yan + dan Omeklerinde y dUgntesi gdrUliir.

5. Birleqik kelimelerde iinsiiz tiiremesisuvaact (M.56) < su + v + aEacr 0rneginde y ttiremesi, dtdyeli (i.T.ll2) <

dtii + y + etti OrneEindey tiiremesi g0r0ltir.

HECE YUTUMUBir kelimede yan yana bulunan ve sesleri bo[umlanma nitelikleri bakrmrndan

birbirine eqit, benzer veya aynr olan iki heceden birinin eriyip kaybolmasl ve b6ylecesciyleyigte tek hece g0riintimii almasrdrr.

S0yleyig kolaylr$r sallayan hece yutumu Eski T0rkge'den beri goriilen bir sesolayrdlr.

ota-dagr > otagr "hekim", bar-rr > bar "var", iir-iir-kdn > iirkdn ',iken', v.b. r28

Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde -durur ek fiiili hece yurumuyla -dur geklini alrr:m azurdu r, s e nii ft dii r, m ilr a i dii r, de rv i S dii r v. b.

Gagavuz Ttirkgesi'nde y, d ve / Unsiizleriyle kurulan hecelerin hece yutumunaugradrSr gdriilmekted ir.

-yi, -yu,-yii hece yutumuuyamarsa (i.T.il r) < uyuyamarsa, biiyecek (D.o.7) < biiytiyecek, biiiinci(M.24) < bUy0giinii, ye cek o nnan ( D.A.O.29) < yiyecek, i"yo 1i.f : SOi . t uyuyu.

'l' A. uon Cabain. ase. s.4lr, Faruk Kudri'rinrJrtag. Eski Iiirkiye Tiirkqesi, )'1,. yiizyrl,i.u. E. p. yay.2lsT,istanbul, 1977,s.63

96

- di- hece yutumus indcic)n sora ( i.T. I I I ) drnegind e -d i hece yutumu -tfuin hecesini uzatrc.

- el- hece yutumuhederle: (i.T. I 62).'3n

VURGUKelime VurgusuBirden gok heceden kurulu kelimelerde hecelerden birinin diSerlerine gdre

daha baskrh bir gekilde sdylenmesidir.Gagavuz T0rkqesi hakkrnda yaprlan genig gaph aragtrrmalarda kelime vur'-

gusu konusunda aragtrrmacrlann birbirinden farkh gdriiglerde olduklarrnr, aynr ara$tu'-macrlarrn belli aralrklarla ortaya koyduklan eserlerde farkh g0riigler sergilediklerinigOrtiyoruz. Konuyu daha aqrk bir gekilde ortaya koymak bakrmrndan Oncelikle bugdriiqleri de!,erlendirmek faydalr olacaktrr.

Cagauz Dili 4.-5.ci sm(lar ders kitabt s.59'da, "Gagauz laflartnda urgu daaqok bitti krsma dilser." Yani T0rkge kelimelerde vurgu son hecededir deniliyor. ka-pa.ek-mek,gar-sam-ha, ar-mut tirneklerinde kelimeler Tiirkge veya Tiirkgelegmiq olduklarrigin de vurgu son hecede gOsteriliyor.

-rza olumsuzluk ekinin ve -&, -di gdr0len gegmig zaman ekinin vurguyu gek-medi$ini gdstermek igin de gu 6rnekler verilmigtir:

al-ma, dur-ma, vebmci, al-tlty-dt ver-diy-di.Odiing kelirnelerde ise kelimelerin, asli vurgusunun korundu$u sdylenmekte-

dir. Ornekleri, S ko-la, dks- ku rs-s i ya, a- r it-me-t i- ka.t3 |

Bulgaristan Gagavuz Tiirkqesi ve folkloru hakkrnda W. Zajaczkowski'ninrslyazdrpr eserde Bulgarca ile Gagavuz T0rkgesi arasrnda m0gterek olan kelimeler vurgubakrmrndan kargr lagtrnl ryor.

Gagavuz Tiirkgesi Bulgarcahgbu bubaQonta Csnta

lio Anadolu ve Rumcli agrzlarr ve cli{cr givclcrdeki bazl hcce vutunru ornekleri iqin bk.KDBTA. s.82. hasti;le < ha istc ovlc. .r/kn, < altr ay. ndhtn < ne )apa)rnl. uhilc < te botlc. ti;!e <. tc0yle .

R.ttl,s.l28: 6r?, < bugiin. dtdgii,l < dtcki gi.tn. ,() < te o. noptn < Dcy,apttn. kiiri4t'une < kUtiiphanc.RiA. s.9Ll00: sOttnn < qc1' ettinr. nidtt'im. < ne cdeyinr. alttstirak. . ah$ttrrrrz. cllira. < cllr lira.muesse. < mtlessesc, dckc < dakika v.b.GBAA. s. 8l-82'. hrrn < hugiin.YA. s.(r3.10(r. eqik < ahp qrk. etll < alrp kcl uherge < alrp ver gel. kititti < kite turur crdi. grkilktn < grkaturur crkcn.RAii. s.I2{t: kulna <kavnana. dn < izinin.acr& < azrcrk v.h.D'lit. s. 198: uvtlok < urtvacak. 6,ir",, < biitii)cn v.b.KlA. s. l.{4:.1.r.12r < \'avt\or. diinl.i < diin1a1a.NYA. s. 100: Trcres < patotcs. rll.r . uvuvrrr. tlutttii fiu < duyul0r rnusun.Kl'r\. s.(r8: gitcn: < koluvcrtliz. otunil,t / otururum v.b.PK. s.4.1: ekeviiii ' ikisinin. canzr < t'anrnrn v.b.lil N. P. Arabaci. 1.. A. Pokrowskala. D. N.'l'anasoglu. agc.. s.58-59

l't2 w. Zaiacrkorvski. agc.. s. 17.

97

cotradadugorgakartalksvakkofqkopqatenceremgsama$apita

Gagavuz Tiirkqesibacabayrakborugaargctdolmazavah- zsvluenistr)kavakkalfapenQerci

tencerci

Seker

gelra (agagtan yaptlmrg su kabt)tlsdogatgakartalkavakkofakopqetenceremasama$apita

kqrtal kqvqk ve ma$a kelimeleri drgtnda Bulgarcayla Gagavuz T0rkgesi'ninvurgu bakrmrndan birbirine benzedi[i ifdde ediliyor. Daha dnemlisi GagavuzTtirkgesi'nde vurgunun tamamen ilk hecede olduSu s6yleniyor.

gotrayL kopqalar, pencerede dmeklerinde vurgunun eklere kaymadrp.t, kay-nata, kaynana, negin birlegik kelimelerinde vurgunun ilk kelimenin ilk hecesinde

kaldr[r ifade ediliyor.Pokrovskayat'3 1964 yrhnda yayrnladr$r Gagavuz Dili Grameri Fonnetik ve

Morfoloji adlr eserinin vurgu bdlUmUnde verdili listede Gagavuz TUrkgesi, Bulgarca veTiirkiye Tiirkgesi'ni ortak kelimelerdeki vurgular bakrmrndan kargrlagtrnr. Qok uzunof an bu karg r lagtr rma dan bazr drnekler sunahm :

Bulgarcabacsbayrak

gqrgadolmazavaliya

kavukkalfapencurlenceraSeker

Tiirkiye Tiirkgesibacabayralrborukargadolmazqvallrenislekavakkalfapenceretencere

seker

Pokrovskaya'ntn bu drneklerine gOre Gagavuz Tiirkgesi'nde vurgu bir 6rnekdlgrnda ilk hecededir. Ortak kelimelerde vurgu, Tiirkiye Turkgesi'nde her zaman sonda,Bulgarca'da bazan ilk hecede bazan son hecededir. Gagavuz Ttirkgesi s6z konusu ikidile de tam uygunluk gOstennekte, kendine has bir ilk hece vurgusunu sgrdiirmektedir.Ilk hece vurgusu eklerle de defiigmemektedir: penqereda, skolaya, gorrai, kopqalar,kukusunu.

'lt L. A. Pokrovskal,a, Grunrntatika Oaguuzkogo yuztka Fonetika i lulorfotogiya,s.Tg-79

1973 yrlrnda yayrnlanan Gagauzca-Rusqa-Moldovanca sdzlii!,il/, sonuna

Pokrovskaya'nrn ekledili grut.. dzetinder3a vurgu konusu bir-az daha farkh de$er-

lendirilmektedir: qldilar, okumas, kalabqh.k, ikinci lmeklsvinds +lAr gokluk,-mAA

mastar, +llk ve +1nc.l isimden isim yapma ekleri vurguyu gekmektedirleri ))azma, ga-

gauzqa, bal*grym, gidiirdi, orneklerinde ise -ma olumsuzluk, +Cl isimden isim

luprnu, -(y)-lm Lteklik gahrs, - D/ gOriilen gegmig zaman ekleri vurguyu gekmemektedir:

baca, gaarga, gene, kavak, kopqa, kdsci, penqerd, soba, turna, terzi, ganta

kelimelerinde Tiirkiye Ttrkgesi'nden farkh olarak vurgu bagtadrr.

Bulgaristan Gagavuzlan ile ilgili en onemli gahgmalardan birini yapan Ta-

deusz Kowalski t35 Gagavuz Tiirkgesi'ndeki yabanct tesirler baghf,r alttnda vurguyu da

de$erlendirerek, vurgunun son hecenin dtgtnda, dzellikle sondan bir 0nceki hecede veya

toi h"."yu daha uzak hecelerde bulundulunu sdyler. Son heceden uzaktaki vurguyla

s0vlenen vabancl kelimelerin bu dzellikleri Ttrkge kelimelere de yanstmtqttr.

A. Dilaqarr36 ve Fuat Bozkurtr3T Gagqvuz Tiirkqesi iizerindeki yabanct te-

sirlerden sdz ederken stiz dizimi ve ses dUzeni bakrmtndan Romen, Rus, Bulgar ve Yu-

nqn dillerinin etkisi alttnda kaldr[rnr belirtirler. Ses dUzeninden sadece ses de$igmeleri

mi, yoksa ayru zamanda vurguda mr kastedilmektedir, agrk bir gekilde belinilmemekte-

dir.Bu agrklamalardan hareketle, Gagavuz Ttirkgesi'nde vurgunun Oluz grubu

Ttirk giveleri ve ozellikle Turkiye Tiirkgesi ile Slav dilleri arasrnda kaldrsr sdylenebilir.

Tiirkge'de, asrl vurgusu sonda olan kelimelerin, bagta da ikinci derecede bir vurgu

tagrdrklan bilinmektedir. Sayrsr giderek artan Rusga kelimelerdeki vurgu dilzeni, Tiirkge

kelimelerde bulunan ikinci derecedeki, ilk hece vurgusunu son heceye gore bir az daha

gilglendirmig olabilir.

Ciimle VurgusuCiimle iginde kelimelerden birinin diSerine gdre daha farkh bir tonda ve

baskryla sdylenmesidir.Ttirkge'de cumle vurgusu ytiklemde toplanmaktadrr. Yiiklemden sonra vurgu-

lanmak istenen kelime ytikleme yaklagtrnlrr. Gagavuz Ti.irkgesi'ni de bu genel deper-

lendirme igine alabiliriz. Ancak cUmle di.izeninin farkhlaqmasr yiiklemden sonra vurgu-lanan unsuru yiiklemden Onceye depil, yiiklemden sonraya getirmigtir.

Agan isitmis bunu derlcir, bakmrrmrylar, urulmuS Sibi (G. F.129),

kSm Pavli giri$ti gelmiiii siiirek (C.123),Agan baMrm kilimnerd,HoSluk girerdir iCimli,(D.6.137) ciimlesinde ytiklemden sonra vurgulanan

unsurlar "urulmuS gibi"; "gelmcici siirek";"kilimnerci"; "iqimd" kelimeleridir.

t'o L. A. Pokrovskaya, "Kratkiy Ogerk Grammatiki Gagauzkogo Yanka", s.620

t35 KBTT. r.495t'u

A. Dilugur, age., s. I24137

Fuat Bozkurt, age., s. I 92

99

HECEGenel T0rkge'de oldu!,u gibi. Gagavuz Ttirkgesi'nde altr t0rlii hece vardrr.

Ancak bunlara ilaveten ilk hecede Unl0 dilpmesi sebebiyle gift 0nsilzle baqlayan heceteqekktil etmigtir.

I ) Bir ilnl0den meydana gelen heceler': o, o-ldr v.b.2) Bir 0nl0 bir iins0zden meydana gelen heceler: an-nuSmuk, us-lundtrnrry v.b.3) Bir tlns0z bir Unl0den meydana gelen heceler: hiJll. hu. bl-zim v.b.4) Bir 0nsUz bir 0nl0den meydana gelen heceler: hep, hlln, hir v.b.-5) Bir 0nl0 qift 0ns0zden meydana gelen heceler: llsl, olt v.b.6) Bir 0nsiiz bir tinl0 qift 0nsiizden meydana gelen heceler'. Tilrh, kurt v.b.7) Cilt iins0z bir 0nl0den meydana gelen heceler: hra- ap, ble-=ik v.h.

t00

$EKir, BiLcisi (MoRFoLoJi)

KELiME YAPIMITiirkge sondan eklemeli dillerdendir. Kelimeler, isim ve fiil kdklerine yaprm

ekleri getirilerek t0retilir. Kelimenin yaprm eki almamrg anlamlr en kugiik haline kilk,kelime kdklerinden yeni kelimeler turetmeye yarayan eklere de yBprm eki denir. Ke-lime kiikilniin yaprm eki alarak genigletilmig haline ise g6vde adr verilir.

TUrkge'de iki kelime k0k0 vardrr: isim kdk0, fiit k6kti. Bu k0klere yaprmeki getirelerek yeni kelimeler tiiretilir. Yaprm ekleri geldikleri kelime kokiine ve tiirettik-leri yeni kelimeye gdre d0rt grupta toplanrr:

lsimden isim yapma ekleri:isim kttk ve gOvdelerine gelerek isim tiireten eklerdir.lsimden fiil yapma ekleri:isim ktik ve gOvdelerine gelerek fiil tiireten eklerdir.Fiilden isim yapma ekleri:Fiil kOk ve gdvdelerine gelerek isim r0reten eklerdir.Fiilden fiil yapma ekleri:Fiil k0k ve gOvdelerine gelerek fiil tiireten eklerdir.

isimden isim Yapma Ekleri:isimden isim t0retme eklerinin geldigi isme ve tistlendigi fonksiyona g6r.e

farkh 6zellikleri vardrr. Bu husus her ek igin aynca agrklanacaktlr.

+agFazla iglek olmayan bir kuvvetlendirme ekidir.Topuct (K.18).

+akBenzerlik ifade eden ve fazla iglek olmayan bir ektir.Basokstz (i.T.67).

+Ar, +gArBu ek de sayrlardan ve miktar isimlerinden iilegtirme sayr ismi yapar. gok

iglektir.Ani sevcla azut azor I Hep donatt, 11.1tgun toprqa (2.8.9-l): $indi.l,Addn hirltr

iyirdim (M.73). hirllr, ya iki$iir, qdamlun (u.45\. uni giirgen uaglorr dlrcliir-besiirkrvra$rk clururmu;lur (M.59): yarnrrsar kattn (P.221.

t0t

+(a)rAkBenzerlik, gibilik, gokluk' ve kargrlagtrrma fonksiyonlan bulunan bir ektir.hiruzarak ver hepsine (C.Y.I22); ktiqinekrniS\cir (M.4) "biraz kiigUk".

+CAMillet isimlerine gelerek dil isimleri yapar. Egitlik ekinin kalrplagmasryla

ortaya grkmrgtrr.

Ro m mca (i.T. I 66), G agauzgn (i.T. I 66), Tiir kge (U. K.29).

+clTiirkge'nin gok genig bil sahada iglek olarak kullanrlan yaprrn eklerindendir.

iy vc uglagrna isimleli yapar:uvct (K32), qulgtctlar (i.T. 133), ktrct (tJ.47) "krrda yagayan", 1:410,7g1

(i.T'.71 ), ),a2ru (C.Y.3), ytmrtact (M.100); gemici (i.T'. 104). gezintici (P.259), huber-cilcir (M.12), resimci (i.'f .221); yolcu (H.O.57); ctiiiiniircii (C.Y.ll3) "di,nirr", dncii(C.Y.ll3), tiirkiicii (C.83); aylrkgrlan (P.47'1, krtkgt (i.T.235), laJi;t (i.T.57); Qili7i(D.O.80), ectekgi, (M. I l0),,r'c, (i.T. I 04), Eennikgi(ll.O. I 06).

Kasap, usta gibi ig ve u$ragrna adr olan kelimelere de bu ekin getirildigigciriilmektedir: Ilstuctlaru (i.T.200). kasapgt (ll.T. -52). Farsga bahgrvan kelimesi bahgeigiyle ugragan anlamrna gelnresine ragmen, bahguancrydt (i.1".206) 0rne!,inde, bu keli-menin sonuna -fiirkge +cr eki getirilmektedir'. Sora askercilii .vaptL Avgantsil,atlct(i.T.227) iirnelinde yine aynr durum gdri.ilnrektedir. gi/i7ici iirciti tluytir (A.3 I )ci|neginde ise +gi, +ci ekleri iist iiste yrgrlmr;itrr.

Bu ek ddiing kelimelere de gelebilmektedir. Devergr (8.T.46) "dijniircti"kelirnesinde Bulgarca dever kelimesine +qu T0rkge ek getirilmektedir. Aynr durumFranstzca diete kelinresinin Rusga'ya gegmiE dieta gekline +cr eki getirilen dietctcr(P.230) orne$inde gONlmektedir.

+clk,+cAk,+cA(A)zBatr Tiilkgesi'nin biitiin givelerinde gdrUlen ve son zamanlarda giderek

yaygrnlagan ekleldir. Ozellikle Gagavuz TUrkqesi'nde gok iglektir. Baglrca tbnksiyonlarrisirnden kiiqiiltme ve sevgi ifade eden isimler yapmaktr.

+Clk ekleli asrl kUgUltme ekleridir; +CAk ekleri +CA eklerinin ok kuv-vetlendimre edatryla kaynagmasr ve asrl kiigUltme eklerine benzetilmesiyle oftayagrkrnrgtrr.r +CA(A)z ekleri ise +cAk eklerine kuvvetlendirme eki +(l)z getirilerekr.reydana getirilmig olrnal tdtt'.2

K0giiltme ekleri -k Unsiiziiyle biten bir kelirneye getirildi[inde siiz konusur.lnsuzun (lultugu gorulur:

hacauk (i.T'. l5l ), yupructk, (i.T.l5l) < bacak-t-crk. yaprak+crk, kiiq:iiciik(i.T'. r37) v.b.

Zcl"rrcp Korknraz., "'l'iirk dilincle +Ca eki ve bu ek ile Suptlan isin teSkilleri ii:erintlc htr dcncne".'l'l)Alllcllclcn l95tl, ll.bs., Ankara, 1988. s.59-60Mrrltrrrcrrt l:.tgir. tiirk Dil tlilgrsi. istanbul. 1977. s. l(r(r

t02

ctlmacrk (P.153), gelincik (i.T.259) Orneklerinde bir kemik ve bitki adrt0retilmigtir. Bu iki drnekte ve bunup gibi kelimelerde kugiiltme ekinin asrl fonksiyonudrgrnda yeni g6revler 0stlendi$i grir0lmektedir.

hepsiciy (M.102), odacryma (i.T.99) tirneklerinde -k- unsuzii yumugamr$trr.KUg0ltme ekinin sonuna, bir baqka ekin i.inlUs0 geldilinde genellikle -k- gnsgzi1 6nceyumuqamakta, sonra da erimektedir topracu (i.T.269) < toprak+crk+t; t)rdecii (S.G.l2)< ordek+cik+i, ktigucuum (K.21) < kiiguk+cuk+Um.

Ekin ve kelime kdkiin0n hig bir de[iqiklige ugramadrgr ornekler de vardrr:hay'anc.rk (c.23 I ), oractk (M.52), pargaqk (H.o.35); bir seycik (M. l0), crerecik, in-cecik (i.T.82), mavicik (H.O.S7); gdlciik (C.y.lS), kitrtiinctik (H.O.87); tarafgrk(.f .Zer: s i r i t g i k (H.O.87 ); y av r ucu k (H.O.87 ).

Tezicik (M.54) < tez+i+cik, yavasrctk (C.66) < )avaf+r+s1k, yavaquuk(M.67) yavag+a+crk, gencecik (C.Y.7 ) < geng+e+cik iirneklerinde gdriildulo gibi ke-lirne ile ek arastnda i, r, a, e, iinlUleli turemektedir. Bu iinli.ilerin pekigtirme ve anlamrkuvvetlendirme fonksiyonu tistlendiIi s6ylenebi I ir.

Gegti tc) bu+n+cak yil (i.T.92) orneSinde "buncak" kelimesi egitlik fbnksi-yonunu sUrd0rmektedir. +CAk eki gdrevi ve kullanrgr bakrmrndan +Clk eki gibidir;asrcuk (D.A.o.32) < agrk+cak, terliceklerim (K.8) < terlik+cek+ler+im kasrcaklan(C.6-5) < ka$rk+cak+ile-n, gctcucak (C. I 93) < gocuk+cak, balrcok (p. I 0 I ) < balrk+cak.

+cAk ekinin dntine iinltiyle baglayan bil bagka ek geldiginde iki unliiarasrnda kalan -k- iinsiizii erimektedir; buracut (M.52) < bura+crk+a, yaamurlucount(M.90) < yafmur+luk+cak+r+n+r, Qocuca( (5.64) < gocuk+cak+r, Biiijceniik (p. l3l) <b0yiik+ceniik drne$inde +cek eki arasrnda bir -n- tiiremesi gdrtilmektedir'. Bu drnekteek, egitlik fbnksiyonunu hissettirmektedir.

Hctydut lar benin b ildiciiiim,Bcin da haydutlartn sevdiciiii (8. l8l) 0rneklerinde kiigiiltme eki -Dlk srfat

t'iil ekine getirilmekte, -k- 0nsiizii ise d0gmektedir.+CAElz, -!- erimesi ve 0nli.i benzegmesi ile +CAAz geklini alrnakta, hatta

bazen hece yutumu ile +cAz haline gelebilmektedir; doncaaz (c. l0l), puycouztm(1.T.195), sucaoz (H.O.al); yolcaoTlarrnr (i.T.230), erceezlcir (i.T.173); ktzgaaz(ll.o.4l):.lbsciiiiz(c.ll6); yolcuz(8.105); gr)lciiz(B.105); saJkgiiz(M.t02), kus sesqezi(u.D. r9e).

+da$Eqitlik, ortakhk, mensubiyet ve balhhk it'ade eden isimler yapar.Vatandas (S.G.22), kardas (S.G.22) < karrndag.

+enFonsiyonu tartrgrlan bir ektir. Fazla iglek degildir.ka ken (H.O.36) " filiz" .

+GAFazla iglek degildir. Qok az Olnekte kalrplagmrg olarak gdrUl0r.

r03

.frsku (P.146) "sivilce"3, bir dzglt r$ (i.T.23S).

+kliplek bir ektir. isimden srfat yapar.. Aitlik bildirir. Unlti uyumuna uyar..tlstttttkt rrv (M.6 l), bildu.kt er (i.T.1301, qoktunkl ll11tgulur (C. l.l2), .lr

vuurrnht tt gilniimiiz (D.6.94).Aynt ek; Tuu girkin tlilnhllsilndan (C.Y.82) sennendirar htiiinktilcri (D.6.

2l) tirneklerinde de isim. unsurunun yerini tutmaktadtr.

+LA(yl, e)n, +(y)Le(i)n, +citii(i)nllirleqik bir ektir. isimden fiil yaprna eki +lA eki uzerine -l zarf:fiil ve -n

vdsrta eki getilelerek yaprlrn -y- kaynagtrrnta 0nsiiziidUr.Bu ek. Tarihi T0rkiye Ttirkgesi'nde benzerlik fonksiyonu ile gckinr eki olarak

kullanrlmrEtrrz pervanelqvin, upurlaym, scncilel,in.r Gagavuz Tiirkgesi'nde bu fonksi-yonu da devatn etmekle beraber T0rkiye TUrkgesi'ndeki gibi zaman adr yaprnaktadrr.Bagllkta gtlsterildi$i gibi ek bir takrm ses degigmelerine ugramrgtrr. drnekleri qunlardrr:

uurlu.Wn (M.12) < uuru+la+y+r+n "u$ru gtbi", avSan neJ,in (M.10) .',

akgarn1-le-y-i-n "akqam tzeri". -yi- hece yutumuyla: av$amtren (C.y.g4): stthualen(c.Y.8). c'.r- hece yutumuyla: sabaalin (B.T.9l), sahiylin. (B.T.s7): hcnimciriitr (c.2t4)< ben + irn-t'ci-rl;i+y+i+n "benim gibi". seninciliiiin (C.45),'senin gibi".

+llf iirkge'nin en iqlek eklerindendir'. Srtbt olarak kullanrlan nitelik isimleri ya-

par. [3ir nesnenin. bir nesnede bulundu$unu anlatlr.uthlur (M.12), dalgah (i.T.66). kanuttr (i.t'.66), ktt4'tt (M.t2l. .ttuutt (C. t66).

tultlt:lr (i.l'.06X (ti$ti(i.'f .57),sersemeli(i.T.35) "sersemlegtirmek',; hu),nu:lu (C.y.42).nplu(.i.T.162)i biiiiftt(M.20), g,rii$iiktityttii(i.'1.134). kiisiitil (B.20).

'siingiitii (M.12),

iitlti (i:f .66).llu ekin bir di$er fonksiyonu mcnsubiyct itade etnresidir.IJut'akhvt: (D.O.3). hureilrntr.r,srn (U.-5 l). t,?.)/rj (D.O.S l).T'0rkqe kelimelere geldi$i gibi, Fransrzca'dan Rusga'ya oradan cra Gagavuz'l0rkgesi'ne giren pcrpesktiva+h yaradrcr (l>.245) "utku geni; sanargr", grorask+li

lrortrct (P.23-5). "miibala!,alr tasvir": izver+li (8.T.47 ) < Rus. zverin. zverinry ',vah;ihayvan" kelimesine +ll eki getirilerek, "vahgilifi bulunan" anlanrr kazandrrrlmrgtrr..

+ll eki bulunma +slz eki buluntnanra anlamr katan. yani zrt fonksiyonlarta$ryan ekler olmasrna ra$men aynr kelime kOkiine getirildikleri g6rulmektedir.

&tk+lt+ltk+stz adam (D.O.96), bel+ti+siz (M.34). geqsin bu :t.tldiismun*srx*/r tU.O. l5l). ('alm onu btk+tttuz+r, (U.:i8).

Tiirliiltl (D.227') 0rneginde aynr cins ek yrgrlmasr giirOlnrektetlir.ttlun kuSku (C.280). ,roltlutlar kuSku hukurcltlar (C.281) olneklerinde kus|u

kclirncsirrdcn +lu ekinin dogmesine ra$men fonksiyonu devanr etmektedir.

' l.l. yazr dilindc gitnilmcyen bu kclimc Anatlolu agrzlarrnda kultanrlrr. l)s !'. s.1859: /islr.,sir,ilccl)inirr'- Ahrln. llurtlur. Snnrsun. Mcrsin.I f'arrrk lr:rjrr 'f irnurtag. tiski 'l iirkb,e 'ftirkcesr. ,\'l . .r1:. istanbul. I r)77

t04

+LIKTi.irkge'nin en gok kullanrlan yaprm eklerindendir. Ekin asrl fonksiyonu

srfatlardan isim yapmaktr. Zaman iginde yeni g0revler de ustlenmigtir. Ekin stfattanisim yapmasryla ilgili gok sayrda 6rnek vardlr:

darsftltk (C.68) "keder, [iz0nr0". fenal* (i.T.177), hastahk (C.61\, htltk(Z.E.l2l), maskaraltfr (i.T.177), vatandosttk (i.T.2Zt); ttirtik (i.T.273), gdzettih(i.T.53), iilik (p.78) "iyitik"; domuztuk (i.T. t77), zortuk (D.O.20); biiiikutk (p.7s),kitd rlii k (P.7s ), i kiyii=l iitil k (i.T.t7 7 ).

kugtnntk (i.T.187); girginnik (i.T.l36) "samimilik". zengintrik (M.109);tlilzgiinnii k (i.T.253).

iilild (P.40) < iyilig(<k)+li, ktskanglundan (M.109) < krskanghB(<k)+rn+ dan,e r ke n n iiii (S.G.-5 ) < erken I i g(<k)+A, uzunn u u nda n (C.2 I 9) (<uzun I ug(<k)+u+p +43n.

Meslek ve ulragma alan ismi yapari qift7ilik (P.155), padiSoaltk(D.A.O.28), Eqya ismi yapar: gdzlitk (8.67).

Zaman ve dOnem ismi yapar: aylumt (P.49) < aylrg (<k)rmr , gengtih (i.T.8),ihtdrltk (D.6. 123) ikigiinnilk evli(P.59).

Yer ismi yapar: aagltk (D.O.7l ), daatrh (H.O.79), ekinnik (P.42), kamrslrk(i.T. I 73), meyvalrk, ottuk (C.296\.

Bir 0rnekte kalrplagmrg olarak gekim ekinden sonra geldigi gdriiltiyor:ters inrili k (P.269) < te$+i+n+A+l ik.

Omeklerden de anlaqrlabilecegi gibi bu ek 6dtin9 kelimelerden de isim t0ret-mektedir. Tiirkiye T0rkgesi ve diSer give ve lehgelerde de giiriilen; aareilik (M.102) <Ar. ahret+lik, hasetlik (U.D. 149) < Ar. hased+lik v.b. yaygrnlrk kazanmrq drnekler-dendir.

Gagavuz Tiirkgesi'nde yaygln olarak gOr0len Rusga ve Romence'den 0di,ingkelimeler de bu eki alabilmektedir:

deklarativliksiz (i.T.2l 8) < Rus. deklarativ+lik+siz "resmiyetsiz", papsoylou(C.203) < Rom. piipgoy+luk+a, "mrslrlr$a, mrstr tarlastna",ltustiyalaa (B. ll0) < Rus.pustiya+l rk+a "boglu$a, bogyere".

Bu ek srfat-fiil ve isim-fiillere getirilmektedii.kapqmaltk (C.277) < kaprg-ma+hk, saSilac(tkhk (P.148) < gagrl-aciik+lrk,

uymamctzltk (P.237) < uy-ma-maz+hk: dediktii (D.O.55) < de-dik+lik+i: giinddntJiitilk(C.Y.69) < gUn+d6n-6ii+l0k; giirziiqllliin (P.164) < g0r-miil+l0k+iin; igmeme:lik(P.216) < igrne-miiz+lik. <;riimelik (P.231) < OrU-mii+lik "yUriiyiiq".

Bazt iirneklerde ekin d0$tiigU, fakat fonksiyonun devam etti[i g0rulmektedir.Uq oy iiiirettiltir onnart topgu (C.294) 0rneginde iigretilen topEu delil,

"toltquluk" tur.Ne 7ok piSmannun kalacan (D.O.49) Orneginde pismannan kelimesi

" p ismunnt knan" olmalrdrr.iilikliilt (i.T.218) tirneginde birinci ekin fonksiyonu unutulurak aynr cinsten

bir ek daha getirilmigtir. iyi+lik+lik+d > iilikldd qeklinde agrklayabilecegimiz bu ekyrgrlmasrnda ydnelme hdl ekiyle birlegmiq ikinci ekin ses degigikli$ine ugramasrnda aynrcinsten iki ekin Ust Uste gelmesinin etkisi olmugtur. Bu tiirden diger ek yrgrlmasr 6rnek-leri gunlardrr:

105

buzlukluunda,? (U.D.146) < buzluk+luk+u+n*dan, doorulukluk, (U.4) <dooruluk+luk, krjrliikliiii (D.O.79) < korluk+liik+t, ijcelikltid (Z.E.l l0) < ucelik+lik+a..yannry-lrkht (i.T. I 6 I ) yannrghk+hk+r.

Rusga plen kelimesi esirlik, esaret anlamrna geldigi halde, kelimenin bu an-lamr unutularak +nik eki getirilmiqtir: plennik (P.50).

+mEgitlik ifade eden bir ektir.Bir iirek bizci verilmis,sadem bir (D.6.122) "sadece".

+manitgi bildiren bir Ornegi vardrr:Evciman (i.T.208).

+mst

Benzerlik ve gibilik ifade eder.Tatltmy (C.Y.74).

+ncaOrta kelimesine gelerek ikinci srrada olanr ifrde ed.er: Ortancast dcirmis

(M.42).+ncl

Qok iglektir. Sayr isminden ve bitki gibi kelimelerden srra sayr ismi yapar.besinci klas (i.T.196), bitkinci sayfada (P.185) "son sayfada,,, ikinci (C.y .j7):dokuzuncu ay (c.146); dc;rdiincii (c.l2s), Ugtincii gilnii (M.72), iiQiincii dua vahtclr(B.T. 174) "ikindi namazr vakti".

Sayrlann rakam olarak yazrldrlr 0rneklerde ekin de$igtili gtirulmektedir:

. Bu iS olduydu l937ci yilda (C.257), I9l9cu yrhydr (C.266), S0ninci yillarda(i.T.244), Snci yiltar (i.T.23).

+slBenzerlik, gibilik ifhde eden bir ektir.onun gc)zleri biraz ahmaksry& (C.141), garipsi (C.291).

+sIzisimden olumsuz isim yapar. +ll eki bir nesnede bir bagka nesnenin bulun-

du$unu slz eki ise bir nesnede bir bagka nesnenin bulunmadrgrnl iftde eder. Bu ekleyaprlan isimler srfat olarak da kullantlrr:

adams& (i.T.67), basaksrz (i.T.67), Topral<su giftgiltir (i.T.218), yasttksrz(S.G.30); bellisizlaa (i.T.221) "belirsizlile", benizsiz (i.T.67), ditsiz (D.6.12), sessiz(s.G.30); dos tsuz, uy kusu z ( i.T.68); k6 ksiiz (D.o.54).

106

+suliglek olmayan bir benzerlik, gibilik ekidir.yoksul (U.43).

+tlYansrmalara gelen iglek bir ektir.qttfit (5.G.32), fisrtt (i.T.122), krytrtt (5.G.32), patfir (i.T.238\. stprrtr

(i.T.23s); lumburtu (i.T.23s), uultu (.r.w): giiri)ltii (i.T.193).

+zSayr isimlerine geldilinde yakrnhk ve egitlik bildiren topluluk ismi yapar:

ikize.O.lo6) gibi.Normal isimlere geldilinde ise ilgi ve benzerlik ifade eder: topuz (M.58).

Yabanct kaynakh isimden isim yapma ekleri:+darFarsga +dar eki Arapga 6diin9 bir kelimeyle kaynagmtgttr.

kafadar (i.T. 1 05) "kafalarr uyan".

+istanFarsga yer ismi yapan bir ektir.Gagauzistan (U.K.36 I ).

+ruRomence ig ve u$ragma adr yapan +ru eki bir kelimede kalrplagmrg olarak

g0riiltir.qizmciru (8.T. 137) "gizmeci".

+(y)kaSlav dillerinden, muhtemelen Bulgarca'dan altnmtEttr. Kadrnlarla ilgili

meslek. milliyet, dopum, yetiqkinlik gibi nitelikleri bildirir.Biiyiik iinlti uyumuna uymaz ve vurgusuzdur. Gagavuz T0rkgesi'ni di$er Ti.irk

givelerinden ayrrrr.t Tiirkge'de cinsiyet ifade eden ek yoktur.+yka eki cinsiyet iftde etmektedir. Bu ekin fonksiyonu Tiirkge'de srfatlarla

kargrlanrr. Zaten ek gogu yerde cinsiyet iffide eden bir srfatla birlikte kullantlmaktadrr.Bu durum ekin fonksiyonunun yeterince oturmadt$rnr, gekli kaldr$lnl gOsterir.

' t..A. Pokrovskaya. "Kratkry Oqerk Grammatiki Oagauzkogo Yozrka". Gagauzko - Russko - lltoldavskiySlovar. Moskva. 1973. s.622-I'adeusz Kowalski, " Kuzey-Do1u Bulgaristan Tiirkleri ve Tiirk Diti" . (C'ev. O. F. Aktln). O. F. 'l'iirk Dilive Edebiyatl Dergisi, c. lll. S. 3-4 ,3l Mart 1949. s-495

WlodzinrierzZajaczkowski ,"Cagauz". Encyclopertie islamc.ll,Leiden. 1965's972f-lasan Eren. "Gagau: Tiirkqesi".'f llrk Ansiklopedisi c. XVl. s. I l0(ierlrard Docrfer. "Das Gagausische", Philologiae'l'urcicae Fundamenta. Wiesbaden. 1959. s.261

A. l)ilaqar.'t-iirk Di!ine Cenel Ilir Bakts.'l'l)K yay., Ankara, 1964. s l2l

r07

aaretko (8.T.92) "ahretlik krzkardeg", acryko-malim (8.T.39) "hacr annem",BeSalmalrykt evlenmiS (P.229)"Begalmah kadrn", Gagauzko (P.217) "Gagavuz kadtn",Giingdrmrizka gigciei (C.Y.104), ihticirks (P.223) "ihtiyar kadrn", izmetgiyka (P.244)"kadrn hizmetgi", kofodarka (C. l6l) "krz arkadag", kort gorbacryka (i.T.lIl) "kadrnpatron, Ku solistka (C.128), konuSko (M.32) "gezginti, eSlence", (cinsiyetle ilgisi belir-siz), kurtko (C.136) "digi kurt", saabiyko (1.T.207) "kadrn patron", teyku (.f .246)"dayr. anne akrabasr", iirediciyko (D.73) "bayan O!,retmen".

+zilnFarsga'ya ait bu ek bir T0rkge kelimeyle kahplagmrg g0r0nmektedir.Kuanzdnntk(i.T.203) "salglna u$rama".

lsimden Fiil Yapma Ekleri:Bu eklerin isim kOk ve g0vdelerine gelerek fiil t0rettiklerini belirtmigtik. Fi-

iller ohna veya yapma iftide eden kelimelerdir. isimden fiil yapma ekleri de turettiklerifiilin dayandrgr isimle ilgili olma veya yapma ifrde eden hareketleri kargrlarlar. isimdentiireyen fiillerin kargrladrklarr hareket, t0redikleri ismin anlamryla ilgilidir. ismi fiil ya-pan ekler, ismi fiil hdline getirme g0revi iistlenirler, bunun drgrnda bir fonksiyonlarryoktur. isimden isim yapma ekleri gibi, anlamla ilgili birbirlerinden farklr bir gdrevleribulunmaz. Hepsinin ortak ve tek fonksiyonu isimle ilgili bir hareketi kargrlayan fiiller.yapmaktrr.

+A_Eski T0rkge'de daha iglek olan bu ek bug0n birkag kelimede devam etmekte-

dir.bogo- (i.T.5l),oyna- (D.636) < oyun+a- ,tq$a- (p.250).cagavuz T0rkgesi'nde yavag isim kOk0ne de +A eki getirilmigtir: yavasu-

(c.304), aynr kelime +r- ekiyle yavasb (c.Y.104) geklinde de kullanrlmaktadrr. Bu du-rumda iki Ornekten birinde UnlU degigikligi olmahdrr.

+(A)t_Srfatlardan olma ifhde eden fiiller yapar. pek fazlayaygrn degildir.boSal- (P.286), azot- (i.T.90), darot- (D.6.79), krat- (p. t 59) "krrtagmak"diril- (i.T.69), doorut- (C.y.84), knat- (H.O.107).Eksik, seyrek, kiigilk gibi -k 0ns0z0yle biten kelimelere +(A)l- eki geldiginde,

kelime k0k0ndeki -k diiper:iisil- (C.Y .29) < eksil-, kiiqiil- (5.G.32,), siiret- (C.y.2 t ) < seyrel-.

+(A)r_Daha gok renk isimlerinden fiil yapan bir ektir. Fazla iqlek degildir. -r iin-

l0siiyle biten kelimelere geldiginde kOk 0nliisil diiper.kobar- (H.o.80), korar- (i.T.260), sarar- (p.r59); ever- (c.307) "evrendir-

mek".

108

+dA-Yansrma kelimelerden fiil yapan bir ektir.cmgrrda- (i.T.l9l), grcarda- (i.T.l4l), haydu- (i.T.99) "surmek", krmilda_

(C.3 I ), ktrda- (K.40), lumburrta- (i.T.13.5), tangtrrlo- (i.T. t36); cingilde_ (H.O. l0)"takla atmak".

+r-Birkag kelimede g0r0len igleklik alanr dar bir ektir.biyazt- (A.15) "beyazlamak", yalabu (i.T. I4) "parlamak".

+irgen_Birlegik bir ektir: +ir-ge-n- geklinde agmak miimkiindijr6 Eski Tiirkge'de

alprrkan- "yi$itlenmek" Orneliyle kargrlaqtrrrlabilir.T Gagavuz Tiirkgesi'nde sesirgen-(M.46) "ses dinlemek" Orne$inde gOriiyoruz. Aynr kelime, sesirgen "ses dinleyen" gek-linde srfat fiil olarak kullanrlmaktadrr.

+k_igleklik sahasr dar glan bir ektir;gdziik- (P. I 93).

*krr-Yansrma isimlerinden fiil yapar. Ornekleri azdrr.ayk tr- (G.F . 1 65) "hayklrmak".

+LA-Bu ek en gok kullanrlan isimden fiil yapma eklerinden biridir. Hemen hemen

btitiin isimlere gelir. Eski Tiirkge'den beri iqleklilinden bir qey kaybetmemig, aksinegittikge yaygrnlagmigtrr.

alatlu- (M.S7) "acele et-"8, darsrklu- (H.0.6-5) "iiziilmek", dolaylo- (p. l33)"dolagmak, kugatmak", durukla- (i.T. lll) "duraklamak,, kaltaHo- (M.19) "ata bi-nerken e$erin tahta krsmrna basmak", kasrkla- (M.61), suvazla- (c.66) "srvazlamak",dzle- (C.Y .33), sdzle- (P.l2) "sdylemek".

-n ve -m iinsiizleriyle biten kelimelerin yanrnda ekin 0nsiiziinUn benzegmeylen'ye ddniiqtii$U giiriilmekted ir.

ikramnu- (A.3 I ); sabunna- (H.0.6 I ), Qetinne- (P.177) "zorlagmak".Tiirkiye Tiirkgesi'nde isme, yapmak, etmek gibi yardrmcr fiil getirilerek

kargllanan bir takrm ig ve hareketler Gagavuz TUrkgesi'nde isme +LA eki getirilerekilhde edilmektedir.

(' Necnrettin Hacreminollu. Tiirk Ditinde Yapt Bakmrntlan t;iiller. K.B. yay. 1348. istanbul, 1991.s.214-2157 A. von Cabain. Ls&, 'fi)rkge'nin Crarneri. (q:ev. Mehmet Akahn). TDK yay. 532. Ankara. 1988, s.50* T.l. yazt dilinde bulunnrayan bu kelinre Anadolu alrzlarrnda yuygtndit. Krq. igin bk. DS l, s.l8llalalla-: acele etmekl Denizli, Alyon, Isparta, Aydrn, iznrir, Ugak. Manisa. Balrkesir'. Qarrakkale. Bursa,Ki.itahya, Eskigehir. Bolu. istanbul, Samsun. Elazr!. Ankara. Konya, Krnkkale. Tokat illerine ballr ycr-legirn merkezleri.

109

cezala- (M.76) "ceza vermek", haberle- (P.292) "haber vermek", ikramns-(A.3 l) "ikram etmek", intdatls- (P.292) "imdat etmek, yardlm etmek", izmetle-

(D.O. I20) "hizmet etmek".Yukaldaki Arapga tidting kelimelere gelen bu ek Rusga ve batt dillerinden

alrnan ddUng kelimelere de gelebilmektedir.ispicitlalo- (P.301) < Rus. ispoved "giinah glkarmak", ispiiida+la- "giinah

grkarmak", kollektsiyala- (P. 175) Rus. kollektsiya < Fr. collection "kolleksiyon"kollektsiya+la- "kolleksiyon yapmak", kompasla- (P.233) < Rus. kompas < Fr. compas

"kumpas", kompas+la- "ayarlamak", konfuzla- (P.231) < Rus. konfuz "utanma, stktlma",;.on112+la- "utanmak, mahgup olmak", rifmala- (i.T.224) < Rus. rif, "camekan" rifrna+la- "camekan yaptrrmak", simbollu- (P.299) < Rus. simbol < Yun. symbole, "sembol,timsal", simbol+la- "sembol yapmakl', sudls- (P.210) < Rus. sud "mahkeme", sud+la-"mahkeme etmek".

Bu ek yansrmalara gelerek yansrmayla ilgili igi veya hareketi iffide eden fiilyapar:

brtnnu- (C.32) "vrzldamak", cwla- (P.204) "crvtldamak".Ekin bazr Orneklerde T0rkiye T0rkgesi'nden farkh bir gekilde kullantldtSt

gti,riilUr. Mesela basar- fiiline getirilerek basarla- (P.240) fiili yaprlmrgttr. Bu durumuiki gekilde agrklamak miimkUndUr. Birincisi, baqar- frili -I fiilden isim yapma ekiyleisimlegtirildikten sonra sonuna +LA eki getirilmig daha sonra da orta hece 0nli.isii

dii9m09 olabilir. ikinci ihtimalse kelime kdk0nUn ve ekin fonksiyonunun g0z Ontindebulundurulmamasrdrr.

Her dil en kolay ve rahat ifdde bigimini hedefledigi halde; GagavuzTiirkqesi'nde ttiretilen bazr kelimelerde fonksiyonu olmayan ekler kullanrln kskangla-(C.62), qemreklen- (i.T.146) Orneklerinde ktskan- ve Qemre- fiilleri 6nce isimlegtiril-mekte, sonra yeniden aynr anlamr kargrlamak Uzere fiillegtirilmektedir. Fiillerin bu yaprsrGagav uz T0rkqesi'ne has kullanrqlardrr.

+LA eki fiilden fiil yapan ekleri -t-, -tr-, -9- fiilden fiil yapma ekleri ile kay-nagarak +LADr +LAn-, +LAg birlegik eklcrini meydana getirmektedir.

yuJka+Ia-d-ar(C.61)"inceltrnek"l bol+la-t- (C.80) "go$altmak"; gdzel+le-d-er(i.T.153) "giizellegtimrek", genq*le-d-er (D.O.42) "gengleqtirmek": iik+te-t- (P.91)"yi.ikletmek".

qok+la-n- (C.Y.24) "go$almak", duruk+la-n- (i.T.175) "oyalannlak",hu+lu-n (i.T.l3l), kanat+lu-n- (D.O.20), top+la-n- (C.Y.l5), tukur+lu-n- (M.31)"yuvarlanmak"; ben+ne-n- (i.T.288) "alacalanmak", girgir*ne-n- (i.T.28S) "yilitlikgdsterisi yapmak", kuf+le+t- (i.T.2l 3), tiken*ne-n-(i.T. I 3 l).

dost+la-S- (8.64) "dostluk kurmak", kart+la-;- (i.T. l63) "yaSlanmak", kam-bur+ls-s- (.T.122), kiyat+ta-s- (P.l2l) "mektuplagmak", pay*la-s- (P.275), saka+!u-s-(P.27 5): bi*le-s- (D.166), daz+le-s- (C.l I 5), el+le-s- (C.297) "tokalagmak".

Ustelii- (M.71) "yenmek" drnesinde iist+e (ydnelme) +ld geklinde; yOnelmeh6li ekinderr sonra da +LA eki gelmigtir.

+sA-igleklik sahasr fazla genig degildir.

I l0

suss- (4.52), kim tol<samry varlaa goktan (U.77)',varlrfa kim doymug?',,yalapsa- fC.Y.l l6) "parlamak"; etse- (M.87) "et arzu etmek,'.

*sl-+sA- ekinin dar 0nliil0sUdiir. Bir iimekte rastladrk:darsryartm (2.E.87) "0z0l0yorum". Aynr kelime isim olarak da kullanrlmak-

tadtr; darulan (2.E.93) "iiziint0leri".

Fiilden isim Yapma Ekleri:Fiil kOk ve g0vdelerine gelerek isim yapan bu ekler isimden fiil yapma ve

fiilden fiil yapma eklerinden sonra gelebilirler. Fiilden isim yapma ekleri gok deligikfonksiyonlar 0stlenebilen igleklik alanr oldukga genig eklerdir.

-AkBu ek, fiille ilgili her tiirlU nesne ve arag ismi yapar. Genig bir igleklik alanr

vardrr.gatvok (C.221) "kavgak", kagak (i.T.71), kwrak (i.T.I l2) "endamh, yaprh",

konak (8.T36) "konuk evi". tutak (8.28) "sap", ugak (D.O.ls), uqurdak (8.56)"ugurtma"; gemrek (C.Y.37) "gevik, atrlgan", dernek (P.79) "toplantr, dernek", dilrtekli(P.23 I ) "itici".

-amakiglek deSildir:basamak (i.T.175).

-bag, -mAgiglek defildir: -me+eg ;' -meg veya -ma+a$ ve -maca ;' -mag geklinde

t0redigi d0q0niil0yore, +bag eki de bu ekin farkh bir geklidir.saklanbag (K.27); aldamog (P.86) "ziyafet", bulamag (U.K.24), yarultmag

(P.203); ddnemeg (C.Y.l4), drtmegli (P.203) "kapah".

-9Genellikle ddniigl0 fiillere gelen bu ek aqrrrhk ifrde eden isimler turetir.giililng (P.73), inan7 (C.Y.l8), kazang (i.T.205), ktskang (M.14), korkung

(M. | 0l ), sevinq (i.T.83), ukash (C.58).

-eZarf-fiil kahplagmaslyla ortaya grkan bir Orne$i vardrr:qevre (i.T.248) "kenan iglenmig mendil".

" Tahsin Banguollu, Tiirkgenin Grameri, istanbul, 1974, s. 268Ahmet Bican Ercilasun, "-mag/-meg eki iizerine", E.F. Tllrk Dili ve f,debiyrtr Dergisi, c.XXl.3lArahk 1973. s.83-88

llt

-esrigleklik sahasr dar bir ektir. Birkag kelimede gdriil0r.

.rars't (i.l-.36) < giyesi, veresi (C.Y .34).

-gABu ek de -GI eki gibi fiilin gdsterdili igten etkilenen nesneleri kargrlayan

isirnlel yapar.dalga (i.T.43), yctnga (P.90); siipiirgii (M.51).

-gaqiqleklik sahasr daralmrg bir ektir. -Glq ekiyle aynr fbnksiyonda kullantlrr.ulclangagh (D.O.-5 l) "aldatrcr", atlangaq (D.6.140) "atlama taglarr"r0, .sallan-

gag (K.9) "salrncak", duvangag (8.T. I l3) "sopa", putlangs7 (K.27) "silah".

-GAnBir kag cirnegi bulunmaktadrrq al ry kun (D.O.6 I ). ya p 6 k an (P .264 ); serget, ( P. I 4-5) "rafl'.

-GIFiilin g<isterdi[i iqlerle ilgili nesneleri ifade eden yaygrn bir fiilden isirn

yapma ekidir. Oldukga iglektir.qalgr (C.221), sargt (C.Y.1ll), .saygt (P.19), srzgr (S.G.l8) "gizgi", yangr

(i.T.296) "ateS", v{.tzgt (8.T.30) "kader"; bilgi (i.T.57), sevgi (i.T.40), r'ergl 1i.T.88;"kabiliyet, hediye, sadrk"; burgu (5.G.28), duygu (D.O.l9), hlki 1D.O.l7) "son,sonunda" ", iEki (D.o.I l6), dti;iinkii (Z.E.l0s) "dliqiince".rr

-GIqYapan, olan veya yaprlan nesneleri kargrlayan isimler yapar.da I gr9 (B.T . I 30), b i lgig (C.Y.46), kt.s krg (P.56) "krskag, rnandal ".

-GInBiiyiitme, aglrlhk fonksiyonunda yaygln olarak kullanrlan bil ektir.baltgttt (C.Y.6), dctrgtn (P.141), ktzgur (H.O.65), salgrn (D.O.22). r,dngttt

(i.T.62); ergin (P.137). "olgun" girgin (K.18): tluygutr (i.T.73) "duygulu", o/gar

'liirkiye l'tilkgesi -vazr dilinde 1'aygut olnrayan bu Orncklcrin Anadolu agrzlanndaki kullanr;lan igin bk.DS l. s.370r utlangaE: ga1'dan gcqnrek igin konulan taglan $arkikaraalaq, Boyabat. KeEap. Genrerck.lltrr. I:rnrenek v.b. DS l. s.209:. aldangaq: aldatrcr; l:cthiye. Saray-Tokat. DS lV. s.l3tl3l da1'angaq:destek;MalatyaDSX.s.34l2:putlangaq: tabancagibi ses grkaranbirgocukoyuncagr:('ay-Dcntzli.DSX. s.3527; sullangaq: I)cnizli. IJalrkesir.'Iokat. Eski5chir, ilatay. Ayag- Ankara. llor. Adana. t.tilcbur-g il/.Kclirlcnin sonuq anlarnrnda Anadolu aSrzlarurdaki kullanrlr;r igin bk. DS ll. s.710. brlll: son. uQ

{( iclcndost-lslxrrra. lJolrtrrr.a. izntir}.Yazr dilirrde kullanrlnrayarr dli$iinkii,',,dii$i|ngr7, Anatlolu alrzlalrnda yalgrndrr. K19. DS l\'. s.l6-10;LlLisiirrgil. dii;iiiigii. srklntl. iizrintii: Zile. Melsin. I latay l'.b. dii$iingiilii: stkrntrlr: l)azar()ren-Kalscri.

n2

(P.206), sa,urgu,t (C.Y.50) "fu'trna, yorgun (i.T.64); diizgiln (C.y.l6); kaqkrn (A.23).saskur (D.O.56)r ciskin (i.T.200) "rurubet,"r3 ke,skin { i.T.2Cr: y: Llii.tkijn (C. I 75 ).

-lEski Ttirkge'de bir kag drnegi gdrtilen, fakat bugiin Batr Tiirkgesi,nde yaygrn

olarak kullanrlan bir ektir. Eski Tiirkge'de dl -iig, siir-iigra Orneklerinde gortilen -lg ek-leri Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde tamamr daryuvarlak tinliilu olmak izere hilig > bilii.dliig > r)|il, ayrry > ayru qeklinde kullanrlrr.15 Gagavuz Ttirkgesi'nde bu devrin birhatrrasr olmak iizere kapu (G.T.l 08) kelimesi hAId dar yuvarlak ijnliiliidtir.

aSn (M.4) "uzak", aym (i.T.95), qau (C.78) "krsa urgan", gtrpr (H.O.28),yap (C.43)'. qeki (i.T.4\ "6l9ii birimi". tti:i (C.281): dotu (i.T.92), koku (i.T.9z): i'tii(D.O.-s2), (jrfii (i.T.lQ-5), srirui ( i.T. 162 l).

Bu ekle tiiretilmig, TUrkiye Tiirkgesi yazr dilinde yaygrn olnrayan, fakat Ga-gavuz T0rkgesi'nde kullanrldr$r gibi Anadolu a$rzlarrnda da kullanrlan veya arkaik rizel-likler gdsteren kelimelerden bazrlarr gunlardrr.

salr (B.T.l0l) "satrg"; gizi (M.66) "sapan izi, evlek" seqi (M.20) "segme",r,eri(M.20) "kazang"r6; gonii (H.O.l6) "hazine", frrsr? (i.T.-s6) "kUsmei'.

Edilgen gatrlr fiillere gelerek -mlg srfat-fiili fonksiyonu katmaktadrr.asrlr (C.300). bakilr (C.Y.l6), krrhh (C.t06). sarth (i.T. I I 2\. .v,t.t,ttr

(i.T.I57); gerili(i.T.Il2);kurulu (i.T.20I), sokuIu (i.'t.I26); drutii (C.296).

-lclQok iglektir. Devamllllk, gokluk fonksiyonlan vardrr.hrktrrrct (i.T.I96), inandrrrct (P.II0), sattcr (C.40). otlarhcr (.f .242),yakrci

(C.Y.l0l), yaradru (i.T.4) "sanatkdr"; hirlestirici (P.166), ilerletlici(i.T.2ll),iiiireclici(i.T.196) "6gletmen", iiitrenici (i.T.l32) "cigrenci", gi)qiicii (U.K.22) "gogebe".

sesleyci (K.16), koruycu (i.T.266) or'neklerinde ise tinli.i diignresi vardrr.

- (r)k-Ak gibi bu ek de, fiilin gdsterdigi igle ilgili her tiirlU nesne ve arag ismi ya-

par. Oldukga iglektir. Unlii ile biten fiillere -k, onsiizle biten fiillere -Ik qeklinde gelir.aqrk (i.T.76), asnrk (U.35) "agrnmrg", al,trrk (i.T.52) "aynhnrg". besnrk

(P.67) "ezik", qarprk (K.20) "felgli, akrl hastasr", sarmasrk (C.123) "sarmag, dolag',,tanry* (C.Y.96) "tanl$mr$, tanrgrk", yaytntk (i.T.106) "yayrlmrg", yrttk (i.T.96): hc-ceriksiz (i.T.142), giicenik (C.Y.49) "gUcendirilnrig kiqi", /resr* 1i.T.164),.srvrqik (p.-56)"kayrp", iiilrenik (i.T.170) "bilim adaml' burusuk (D.O.l7), duruk (H.O.105)

't Kt$.i9in bk. DS lIl. s.1240: grslin: sisli vc yagmurlu hava: Iliga-(lanakkale. Silivrr. isranbul. gc-binkalahisar. Yusuleli. Aglr. Rahqe-Adarra.

't n.vun (iahain. agc.. s. S t-ZqOIt Faruk Kadri'Tinrultag. agc.. s.80-81r" Krg.\''t'S. s.57; grr:9izgi. DS lll, s.1252. Qizi; tohunr eknrek iqin pullukla agrlan ycr. karrk:Egridir-lsparta. Acrpavam-Balrkesir. Ktltahya, Sakarya v.b. DS Vl, s.2 150: gdmti: haz.incl. Anadoluatrzlartrrda qok t'aygrn. Y-l'S. s.l5l: ki.rii: kiisnre. YTS, s. l8l: satL .\ettt: satt$. pazar ycri v.b. DS X.s.3550:.ratr: salllrk mal: lsparta. DS X. s.35(r4l seql: seqirn: Bor. Kcrkiik.

I l3

"durgun", oyuk (i.t .t64), yoluk (i.T. 123) "yolunmug, daprnrk, perigan"; b()liih (P .165),bilkfik (A.5) "biik0lmUg", siiiintlk (P. 164) "sdnmiiq".

aatlak (i.T.152), gtngrrdak (K.42)" oyuncak", gtirak (i.T.158), dayak(D.O.92)" dayanak", dtisek (C.Y.90), elek (D.O.83), gevrek (i.T.137), kahtrsak(i.T.203) < Ar. kahr-sa-k "kahrrlr", kapak (P.152). pnldak (K.6) "finldak", tarak(s.G.4).

-(I)k ekiyle tUretilmig Ttirkiye Tiirkgesi yazr dilinde bulunmayan; fakat Ga-gavuz Ti.irkgesi'nde tUretildi[i qekliyle Anadolu a!,rzlannda da kullanrlan pek gok kelimevardrr:

dars* (D.O.82) "iiztintiilu", karurtk (i.T.66) "koparrlmrg, astk surath",smaq* (i.T.136) "alrqkrn"; bertik (C.257) "glkrk, burkulmug", gimgirik (i.T.105)"yrldrnm, gimgek", dinik (P.252) "yorgun", gdsterikli (P.71)" altmh, gdsterisli", senik(i.T.93) "solmug"; duyuk (O.D.140) "duygulu", tutnuk (D.0.I l5) < tutun-u-k"kekeme,peltek"; diirlik (D.6.97) "asrk yrLz", donak (i.T.S2) "stis". ftagla* (i.T.70)" kaynar",6dek (P.261) "bedel, licret", tombarlak (i.T.124) "yuvarlak", tukurlak (P.275)"yuvarlak", y ryrak (2.8. I 02) "yrpranm t g, eski ".

I 7

-(I)mFiilin g0sterdili hareketle ilgili isimler yapan gok iglek bir ektir.atum (tJ.44), goz krptmr (C.100) "an, lahza"; bilim (P.167), dilim (i.T.124),

geeim (i.T.20), giyim (M.22), seqim (i.T.22); yudum (M.61); bdliim (i.T.59), dciktim(i.T.2i 6), d tiim (i.T.t23).

TUrkiye TUrkgesi yazr dilinde g6r0lmeyen fakat Gagavuz Tiirkgesi'nde bu

ekle tiiretilen ve aynt gekilde Anadolu aSlzlarrnda da kullanrlan kelimeler vardtr.r8ulam (M.21) "yok"; kayrtm (i.T.36) "tarlantn s0rtilmUg yeni, evle!.i", salrm

(M.82) "vurma, vuruq", gdsterimli (C.104) "gOsterigli"; gr)rtim (i.T.220) "manzara".

Kri. DS ll,636'. berrik: yara bere; Burdur, Sarayk0y, Denizli. Bozdof,an-Aydrn, Tokat. Bolu, Mu!.la.Konya yoreleri. DS llt. s.1086; gatnk: iki dere veya yolun birleqtili yer: Yenikoy. Balrkesir. Qog0r-lcr-Kiitahya, Etimesgut-Ankara, Ermenek-Konya. Mut, Eskigchir. Krrklareli. DS lll, s.ll32'. ienreklik:geviklik. kuvvetlilik. Kayseri. Yerkesik-Mu[la. DS lV. s.l372:. dsrs: slkrntr. 0zuntu. cziyet,Kogker-Krrgehir darsnnk: iiziilnrek: Liileburgaz. DS lV. s.1558; donak: sts, ziynetl ('orum, Yusul'eli.

Sivas, Edirne. DS lV, s.1636; diiri)k, aslilr.,gatrlmr5, dargrn (y0z), $uhut-Afoon. Bozan-Tokat, Eskiqehir.iznrir, Kocaeli. Qorum. DS Vll, s.2304: ha$lak: srcak. Nazilli, Edremit. DS VllI, s. 2624'. kantnk:inatqr. Yenikoy-Balrkesir. Merzifbn, Edime. Qavugkdy. Babaeski. DS lX. s- 3310: adek: zarar odentisi.Bergama-izmir. Malatya, Kangal. Sivas, Kogker, Krrqehir. Nildel borg senedi vize; Tokat. DS X, s. 3582;senl*. havasr inmi$. pdrsum0$: lsparta. Burdur. Acrpayam. DS X. s.3609: srra;r/<; ah$krn: Yenikoy -Balrkesir, Mccidiye-izmit, Kurgunlu-Bilecik, Edirne, l-0leburgaz. DS X. s.3955: tombarlak: yuvarlak,kure biqinrindel Isparta. Burdur, Denizli, Qanrlh- Ankara. DS X. s.1997: tutak: saban eyerinin sapt:

Badrrlr, Fili-Qanakkale. Tokat, Eskigehir. Samsun v.b. DS Xl, s. 4023; ugurak: ugurrna Erefli, Zon-guldak.DS Xl. s.4273;1,rpral: eskimig, airnmlf; Gelendost. Qal, Eymir. Bozdotan, Magka, Mutla. Ernrenek v.b.Krg. DS Vt, s.2164; gdsrerimlik:ornek. gostemlelik; Bor. DS Xl, s.4032: u/aar: y0klenti, angaryal lSdrr.

Ercig-Van. DS X. s.3525; saltm: nezlei tarlanrn nadasa brrakrlnrrg bdlgesi; yan, holge: tekeleri digikegilerle birlegtirnre zamanr gibi anlamlarr yanrnda alrzlardaki Gagavuz TUrkgesi'nc en yaktn kullantgsonbaharda sebzeleri yelin vurmast (Urfa) anlamrnda olantdtr.

l7

It

n4

-Inigleklik sahasr fazla genig olmamakla beraber yeterince 6megi vardrr.akm (i.T.4O); gelin (K.9); kilrtiin (H.O.S7) < k0rUtUn, "toplanmrg, yrgrhnrg",

tilttin (P.154).

-malBir drnekte gdrtiliir:saamal (U.44) "saprlabilir".

-manYaygrn delildir:sisman (K.43).

-mIkKuvvetlendirme anlamt katar.krymtk (8.60), kesmik (P.77) "saman ktnnttsl".re

-tIiglek bir yaprm ekidir. Daha gok edilgenlik, ddntigliil0k bildiren -n ekinden

sonra gelir. Nesne, ig ve hil adr yapar.akrntr (M.35), baalantr (1.T.214), szmt, (i.T.163), toplanfi (P.255); gezinti

(i.T.225), serpinti (M5); koruntu (U.K.3l) "koruyucu"; gdriintii (i.T.23).Bu ekle tUretilmig, Tiirkiye TUrkgesi yazr dilinde gdr0lmeyen, fakat Anadolu

a$rzlannda, Gagavuz T0rkgesiyle aynl veya yakrn anlamda kullanrlan kelimeler g0rUl-mektedir.

dalantt (i.T.164)"rsrrilmrS", kalkmfi (i.T.123) "ytikselig, isyan"; biqinti (P.3)"bigilmig yef', iyinti (P.265) "yemek"; koruntu (P.226) "korunak".20

-vBir dmekte g6riiliir: dolay (P.180) "gevre".2l

Fiilden Fiil Yapma Ekleri:Fiil kdk ve govdelerine gelerek fiil tiireten eklerdir. Qekim eklerine yakrn bir

igleklikleri vardrr. Sayrlarr fazla degildir. Her fiilden fiil yapma ekinin birbirinden farklrfonksiyonlarr bu lunmaktadrr. Bel I i bagh lan gunlardlr:

-AIA.Srkhk bildiren bir fiilden fiil yapma ekidir.sarsulu (H.O.2 I ), ekelediydim (M. I 00).

'' KrS. DS Vlll, s.2767', kesmik: dOvtilm0g ot, Bolu, Adana, Malatya, kesmttk gekli gok yaygrndrr.:o Krg. DS ll. s.683; biqinti: yar Karacahisar-Aydln, topraktaki yarrk; Milas-Mu$la. DS XI, s.4285:

yiyinti. yemekli folen; Dtlzce, Ovacrk, Silifke.DS VIll, s. 2929: koruntu'. korunakl Edime.1 DS lv, s.l545; dolay: qevre; lsparta. Manisa, Qanakkale, Tokat, Eskiqehir, Dtlzce, Edime. Ltlleburgaz

v.b.

lt5

-ar-ObUr faktitif eklerine gOre daha dar bir iglerlik alanr olan bir ektir.E tkaracaklar (C.5 I ). k tzurdar (D.O.54).

-9-Bir kelimede gOriiltir:siirgtti (C.Y.103).

-Dlr-Bu ek; -r- ve -(l)D- eki gibi oldurma, yaptrrma fiilleri yapar. Aynr fonksiyonu

iistlenen di$er eklerden daha yaygln bir igleklik sahasr vardrr. Bu ekten sonra -(l)D- ekigelebilir ve katmerli faktitif anlaml katar.

tlaldtar (H.O.68), kaldu (H.O.68), yuytlrmalarla (P.76) "yaydrrmaksuretiyle"l bildirerlcir (M.109), dindirttim (i.T.295), giydirmiS (M.109), sevindirici(i.T.215); duudurtmustu (.f .g6) "dofurtmugtu", duydurar (i.T.23) "duyurur", .soyun-tlurttu (1.T.139), susturmaa (D.6.Sl); diiziliirmtis (M.109), siliintliirdii (c.ls7)"sdndiildii"l altstrrctlardan (M.102) "iilreticilerden", batlrrar (8.T.4-5), ;ustrrmau(C.Y.60) "9aqrrtmak"; diktirctivdi (C.ll5), getirder (C.Y.49), ictirni(C.6'l) "igirtti".

-Gun-'Iarihi ve ya$ayan givelerde kullanrldrgrna dair bir drnek tespit edemedigimiz,

-gut- faktitifine benzetilerek ortaya grkarrldrgrnr sandrfrmrz ve bir tirnekte g6re-bildigimiz bir ektir:

du rgun ma: (H.O.43) "yorulmaz, durmaz", durgun duynan (D.O.47) "yolul-dugunda," hitki durgutttrl (i.T. li0) "son durakl"l,utkurta (H.0.68).

-gut-Tiirkiye Tiirkgesi'nde kaybolmug, Gagavuz Tiirkgesi'nde bir kelimede gdriilen

bir oldunna ekidir. Eski Tiirkge'de kiirkiitser2z, turgut- < tur-u-g-u-tr: drneklerindeoldugu gibi kullanrlmrgtrr. Ekin Eski Tiirkge'de, Karahanlr ve Harezm Ti.irkgeleli'nde-G lt- qeki lleri vardrr.2a

tl urgu I maa (i.T . 24) "durdurmak".

-t-Fazla iqlek olmayan bir ektir:kal& (C.58), siiriidil (P.288).

-(r)D-Bu ek de -r- eki gibidir. Aralarrndaki en dnemli fark -r- ekinin tek heceli fiil

kciklerine, -t- ekinin ise genellikle birden gok hecelifiilkdk ve gdvdelerine gelmesidir.

$inasi I ekin. Uygurca Metinler l l. Maytrrs inrtt. Ankara, 1 97(r s.81, s. l 2

A.von (iabain. age.. s.59. I 28Nccnrettin llacrcnrinollu. Tiirk Dilinde l'apr Bakrntmdan f iiller,s.33

ll6

-t- eki; -r- ve -DIr- oldurma eklerinden sonra da gelebilmektedir. TarihiTUrkiye Tiirkgesi'nde oldugu gibi iki iinlii arasrnda tonsuzlagabilmekte, i.insuzle bitenflillerden sonra geldi$inde yardrmcr 0nli.i olarak araya -a- iinliisii gelebilmektedir: ro-zatma (C.97).

. genqleder (D.6.42), g;zeileder (D.O.42), patlattrp (H.O.109), toztlarak(1.T.102); kavilet (u.41), saurilu (P.247) "savurttu", si)rrmeyccim (i.T.6l), uqurrmus( M. 5 8 ) ; kaz ilt tr p (i.T . I 7 2), k tpil m ry fi (.T .242) "krrpr gtr rm r gtr ".

-( t)t-Bu ek Oznesi bilinmeyen veya sdylenmeyen fiiller yapar. -l- ekiyle yaprlan

fiiller olma if6de ederler, bu tiir fiillere pasiflik, meghulliik fiilleri veya edilgen gatrlfiil denir. Bu ek -l 0nsiiz0 ve iinluyle biten fiillere gelmez; boyle fiillere aynr fonksiyonuta$ryan-n- eki gelir.

sanldr (D.O.83), satttrmry (G.F.ll0); isiditer (i.T.36), iyitderim (D.O.22)"egiltirim", kesilmez (D.O. I6); biiillder (H.O.5S) "biiyiitUr".

Edilgenlik ifddesi taqryan fiillerde -n- ekinden sonra -l- eki gelebilmekredir:beklenilmci vakt (P.75). aynr gekilde -l ekinden sonra -n- eki de gelebilmektedir:ayrrlurmak (C. I 85).

-(I)n-Bu ek, dznesi yaptrsr igten etkilenen, yani yapttgr ig kendisine ydnelen ve

ciznesi bilinmeyen yahut sdylenmeyen fiiller yapar. Krsaca, d6niiglii ve edilgen gatrlrfiiller tiiretir:

baarrnaldt (P.229) "kendine bagrrrrdr", bakrnacam (M.105), qtkrnmq geri(M.20), sunntp (i.T.29)i esinmci (c.3l) "eginmek". sevinclirstz (D.o.35); tltiziiniyor(8.'I.,54) "kendini silsl0yor"; ytkatt, giin , sora taran ayna karSnmda (C.y .34).

isimden fiil yapma eklerinde' -lA- ekinden sonra gelen -n- eki bu eklekalrplaqmrg gibi gdriinmektedir: haslattdnp (i.T.67) "haqlatmak',, deliklendi(i.T.105).

-n- edilgenlik dtinUgl0liik eki, iqteqlik fonksiyonunda kullanrlabilmektedir.genqlendi yaElar (i.T.8l) "genglegti yaglar", hey, dosrum tutanaltm biz dri

horu oynamaQ (i.T.S5) "hey dostum biz de hora oynamaya tutugalrm", diiiisci tututtttrsan(M.71) "d0Eiiqe tutugursan" sertlendi, brak isci mi tiedi? ! (H.o.43) "sertlegti...".Tiirklendi halklar (U.K.45) "halklar Tiirklegti,'.

-(I)r-Bu ek; oldurma, yaptrrma anlamr ta$ryan fiiller yapan eklerden, yani faktitif

eklerindendir. Tiirettili fiillerin oznesi yaptrgr igten etkilenmez, fiilin gdsterdigi i9 birbagka kigiye veya varlt$a ydnelir. Yani gegigli fiiler yapar. Gegigli fiillere geldiginde isebagkasrna yaptn'ma anlamt katar: geqirerim (C.y.20); cloyurmuSlar, uqurcldr e.rl?).

-(l )r-Bu ek, ortaklaga i9 yapma veya olug h6li ifdde eden fiiller yapar. Ortaklaga ig,

kargrlrklr veya toplu olarak yaprlabilir. Olug hdli ifhde eden fiillerde, trpkr edilgen veddniiqlii gatrlr fiillerde oldugu gibi bir kendi kendine olma arrlamr vardrr.

l7

daal6mu (P.273) "da$rhnrz"; bitismeer (i.T.53), giriSsin (S.G.l7); buluSacc(B.T.74) "bulugacagrz", tutugtur (i.T.82), uqusurdular (C.169); dolasacak (H.O.50),sakalas (D.O.134).

-mA-Fiilden olumsuz fiil yapan ektir. Biitiin fiillere gelir. igleklik sahasr gok

genigtir.

. almaycaklar (i.T.167), doymaru (H.O.6), yazmodr (i.T.l0S); beklam4tcan(i.T.l8l ), gelmeerim (C.Y.S9), sevinmiim (i.T.85).

Gagavuz T0rkgesi'nde gimdiki zaman ve genig zaman gekiminde olurnsuzlukeki genellikle -mAr geklini almaktadrr.

. almdrlar (i.T.144), duymarrz (H.O.6), karknurz (H.O.6), unudulmdr(i.T.129), karumdrsm (i.T.144), oynamdr (D.O.l l2); etmer (i.T.lt5), gelmersin(i.T.f l5), istemerim (i.T.l0l).

Yaygrn olmamakla beraber 3.t.9. genig zamanln olumsuzunun -m,\z gekli devardrr: unudulmaz ( i.T. I 29), kilqii I tmezkir (S.G. 32).

Kalln srradan fiillerin gimdiki zaman gekimlerinde olumsuzluk eki -md geklinialmaktadrr: buyurmddrstnu(M.92),utanmddrmrmtz(C.216),yalabtmddr (i.T. 141).

-msii-G iiliims li (C.Y. I I 0) Orne[inde g0riilmektedir.

-p-Bir drnekte gdriiliir: serpti (U.K.25).

-re-Bir drnekte gdriilmektedir:teprenmis (i.T.23S) "titremig, oynamrg".

-se-+sA isimden fiil yapma ekine benzetilerek ortaya grkmrg olmahdrr.ensemiq (P. 108) "yenmig".

-iiz-Fazla iglek olmayan bir faktitif ekidir:tiitfrzdiireceerr (P. I 9 I ) "t0tsiileyecelim".

ll8

KELiME TURLERi

isirvtVarhklan tek tek ve cins cins kargrlayan kelimelerdir.Kargrladrlr varh$r tanrmlamayan, yani sOylendiginde adr oldugu varlrk zi-

hinde canlanmayan dolayrsryla ancak ismin kargrladrgr varh!,r daha dnceden bilenler igintanrmlayrcr bir anlam ta$lyan, tek bir varhlr kargrlayan isimlere Ozel isim diyoruz.

istanbul, Basksy, OPuz Han, Tilrk 6zel isimlerdir. istanbul ve Baskdy yeradrdrr ve yer yilziinde sadece bir yeri kargrlarlar. O{uz Han T0rkler'in atasrdrr ve tarihibir kigidir. Tilrk, yery$zlJnde def,igik yerlerde yagayan ve bazen Gagavuz, Kazak, Krrgrzgibi farkh boy, kabile, kavim adlan ile de anrlabilen topluluklart kargtlayan millet is-midir. Bir 6lg0de tanrmlayrcr Ozellif,i bulunmasr ve gok geniq bir toplulugu kargrlamasrbakrmrndan cins isim gibi de de$erlendirilebilen Tiirk s6zii, yeryiiziindeki diger milletisimleri gibi tek bir milletin adr oldu!,u igin 6zel isimdir.

Cins isimler varhklarr cins cins kargrlayan. yani. birbirine benzeyen,varlrklarrn adr olan kelimelerdir. Kargrladrklart varlrklan tantmlarlar.

TaS, toprak, Sehir, illke kelimeleri bir tane olan varltklann deSil, birbirinebenzeyen, insan zihninde aynr izlenimi brrakan varhklann adr olduklarr igin cins isim-dirler.

isimleri yaprlanna g6re de farkh gruplar alttnda toplamak mUmkiind0r:

I ) Basit (Yahn) isim: Yaprm eki almamrg kOk hdlinde bulunan isimlerdir.Kaar yaayr kepek gibiYapryr ipek gibiGeg gelen gocuklartKuvarlar kApek gibi (G.F.89)

kaar, kepek, ipek, gocuklar4 kc;pek kelimeleri birer basit (yahn) isimdir.

2) Tiiremig isim: isim veya fiil kOklerine yaprm eki getirilerek yaprlan isim-lerdir.

at-lt (M.12), bert-ik (C.257), dola-y (P.180), gr;l-cilkkir (C.Y.l8), giin-niik(P.se), hlry-h (M.12) v.b.

3) Birleqik isimler: En az iki ismin, yeni bir varlr$r kargrlamak 0zere biraraya gelmesiyle meydana gelen isimlerdir. Gagavuz T0rkgesi'nde bazr birlegik isimler,birlegik ismi meydana getiren isimlerin ses de[iqikli$ine uSramastyla kaynagrrlar:

biiiin (H.O.8l) < bu+gun, dokuzilz (C.85) < d6ku7+ytiz, kaymna (8.T.123) <

Tiirk. kayrn+ana, ilqkulak (kilUyii) (P.144) < Tiirk. Ug+kulak.Tamlama qeklinde devam eden kaynagmamtq yani birlegik kelime hdline gel-

memiq isimler daha yaygtndrr:

il9

boba evi (D.O.l3), Canavar yortulan (C.305), Kryqak kiiysii (G.F.7).Be; duyuyla tespit edilme durumuna gdre isimleri ikiye ayrrabiliriz:

l) Madde ismi (Somut isim): Be9 duyumuzun biri veya bir kagryla varlrlrnrtespit edebildi[imiz varlrklann ismidir:

Ceqer vakil, geQer...

insan qok untddr.Urun yolloru geEtikCenklfrr, aagltk gegirdik (T.53).Ddrtliikte gegen vakrt, insan, yollart, cenklcir, aaElft kelimeleri beg duyu-

ruruzdan biri veya bir'kagryla kavrayabildilimiz varhklann isimleridir.

2) M0nfi ismi (Soyut lsim): Be; duyumuzla tespit edemedigimiz, ancakvarlrlrnr bildiSimiz kavramlarrn ismidir'.

Allah versin saburlarC iiz dcin s ev d a g e ke n ci,

Hay bayrr sarr bayrr,Hay hayr ha1,ak bayrrAytrtrsan sdn ayv..Bc)n yandtm cayr, ceyr (G.F.97).Tiirkii bendinde geEen Allah, sabur, sevda kelimeleri mdnd ismidirCagavuz T0rkleri, varlrklarr adlandrrmada diler Tiirkler'den sadece kigi

adlarrnda ayrrlrrlar. Kigi adlarr dini inanElanna baglr olarak Hrristiyan adlarrdrr'. Fakat

soyadlarr, yer-su adlarr genellikle Tiirkge veya T0rkgelegmig kelimelerdir.2s

isvrp cplsN eEKiM EKLERiFiil ve isim kbk ve gdvdelerinin sonuna getililerek kelimeler alasrnda iligki

kurrnaya yanyan eklere gekim eki denir. Qekim eklerinin isim kcik ve g0vdelerinegetirilenleri gunlardrr:

coKLUK EKiT0r'kge'de belirli gokluk yoktur. Belirsiz gokluk eki +LAr ekidir.r('

(. ocukla r (G. F. 80). hqva I o r (i.T.64): izlii r (D.6. 125). te petit r (G. F.80).ince srradan kelime kiik ve gOvdelerine gelen +l5r ekinden sonra bir ek

gelirse gokluk eki +ler+ geklini alrr: gdHerdcin (G.F.l-58) diislerin (T.8), gozleri(C.224). detlelerdcin (D.O. 138).

tt f-iirkcr AcaroSlu. "Cagavu:cada Takma Adlar Soyadlarr Ycr Atllan", lV. Nfilletlerarrsr 'fiirk l{alkKiiltiirU Kongresi Bildirilcri. llalk Edebiyatr. Ayrr Basrnr. Ankara. 1992Nikolay tlabofln. "]l'loldavio'da - Bessarabiya'da Tiirkge Ceografi Adlart",23-25 Ekim 1991, Kayscri,'l'ii rk Diinyasr Kurultayr'nda okunan tebli!.(i. A. (iaydarci. Il. K Koltsa. [-. A. Pokrovskaya. B. P. l'ukan. RedaktOr N.A. Baskakov. "(]aolrufigaskrcNo:tuniyu. 'foponinika. A,likrotoponinika. Fantlii i Pro:viSqa". Cagauzko-llussko-l\loltlnvskiy Slo-var. Moskva. 1973. s.577-61 Ir'' qirklrrk ckinin etimdo.jisi igin bk. A. Ccvat Entre. "Ttirkge'de 7o!ul hetgcsi -ler'in etinoloiisi ii:erinc hiruntStrrnru". 'l'D- Bclleten 19.10, Ankara. l9zll. s.37-44

120

Qokluk eki, -m ve -n iinsiizleri ile biten kelimelere gelince bcnzegme yoluyla+nAr qeklini alrr:

KurSumnur (C.260), tilsrmnar 1i.f. teO;.2?Bazr hdllerde de ince stradan kelimelere gelen +ndr gokluk ekindeki ri iin-

liisti, kendinden sonra gelen ekteki a iinltisuyle birlikte bazen aynen korunur: binniirlan.Diger bazr eklerde oldu$u gibi gokluk ekinde de birinci gokluk ekinin fonksiyonu unutu-larak araya giren bir bagka ekten sonra kelimeye bir gokluk eki daha getirilebilmektedir:

de I i kanrulerd r lar (P.60).Aslrnda bir isim gekim eki olan +LAr gokluk eki qahrs bildirdigi igin Genel

Tiirkge'de oldugu gibi Gagavuz T0rkgesi'nde de fiillere gelebilmektedir:dayanamddrlar (M.20), doyurdular (C.Y. 120); gelerllir (P.7S). dldiirecekliir

(c.30).

HAI nxleniisimleri; kelime gruplart ve ci.imle iginde di[er kelimelerle mUnasebete

geqiren eklerdir.T0rkge'de isimlerin, diger kelimelerle girdikleri mtinasebetlere gore tagrdrk-

larr hdller gunlardrr:

Yahn Hdl (Nominatif Hili)ismin, kargrladrgr varhk ve kendine tAbi olan isim drqrnda hi9 bir ilgi il?de

etmeyen hdlidir. ismin baqka bir kelimeye ba[h olmayan teklik, gokluk, iyelik gekilleriyalrn hAlleridir. Yahn hdlin ekiyoktur:

Qimqirik, / qimgirik / Dolaylar taa aydmn* (K.33),Her bir an bolyapmaz (G.F.106),Yollanm 9i9ek hig aqmddr (T.76).

Qimgirik, dolaylar, aydmruk, art, bq| yollarm, qiqek gibi kelimelerin hepsiyalrn hdldedir.

itgi Uali (Genetif Hili)ismin bir bagka isimle ilgisini g0steren hdldir. ilgi hdlinde bulunan isim

kendinden sonra gelen isme tdbi olur. ilgi h6li ekli olabilecegi gibi eksiz de olabilir.Tdbi olunan isim, yani ikinci unsur her zaman 3. teklik gahrs eki ta9tr.28itgi nati ekleri iinsUzle biten kelimelerden sonra +ln 0nltiyle biten kelimeler-

den sonra +nIn 0nsiiz diigmesi ve iinlU benzegmesi sonucu +An'drr.

+ L{r. gokluk eki Anadolu ve Rumeli agrzlannda da benzegme yoluyla + nAr $eklini alabilnrektedir.Krg. igin bk. KiA, s.285; gadmna toplanannar. KDBTA, s.93, adamna, potinn(i (sonda -r dtiqmesi).NY,\. s. t)4. erenner. hunnar. Ahmet Caferollu. Anadolu Diyalektolojri A:erine Mal:eme /. istanhul.1940, s-ll,l3,giinnciri (Bahkesir). s.ll0, ll3: diismannarrm, harmannan (Burdur), s.135'.unnar, on-nur (Antalya\. Ahrnet Cafero$lu, Anadolu illeri APzlarmdan Derlemeler, istanbul, 1951. s.79. 87:hayinner,hannar(MuS\,s.12:'gunnerde,bunnar(Zonguldak)s.5',gadnnar.heyvannardan(Van). s.60;gelenner (Bitlis). Bulgaristan Gagavuz Tiirkqesi igin bk. W. Zajaczkowski, age., s. ll2-113. tukunnart.bunnar. onnarL koyunnardan v.b.ilgi hali hk. geniE bilgi igin bk. Abdulkadir inan, "Tiirk Dilinde izofet" ("izafet ve -l'uretskom

Yazrka"adlr eserin tanrtma yazrsr.) TDAY Belleten. 1958, Il. bs. Ankara, 1988, s. 279-313

t2l

Ekli ilgi hdli drnekleri:baska padisohltklann polits iyas t (C.27 0),Qalrykan kusun yuvast verilirmis (G.F. 106),Tunanm kavaklartTitirdr yapraklartQiy dilSmilS giilci benzerYarimin yanaHan (G.F.95),Hep bu vaktt c)lilniln evindci toplandilar hntmnan (C.217),uSaan imesi (G.F.I06), bu dircidn dolayrrunda (D.A.O.I g).ze

Eksiz ilgi hdli Ornekleri:iqerdc) sofra ilsti)ndei Silad gaz lambasr (C.270),Gecci yarnt (C.259), gilndilz zamanmda (D.6.27),Hatr ekmeici (D.O.72).

Ylikleme HAli (Akkuzatif Hdti)ismin fiille ilgisini g0steren, ismi gegigli fiire basrayan hdldir. Qogu zaman ek

altr, bazen eksizdir. Ekleri +I'drr. Bazr hdllerde ek iinliisilduger ve geriye-kaynagtrrmaiinsiizti +y+ kalrr. Y0kleme hdli tagryan isim, fiilin etki alanrnr gdsterir.

Ekli yiikleme hdli 0rnekleri:Sardilar insannart maavi buulan (C.69),Emisleri o toplamq aagtan (D.O.75),Ytmrtanm kulSunu aqrqma (G.F. 107),Bana gc)ziinti ktpn (K.12),Kedi deliy t*a& (8.47),SarmaS ryta c;ptil klanetg iy (C. I 30).

Y0nelme HAli (Datif H0ti)ismin, gdsterdi$i hareketin yOntin0n kendine dolru oldulunu bildiren fiillerle

ilgi kurdugu hdldir. Bu hdl her zaman eklidir. Ekleri +(y)A'drr. Bazen sonda *Adiigmesi sebebiyle sadece kaynagtrrma iinsiizii +y+ kalrr.

Ydnelme hdli drnekleri:Ya bcin pazara vqra)nm (T .l l2),Biz gittik szya (8.58),Q irr cid kn p ii k / kd pil r uil k. Kii t tid kii kiir t / t il ki) rt fii k (K. 3 s),Senin diyerdi teninli (C.Y.60),Bir t)kilz gelmiS oray' ap-ak (D.O.82),nerey qimdi gdktii duman (C.Y.l0),Git sor bir kimseyti (C.108).birazdanu danaa (.f .125), Osa dursun mu hepldnd (C.y.60), Da yudaym

heptiinti (C.Y.60) Orneklerinde uzaklagma hdlinden sonra gelen *fl, *a y0nelme h6liekiyle, *dan, *tin uzaklagma hdli ekinin kahplagmasr ve birinci hdl ekinin fonksi-yonunun unutulmasr sonucu iki hdl eki Ust iiste gelmig olmalrdrr.

2" Benzer kullanrglar igin bk. GKAYA,s. 183: babaan kesesi, dedeen mali.

122

Bulunma HAli (Lokatif HelDismin, kendinde bulunma ifhde eden fiillerle ilgi kurdugu hdldir. Bu hdl her

zaman eklidir. Ekleri, +DA'dtr. Ydnelme hdli gibi bulunma hdli de ismi fiile baglar.Bulunma hdlinde olan isim, fiilin bildirdipi hareketin yerini gdsterir. Bazr durumlardafiilin ifbde ettiSi ipin zamanrnr bildirir.

Bulunma h6li 0rnekleri:$asmah temizlik sabaada (T.45),galgelar yok oldrlar erdlt (T.45),Braadilar hayatta abalarmt (C.126),gii boncuu yalabdr yapraUa (T.45),Bu senniktti tiirkil dter (T.104).

Uzaklagma H6li (Ablatif HAli)ismin, kendinden uzaklagma ifade eden fiillerle ilgi kurdugu hdldir. ismi fiile

baglama fonksiyonu yanlnda, bazen ismi isme de baglar. Her zaman eklidir. Ekleri+DAn'drr.

Uzaklapma h6li iimekleri:TavSan gelmiS yamagtanTrnaklan kamadsnParmaklart gividdnKulaklqn der idltn (G. F.94),Dede lerdlin b izci kalm ts (D.O. I 3 8),

Qalar Senni&lin (T. I 30).Gagavuz Tiirkgesi'nde zaman zaman bir krsrm eklerin fonksiyonu unutularak

aynr veya benzer ekler iist iiste getirilmekte, bOylece ek yrprlmasrna yol agrlmaktadrr. But0rden uzaklagma hdlindeki bir 0rnek de gOyledir:

Ani pek hqnidenddn gdrilsmedik da duydun (i.T.l2l).

Visrta Hili (instrumental Hili)ismin fiile bir vdsrta oldugunu g6steren hdlidir. Vdsrta hdli eki, ismi fiile

ba$lar. Gagavuz Tiirkgesi'nde vdslta h6li; ile vdsrta edatryla +n vasrta ekininkahplagmasr sonucu ortaya grkan ve bu ekin -l Unsiiz0ntin -m ve -n iinsUzleriyle ben-zegmesiyle olugan +(l)LAn ekleridir. Eski Tiirkge'den beri kullanrlan +n vdsrta eki30Gagavuz Tiirkgesi'nde yerini +DAn uzaklagma hdline blrakmak iizeredir.

A ns u*m giriSt i g wdrmaa fontan (C.57),Bu iS oldu ciki ansu*m*dan (H,O.43),Tez gekti bir tekme ansE*dan o bana (H.O.43),Kiirilyrirm iS ilk+ in damnart (C.Y .7 6),O deredcin gegmis ilk+fiin (M.16).Yann (H.O.13) gibi Orneklerde ise +n eki kahplagmrq olarak devam eder.+n vasrh hdli eki, giiciild iSidildi cuvap (P.29), Gilciilii buldu o dal (K.19)

gibi drnekler drgrnda ile edatryla tamamen kaynagmrg gtiriinmektedir.

3" Eski Ttirkge'deki kullantlrgr igin bk. A.von Gabain. age. s.64 yadag-m "yaya", birgti-n, ki)ri-n, ang-m"temiz" v.b.

123

Zmba keskin btEaklan ayrardt eti kemiklcirdci,? (i.T. l7l), Kavallstt o bizr)geldi (U.50), Demir disllin mi bozmuS (U.51), Te giicilliin nuru belli, az yalabar taatepesi (D.O.84), Al kannan hep bir aaladtn (D.O.20), Ne gok pismannan kalacan(D.O.49), Titsi elinniin o gizdi (Z.E.ll2), Hiq siinmeyecek o iy ate$, ani isinniin srinyaktm (Z.E.tto).31

-Dlk+l srfat-fiilinin sonuna getirilen +ile+n vasrta eki srfat-fiilden zarf-fiilt0retmektedir. Bu kullanlg Gagavuz T0rkgesi'nde gok yaygrndrr:

Zerri insan brakildrynon saabidcin giinria girer (C.ll2), Babam iStcingeltliiniin evci, aldr beni tez ellerinci (H.O.42), Biraz gittiyniin o baktt geeri (P.46).

isimden isim yapan, Li(e)n (<LAyIn), cilii(ii)n (<crlAyln) ekinin terkibindebulunan +n de vdsrta hdli ekidir:

sabaalin (B.T.9l), sobiylin (8.T.87), av;amne,, (C.Y.84), avSanneyin( M. I 0), b e n im c ilii n (C.21 4), s en i nc lldtin (C.45).

+n v6stta hAli eki, tilegtirme ismi yapan +Ar, *tAr ekinin fonksiyonuyla dakullan r labilmektedir:

Da birin-ikin, derlcir q*mqlar hayada (M.87).

Egitlik Hdli (Ekvatif HalDismin benzerlik, eqitlik, gibilik bildiren hdlidir. Eqitlik hdlinde isirn isnre

baglantr. Egitlik hdli eki, +CA'drr. Bu eke iyelik, yrinelme h6li gibi bagka gekirneklerinin eklenmesiyle +cA+sI+n+A, +cA+n+A gekilleri de ortaya grkmrgtrr.

+CA e$itlik eki gekirn eki olmaktan grkrp yaprm eki olma yoluna girmigtir.''ralaca (i.T.l7) gibi 6rneklerde bunu gdrmek miimkijndiir.

+CA eki Ornekleri:deerim uklrmcu (P.177), aklrnca (i.T.137), rlrcscrk (i.T.63), kadtnca (i.T.43),

yakmco (C.Y.60), ytuatcs (C.Y.l7); ayakga (M.57); eskiycii (C.86), esmercii topraam(D.6.3), hayticii (M.33), seninceydi re (M.56), kdrcli usturaylan (i.t.108). gokotorimusafrcii koydu dirseeni masarun kenarma (P.l68l), Dogu hep dlecli yatardr (P.112)1gegirnis adam adetgii yas (C.Y .76), pekd deliciiymis bir vakit (P.170).

ir Anadolu ve Rumeli agrzlarrndaki benzer kullanrqlar igin bk. RiA, s.236-264i senin ilen. kun ilon, KiA.s.164', bu odamnan vazgeqiller.A. Cat'eroglu. "Anadolu Diyalektolojst 0:erine Malzente", s.4: argadastnnan bulusnuS (Bahkcsir),s.62: bunarlarmnan su doldurmut (lsparta), s.81 . Ha:riit Alinrin goydular (Aydrn). s.88. ayne;'ntinbakryo (izntir).KYA. s.84;/enerlen arar gibi, bryanan,tesnrq (Kiltahya).UA, s.291 evnen, odanan//odaynan.Ilulgaristan Gagavuz Tiirkqesi'ndeki kullanrgr igin bk. W. Zajaczkowski. agc.. s.2; +lan.+len: q,aklen.hclan, kcjrilklen, +nan, +nen: unnan, uSaknan gelinnen,-tylan: bubq'lan. sevdaylan. +),nan, tynen:ked iynen, kalaba I rynan.

._ Unlti uyunrunu bozan vdsrta hiili iemeklan, yellan, eleknan. seninnan, tlillan. elnan.'- E$itlik ekinin tarihi ve ya$ayan 1'tllk givelerindeki geliginri igin bk.

Zeynep Korkmaz .''Tiirk dilinde +Qa eki ve bu ek ile yapilan isim sekilleri iizerine bir deneme", TDAYBelleten 1958. ll. bs., Ankara, 1988, s.4l-68Epitlik ekini Muharrem Ergin qckim eki olarak alnraktadrl Tiirk Dil Bilgisi. istanbul. 1977.s.239-240Aynr eki fahsin BanguoSlu yaprm eki olarak deferlendirmektedir: Ttirkqenin Granteri. istanbul, 1974.s. I 58-l 59

124

+gAnA eki Ornekleri:Ama tezgenii, zerci alatlddrm (C.41), Sizdci azgtno bilnek (P.148), hr,

amadtr ldnm kardasgana yardtm (A.23).+CAsInA eki 6rnekleri:ulu daacastnc (M.58), pelivancuxna (M.65), yolcusmu (C.96), insancasmo

(i.T.3); eskiycesinii (P.36), kendiycesinii (M.6a); ahmakqount (i.T. 226), sarfoSgaxnuau I u rd t (C . I 7 4), ur ifqaun u (i.T.226).

Ytin Gtisterme HAli (Direktif HelDismin, fiilin gdsterdigi igin kendi ydniine dogru yaprldrgrnr gtisteren hAlidir.

YOn grlsterme h6li ismi fiile baglar. YOn gdsterme hdli ekleri +rA, *Arl 'dir. Bu eklerartrk gekim eki olmaktan grkmrg kesin olarak yaprm eki olmugtur.

Eski T0rkge'de tabgag+garu "Qine", kiin+giirii "gtineye". san+garu "sana","tag+rn" "drgan", iibim+rii "evime" gibi kelimelerde kullanrlan +GArU, +ra. *rii ek-leri gekim ekidir.33 Tarihi Tiirkiye TUrkgesi'nde gOriilen igre, tagra, sonra, iizre, yo-karu, ilerii dmeklerinde E.T.deki +gArU eklerinden geligen +ArU ve +rA eklerikal rplagmaya y0z tutmugtur.3a

Bu ekin Gagavuz TUrkgesi'ndeki kullanrlrgr T0rkiye Tiirkgesi'nden pek f-arklr

de$ildir. Bugtin artrk ydn ve zaman zarfi olarak kullanrlan kelimelerde kaynagmrg olarakkargrmrza grkmaktadrr.

beeri (D.6.91), dryart (D.O.63), geeri (i.T.127), iqeri(H.O.50), ileri(rJ.l82),sora 1i.T.235), yukart (i.T.152).

HAL EKLERi nRlsrNonKi cOREV nrcigixt iGiTiirkge'nin bazt aprz ve qivelerinde, tarihi T0rk givelerinin bir hdtrrasr olarak

devam eden veya 0nlU degigmesi (daralma veya geni;leme) ve yabancr dillerin etkisiyleortaya grkan bir gramer olayrdrr.

Gagavuz TUrkgesi'nde, hdl ekleri arasrndaki gdrev degigikliginin her gegidinigcirmek m0mkUndiir. Bunlardan en yaygrnr yapma hdliyle y6nelme hdli arasrndaki grilevdegiqikligidir. Bu gdrev deliqikliklerini srrasryla inceleyelim:

Yiinelme hili yerine yiikleme hdli (Datif yerine akkuzatif)Komgu dar iinlUlerin ve yan 0nlti y tinsiiziini.in darlagtrrma etkisiyle ortaya

grktrgr dtiq0niilen bir gdrev degigikli$idir.35

tr A.von Oabain. age., s.65ia Faruk Kadri T'imurtag. age. s.73-74r' Bu husustaki bilgi ve agrklamalar igin bk. Enver Mahnrut. "Cagauz Tiirkleri". Tiirk Kiiltiilii. s.335. 1'rl

XXIX. Mart 1991. s. I 50 (22)Yagar Nabi N ay n', Ba I ko n lar ve Ttl r kl ii k, Ankara, I 936. s.98A. Dilagar. agc.. s. l2l

125

bak srin budalayr (i.T.l3 l), inanma zenginneri (C.227), Bak scin i;i (i.T.237)Srindcin kaari kim beni acryaca* (M.104), etistilcir onu (C.282), ver onu brayt(i.T.153), Giderlcir bakmaa aullarmr (i.T.139), Bdn hig bir eri gtkmddrm (P.106),Actsa onu Alla (i.T.129), Nereyi g)tiirersin o danayt ba Delicci (M.42), nereyi gideyimetis beni (H.O.22), O sade kendi ktzlanru bakar (i.T.l0l), Bunu mu sizi Skaladaiii.irederlcir (i.T.170), NeEin sc)n az bqkdrsm kendi iistilnti (P.267), doftor batuir beni(C.138), Pin burayr (C.31), bizi bakan toprak (H.O.37), bir askeri gdz kulak olsun(c.29q.36

Yiikleme hili yerine yOnelme hili (Akkuzatif yerine datif)Y0nelme hdlinin yUkleme hdli yerine kullanrlmasr kadar yaygrn degilse de,

yer yer kargrlaqrlan bir hdl eki g0rev degigikli[idir.Bazr hAllerde;qarSaflaru ur iltilye (C.Y.34), Tez gidirerldr onu eni urbalara (M.13)

Orneklerinde olduSu gibi aynr ctimle iginde yapma ve ytinelme hdli birbirinin yerinekullanrlmaktadrr. Bu c0mleler Genel T0rkge'de; garSaflara vur iitilyil veya garSaflaraiitil vur. Tez giydirirler ona yeni urbalart geklinde sOylenir.

Brak diisiinmri buna (P.265), Biz sizd konak edecez (B.T.l l8).37

Ydnelme hAli yerine bulunma hffli (Datif yerine lokatiQOrnegi azdr: Pamuk gibi / Karcaaz ugdr, / Bizim eri / Suukts bular

(s.c.3 I ).38

Uzaklaqma hili yerine bulunma hdli (Ablatif yerine lokatif)Varaklrya pindi yolda geEcir bir masinaya (P.99), aaq sallanarmry kr)kilndii

ncsa (M.43).3

Uzaklagma hili yerine yOnelme h6li (Ablatif yerine datif)Sebep edatr "igin" fonksiyonuyla kullanrlan uzaklagma hdli yerine ydnelme

hdli kullanrlmazken, fiilin gdsterdiSi igin nereden baqladr$rnr gdsteren uzaklagma hdli

Diger give ve alrzlardaki bmekleri igin bk. Ahmet Caferotlu, "Mu$la A$z/', TDAY Belleten 1962,II.bs.. Ankara, 1988, s.l l3', Annesini peSgir tutsun / Babasmt kak kak gillsiin. KYA, s.136, o halkmtgdre SerbeT eze. GBAA,s.73', bu Mdmet7ik kazanmtya biiyiik Sdri enmiS. YA.s.75 gepni baslaytken(s6ze ba$larnr$). Bulgaristan Gagavuz Turkgesi'nde de yaygrn bir hdl eki detigiklitidir. Bk. W. 7-a-jaczkowski age., s. I 9; O yant bakryor. bu yant bakryor. bu yollar nereyi gideyot, gel burayr v.b.Anadolu agrzlarrndaki Ornekleri igin bk. RiA, s.ll0;eniSteye dafivet eder, duman aldi daflara v.b.A. Cat'eroglu. "Mu{la A$2r", s.122 Crymath mavzerime gdzilmden, ramam / Yakanm canrna git Men et

favrq. Bulgaristan Gagavuz Turkgesi'ndeki 0mekleri igin bk. W. Zajaczkowski, age., s.20; kapq'oaqntadt kartsma beklesinler, krzma ilaglaym.YA, s.76; Bu bolmm keynide paylahqt koyutken "Bu goculun arkasrna takipgi koyarmrg". RiA, s. l l 0:da1,i 6ur4o ne istiysun. ontla eskiden tulum derduk. W. Zajaczkowski s.20:- CeQirsin dte )anda.Tii kil riir mii$ bu n nar i 9 i nde.Mecdut Mansurolir, "Edirne A{ztnda yapr dzellikleri", TDAY Belleten 1960, II. bs. Ankara. I988.s.1 85, Irna bol,unda olmak (Tuna boyundan olmak). RiA, s.lll: haslukde darlannn. kak seni nahke-nrcd0 i.sl0rler.

t26

yerine yonelme h6li kullanrlabilmektedir.a0 uzaklagmahdli "Basm a{rultgmdan Ealt-Samadtm" drneSinde sebep ifdde etmektedir. Bu ciimle; "BaStm afirder iqin qabsamadtm" geklinde de sOylenebilir. Uzaklagma hdlinin bu fonksiyonu drqrnda;"Koyseri'den geldim" cUmlesinde oldu$u gibi gelme iginin Kayseri'den bagladrgrnr, yaniKayseri'den uzaklagrlarak gelindipini ifrde etmek gibi fonksiyonlan da vardrr.

Gagavuz Tiirkgesi'nde uzaklagma hilinin bu iki fonksiyonundan ikincisiyeri-ne y0nelme h6li kullanrlmaktadrr:

SarmaSryta dptii klanetgiyi terli anrusma (C.130), Ama vazgegmedi qalamau(C. l3l ), Bdn btktm ona (M.l0l).

Bulunma hAli yerine ilgi hili (Lokatif yerine genetif)YOn zarflarrna gelen aitlik eki +ki ile kurulan'srfat tamlamalarrnda g6riil-

mektedir:titiredi alunh dudaa (P.140), dniinkii kapudan (i.T.129), dniinkii dislerim

(i.r.123).

Bulunma hAli yerine uzaklagma hAli (Lokatif yerine ablatif)Fazlayaygtn de[ildir.Ev yarundan bir kan izi kalmry (D.A.O.28).

Yahn h6l yerine uzaklaqma hdli (Nominal yerine ablatif)Babu kagton duumanu (C.256), Yarrm saatten kadar sora onu etisti bir

taliga (C.96).

Yahn h6l yerine bulunma hffli (Nominal yerine lokatif)Qobannar kavalds galarak kaldrarlar yola siiri)yi) (U.D. 166), yap iqinctii

serindi (C. I 02), Krqma igindli sa serindi (C.295).

Yahn hfrl yerine ydnelme hili (Nominal yerine datif)"Kokmak" fiiliyle kullanrlan iig Orne$ini tespit ettik.

Ne o kadar burast insan etinii koktu (M.70), Tiltitnd kokar iqerdci (p.154)onu;tan iistil kokardt siidii (C.167).

VAsrta h6li yerine uzaklagma hili (instrumental yerine ablatil)Ureciin dolu giilddn (A.62) Her erdlin ilin gegerim, I Kuyruumdan da iz

brakdnm (8.14), gbtklan drillii aul boyu (C.296).

Visrta hAli yerine y0nelme h6li (instrumental yerine datif)"Evlenmek" fiiliyle kullantlan Ornekleri ve vdsrtayr igin aracr olarak de$il,

igin yOneldigi taraf olarak gtisteren tirnekleri vardrr.

40 Mecdut Mansuroglu, agm., s.184. Bunu qog iSittimize unutnruys/z. Hava suug oltlina ewle kaldtnr.Yonelme halinin yerine uzaklagma halinin kullanrlmasrna dair ornekler Gagavuz fiirkgesi'ncleki tirnk-siyonu ile kullanrlmrp.

t27

EvlenmiS bir sarfoSo (P.71), O evlendi bir karrya iki uSaklan (C.l7l), Isteerevleniyim ona (P.l2l), kapamddr kapulartnt kilidii (C.33), o giinniydi c)riilii koJiaya(C.283), Ani istemis kaqmaa ordan da urmuSlar kurSuna (C.289).

Y0nelme hAli yerine v6srta hili (datif yerine instrumental)Vdsrta hdlinin ydnelme hili yerine kullanrlmasrna gOre daha seyrektir.O saat tutulduydu .iandarlarlan (C.294), Ama brda gdl boyunda karSt

geld i lcir Ro nt r n as ker lerinniin (C.21 I ).

Yiinelme hAli yerine yalrn h6l (Datif yerine nominal)Bu gOrev degigikligi iki ayrr bakrmdan ele alrnabilir. Birincisi eksiz yapma

hdli gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde bir eksiz y0nelme hdli oldugu. ikincisi de sondaki +a,+e iinliis0nUn diiqmUg olabilecegi ihtimalidir. ikinci ihtimalin daha kuvvetli oldulunus<iyleyebiliriz.

B(in da -deer- onu I Sunlft qikardm (8.T.97), Aldytm seni kucuk (C.Y.98),

Sarap iqti o yahn bir oka (i.T.100), Bitmez oyun girismis (S.G.9), Nictifasist 6miirkry& (C.75).

itgi nati yerine ydnelme hili (Genetif yerine datif)Fazla yaygrn degildir.kimii geleciydi aklnma (C.285), EtmiS yaqa saabiysin 1i.t.ZS;.41

Visrta h6li yerine bulunma hili (instrumental yerine lokatif)Orne[i azdrr.Kemengrin garmonikan yok, baare suvan zarmdn qalmaa bilsAn Q.216),

Nasti islerdi inekleirdii (C. I 67).4?

Uzaklagma hAli yerine yiikleme hili (Ablatif yerine akkuzatif)Yaygrn de!ildir.$iipe le n m iS ldr ne o ldutrrt a (M.66).Gagavuz Tiirkgesi, hdl eklerinin kullanrlrgr bakrmrndan oldukga karrgrktrr. Bu

karrgrklrlr tek sebeple agrklamak mUmktin delildir. Bazr tarihi T0rk giveleri ile yagayanbir krsrm agrz ve givede gdrUlen hdl ekleri giirev deligikligi benzer qekilde GagavuzTiirkgesi'nde de vardrr. Bu benzerlilin kaynagr aynr tarihi ve k0lttirel kdklere dayanmakve kargrlrklr etkilegimler olmahdrr. Ses degigmeleri ve ses d0gmeleri yanrnda yabancrdillerin de bu durum Uzerinde etkili olduSu anlagrlmaktadrr. Gagavuzlar'rn bulunduklarryere gdre bir veya iki ayrr dil 6$renmek mecburiyetinde kalmalarr, Rusga, Romence,Yunanca, Bulgarca gibi dillere has bazr 0zellikleri Gagavuz Tiirkgesi'ne aktarmalalrnasebep teqkil edebilir.

t' Kr$. iqin bk. KYA, s.79. bunlqra atlma sal,man denir. ),iiksek bir dire{e ucuna

'r YA, s.76. Su krtn iskrlu jiirupru "Bu krzrn a11kryla yUrUmii$".

128

HAI ekleri arasrndaki giirev deliqiklifi tatrlosu:+4, +DA, +DAn-, +4, +DA, +DAN+l+(n)ln, + DAn+J+A+4, +DA, +DAn

(yahn) -+l+A+DA+DAn+(n)ln+ile+n

ivsLir eEKiMiiyelik ekleri, ismin kargrladr$r varh$rn kime veya neye ait oldugunu gahrslar

hdl inde gdsteren eklerdir.iyelik ekleri qahrslara g0re gdyledir:

l.Teklik $ahull.Teklik $ahtslll.Teklik $ahrsl.Qokluk $ahrsll.Qokluk $ahrslll.Qokluk $ahrs

+(t,A)m+(r,A)n+1, +sl+mlz+nlz+lArl

iyelik ekleri, iinsiizle biten bir isme geldiklerinde ekle ismin arasrna

kalrnlrk-incelik, d0zlUk-yuvarlakhk uyumuna gdre; +l yardrmct iinliileri gelir. -ak, -ekses grubuyla biten isimlere iyelik eki geldilinde, sondaki Unsiiz, I iinsiiziine ddniiqerekerir ve kahn srralr kelimelerde -aa-, ince srrah kelimelerde -iiii- uzun iinli.isti ortayagrkar; bdylece yardrmcr iinlii ve 3. t.q. eki a veya ii iinltisiine d6niigtir.

toprdaam (D.O.3) derncicim sciziim gorhanttopraan dernticin s6:iin (i.T.75) qorban(M.61)topraa dcrncid (P.80) sdzil gohasr

lopraamE derncicimi: sciziimilz qorbuntrtopraenz dernricini: srjziiniiz qorhanrtopraklarr dernekleri siizleri qorhalarr

cantt,t evin iilqiim uSaklartmcuntn evin c)lqiin uSaklartn('unt cvi dlqiisii (i.T. I I8) lonun)ttsaklurrcuntnrE evimi=(i.T.90\ il('iimii: usuklurrmrconrnE (C.16\ evini: 1lqiinil: uSaklurtnrcanlarr evleri dlqiileri (onlorm) usuklurt (C.60\

iyelik gekim ekinden sonra, iinltiyle baglayan bir gekim eki geldiginde ortahece iinliisii haline gelen yardrmcr tinlti dtiqmektedir:

u mu r lar*nt* t (D.O.5), kE lar+n+ r (i.T.63 ).

129

3. gahrs ekinden sonra gelen ekler de tinl0 dUgmesine yol agabilmektedir. Bazrdurumlarda da iyelik eki gokluk ekinden Once gelmektedir:

q a krc t I a r+ n + 4M.9 4), dudaklar+ ft n+r (M.96), a kl+ t + lar + r+ n + da (i.T . I 82).s uctb+ i+ liir to p lan m ry so kakta (i.T. 262),

iyelik Eklerinde YrfrlmaHer hangi bir ekin iqlek olan vazifesinin aynr ek veya aynr nitelikte bagka bir

ek ile kuvvetlendirilmesi ve gergekte veya dil hafizasrnda a$rnmaya uf,ramrg olan birekin vazifesinin tazelenmesi ihtiyaglanndan do$an bir gramer olayrdrr.

Hangi tOr eklerde hangi sebebe bapll olarak ek yr!,rlmasr olayrnrn ortayagrktrgr bir kurala ballanamamaktadrr.43

Ek yrlrlmasr, Eski Ttirkge'den beri g0rillen bir dil 0zellipidir:"tigitler, erenler" gibi kelimelerde +t eki ve *ler eki aynr fonksiyonda olan

yani qokluk bildiren eklerdir.aaHepisi, birisi, kimki gibi kelimelerde gdrUlen 3. teklik gahrs iyelik eki yrgrl-

masr T0rkiye Tiirkgesi yazr dilinde ve agrzlarda yaygn olarak g0r0l0r.Tiirkiye Ttirkgesi'nde oldupu gibi Gagavuz Ttirkgesi'nde de tinstizle biten

kelimelere gelen +l 3. teklik gahrs iyelik ekinden sonra bu ekin fonksiyonu unutularakiinliiyle biten kelimeye gelen +sI 3. teklik qahrs iyelik eki getirilmektedir.

akl+r-sr+n+da (i.T.40), ann-t+sr-n+a (i.T.106), asl+r+sr (M.95),suah+i+si-n+d (D.O.6l), yor+i+si+n+d()n (C.Y.l0l), yar+i+si+nin beli (C.241),b oy n* tt t s u + n + a (H.O.42), b ir+ i+ s i ( i.T. 5 5), koyn+ a + su +r?+ a (i.T. I 00).

Unsiizle biten bazr kelimelere ilk olarak getirilen +l 3.teklik gahrs eki iyelikdtigmekte geriye Unl0yle biten kelimelere gelen +sl eki kalmaktadrr.

oyan+st (P.225), ktsmet c)piiS+sfi (D.O.l9).Hep kelimesine getirilen +si eki kahplagmrg g0riinmektedir.hep+si+ci+i (i.T.75) 6rne!,inde +si ekinden sonra +ci(k) yaprm eki arkasrn-

dan yeniden +i 3. teklik gahrs ekigelmektedir. Hepsikelimesindeki 3. teklik gahrs iye-I ik gekimin in iizerine I . v e 2. gokluk gahrs ekleri getirilebi lmektedir.

kdr hep+ s i+ m iz S aS t t k ( P.66), s iz hep+ si+ n iz (P .212).Aynr gdrevde olan eklerin yrtrlmasr sadece gekim eklerinde degil, yaprm

eklerinde de g0riilmektedir. Bu tUrden ek yrgrlmalarr yaprm ekleri bOl0mllnde drnek-lendirilmigti.

SORU EKiSoru eki isme ve fiile gelen bir ektir. Baglangrgta edat olarak kullanrlrrken

daha sonra eklegmigtir. isme gelen soru eki, ismi fiile ballar ve soru gekline sokar. Sorueki. hdl eki, gokluk eki gibi isme gelen difer qekim eklerinden sonra gelir. Soru ekleri;ml'drr.

ur 7-eynep Korkmaz. "Tiirkge'de ek yt!1lmat olaylannm meydana gelisi i)=erine", TDAY Belleten 1960.ll. bs.. Ankara, 1988. s.173-180

" A.uolr Gabain. age.. s.64

r30

Soru ekinin isme geligiyle ilgili Ornekler:

Aaz mr gitti.Qok mu gitti.Todurgu etisti,

Qorbacsma (8.T.63),Hi9 diilsin piqman mt (C.73),Saasmmt? (D.A.O.l0);Nerediydim rri (B.I8),Bizdcin kalan dtti mi toa (D.O.138),Brak isri mi dedi (H.O.43),Ke7 ig iimin deric iindcinDaul mu yapaym, male? (G.F.60);O sdz mti istedi desin (D.O.46).Gagavuz Tiirkgesi'nde soru eki, Tiirkiye T0rkgesi'nde olduSu gibi eklendigi

kelimeden ayrr yazrlmaktadrr. TUrkiye Tiirkgesi'nde soru eki gahrs ekinden Once geldi$i

hdlde, Gagavuz Tiirkgesi'nde soru eki hastaystn m (i.f J44), deliyim mi (M.43).

Omeklerinde oldu$u gibi qahrs ekinden sonra gelebildiii gibi, Aaq'ktran mrym (M.65)tirne[inde oldugu gibi gahrs ekinden 6nce de gelebilir.

Fiile gelen soru eki, gahrs ekinden once geldi[inde fiile bitigik, sonrageldiginde ise ayn yazrlmaktadrr.

A ldatmddrmrys m beni (G.F. I 68);Beenmers in mi (i.T.l 44).

Beklemeyecdm mi boSuna (G.F.168),Bilmcimisin kim olacaktr Pilrag (M.82),E scin seversin mi beni (C.63),gitme I iy im mi (D. A.O.20),Gdrermiysin ayda var bir ktz hem bir gocuk (G.F.170).

Airl.ix sxiBir yaptm eki karakteri ta$lyan ditlik eki gekim eklerinden sonra gelmesi ve

iyelik fonksiyonu Ustlenmesi bakrmrndan gekim ekleri arasrnda degerlendirilmektedir.Gagavuz Tiirkgesi'nde, aitlik ekinin kalrn ve ince srrah kOklere gdre kaltn ve

ince iinlUlii farkh gekilleri bulunmaktadrr.bildrkr er (i.T.130),goktanh gegmis giin (i.T.l2l);baslamrylar gdrmrici ilerkisindqn da taa islaa (M. I 07);

$enne nd i rer bi)ii nkii I er i (D.O.2 I ),taa g irkin dilnkiisilndrin (C.Y.82).

SIFATLARisimlerin oniine gelerek onlann niteliklerini, saytlartnt bildiren yerlerine

igaret eden, haklarrnda belirsiz bilgiler veren ve soru hdlinde belirten kelimelerdir.Slfatlar tek baglarrna kullanrldrklarrnda isimdirler. Bir ismin anlamtnt tamamladrklartnda

srfat olurlar. bir, tek bagrna kullanrldrlrnda sayr ismidir, bir elma, bir qocuk geklinde

t3t

kullanrldr$rnda elma ve gocuk isimlerinin sayrsrnr bildirdi[inden srfattrr. Aynr gekildetuzltt bir niteligin ismidir; tuzlu yernek geklinde kullanrldtsrnda ise yemeSin bir niteliginibi ldirdiginden srfattrr.

Srfatlarr, iistlendikleri gOrevlere g6re iki grupta topluyoruz.

NiTELEME SIFATLARIvarlrklarrn renk. boy. bigim, yapr, a$rrlrk gibi devamhlrk arz eden, yani ko-

layca de$i;meyen, varhpa biti$ik olan rizelliklerini bildiren srfatlardrr. Varlrklarrn hare-ket niteligini bildiren srfat-fiiller de niteleme srfarlarr iginde degerlendirihnektedir.

esil filiz (c.Y.ll8),lii duruk ukan derci (i.T.83) pekqok (litn ii kartlaslar(H.o.l6). iiklii basEalar, tstlt itziimn(jr (H.o.23), gen tcu$qn, uzun kulak, b\lii kntak(H.o.5l). ne pek gdziil kusak (H.o.93), krrmur usker (c.85), osoy mav:oley (i.T.l4i).ku1'vu1r,o bet kara $eytannar (M.36). qirkin krz (c.y.76), uzun hunrk tlizili sdrer(1.T.132), q.irkin yrllar, karu vrllar. biJtuz giillcir, yutuk gr)lk)r (i.T.6-5). gegmis giin, ol-muS islcir (i.T.l2l).

BELiRTME SIFATLARIVarlr$rn sayrsrnr bildiren. yerini igaret eden, hakkrnda belirsiz bilgiler veren

veya varlt$r soru hdlinde belirten stfatlardtr. Belirtme srfatlarr nesnenin bUnyesine ait birdzelligini bildirmez, duruma gdre degigen, yani devamlrlrk gostermeyen rizelliklerinibelirtir. Belirtme srfatlart belirttikleri 6zelliklere g<ire. igaret srfatlarr, sayr slfatlarr,soru srfatlarl, belirsizlik srfatlarl, ohnak i.izere d6r't grupta toplanrr.

igiret SrfatlarrNesneleri, yerlerini igaret ederek belirten srfatlardrr. Tek baglanna kul-

lantldrklarrnda igaret zamiridirler. Bir ismin dniine gelerek yerini igaret ettiklerinde iseigaret srfatr olurlar. Her hangi bir gekim eki almazlar,Ozellikle teklik gekilleri igaretsrtatr olalak kullanrlrr. igaret srfatlarrnrn baglrcalan bu, gu, o kelimeleridir.

bu !!p (8.102). bu.forma (C.Y.7), bu seslcir (H.O.26), bu sevgi(i.T.152), rrbos lo/lar (D.O.59). hu ev (C.221).

gtt soru$ (C.Y.7). tu top (8.102). Tudorku Mari gittttci. Su ha-,-dutlaru(8.T. I I 8\. Su askerlcir (C.21l), Su Bucaktun (D.O.t4 t ). lrr bal (M.8.1).

giiniimiiz (D.O.94), o kazu (8.102). o vukrtlar (G.F.l-sg), o holgarkct(U.D. I 37), o avsum (U.D.l 75), o atlam(i.T.t0l).

ozuman (G.F.l-58) srfat tarnlamasrnda o igaret srfhtr isirnle kaynagmrgtrr.

Sayl SlfatlanOni.ine geldikleri ismin sayrsrnr belirten srfatlardrr. T'ek baElarrna kullanrldrk-

larrnda sayt isrnidirler. Srfat olarak kullanrldrklarrnda ise nesnenin saylslnl adet olarak,dereceli olarak, parga hdlinde, gruplandrrarak veya toplu bir bigimde bildirir.ler. Bufonksiyonlartna gdre sayr stfatlarr, asrl sayr slfatlan, stra sayt srfatlarr, kesir sayrsrfatlan, iilegtirme sayr srfatlarr ve topluluk sayr srfatlarr olmak uzere beq gruptatoplanrrlar.

132

Asrl sayr srfatlarrNesnenin saytslnt gdsteren srfatlardrr. Tek baqlarrna kullanrldrklannda sayr

ismidirler. Ttirkge'de sayrlar, tek kelimelik sayrlar, srfat tamlamasr geklinde yaprlansayrlar ve sayr toplulu$u gektinde yaprlan sayrlar olmak Uzere iig tilrliidUr.

Tek kelimelik sayrlar; bir, iki, on, yiiz, bin, milyon gibi sayrlardrr. Sayrtoplululundan meydana gelen sayrlari on bir, altmq .yedi, hrk sekiz. gibi sayrlardrr.Srfat tamlamasr geklinde olan sayrlarrn birinci krsmr, ikinci ktsmrn tamamlayrcrsr du-lumundadrr: beS yilz, iki milyon, dc;rt bin v.b.

Sayr srfatlarrnrn dniine geldigi isimler her zaman teklik hdlde bulunurlar. Ga-gavuz Tiilkgesi'nde sayrlarrn kullanrlrgr konusunda Genel Tiirkge'den aynlan bir husus

gcir0 hnernekted ir:di)rt yas (1.T.80), iig ku (l.T.l0l). dq giin (l.T.lA2), bir kccaaz, hin kar

(i.T.37).bir sqt srfat tamlamast hisey (i.T.224) geklinde kalrplagnrrptrr.

Srra sayr srfatlarrBunlar, nesnenin sayrsrnl delil srrasrnr belirtirler. -ncl ekiyle tiirerniq saytlarla

yapr lrr.etmi$inci gozii (i.T.82), ikinci hzrnt (i.T.l0l), avtohu.run ikittci basatnaanu

(C.175). ikinci hakq (P.23S), ikirtci sqfustnu (i.T.l.s5). 80-ci yrllurtlu (i.T.l0j).iigilrrcii gtinii subaylun (M.59).

0legti rme sayr srfatlarrBu srfatlar bir paylagtrrma, bir bblme, ifdde ederler, varltklarrn sayrslnr grup

grup belirtirler. *Ar, +gAr ekleriyle tUremig sayrlarla yaprlrrlar.onar giinci (i.T.108); biriir guval alnn (M.94), biriir ilkyaz (C.Y.3). biriir

insan imq,incci, biriir kiirek (M.38); ikisiir.filcan Sarap (i.T.t 161.

Yartm, az, laE kelimeleri de tilegtirme sayr srfatr olarak kullanrlabihnektedir:yatmqur kazan (P.22).

Toplu luk sayr srfatlarlBenzer varlrklart toplu olarak iffide eden stfatlardlr:Sansrn hali:dik i*ie (D.O.106) drnelinde oldulu gibi isim olarak kullanrlmasr

daha yaygrndrr. Topluluk sayl srfatr olarak ikiz kardas, ii7iiz oolan geklinde kullanrlrr.

Kesir sayr srfatlanVarlrklarrn pargalannr belirten sayr srfatlandrr. Kesir sayr srfatlarr bir kelime

grubuyla ifdde edilmektedir. Gagavuz Tiirkgesi'nde kesir sayr srfatlarrnrn ifdde ediligiqiiyledir:

'/. bir ikinci, '/o bir dordiincl; geklinde slra sayr isimleriyle siiylenmektedir'.Tarn sayrlr kesir sayrlarr ise: l% bir htittin bir ikinci.2 % iki hiitiin tig ddr.ltincii $ek-

IJJ

lindedir. Y0zdeli rakamlar; 0,15 nol'biitiin onbes ilziincil,7,75 edi biitiin etmis beqiiziincii gekl inde ifade edi lmektedir.a5

Soru SrfatlarrNesneleri soru bigiminde belirten stfatlardrr. Gagavuz T0rkgesinde kullanrlan

bagltca soru srfatlan, ang4 kag, nasr//nasil, ne, ne soy, nicci//niccil kelimeleridir.angt yol (M.94), kag gigtik (H.O.99), kog sra sabur, umut (i.T.l6'), koc

usaa var? (D.281), nast tiirkii (C.81), ze tq (D.A.O.l0), ne giin (H.O.lg), ne haram(D.O.22\, ne soy adam (D.A.O.43), nicd /idan (2.E.97) nicd insan (H.O.S|), nictiilr?srii: (H.O.l5), nicdl konat (8.T.64).

Belirsizlik SrfatlarrBu srfatlar varhklann bir takrm Ozelliklerini belirsiz olarak bildirirler.Gagavuz T0rkgesi'nde kul lanr lan baghca be I irsizl ik srfatlarr gun lardrr:

bir (her hangi bir anlamrnda), nicti (pek gok anlamrnda),filan, qok, biitiin, nrlil (pekgok anlamrnda), bir kag, hepsi Gagavuz Turkgesi'nde hep kelimesiyle +si 3. t.9. ekibiitiin anlamrnda kalrplagmrytr. qz, baSka, bAla, qok, litan, her, ne gok, kimi, dbi)r,iiq-beS, heS-on gibi sayrlar v.b.

az iq (P.I 16); Bir giinti bdn kabul ettim bir yabancrdan kiyat (p.72), bir vakilvarmrg bir vakt yokmus (i.r.tot); nicfr teknri dolusu gevrek (p.65), nicd kolabal*(i.T.122):liton yolda (D.O.tt7), liton sqat (H.O.781, litan ti)kdn (4.40);7ok masat(i.T.96), ldcinm gok erlerci uuramqa (i.T.236), gok kuSlar (K.17), gok dtrdek (K.30);biltiln afta (i.T.96), biltfrn diinndd (1.T.220); tttrut isldr (i.T.l t99); bir kag minut(C.168), bir kug insan (C.170), bir kag grn (C.Y.85), bir kag yumruk, bir kag tepmci(M.27), bir kag gisak (.T.133), bir kag satkm (H.O.28), bir kag adm (C.y .40); tiitenaddk hepsi askerldr oldular ketli, gurdr hepsi soldatlart (c.29s), ama hepsi savasmaklarhosunaydilar (P.41), hepsi kular bir tilrlil (c. l2l ), hepsi insannor Ekmqfilar aullara(C.134), boya taftasmda da hepsi boyalar kurumuStular (p.76);.baSka sevgi (i.T.40),basko yillar (M.104), basko erlcir (H.O.t6); her giin (D.O.44), her ittEaz (i.T.2t 8), heracL her dt{ (D.O.l6): ne gok laf (M.33): kimi sefer (P.l l0); Abilr kardas (M.5\; bitttikulak (H.o.5l\: edi-seklz trft (i.T.105), bes-on gtn (M.38), iki-ag laf (i.T.t4), bir-ikialio (i.T.202).

ZARFLARFiilleri, srfatlan ve bagka zarflan; yer, zaman, hdl ve miktar bakrmrndan

tamamlayan kelimelerdir. Srfat nasrl ismin on0nde kullanrlan ve onun anlamlnr tamam-layan bir kelime tUr0 ise, zarf da aynr gekilde srfatlann ve ozellikle fiillerin ongnde kul-lantlan ve onlann anlamrnr tamamlayan bir kelime turiidiir. Tek bagrna kullanrldr$rndasrfat gibi zarf da isimdir. Egitlik, vdstta ve ydn ekleri drgrnda zarflar gekim eki almaz.Zarf-fiiller. hdl ve zaman bildiren zarf gilrevi iistlenir.

a5 N. I'. Arabaci, l-. A. Pokrovskaya. D. N. Tanaso !lu, Cagavuz Dili, Gagavu: $kolalarrnrn l.-5. ci Klass-lan iqin. Kiginev, 1959. s. I 34

r34

YER-YON ZARFLARIBelirsiz bir yer-yOn ifbdesi tagrrlar. Fiilin y0n0n0 bildirirler. Bu zarflann

go[u, zaten yOn eklerinden yaprlmrg, fakat bugiin kallplagmrg kelimelerdir.Gagavuz Tilrkgesi'nde kullanrlan belli bagh yer-y6n zarflarr gunlardrr: geerr,

ileri, dtSan, aSaa, yukan, oyaru, buyanL beeri.dmilr geeri ddnmtiz (D.O.124), akhnca dr)ndii geeri (C.242), hig bakna geeri

(C.242), Bu keret gocuu kimsey geeri savasmamry gevirmtiri (D.A.O.a6); da gittim ilerl(P.163), zor ileri bqkmaa (D.O.l0l); girdi yaprak iCeri (H.O.59), gekiliverdim geeriiAeri (i.T.126); neqin sa bakarak a.gaa (C.ll7), iilderim bcin asaa kafa Q.6.l37\; aganelleir koldrdtlar onu yukan (i.T. 152), angtmtz onu taq yukon atacak (M.58), yukarrEkmaa (i.T.I I l); ne gezersin o yon, buyom (i.T.l l4); Bcin senin sesini dzledim diindrinbeeri (C.Y.4l).

ZAMAN ZARFLARIBu zarflar, fiilin gOsterdigi igin zamanrnr bildiren zaman isimleridir. Gagavuz

TUrkgesi'nde; ileri, geeri gibi yOn zarflar; dnce ve sonra zaman zarflan yerine kul-lanrlrr. Birlegik kelime kalrplagmalarrndan do$mug gok sayrda zaman zarfi vardr: kim'kerci < kimi+kera, dtddgiin q 61gki+g0n, tansora < gu+andan+sonra, oan < o+an.Sindcinkerci < gimdiden+kerl, biliin < bug0n. H6l eki almrg: fakat ekin gergek fonksi-yonunu kaybetti[i, hanidrin, ilkindan, goktan, heptcin gibi kelimeler de zaman zarfifonksiyonu kazanmrghr. Arapga ve Farsga'dan 6d$ng dayma < ddima, bazen, emen <hemen, hep, enez < hen0z, evel < evvel gibi kelimeler yaygln olarak kullanian zarf-lardff. Sora, beeri geeri, evelbirlikte kullanrldrklarr kelimelere zaman fonksiyonu katanedatlardrr.

Anadolu agrzlannda gok yaygrn olan giiciik (i.T.l4S), "9ubat"a6, T0rkiyeTiirkgesi yazr dilinde de gor0len griz (i.T.28), Gagavuz T0rkgesi'nde de aynr gekildekullanrlmaktadrr. Aynca nart (i.T.169), kaum. (i.T.lS3) da Ttirkiye Turkgesiylemiigterektir. Fakat, aprel (H.O.8) "nisan", may (D.6.37) "mayts", iyul (H.O.32)"temmuz", sentyabir (i.T.196), "eylUl" gibiay adlan batr dillerinden Ozellikle Rusga'danahnmrgtrr.

Haftanrn g0nleri Tilrkiye TUrkgesi'ndeki gibidir:Pazartesi (8.87), sali (P.282)-salr (8.87), garSamba (P.282), persembri

(C.70), cumaq (8.87), cumeertesi (C.Y.34)-cumaertesi (C.104) cumdrtesi (8.87), pazar(i.T.l l9). Vdsrta eki alan sabaaldn (i.f.tl l) < Ar. sabah+leyin, avsamneyin (M.t0) <akgam+leyin veyaarm (i.T.l I l) gok kullanrlan zaman zarflarrndandlr.

Tiirkiye T0rkgesi'nde oyala- geciktirmek fiilinde gOriilen oya kelimesi geq

anlamryla GagavuzTtirkgesi'nde yagamaktadrr: Oya sdn uyandm oya (D.6,105).47Zaman zarfl annrn cUmlede kul lanr I I gryla i lgi I i Omekler:Brin burayt geldiydim, saadti iki kere o da dAil yil geeri (C.108), Agan 1ta-

pardtlar edi yil geeri oparatsiya (C. l l0/, Bir yil geeri Ldnko gdmdii ilk uSaant (P.2 I ):

Krg. DS Vl, s.2209: giicilk, gucuk, guqilk, giidilkay, giijtiyh: "$bat" Anadolu'nun pek gok yerinde kul-lanrlnraktadrr.Anadolu atrzlartndaki kullanrmt igin bk. DS lX, s.3300: oya: elinden ig grkmayan adant (Navadalr-Mut).emefe detmeyen i$ (Bayramiq-Canakkale, L0leburgaz, Krrklareli).

{(,

J1

t35

Kitni-kerii i$l()rkin (i.T. 100), Kimi stra kttltk imeesine geqerim, I kimi kerii ne yokttrrsanki iskentbemdri (C.Y.44), Kim'kerd sapdru (C.Y.l3); Biz onu hanidiin ezdik(M.909, Hsnidiitt karStlasmadrk insannan (P.127): Neqin biz ikiniz geg seninncln bu-lustuk (C.Y.41), Kiiiidrin gitnd(i oldu geg (i.T.224): Srcak ilkyaz giinii Balct Vasilqugelcli i;tc)n evc) iki suat ileri (C.lS2); Ani Sincik duuacdk (D.O.47) Dinitri Karagohanliteraturada isleer Sincliinkerii irmi beS ytl(i.T.218), Babu Simdi urt* gormiiS (M.-s3):Kaynddr islcir giizdd (H.0.56); Qoktan olur ki, isledi goktan (H.O.73); Gdzilmda hep-tiirt kaldr (H.O.77); Tezdii biiayeccim (H.O.76); oolcaaztm biiiin seftd (C.Y.37), Geciigeldi tez (i.T.l I 7), O giderdi tez (i.T.122): Eni yil geldi arfik (i.T.122), Temin pindinvagona (8.69); Kilpeli keqi gok zarar yaptt; ilkindiin yaprqa (H.O.33); Soru uz gideriz(C.Y.l3), Sora da dooru evci geldik (i.T.235)t HiC susmazdr gecedii (D.O.93); Dayntugirer o diistma (C.Y.57); Bcin da htddgiln Erkarkana dedim ona (i.T. 145), Btrda sct

ktsmet kendi geldi o an (C.60); Varkan qok deer, hep yok (D.O. I l8), Kuqtukttt enel iyiltekmek (C.Y.77); $ansora, lcicizrm yatma, uyuma (P.281); O k\steklendi da emendilsntedi (C.97); Erken qii duruk I Diz Eciki)p iilmdd (i.T.89); Hem yapa osuttt (K.16);Tezleyii dri gill aqfi (A.60) < tez+le-y-e zarf fril kahplagmasr (?)1 Sdn qahuk annaycan(D.6.140); $fltrsorom evci giderim (B.T.l l0); Artrk siirrirdir biiiik ates (tJ.93), BekintpadiSahrm kEt srt* evlendi (M.5).

HAL ZARFLARIFiilin gdsterdigi igin nasrl veya nice oldulunu ifide eden zarflardrr. Asrl hAl

zarflan yanrnda pek gok isim de eqitlik ve vdsrta eki alarak hdl zarfi durumuna gelir.Gagavuz Ttirkgesi'nda ; o+ile > dyle bu+ile > bdyle hii zarflan yaygrn olarak kullanrl-makta, ayrrca te + 6yle kelime birlegmesiyle tdyle Sekli de gdriilmektedir. Arapga veFarsga ddiing zarflar ise, bitevi "siirekli", seftci < siftah "ilk defa" acaba. "tereddiit"."soru", sade "yalruzca" fonksiyonuyla kullanrlrrlar. T0rkge zarflar: uz'tdoEru". ".sult""sadece" ilin"hafif. ferah" gibi kelimelerdir. Bunlardan bil krsmr T0rkiye Tiirkgesi yazrdilinde yaygln olmakla beraber bir krsmr agrzlarda kullanrhnaktadrr. Bunlara kaynaprnrtam tespit edemedi$imiz dapturu "aniden" zarfm da ekleyebiliriz.a8 Ayrrca enikunu.hirdtin, 1,etlnc, enstzdan, tez gibi kelimeler ve gene tekrar edatr hdl zarfi olarak kul-lan r lrr.

Dapturu Scl(li (i.t.238), Dttpturu geldint (i.T.125): Sc)n siirct hi:i yuvus(C.Y.83): ute:i ettim genii (i.T.126)i Sora uz gideriz (C.Y.l3); Yaamur damntidrenikunu (D.O.64); Td 6lii sindi dart duvar arasrnda yalntz kaldun (i.T. 130); () rrl-cu(iztm biiiin seflii giiliimsedi (C.Y.39); Bircliin Erksm gdzlciri (D.O. 129): Ama ordabulcfu saade kurumuS kdkeni (D.6.264), Sotle kurtulctltm bundan (M.9a); Scin uns1langir iqeri (D.O. I 14), Gecti yarsr Semizo{ltt ortsrzdan uyandt (C.239); Ensesi hileviddner (P.186), O durardt odanm ortasmdq bitevi da di.isiincirdi suade orayt (P.-56);

Qekedecekldr scin tdleysin, sdn tci bAkysin (P.183), Tdld Sindi kdrleSer gc)zlerim (C.a l);o birtliirt hirii olacdk dcr(i (i.T.78)i Omiir uqurdt tez ilin (i.T.l7)i Yiltlarctt atlitbiilar

un KtS. iCin bk. DS Xl, s.,1052; ri:: dopru. tenriz uslu dikkatli (Uayat- Ernirda!. ispartir. Siillcr-(ll.Yenik0y-llalrkesrr. Emese-Biga, Eskigehir v.b.dttpturu rqin bk. DS lV. s.1361l.dapdiri olnn:birden dogrulup ayaga kalknrak (Ni!dc): dopduru olnuA(l:ldimc). dapdiirii olmok ((ielibolu), daptur olnok (Bor).

136

diySilmiS,amaanadilirnizkalmryAlii(8.3),dliikalmry,6liigider(D.O.l4l), Stinneiilegezinersin haylak (M.92); Biilii dizrirdi yaslan anasr (C.Y .l0l), Seninncin biilii geniiduuyacam (A.41), 6n aa balii dd bizi tliri brakmaycaklar (C.8 I ), Da deerim sade hiilii(H.O.4'7), Bakmayrak soade te bflIii (C.Y .47); Ne acaba bi:,i beklcir?... (D.O. 102).

Diil(< degil) kelimeside olumsuz hdl bildiren bir zarf olarak kullanrlrr.aeDiil ani evci gdtiirsiin (M.81), Ani ttiit goktan gdrmiis 1i.l.ZZ:'1, Su iS

olduydu diil goktan (C.32), Diil qoktan dldil anam benim (C.Y.77).

MiKTAR ZARFLARISrfatrn. bir bagka zarfrn ve fiillerin anlamrnr azlrk-gokluk bakrmrndan

tamamlayan kelimelerdir. Miktal ve derece bildirirler. Miktar zarflarrnrn kullanrlrgr vegeqidi bakrmrndan Gagavuz Tiirkgesi fazlabir farklrlrk gtistermez. Sadece;

cut eni bir ptrildak (8.60) kelime grubundaki cat (< Ar.cedid) bu gekliyleGagavuz Tiirkgesi'ne hastrr.

Ne soru zamir| ne pek gtiziil kugak (H.O.93), ne terlemis aqi (H.O.56)drneklerinde miktar ifAdesi tagrmaktadrr.

Nrcri soru kelimesi de nicii yaalanmadtk dingil (i.T.l l6), orneginde pek gokanlamrnda, yani miktar zarfi olarak kullanrlmrqtrr.

Di$er rniktar zarflart ve bunlarrn kullanrllqr da gdyledir:Ama sevcirdi pek (C.Y.102), Pek citcir ktrda kendi (D.O.80), Pek siyrek bir

haber (Z.E.9l), pek yasr adamctn (P.280), Pek isrerim (i.T.ll8); En derin tleni:(i.T.S8), en seEi padiSah oollarr (M.20); Kimi en pek istc)c)rdig(irmcici(P.276); Hep azgeler (D.O.54), O adcirmi$ Eobana ae (A. l8); o da birsz sevinsin (C.Y .42), onnar biruzstrstttlar (C.226), Kal bizdci yasa biruz (C.Y.85); O yattt taa biraz dld (C.243), Aztctksurmastrlar (i.T. I l2), Bir tasn iqmeycek, bekledim taa biraz (i.T. 126), Onda isleerirnttur (D.6.15), Yardtm hig bekkimedim (8.74); Laf sofrada neqin sa krt olctu (C.67);krmut asker gok yasasrr (C.85).

ZAMiRLERTemsil veya igdret yoluyla varlrklarrn adrnrn yerini tutan kelimelerdir.

Zamirler direk olarak hig bir nesneyi kargrlarnazlar, fakat btitiin varhklarrn adrnrn yelinitutabilirler. Diger kelime tiirlerinden ayrrlan bir Onemli taraflarr da zamirlerin kelimeyaprmlna elveriqli olmamasrdrr. Bir kag istisna drgrnda yaprm eki almazlal.

Zamirlerin gegitleri gunlardrr:

$AHrS ZAMiRLERiVarhklarr gahrslar halinde kargrlayan kelimelerdir. B0tiin vallrklar UgU teklik

iigU gokluk altr gahrs zamiriyle kargrlanrr. $ahrs zamirleri hAl eki alrnca kdk iirrliis0degiqebilen kel irnelerdir.

u" A. I)ilagar. age.. s.122

t37

$ahs zamirlerinin hil ekleriyle qekim tablosu:

Yahn hdl(Nominal)

llgi nala(Ceneti0

Y0Ktellle nall(Akkuzati0

Y0nelme hdli(Datit)

Bulunma hdli(Lokatifl

Uzallagrna hdli(Ablatit)

E$itlit hali(Ekvatit)

Lt.t htln(K.to

bcnin(('.Y.90)

lrcrlt(t).0.13v) hono (K.6) han<Iit

(t'. t 23)hcn.liin

(D.o. t3e)

ll.t.$sil,t

(H.().81)tannl

(t ).(). I 2s)sent

fl'.11) il.1.192)scn<h

(H.099)s(naliin

0).o.-orcrrincti

.t ).4.( ).2 3)

lll.t.f0).().50)

.rnUI(('.6(D

(ntu

0).o.s3)ona

(<'.y.u0)tmtkt

((;.1.'. I t9)ottclatt

0r,().10)

l.o.$.ht:

(K.(,hi:tnr

(M.10)hi:i

(D.o.st)hr:d

(H.O.100)ht:dit

(D.(r.56)hizliin("288)

ht:tiltcd(t'.26-)

ll.c.s.Jr_-

il'. I 36)

st:,n(t'. I 12)

st:,((:.Y.9-)

si:il(('.e t)

itld(("2It)

si:d.in(('.2- 2)

ll 1.9.q(t lt ur(('.Y.8)

.)nnarfm(('.Y.8)

arnnann(t,.ltl)

rmnan (l'.111)mlan (('.30)

onnara (('.f. l0)ukru (('.30)

(mn.rralo

M.3J) ((

"y.9-)

$ahrs Zamirlerinde Olumsuzluk ve Soru:$ahrs zamirleri diger isimler gibi +slz ekiyle olumsuz yaprlrr: bensiz (C.y.

ll5), bizsiz (P.236), sr?srz (C.Y.6) v.b. gahrs zamirine soru ekinin geligi de gdyledir:sizsiniz mi (P.241), sdnmiysin (M.71).

$ahn Zamirlerinin Edatlara Baflanmasr:$ahts zamirlerinin edatlara baglanmasr diger kelime turlerinden farklldrr.

Edatlar isme ba$lanrrken araya her hangi bir gekim eki girmez; gahrs zamirleri ilebaglanrrken araya hal ekleri girer:

$ahrs zamirlerinin gibi edatr ile kullanrlmasr:Bu edat ilgi hdlinde bulunan gahrs zamirleriyle birlikte kullanrlrr.senin gibi (D.O.28), onun gibi (C.60), bizim gibi (M.4), sizin. gibitdriniz

(P.176), onnar gibi (M.24).

$ahn zamirlerinin -nen (< ile+n) edatryla kullanllmasr:Bu edat tamamen eklegmigtir. isimlere ve zamirlere eklegmig olarak gelir.benimncin (C.65), seninncin (C.Y.88), seninlean (D.C.2l), onunqn (D.O.79) -

onnan (C.43), bizimncin (M.34), sizinncin (P.244), onnarlan (M. 34).$ahrc zamirlerinin igin edatryla kullanrlmasr:Bu edat ilgi h6linde bulunan gahrs zamiriyle kullanrlrr.senin isin (D.O.92), (D.O.106) - onunQin (8.T.37), sizin igin (C.t56), bizim

rqrr? (M. !0).$ahrs zamirlerlnin kaari, ghtil, soru edatlanyla kullanrlmasr:Bu edatlar genellikle y6nelme, bulunma, uzaklalma hdl ekleriyle gahrs

zamirine baglanrr:sendcin koari (M.104), ona gdrci (M.3), ondan sora (P.270).

r38

$ahrs zamirlerinin kador ve ilzerd edatlanyla kullantlmasr:Bu edatlar gahrs zamirine eksiz olarak da ballanabilmekledir: o iizerd

(P.254), o kadar (A.44).

$ah rs zam irl erinin b ild edatryla kullan rlmasl:Gagavuz Tiirkgesi'nde beraberlik bila edaayla ifrde edilmektedir. Bu edat

gahrs zamirine baSlanrrken araya, eklegmig olan -ncin (< ile+n) beraberlik edatr gir-mektedir: sizinncin bild (P.234).

o6xUglUr,Ux znminiAsrl, 6z manasrna gelen ve iyelik ekleri yardtmryla btitUn gahtslart kagtlayan

bir zamirdir. gahrs zamirlerinden daha kuvvetli bir ifiide g0c0ne sahiptir.Gagavuz T0rkgesi'nde dtinUglii liik zamirin in gekimi qdyledir:kendim (C.Y.88), kendin (D.O.128), kendi (C.Y.102), kendimiz (P.235),

kendileri (M.20).D0n09l0lUk zamirlerinin hdl eki almasr, qahrs zamirlerininkinden farklr

degildir. D0niigliiliik zamirine Once qahsr kargrlayan iyelik eki, arkastndan da hdl ekigelir:

kendimci (P.245), kendinci (D.O.128), kendinizi (C.284), kendindan (U.-5S).

D6n0gl0l0g0n kuvvetlendirildipi d0n0gl0l0k zamiri tekrarlarrnda bazen pahsr

ifdde eden iyelik eki iki unsura da gelmektedir:Dedim kendim kendima-Girscim onun giiniind (U.55).Bu tUr tekrarlarda genellikle ikinci unsur iyelik eki almaktadtr ve daha yaygrn

kullanrlmaktadrr.Laf ederdim kendi kendima (P.245).Ddniiqliiliik, gahrs zamiriyle dOnUglUl0k zamirinin bir arada kullanrlmasryla da

sa$lanabilmektedir:S iz kendiniz kab aat I tys m tz (P .23 5).DOniiglii l0k zamirin in edatlarla kul lanr lmasrna dair 0mekler:kendi gibilerinrin (P .127), kendim igin (P.263) v .b.

G0r0ldU$0 gibi d0niiglUlUk zamiri kendi biittn kullanthglannda 3. teklik gahrs

iyelik eki almamaktadrr. Bunun sebebi kendi kelimesinin sonundaki -i iinliistin0n 3. t.g.

iyelik eki -i ile karrgtrnlmasr olmahdlr.

igAnnr zAMIRLERINesneleri; igdret etmek, g0stermek suretiyle kargrlayan kelimelerdir. igdret

zamirleri nesnelerin yerini bildirir. Nesnelerin yerinin uzakhSrna, yakrnhtrna, tek veyaqok olmalarrna g6re altr igdret zamiri kullanrlmaktadrr.

Bu: Yakrnda olan nesneleri g0stermek igin kullanrlrr. igdret etti!,i nesneninyakrnda oldugunu bildirir.

r39

$u: Biraz uzaktaki nesneleri g6stermek igin kullanrlrr. Srfat olarak kul-lanrldr$r kadar zamir olarak kullanrlmamaktadrr. Bunda bu zamirin yeni oluqunun'o puy,

olabilir"O: Qok uzakta bulunan nesneleri igaret etmekte kullanrlrr.igdret edilen nesne birden gok olunca bu, Su, o igdret zarnirlerine gokluk eki

getirilir: Bunnar. ;unnar, onna geklinde kullantlrr.ig6ret zamirlerinin c0mlede kullanrhglanyla ilgili drnekler::Sdn bunu unutma (C.Y.4l),Diyl o parnaama dlqiin buna (M.30),Masal gibi Su olsun (H.O.91),Allent, dalmry o uykuya (D.O.67),Kim bunnon dasiinan (i.T.79).

iq6ret zamirlerinin hil ekleriyle gekim tablosu:

igdret zamirlerinin edatlarla kullanrlmalan gahrs zamirleriyle kullanrlmalalrn-dan f-arklr deSildir.

bundan sora (M.60), bu ilzere (C.Y.77), bu kadar (M.64), hunclan haeri(C.Y.94), bundan baSka (M.3), buna gnrd (8.88), bununnan (P.268); ondqn kaari(C.Y.89), onun gibi (C.69), onun igin (C.230) - onun qllr (8.T.98), ondan sora (C.284),onunnan (P.268), o kadar (P.194), bunnarlan (M.18), onnarlan (P.244\.

bu ara . gu ara, o ara kahplagmasrndan do$an bura; $ura, ora igdret kelimeleriGagavuz Ttirkgesi'nde yaygrndrr, zaman zaman kiigiiltme eki alrr.

$uraakta- buractkta o yok (P.192),Ne soy baruyr dilSmilS yolu (C.Y.85),Arddr kayttnt oracrk, arddr buruu* (M.33),Ya gel buroyt (P. I 92),NaSey oldu orada (P.193).

Yahn halNorlinal)

Ilgi hali(Cenetil)

Yapnra hali( Akkuzalif)

Yonelnc hali(Darr0

llulunnrn hali( Lokalif)

Uzaklagnra hali(Ablaril')

E;itlik hali( hkvatil'

Yakrn igrn(K.t1

btuttut(t'.23r)

htuu(P.J5) il'.6r)

hunluil,. I 25) ((i.t). HJ)

lliraz Uzak iQil ,tt(H.O.9l)

\slu1l'l(l).0.12u)

\\ilflil(1,.t1) lltll4 .!utt.lu

Uzak igin(l).0.r''1 ('.61) (K.2(, (t'..tt)

uulu(u. t2) ((i.t ). t -^)

('okluk

$ekilleri

(t'. I 62 ) (t'.2i2)

(1'.2t1) (z.t;.tt- I ) (t'.10r) (t, t l0) lz.ti.-1,)

5" Mulrarrenr Ergin. age.. s.272

t40

SORU ZAMiRLERiBunlar, nesneleri soru yoluyla kargrlayan zamirlerdir. Soru zamirleri bir

varlrgr. bir igi sormak igin kullanrlrr.Tiirkge'de insanrn drgrndaki varllklar igin ne, insan igin kim, sayiar igin kaq

soru zamiri kullanrlrr.

Ne soru zamiriTek bagrna kullanrldr[r gibi, birlegik kelime olarak da kullanrlrr.Benim ne isim? (M.60), ne ver taa (C.Y.41), gilndci scin ne yaptm (H.O.66),

evdci ne srilesin (H.O.68), ne sana oldu dddu (i.T.l9l).ne soru zamirinin soru fonksiyonunu yitirdi[i kullanrhglarr da vardrr:Bir nediin sora vqrdilar baaya (i.T.230) cumlesinde "epeyce zaman sonra"

anlamrnda kullanrlmrgtrr.Ne soru zamiri ara kelimesiyle birlegerek yer soru zamiri nere'yi meydana

getirir.

$indi o Alla biler nerdd kaldt (C.241), nerediin oldm (G.F.127).Nicd, hdl ifbdesi tagryan soru zamiridir ve ne*ce geklinde /,e soru zamirine

-ce egitlik eki getirilerek yaprlrr:N icti deers in yasamak (D.O. I 40).qey belirsizlik zamiriyle ne son) zamiri kaynagarak soru fonksiyonu ta$ryan

naSey, nasi zamiri ortaya grkar:scin neSeysin seldn?(D.O.27), nasi -ne o gegirdi?(D.O.23), nasey o dev eti?

(c.F. r28).ne soru zamiri yapma,t fiiliyle kaynagarak, ncicibum (B.T.l0S) < ne yaplyrm,

ncibalm (B.T. I l0) < ne yapaltm drneklerinde gdriilen kelime birlegmelerini meydanagetilir. Aynr gekilde ne soru zamiriyle yar kelimesi birlegerek; ncicindan (8.T.97),ncinda (u.17), nciru sa (U. 17) drneklerinde g0r0len yOn soru zamirlerini meydanagetirir.

,?e, soru zamiri igin edatryla birleperek; negin (p.244), soy kelimesiyle bir-legerek nesoy (P.268), asrl kelimesiyle birlegerek nasil (B.T.S5) soru kelimelerini rney-dana getirir.

ne soru zamiri edatlarla kullanrrken ek almaz, baularryla kaynagmrgtrr.ne kodar (P .244), neykin (P .279) < ne+ile+n, v.b.

Kim soru zamirikim yahn haldeyken baqka kelimelerle kaynagmaz. Genellikle tek kullanrlrr.

Edatlarla kullanrlrgr, ,?e soru zamiri gibidir.Kim bu? (8.14), kim biler? (C.y.4), Kim neredri kim ne otdu (i.T.220),

ayrar kim ne isteer (i.T. l-55), Kim oduna gitmis, kim atesi basmda divan durarmts,kim auln silpiirermis? (M.91), ayrar kim ne isteer (i.T.155), kima sorclun? (G.F.123),kims in scin? (C.F.l 41), k ims iniz srz (C. I 48).

kim soru zamiri ek fiilin qart gekimi ise ile kaynagarak kigi anlamrna gelensoru fonksiyonunu yitirmig bir belirsizlik zamiri tiiretir: kimse. Bu kelime genellikle -yttiremesiyle kullanrlrr: Ama kolla kimsey gcirmesin (G.F.230).

l4t

kim soru zamiri qaft eki almadan da belirsizlik zamiri gibi kullantltr: Qocuunanast iEteydi, yoktu kim agsm kapuyu (C.200).

kim soru zamirinin 3. teklik gahrs gekimi bazr anlamrnda belirsizlik zamiriolarak kullanil:r: Askerlcir yanmda laf edardilar kimi ktzlqr igin kimi ev iqin (C.235).

ffaq soru zamiriMiktar ve zaman sormak igin kullanrlrr

$indi saym ka7 kaldtk?@.70)Kagtan duuman? -krk dr;rttcin (C.142)E kann kagtan? - otuz ediden (C.142)

BE LiRSizLix z,tnn inleniBelli bir kigi veya nesne kar$rlamadan isimlerin yerine kullantlan zamirlerdir.Gagavuz Tiirkgesi'nde TUrkiye Tiirkgesi'nden farkh olarak angr (< hangi)

soru zamiri bqzt, baz$r anlamrnda teklik ve gokluk gekliyle belirsizlik zamiri olarakkullanrlrr.

Bunun drgrnda Ttirkiye Tiirkgesi'nde olduSu gibi biri // birisi, bir kag, biraa,qo{u // qoku, baska // baskasL 6leleri, obilril, herkez, v.b. kelimeler kullantlrr.

Hepsi yasddr soluklan (C.Y.29), iibiirii sa iyecek (C.Y.88), BaSku gelmeer

aklma (1.T.80), Bacadan kalkar tiltiin / Herersi kaba kiirtiln (K.5), dblirii sol elimdci(H.O.60), Angilun oldular arttk halk tiirkiileri (i.T.73), Angilonru o gc)rdiiydil dustinda(i.T.l l9), kimisi ava, kimisi baltk tutmaa (M.91), goku bitti, au kaldt (C.88), Giila nabir kaq kavradr (i.T.202), Herkezin var kolayr dinnenmcik vakrdmda yuratsm biSey

(i.T.224), Birisi onnann olmus zengin,hbiirii sayana;mry onq qoban(P.18), Hem on-dan kaari qoyu (C.Y.37), bir kag hep uyuklar (A.49)' Birisi onun odasmdandt - urttm,

hbiirii baska iEerdrin - Terzi (C.239), Biri satardt gc)zlemci srcak ikincisi sa-dondurma(C.Y.l7), Biri sth sth isleer (C.Y.l7),

Biri - kafadartmu iStcin,

Biri - komsumuz qoktan,Biri - ki annamaz laftan,Biri - qftmry insanruklan,Biri geler senselemizBiri du, ani...bas hrsu. (D.O.100).

FiiLLERil, olul ve hareket bildiren kelimelerdir. Fiiller varhklartn her tiirl0 yapma,

olma durumlannr kargrlar. Bir fiil, herhangi bir varhfln yapma veya olma durumunu

karErlarken biinyesinde iig unsur bulundurur. Birincisi fiil k6k veya g0vdesidir: Fiilingdsterdipi hareketi bildirir. ikincisiqekil ve z^m^n ekidir: Hareketin ya sadece peklini

veya gekliyle birlikte zamanrnr bildirir. UgUncii unsur ise gahls ekidir: Fiilin ba$landr[rgahsr, yapan veya olanr bildirir. Bu iig unsurun meydana getirdi[i bir fiil gekimli bir fi-ildir.

142

Tiirkge'de fiiller iiznelerinin durumuna ve nesne allp almamalanna gtire farklrtizellikler g6sterirler. Fiilden fiil yapma eklerini anlatrrken bu konudan krsa krsabahsetmigtik.

Oznelerine Gdre Fiil QatllarlEtken gatrh fiiller: al-,ver-, dur-, koS-, bak- gibi fiillerin tamamr etken

gatrlrdrr. Bu fiillerin iiznesi, fiilin gdsterdipi igi bizzat yapan, gergeklegtiren kiqi veyavarlrktrr.

Edilgen gatrh fiiller: veril-, alm-, bakil-, vurul- gibi fiiller edilgen gatrh fi-illerdir. Fiil kdk veya g0vdelerine -Il veya -(I)n gibi ekler getirilerek yaprlan fiillerdir.Astl edilgenlik ekleri -Il'dtr. -l iins0ztiyle veya iinl0yle biten fiillere -(l)n ekleri gelir.Edilgen gatrh fiiller pasif veya meghul fiiller diye de adlandrnlrr. Bu fiillerin dznesi yabilinmez veya sOylenmez.6zne gibi gOr0nen igi yapan de[il, fiilin g0sterdigi igten et-kilenendir. -(I)n eki getirilen fiillerin d0n09lii gatrlr fiillerle karrgmamasr igin, bu ekler-den sonra -Il eki getirdi[i de olur: yason-il, bilin-il gibi.

Ddn09l0 gatrh {iiller: taran-, sitslen-, boyan- gibi fiiller d6n0glU gatrlr fi-illerdir. D0n0qlu gatr, fiil kOk veya gdvdesine -(I)n ekleri getirilerek yaprlrr. Bu fiillerdeOzne hem igi yapan, hem de igten etkilenendir. Sevgi tarandr, siislendi, boyandr cgmles-inde tarama, siisleme, boyama igini yapan da bu yaprlan igten etkilenen de Sevgi'dir.

igteg gatrh fiiller: gorrtp-, taru$-, bakry- gibi fiiller iqteg gatrhdrr. Bu fiiller,-(t)9 ekleriyle yaprlrr ve bir iqin yan yana veya kargrlrkh olarak yaprldrglnr yahut da olughali bildirirler. GdrilEmeN tanrymak, bakrymak, kargrhklr yaprlan iglerdir. KoSusmak,baarqmak (< ba$rngmak), aalasmoft (< aglagmak) toplu olarak yaprlan iglerdir.Krzrymak, esmerleSmek gibi fiiller de olug hdli bildirir.

Nesne Alma Durumuna Giire Fiil QatllarlFiillerin karqrladrlr ig ve hareketler iki tiirliid0r. Birincisi fiilin gosterdigi i9

veya hareketin drga ydnelik olmasrdrr. Yani ig veya hareketin iJznenin, drgrnda bir varhgretkilemesidir. "Deredd menevgii g0rd0m. (G.F.99)" ciimlesinde gdrme igini yapan bdn(1.t.9.) bu iqten etkilenen ise menevSd'dir. Dolayrsryla gi)r- fiilinin bildirdigi iq drgaydnelmektedir. Bu tUr fiillere gegigli fiil denir. Bu fiiller nesne alrr. 6rnek cgmleninnesnesi menevSli'dir.

ikinci tur fiillerin ise gdsterdili ig veya hareket drga delil ige ydneliktir.Yaprlan igten Oznenin drgrnda bir varhk etkilenmez. "Biltiln kas(tbanm kompozitorlarttoplanacaklar biiiln. (C.126)" Toplanma iginden c0mlenin 0znesi olan Biitiin kasabarunkompozibrlan drgrnda etkilenen bagka bir kigi veya varlrk yoktur. Bu tur fiillere gegigsizfiiller denir. Bunlar nesne almayan fiillerdir.

FilL eEKlMlFiili gekimli hale getiren unsurlarrn gekil ve zaman ekleriyle gahrs ekleri

oldupunu belirtmigtik. Bu eklerden qekil ve zaman ekleri Once, gahrs ekleri sonra gelir.Bazr 6zel kullanrlrglarrn dlgrnda bu her zaman bdyledir.

t43

$AHIS EKLERIgekil ve zaman eklerinin belli bir gekle koydugu ve zamana soktupu fiili 9a-

hsa ballayan eklerdir.

gahrs ekleri gekim tablosu:

$irndizi Z.Genig Z. Oelecek Z

OtsenilenGegmig Z.

Coriilen C.Z.

$art Cekimi

lstek

Qekinri

Emir

Qekini

L t.$ -lm -m, {l -lm -nl -nr, -(y)inr

ll.t.f. -sln -n -lm -n -sln eksiz

III.t.i. eksiz bazen -Drrgenellikle eksiz

eksiz eksiz -shr"eksiz gekli de var

-sln

l.c.s -Iz -(t\z -lk -k Jhn, -(y)llnr

ILc.s-srnlz -t1lz. -lnlz. -slnlz -nlz -slnlz -ln, -lnlz

I II.9.q-lar -lAr -lAr -lAr lAr -slnnAr

Tiirkgerde esasen iki tip qahrs eki vardrr:I. tip gahn ekleri; -lm, -sln, -DIr, -lz, -slnlz, -lArII. tip gahn ekleri: -m, -n, - , - k-, DIR (genellikle eksiz), -nlz, -lArGagavuz TUrkgesi'ndeki Unlii ve iinsiiz depigmeleri ve dUgmeleri iyi deger-

lendirildi$inde di$er Oluz grubu givelerle dzellikle Ttirkiye Turkgesiyle GagavuzTUrkgesi araslnda gahrs ekleri bakrmlndan miigtereklik oldugu g0riilUr.

$EKiL VE ZAMAN EKLERiBu ekler, fiil k0k veya g0vdelerinin ifrde ettigi hareketi sadece $ekle veya

hem gekle hem de zamanaba$layan eklerdir.Eklerin bu fonksiyonlanna gdre gekimli fiilleri iki krsrmda inceleyebiliriz.

$ekle ve zamana ba$lanan fiiller, bir hareketin veya igin ortaya grkr;rnr veya glkacagrnrbildirir; fiilin bu fonksiyonu icra etmek igin girdipi durumlara haber kipleri denir.Tasarlanan bir igi veya hareketi iffide etmek iizere fiilin aldrgr gekillere de tasarlamakipleri denmektedir.

Haber kipleri; hareketi, igi bir gekle baSlamanrn yanrnda zamanlnt da bildirir,yani zaman ilbdesi tagryan eklerdir. Bu sebeple haber kipindeki fiil gekimleri belirniklerizaman adryla anrlrrlar. Buna gdre haber kipindeki baghca fiil gekimleri gunlardrr:

Genig zaman, gimdiki zaman, gelecek zaman, gOriilen gegmi$ zaman,6grenilen gegmi$ zaman gekimleri.

'' 5.kl.n ernir gekimi 3. teklik gahrs ekidir. Fiilin bagrna fto, 6n fiili getirilirse emir. bu 0n fiil kullanrl-ntazsa rstek kipi 3. teklik gahrs gekimi olarak kullanrlrr. Aynntr ve ornekler igin bk. t.yudmila A. Pok-rovska.v-a, "Gagavu: Dilinin ve Balkan Ttirk Aftzlarmm Bazr Sentaks Ozetlikteri". Bilimsel Bildiriler1972, Arrkala. I 975. s.2.1 I

t44

Tasarlama kipleri; hareketi veya igi sadece gekle ballayan, yani zaman if6desitaqlmayan kiplerdir. Tasarlanan ig veya hareketin ba$landrfr gekle giire ddrt ayrr gekimi

vardrr:

$an, istek, gereklik, emir Eekimleri.Qekimli bir fiil; fiil kOk veya gdvdesine. bu gekil ve zaman eklerinden birini

ve gahrs eki almrg fiildir.Gagavuz Ttirkgesi'ndeki fiil gekimlerini yukarrdaki straya gdre inceleyelim.

HABER Xini qnrirUlnniGenig Zaman QekimiGenig zaman qekimi; gegmigi, gimdiki zamant ve gelece$i igine alan iig

boyutlu bir zaman ve hareketin geklini bildirir. Gagavuz Ttirkgesi'nde genig zaman igin

'obellisiz gelecek zaman", tabirinin kullanrlmasr gelecek zaman anlamtntn daha kuvvetliolduSunu oftaya koymaktadlr. Bu durum bazr aragtrrmactlart -gelecek zaman ekinin-lcnt ekiyle-birlikG -(A,I)r eki oldulu yargrsrna goturmii$ttir.s2 Ashnda genig zaman

eki ctimle igindeki zaman zarftna ve kullanrg amaclna gOre gok farkh fonksiyonlar iistle-nebilen bir fiil kipidir.

Yarm panayra giderim.Topladr Sie|anloevada askerini de eniden gider cenge Tiirkleri di)i)mric)s3

drneklerinde gelecek zaman igin kullanrlmrgtrr.Gemi suda iizmeerNrindan geger diizelder (UtU) (8.64).Bu ciimlede genig zaman eki gart fonksiyonunda yani gegse anlamrnda kul-

lanrlmrgtrr.Nereyi bu yol getiret? (D.A.O.42) ctimlesinde ise asli fonsiyonuyla kul-

lanr lmr gtrr. Bur da get irer ; gi der anlamrndadtr.Gagavuz TurkgJsi'nde genig zaman qekimi; -(A,l)r ekleriyle yaptlmaktadrr.5a

Unliiyle biten fiillerden sonra -rt'dci-r-im (< de -iir-im) basla-r-mdcirsin baslarsmdcir baslar

tant-r-Imtanvstntantr

52 Fuat Bozkurt. Tiirklerin Dili. istanbul. 1992.s.1965i Ornekler iqin bk. N. i. Baboglu, i. i. Aaboglu. Cagavuz Dili Sintaksis. IX-X klasslar iqrn. KiSinev Lu-

rnina. 1988, s..125a

Genig zaman ekinin tarihi geliqnresi ve bugUnkii durumu iqin bk. Ahmet Bican Ercilasun. "CeniS :ananekine dair ba:t diisiinceler", TKA, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtag'ln Hattrastna Armafan, ytl:

XVII- XXI/ l-2. 1979-1983. Ankara. 1983. s.l l5-l2li5 Fiil qekimleri gu eserlerden derlenmiqtir.

a) L. A. Pokrovskaya. Grammatika Gagauzkogo Yaztka Fonetika i Morfologiya. Moskva. 1964

b) L. A. Pokrovskaya. "Kratkiy ogerk Grammatiki Gagauzkogo Yatka". Gagauzkogo-Russko-

Moldavskiy Slovar. Moskva. 1973

c) N. P. Arabaci. L. A. Pokrovskaya, D. N. Tanaso[lu, Gagauz Dili, Gagauz $kolalarmm 1.-5.ci

klasslart lgin. KiSinev, 1959g) WlodzinterzZalaczkowski, Jezyk t Folklor Gagauzov' z Bulgaru, Krakowte. I 964

d) N. i . Babollu. i. i. Baboglu, Gagauz Dili. Sintaksis IX-X klasslar iqin. Kiqinev-l-umina. 1988.

t45

dcirizdcirsinizdcirlar

al-ar-tm // al-v-malarsm // alrsmalar // alralarz // almzalarsmtz // alrsmualarlar // aldar

baslarubaslarsmubaslarlar

bil-cir-im // bil-ir-imbilcirsin // bilirsinbilcir // bilirbikiriz // bilirizb ilcirsiniz. // bilirs inizbikirlcir // bilirkir

gdr-cir- im // gdr-tr-ilmgdrdrsin // gdriirsilngdrcir // gdrilrgdrdriz // gdrilrilzgdrdrs iniz // g6riirsilnilzgdrdrlcir // gd riir lcir

ver- mri-r- im // ver- mci-mve r- mci- r-s i n // ve r-mri-z-s i nvermcir // vermcizvermciriz // vermcizizve r m cirs i n iz // ve r m rizs i n ivermdr ldr // vermciz lcir

lanrElanusmEtawlar

Diiz genig UnlUlerden sonra: -ur // -tr, -dr // -ir

Yuvarlak 0nltilerden sonra : -ar // -ur, -dr // -llrol-ar-tm // ol-ur-umolarsm // olursunolar // olurolaru // oluruzolarsmu // olursunuzolarlar // olurlar

Olumsuzu-56

al-mq-r-tm // al-ma-mal- m a-r-s t n // al-ma-z-s malmar // almazalntaru // almazualmarsmu // almazsmualmarlar // almazlar

inceledi[imiz metinlerdeki genig zaman gekimi:l. teklik Sahlci Caararm (.f .0q: gc)rerim (M.38) uyeilm (1.T.144), sevdrim

(D.O.-5); sarma$u tm (i.T.7S).ll. teklik Sahts: dilsilnersln (S.G.9); kwradrsm (M.59), soru gekilleri; an-

nor-srn ru (.f .t10); seversin rui (C.Y.102), gdrermisin (M.67), severmiysin (P.107).lll. teklik $ahrs: sof,rr (i.T.S0); biliner (i.T.62), uyer (i.f .t0t).l. gokluk Sahs: dayanaru (D.63), karsrlasaru (i.T.214); geleriz (i.T.t36),

gezeilz (D.O.l l7).ll. qokluk gahrs: Dilersiniz (i.T.153), gelersiniz (M.83), gidersiniz (C.76).Ill. gokluk Sahtsz gelerlar (P.78), koyerlar (i.T.152), olgerlcir (C.y.65).Genig zamanrn olumsuz gekimi:l. teklik Sahrs:. korkmaz (K.18); diistirmtim (i.T.74); istemerim (i.T.l0l),

iEmerim (i.T.144).

i6 Geniq zamanln olumsuz gekiminde, genig zaman eki -r korunur veya -z'yc aevrilir

146

Il. teklik Sahts:. gelmersin (i.T. 115), olumsuz soru gekilleri : olmunusrn(M.59) ll olmamtysm (M.82); vermemisin (M.6 I ).

lll. teklik Sahtsz unudulnaz(i.T.eDi demir (i.T.l I 5\ etmer (i.T.l l5).l. gokluk Sahs: doymaru, korkmare (H.O.6).II. qokluk SAh$i istcimersi,?/-- (i.T.158).Ill. gokluk Sahs: kilEiiltmezlar (5.G.32).

$imdiki Zaman Cekimi$imdiki zaman eki; geldigi fiil k6k veya gOvdesine hem gekil, hem de zaman

anlamr katar. $ekil bakrmrndan bildirme, zaman bakrmrnda iginde bulunulan zamanrifAde eder.

Gagavuz Tiirkgesi gimdiki zaman eki bakrmrndan oldukga renkli bir geqitlilikarz etmektedir. $imdiki zaman eklerinin baghcalan 6r, -er, -y€, -yu, -yo, -yor,-mAktA'drr.

Eski Tiirkge'de gimdiki zaman, genig zaman ekleri -Ar, -lr, -yUr ile kargrlan-maktaydr.5T Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde de bugiinkii manada gimdiki zaman eki tamolarak tegekkiil etmemigti. Genig zaman ekleri Eski Tiirkge'deki gimdiki zaman fonksi-yonlannr s0rdiirmekteydiler.s8 Bugtin Oguz grubu TUrk givelerinde farklr bigimlerdekullanrlan -yor gimdiki zaman eki gegitli gekillerde agrklanmaktadrr. Bunlardan en

fazlataraftar bulanr -A, -l zarf-fiil eki ve -yorrr > -yoru > ( ydrii > yiirii) fiilinin genig

zaman eki -r ile birlegmesiyle oftaya grktr[r gdriigudtir.se

Gagavuz Ttirkgesi'nde gdriilen qimdiki zaman ekletini bu geligmeler tgr$rnda

ele aldrSrmrzda; Eski Tiirkge'de gOrtilen ve 14. yiizyrla kadar devam eden geniq zarnanekinin gimdiki zaman fonksiyonunu da iistlenmesi durumunun -Ar ekinde mevcutoldu-Eunu gdrtiyoruz. -6r ekinin ortaya grktgr; -ryor > -tor, bu ekin -Ar ekine ben-zegnresi sonucu -rnr qeklinde olmahdrr. Unltiler bdliimiinde agrkladr$rrnrz gibi -6, r - a

arasr bir iinliid0r. Bu sebeple "m" ikiz iinlUsti tek bir Unliiyle kargrlanrnca bu ek geklindeyazrlmrgtrr. Bu sebeple "la" ikiz Unlusii tek bir i.inliiyle kargrlanrnca bu ek -rir geklindeyazrlmrgtrr. -yo, -ye gekilleri Anadolu alrzlannda6o ve Deliorman a$zrnda da gOriiliir.6l

-mAktA gekli, mastar ekine bulunma hali eki getirilerek yaprlan bir gimdikizaman ekidir.

gimdiki zamanrn olumsuz gekimi -m66r (< m6+6r). -meer (< me+er) ekleri-yle yaptlrr.

gimdikizaman gekimi:-6r, -er ekleriyle gimdiki zaman gekimi:U nsiiz le b iten fi il lerdeal-dr-rm gel-er-imaldrsrn gelersin

U nltiy le b iten fi il lerdeoynaanmoyndarstn

kazrdr-rmka:tdrsm

s7 A.von Gabain, age.. s.80i8 Faruk Kadri Timurta5, age. s.122.126i') Mecdut Mansuroglu. "Ttirkiye Tiirkgesi'nde ses rtyumu". TDAY Belleten 1959, ll.bs. Ankara. 1988. s.89t'" l'uncer Gulensoy. ",4nadolu Afuzlannda simdiki zanmn elr". TKA Prof, Dr. ibrahim Kafesoflu'nun

Hstrrasrnfl Arma[an, yrl: XXlll / l-2. Ankara. 198]. s.286-287t'r Tadeusz Kowalski. agrn.. s.497

147

-6r, -er ekleriyle gekilen fiillerde gimdiki zamanrn olumsuzu:

aldr geleraltirtz gelerizqldrsrnE gelersinizaldrlar gelerltir

alma- dr-tm > almddrmalmddrsmalmddralmddrtz

almddrsmualmddrlar

oynddr kazfiroynddru kaztdruoynddrsmtz kazrdrsmtzoynddrlar kazdrlar

gelmri-er-im > gelmeerimgelmeersin

gelmeergelmecri:gelmeer.tini=gelmeerldr

geliyemgeliyengeliyegeliyezgeliyesinizgeliye

|linica (-yo, -yu)alryontaltyosunalryoalryuzalryusunuzalryo

Biilgarevo (-yo)geliyomgeliyon

EeliYogeliyozgeliyonuzgeliyo

Breslsk (-ye, -yo)gdriyengdriyesingoriyegdriyezgdriyesinizgc)ri1,ola

biliyombiliyosunbiliyobiliyuzbiliyusunuzbiliyo

gdrilyomgdriiyosungdruyogdrilyozgcirilyonuzgcirilyo

gidiyemgidiyesingidiyegidiyezgidiyesinizgideyele

Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi'nde gimdiki zaman gekimi:62Kamanowo (-e,-ye)

gidemgideye //(gideyesin)gideyegideyezgideyesinizgideye

sortyomsortyosunsortyosorryuzsortyusunuzsortyola

-mAktA ekiyle qimdiki zaman gekimi:gitmektii (P.295) drneginde oldulu gibi 3. teklik

verry)omveriyosunveriyoveriyozveriyorsunveriyola

gahrs gekiminde gdr0l-mektedir

"1 W .7,a.iaczkowski, age., s. I 8- l9

148

Metinlerden tespit ettiSimiz gimdiki zaman gekimi:I. teklik Sahr.sz sabolddnm (D.6.38), yasadnm (C.Y.7); ekleerim (C.Y.6l),

isteerim (i.T.l 84); gideyorum (8.T.67).II. teklik Sahrc: aaladrs,r? (i.T.l0l), acilddrsm (P.146), yaqdtirsm (i.T.175);

ekleersin (C.Y.6l ), iSleersin (C.Y.23); gezeJorsun (8.T.49).IlI. teklik Sahs: baslddr (i.T.75), kaptddr (i.T.221), ymsddr (i.T.100);

vereyi (8.T.52); g*ayor (8.T.76), duuroyor (8.T.55), diiiineyor (8.T.79).I. gokluk Sahs: alatlddru (M.87), deeriz (C.Y .23), isteeriz (M.94), evereeriz

(8.T. r 53).lI. gokluk Sahrc: yalabddrsmtz (P.2aO;

(P.73).llI. gokluk Sahrs: ktglddrlar (i.f.t83),

(C.Y.30), deerlcir (i.T. I 69), scjleerkir (P.146).

$imdiki zamanrn olumsuz gekimi:I. teklik Sahs; kurtulamddnm (i.T.74), korkntddnm (K.18); azetmeerim

(i.T.170), etistiremeerim (i.T.229), gelmeerim (C.Y.89); tarumayotum (8.T.45).ll. teklik Sahs: koymddrsm (M.30) ytrtmddrsm 1i.f.leOy bilmeersin

(C.Y.48), gelmeersin (C.Y.89), istcimeersin (i.T. I 69).III. teklik qahrs: saymddr (C.Y.78), yalobmtddr (i.T.t4l); gelmeer

(i.r.130).I. gokluk Sahts: durmddnz (i.T.168), duymttdru (C.Y.71); etmeeriz (M.4).II. gokluk Sahts: buyurmddrsmu (M.92), bilmeersiniz (i.T.I68), igmeersiniz

(c. r0e).III. gokluk Sahs: tanrmddrlar (i.t.251); gdstermeerldr (i.T.212), kesmeer-

kir (C.Y.48).

Gelecek Zaman QekimiGelecek zaman da gekil ve zaman ifrde eden bir gekimdir. Fiilin gosterdigi

igin gelecek bir zaman iginde olacaprnr bildirir. Geniq zaman qekiminde gegmigten gelenve gimdi de devam eden hareketin gelecekte de devam edecegi bildirilir. Aynr gekildeqimdiki zaman gekiminde gimdi olan hareketin gelecete do[ru devam edecegi, yanihareketin ydn0niin gelecege y0neldipi ifrde edilir. Gelecek zaman gekiminde ise gimdikizamandan sonraki bUttin zamanr kaplayan kesin bir gelecek zaman kast edilir.

- Gagavuz T0rkgesi'nde gelcek zaman ekleri, -(y)AcAk'trr. Bu ekler gahrsgekinrleri iginde -ac, -aca, -ecd, -ca, -ga, -cii, -ce, -c6k, -cdy, -96, -c66, -ec, -ciy qek-il lerin i alabilmektedir.

Gefecek zaman gekiminde iinsUzle biten fiillerden sonra -AcA(k) eklerigelir. Kahn Unliilii fiillerin 3. teklik ve gokluk gahrs gekimine ince iinlulu gekim eklerigelebilir ve bdylece Unlii uyumu bozulur.

isteersiniz (i.T.205), isleersiniz

yasddrlar (i.T.75); bekleerlar

bulacqmbulacqnhulacek

al-aca-malacanalacek

149

bul-aca-m >

alqcezalacenualacekldr

koy-aca-m > koyacamkoyacankoyacekkoyacezkoyacenukoyaceklar

iste-y-(e)-cci-m

ver-ecri-m )

koruyucu iinsiizParantez iginde

ver-ece-m >

ver-ece-m >

bulacezhttlacenu.bttlacekler

> istey(e)ccimistey(e)cdnistey(e)cekisteyecezisteyecenizisteyeceklc)r

vereccimvereccinverecekverecezverecenizvereceklcir

gelir. ince srradangdsterilen UnlUler

verecemverecenverecekverecezverecenizverecekler

vermey(e)ccimvermey(e)ccinvermey(e)cekvermey(e)cezvermey(e)cenizvermey(e)ceklcir

verecemverecenverecekverecezverecenizverecekler

Unli.i uyumunun korundu$u gekimler de vardrr:al-aca-m > alacam

alacanalacdkalacdzalacdnEalacdklar

Unliiyle biten fiillerden sonra araya -y-fiillere gelen gelecek zaman eki -y(A)cA(k) 'trr.diiqebilmektedir:

bagla-y-(a)-ca-m > baslay(a)cambaslay(a)canbaslay(a)cdkbaslay(a)cdzbaslay(a)cdruzbaslay(a)cdklar

Gelesek zamantn olumsuz gekimi:al-ma-y-(a)-ca-m > almay(a)cam ver-me-y(e)-cci-m >

almay(a)canalmay(a)cdkalmay(a)cdzalmay(a)cdnualmay(a)cdklar

Bulgaristan GagavuzTiirkgesi gelecek zaman gekim i :

yap-aca-m > yapacamyqpacanyapacakyapacu // yapacayizyqpacanEyapacaklar

150

Metinlerden derledifimiz gelecek zaman gekimi:l. teklik Sahrcz dur'com (C.Y.95); ilistirectim (l.f.tO+); ilrki)tgiim (H.O.a3);

bc)n gidecttn (C.Y.67), soleyctin te bdn (i.T.78).Il. teklik gahsz olcan (C.Y.123), ya$dycan (C.Y.109); dileclln (M.73) ge-

lecltn (C.Y .74), isleycdn (i.T.154), seslectin (C.126).lll. teklik qahts: annaycak (i.T.113\, duacdk (C.Y.63), olacoktr (M.82)

dcyecek (i.T. I 06), gelecektir (i:T.2 I 8)l. gokluk Sahsz atlayctiz (i.T.102); bulusacu (8.T.74), uqnctz (i.7.1041;

bulusacuyz (C.Y.42), sanactiyrz (i.T.26); butusgtiz (C.Y.6); deycez (i.T.225); gideciz(i.T. 107), gideciyiz (8.T.98).

II. gokluk qahrc; alacanrz (M,5), aldaducanz (M.38); bakucddnz (P.82);danryacaynu (1.T.95), soracdynu (C.254); isteyceniz (M.36), sdleyceniz (i.T.182).

lll. gokluk Sahrc: qrkaracaklar (C.51), koolaycaklar (i.T.102); edeyceklcir(M. 106), aldilreceklcir (C.30), susscekler (G.F.216).

Gelecek zaman olumsuz gekimiyle ilgili 0rnekler:I. teklik qahtpz doymaycam (C.Y.32), susmsycom (i.T.154); gitmeyclim

(i.T. I 29), kab letmqtcii m (C.Y.94).Il. teklik Sahts: brakmacan (i.T.190), yasamaycon (C.Y.64); beklemeyciin

(i.T.l8 l), c)lmeyctin (C.39).lll. teklik Sahtsz aldatmaycak (i.T.184); enseyc)meycek (C.Y.102), kese-

meyciik (i:T. 102).I. gokluk Sahts: kurtulamaycdz (M.94), saklanmaycdz (C.Y.64); durmaycc

(C.81); hecercimqtcez ( M.4), gitmeycez (i.T.190).ll. gokluk gahrs: koSamaycantz (M.4), kurtulmaycanu (M.40): bek-

I eydmey c iy n iz (C. 83 ), ge lmey cen iz m i (C.1 6 I ).III. gokluk qahrs: brafunaycaklar (C.64), olmaycaklar (i.T. 167):

c w il damay ac e h I ar (G.F .21 6) e t i S limey ce k/r?r (C. Y. 8 I ).

Gdrlilen Geqmig Zaman QekimiBizzat g6rtilmiig ve gegmigte olup bitmiq bir hareketi veya igi bildirir.

Gegmiqte oldufunu gdrdiigiimiiz bir hareketi anlatmak igin g0rtilen gegmig zamangekimini kullanrrrz.

Gagavuz T0rkgesi'nde g6rtilen gegmig zaman gekimi igin -Dl ekleri kullanrlrr.Bu eklerin fiil kdk veya gdvdesine geligi, trpkr TUrkiye T0rkgesi'nde oldugu gibi, biiyi.ikiinlii uyumu ve 0nsiizler benzegmesine gdre olur.

Gijrtilen gegmig zaman gekimi:b0iit-tU-m > bi.ii.ittiln al-dr-m > aldm

bililttiln aldmbiiilttii aldtbililttilk aldtkbiiiittiiniiz aldmubatinalar aldrlar

l -51

ver-di-m >

sat-tl-m >

kes-ti-m >

gdr-dii-m >

verdimverdinverdiverdikverdinizverdilcir

satttmsatlmsatttsatt*sattmEsattilar

kestimkestinkestikestikkestinizkestilcir

gdrdilmgdrdiingdrdiigdrdiikgdrdiinilzgardalar

Giiriilen gegmig zamantn olumsuz gekimi:al-ma-dr-m > almadtm

almadrnalmadtalmadftalmadmEalmadilqr

oku-du-m > okudumokudunokuduokudukokudunuzokudular

ver-me-di-m > vermedimvermedinvermedivermedikvermedinizvermedilcir

kog-tu-m > ktStumkoStunkoStukoStukkoStunuzkoStular

sesle-di-m > sesledimsesledinseslediseslediksesesledinizsesledilcir

Metinlerden derledifimiz gdriilen gegmig zaman gekimi:l. teklik qahrs: annadtm (C.Y.39); dedim (M.77); doydum (C.Y. O); gcirdiim

(i.T.77); isiilim (i.T.80): korkuttum (c.65), tuttum (C.34).II. teklik Sahrs: annadtn ru (i.t.l l); gelintlin (M.6), verdin (M.43); uyutlun

mu (C.Y.93).III. teklik gahrs: qltu (M.82): oldu (M.9); ytsttfi (i.T.200)t kesti (i.T.77):

oturttu (c.43); diistii (M.27).

152

l. gokluk sahts: baasladtk (i.T.75)t isledik (i.T.129); bozduk (M.82): isirtik(M. l2), bulustuk (C.Y.59); kdpilrttiik(K.38).

Il. qokluk Sahs: attldrnrz (C.Y.l l9); idiniz (M.21); kopuSturdunuz (M.5);gdrdiini)z (M.10); taru$trnE (i.T.l l5); etiStini: (P.63); soktunuz (i.T.l0S).

lll. gokluk Sahts: kaldrlar (C.Y.9); geldiltir (i.T.193), getirdilc)r (i.T.65),dolturdu lar (C.Y. I 20); d iiS iirdii lcir (M.8 I ).

Olumsuz gekim 0rnekleri:l. teklik gahs yalvarmadm (i.T.253); bilmedim (i.T.ll5); demedim mi

(M.6s).II. teklik-gahrs2 acrtmadrn m (C.Y.103); bakmodtn (C.Y.64); gelmedin

(M.26).IIl. teklik sahtsz uslulanmotu (i.T.253),yazmatu (i.T.108), isldmedi (M.96).l. gokluk sahs: duymadtk (i.f.227), uyorulmadrk (i.T.193); istemeclik

(c.Y.r r9).II. qokluk Sahsz yapamadtruz (M.67); gdrmediniz (C.287).IIL gokluk Sahsz audamodilar (C.67); vermedilcir (M.45).Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi'nde gOr0len gegmig zaman gekimi tirneklerin-

de farkh bir 6zellik gdriilmez.bulamadtm, gdrmedim, sevdim, durdum, silrdilm, attm, isittim, dilsiinmedin

mi, iisi)medin mi, oldu, urdu, piSti,. ktrdrlar, v.b.63

Ofrenilen Gegmig Zaman QekimiBizzat girljrlmeyen, bagkasrndan d$renilen veya sonradan fark edilen;

gegmigte ohnug bitmiq bir hareketi veya iqi bildirir.Ogrenilen gegmig zaman ekleri, Ttirkiye Tiirkgesi'nde oldupu gibi -mlg'trr.

Ogrenilen gegmig zaman gekimi:af-mrg-tm > olmrytm

almrsmalmryalm6*almrymualmrylar

ver-mig-im > vermisimvermisinvermisvermisikvermiSinizvermiSlcir

bul-mug-um > bulmusumbulmusunbulmuSbulmusukbulmuqunuzbulmuslar

gdr-miig-Um > gdrmilSilmgc)rmilSiingdrmilSgdrmiisiikgormfi$Uniizgc)rmiisltir

61 w. Zajaczkowski, age., s.43-67

r53

Osrenilen gegmig zamanln olumsuz gekimi:al-ma-mrg-rm > almamqtm gel-me-mig-im > gelmemisim

almamrym gelmemisinalmamq gelmemi;almamry* gelmemiSikalmamqmtz gelmemisinizalmamtslar gelmemisltir

Metinlerden derledi[imiz dgrenilen gegmig zaman gekimi:l. teklik Sahtsz yazmqm (C.l3l); diistirmiSim (i.T.164), gelmigim (C.y.60),

unutmu$u m (C. I 08), uyumu;um (M.72).II. teklik qahsz yasamt7th (C.Y.49); diisitmigin (i.T.122), getmtsin (i.T.S0);

duumasun (C.Y.a8); dilSilnmilgiln (C.27 4).III. teklik tah$: ,t,nrrrt (i.T.204), seslenmg (C.y.78), onmut (1.T.79),

c;lmitg (C.ll0).l. gokluk qahis: tmlgik (U.26).Il. gokluk Sahsz toplanmttmz (C.157); etiSmisiniz (M.102), hoS gelmgsiniz

(i.T.89); koyulmuSunuz (P .260); dilzi)nmitssilniiz (i.T .252).III. gokluk qahts: kagmqlar (i.f .102); girtsmtE onnar (C.y.82), verilmistc)r

(D.O.23); doyurmaslar (C.Y.85).

Oprenilen gegmig zamantn olumsuz gekimi:Il. teklik Sahlnz Arfi)nmemisin (C.137); annamomrgm (P.ll4).III. teklik Sah$i dqtmanrq (S.G.l0); imemis (S.G.t9).IIL gokluk Sahts: q*armomqlar (i.T.233); gitmemislcir (i.T.234).Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi iisrenilen gegmig zaman gekiminde herhangi

bir farklrlrk gtir0lmez.a I m q, y emem iS, bu I muSu nuz, dilSilnmilS le r v .b.64

TASARLAMA KiPi QEKiM LERiBu kipte yaprlan gekimler sddece gekil ifrde eder, zaman bildirmez.Tasarlama

kipi gekimlerini srrayla inceleyelim:

Emir QekimiZamana balh olmayan bir iqi veya hareketi emir geklinde ifade eder. Emii

gekiminin eki yoktur. Ancak Gagavuz TUrkgesi'nde 3. teklik ve 3. gokluk gahrs gekimlerinin Oniirte ko fiili getirilmektcdir.

Emir gekimi:l. teklik gahrs ve l. gokluk gahrs emir gekimi yoktur.

al u", ioqto

6a w.Zaiaczkowski, age., s.ll7, 133

154

(ko)alsm

alm(u)(ko)alsmnar

Emir olumsuz gekimi Ornekleri:

alma(ko)almasm

almaym(u)(ko)almasmnar

(ko)versin

verin(iz)(ko)versinnar

verma(ko)vermesin

vermeyin(iz)(ko)vermesinna

(ko)baslasrn

baslaym(u)(ho)baslasmnar

.-$lamako)istdmdsin

istdmeyin(iz)ko)istcimdsinndr

Metinlerden derledipimiz emir gekimi:

II. teklik $ahN: gel (i.T.979, konus (i.T.81), oku (P.65).

llt. tektik qahrsi sevinsin (i.f 3q; ko olsun (1.T.253); ka galsitn (i.T.7l),

dpsiin (C.Y .42).II. qokluk sahsz bahnrz (H.O.5), kaqmu (i.T.142); tanryn (i.T'll6)r

getiriniz tYii.t]"u,"u qahrs: ko annastnnar(i.T.2s6), bral6mnar(i.T.88), ko kazsm-

nar (C .Y .100): versinndr (i.T. I l3 ).

Emir Olumsuz gekimi:lI. teklik Sahs: korkmc (i.T.102), sakmmu (i.T.110); diisilnmti (C.Y.123)'

Ill. teklik Sahs: daadamaw 1i.T'286);, gdrmesin (i.T.233).

Il. qokluk Sahrc: kaybetmeyin (M.10), r)ldilrmeyin (C.284)'

III. gokluk Sahs almasmnar (M.86), gdtilrmesiuazir (C.Y.100)'

3. teklik gahts emir gekimi, isim fiil -mA ve mastar eki -mAk ( > -mAA)yerine kullantltr.

Babasr i)ilredrirmis olsun ii (P. l6),"Babasr iyi olmayr Olretirmig"'Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi'nde de aynt dzellikler gdrtilUr.

i s t eyo r I ar g o cuun is m i n i'koy s u nnar. " Qocugun ism in i koymak istiyorlar."Gagavuz Tiirkgesi'nde ve di$er bazr Bulgaristan Tiirk a$rzlanndaki istek

-emir gekiminin bu tur kullantmlan, Bulgarca'da hatta biitiin Balkan dillerinde g0r0len

fi i I geki I lerinin Turkge'ye bir yansrmas r oiarak delerlendiri lmekted ir.6s

istek CekimiZamana baglr olmayan bir igi, hareketi istek veya dilek geklinde ifade eder.

Genel Tgrkge'de oldulu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de istek, emir gekimlerinin fonksi-

yonlan birbirine karrgmtg durumdadtr.Gagavuz TUrkgesi'nde istek ekleri : -(y)A'dtr.

n' [.. A. lrokrovskaya. "Cagauz Dilinin ve Balkan Tilrk Adtzlannm Ban Sentaks Ozellikleri"' s.233

155

UnlUyle biten fiillerden sonra istek gekimi iirnekleri:baqla-(y-a)-y-rm > basla(ya)ym oku(>r)-(y-a)-y-(r)m > oktym

baslayasm okuyasmbaslaya l/baslasm okuya // okusunbaSlay(a)lm okuyaltmbaslayasmu okuyasmubaslayalar//baslasmnar okuyalar//okusunlar

igle-(y-e)-y-im > isle(ye)yingleyrisinisleycil/glciisley(e)limgleycisiniziS leye I cir// i S I es i n nd r

Unsiizle biten fiillerden sonraal-a-y-rm> alaym

alqstnala //alsmqlqlmalusmualalar//alsmnar

istek kipinin olumsuz 0"U,.,,al-ma-(y-a)-y-rm > alma(ya)ym iste-me-(y-e)-y-im> isleme(ye)yim

almayasm iSlemeyc)sinalmaya //almasm islemeyci//islemesinalma(y)alm iSleme(y)etimalmayasmu islemeyr.isinizaltnayalar//almasmnar islemeyekir//

iSlemesinnerOrneklerde de gOriildu[u gibi istek 3. teklik ve 3. goklukSahrs gekimi yerine

emir 3. teklik ve 3. gokluk gekimi kullanrlabilir.Metinlerden tespit ettisimiz istek gekimi:

. ..1. teklik gahls: basaym (C.y.45), emeyim (i.T.l5 t), gideym 1i.r.tZZ), isem1i.T .269166, gd r ii m (i.T.66).

.ll. teklik Sahrc.: bulasm (.f.tS+y, qtkasm (C.23S), kayastn (i.T.122),et is iis i n (i.T. I 69), ge I ds i n (i.T i62), i s t citis i n (G. F.66).

. III. tektik qahrs: bulana (D.O.70), kala (H.O.56), yata (H.O.40), sevinsin(r.T.76).

. l. goktuk sah.sz alortm (i.T.62), toplayarm (i.T.66), annayabilerim, dperim(i.r.82).

66 "iqem" gekimi 'Iarihi Tiirkiye Tfirkgesi'nin qekil ozelliklerini tagrmakradrr. Bk. Faruk Kadri Timurtagage., s. I 27

t56

II. gokluk Sahts: agasmtz (C.78), arayosmu (M.5), sorcsmu (i.T.182);sekisiniz (M.67). diyiisiniz (i.T. 182).

IIl. gokluk Sahs: dlekir (i.T.246).

istek kipinin olumsuz gekimi:I. teklik gahrs: bulamaym (C.Y.77); girmeyim (i.T.175), gormeyim

(i.r. rs4).II. teklik Sahs: yalamayastn (M.35); kesmtiysin (i.T.272), kiismeyiisin

(P. r r 7).IIl. teklik qahn: gonres in (i.T .233), ki)stiirmlisin (H.O.6l ).I. gokluk Sahtsz siindilrmeylim (i.T.7S).II. gokluk Sahs: sanmayasmrz (M.38), uzanmayasmrz (M.5); gitmeydsiniz

(M.r0).III. gokluk Sahts: olmasmnar (M.86), gdtilrmesinntir (C.Y.102).

$art QekimiZamana bagh olmayan bir hareketi veya i9i gart geklinde ifade eder. gart

gekimi baprmstz bir hiikiim bildirmez; bu sebeple de bir ciimlenin hiiktim ogesi olarakctimle kuramaz; ancak ba$tmsrz bir hiik0m bildiren temel ciimlenin yargr bildirmeyenyan ciimlesi olan c0mleler kurar.

Gagavuz Ttirkgesi'nde gart gekim ekleri; -sA'drr.

$art gekimi:al-sa-m > alsam

alsanalsaqlsakalsaruzalsalar

gart kipinin olumsuz gekimi;al-ma-sa-m > almasam

almasanalmasaalmasakalmasqruzalmqsalqr

ver-sii-m ) verscimverscin

. versciverscikverscinizverselcir

ver-me-sii-m> vermesrimvermescinvermestivermescikvermescinizvermeselcir

Metinlerden derledipimiz gart gekimi :

I. tekil Sahrsz bulsam (C.Y.95), kalsam (i.T.27S); etistirsdm (O.6.40), gor-sitm (i.T.82).

II. teklik gah's: Dalsana 1i.f .ZOl1, krpvdasan (i.T.225); gdrsdn (i.T.l7S),bilsiin (C.Y.92).

tII. teklik pahls: bafrrc (M.33); qalabilirsd (C.129), gelsri (i.T.103).

157

I. gokluk Sahs: koysak, sarsak (K.9).II. gokluk Sahts: alsantz (C.173), annatsaruz (C.256); bilseniz (P.38)' iqseniz

(i.T.22e).lIl. gokluk Sahtsz baksalar (M.21), sarsular (P.220); isteselcir (1.T.167).

$art kipinin olumsuz gekimi:l. teklik gahts: o/rzasum (P.192); gegirmdsiim (C.150).

II. teklik Sahsz aalamasona (C.188), adamasan (C.Y.20).

lll. teklik sahsz bitmesd (i.T.9l).l. gokluk gahrs: sapraasok, yarulmasa& (C.Y.l3).II. gokluk Sahs: inanmasaruz (M.78).III. cokluk sahs: atmasalar (G.F.192).

Gereklik QekimiZamana ba$lr olmayan bir igi veya hareketi gereklik geklinde ifade eder. Ga-

gavuz Turkgesi'nde gereklik eki -mAll'drr. Ayrtca istek gekiminin 0niine lcicizm ke-

limesi getirilerek gereklik gekimi yaprlrr.Gereklik kipinin olumsuz gekimi fiil gekiminin iinUne diil olumsuzluk ifddesi

getirilerek yaprlrr.

Gereklik gekimi :

-mAlI ekiyle yaprlan gereklik gekimi gahrs eki almaz, fiilin ba$h olduSu gahts

fiilin bagrna veya sonuna getirilen gahrs zamiriyle belirtilir: bilmeli brjn // bcin bilmeligibi.

bcin almah bcin vermeliscin almalr scin vermelio almah o vermelibiz almah biz vermelisiz almah siz vermelionnar almah onnar vermeli

istek kipiyle gekilen gereklik kipi:istek gekiminin Oniine kirinm kelimesi getirilerek yaprhr.

lciAztm gidriimlcirizm gidcisinldcizm gitsinkicizm gidelimkiriztm gidcisinizlcic)zm gitsinndr

Gereklik kipinin olumsuzu:Gerekli$in olumsuzunun 3. teklik gahsr kullanrlmaktadrr. Di$er gahrslar kul-

lanrlmamaktadrr. Gereklik kipinin olumsuz gekiminde fiil -mAA mastar eki veya -mAlIgereklik eki almaktadrr.

158

diil ldcizrm gitmdd, diil olmah v.b.Fiil gekimlerinden de anlagrlabileceli gibi Gagavuz Ttirkgesi'nde ba[rmsrz bir

gereklik kipi yerlegmemigtir. Gereklik eki sadece 3. teklik gahrs gekliyle kullanrlmakta,mastar ekinden ve istek kipiden faydalantlarak diper gahrslar ve gekimler yaprlmaktadrr.

Metinlerden tespit ettiSimiz gereklik gekimi:l. teklik Sahts: Ititium alrym (P.167), bcin ldtiam othym (p.69), Iiiiium

braktym (P.89); ban liiiium dil$ilneyim (C.120), tiiiiam ilerleyim (p.223).II. teklik Sahs: liidam raat olusm (A.24), scin liidum ya$qyosm (p.125),

siin liidum yazasm (P.122); liiiium beceresin (A.24), lddum gegdsin (C.290).III. teklik Sahs: olmah (S.G.2a); ftidum kesmiiii (C.Y.S0); ltitium geqsin

(M.58), liiiium gitsin (C.132), lddum olsun (C.Y .22).l. gokluk Sahs: Ilidum olahm bir sofra (M.46), Iiiiium aynlalrm (C.l5l);

biz liiiium cuvap edelim (P.45), geqelim (C.237).II. gokluk Sahtsz liiiium karSilasasmu (P.62), llilium koruyasmu (p.l3l);

Idiium biliisiniz (P.243), siz llitium iSleyttsiniz (P.248).IIl. gokluk Sahts: onnar liiiium diissiin (C.Y.l9).

Gereklik gekiminin olumsuzu:diil saqmah (i.T.2l t); diit ftiiium hig kabartmaa (D.O.SS), rliit liidum bek-

lemiiii (P .108), diil ldiium giicendirmtid (C. I 54).

EK.FiiLEski Tiirkge'de yaygln olarak kullanrlan er- ve tur- yardrmcr fiilleri67 zaman

iginde ekle.gerek ek fiili meydana getirmigtir. Tarih? Ttirkiye Tiirkgesi'nde kullanrlan ekfiil gekim-i68 bu giink0 Batr Tiirkgesi givelerinde birbirine yakrn 6zelliklerle devam et-mektedir.("' Ek fiilin kullanrlrgrnda Turkiye Turkgesi ve Gagavuz Turkgesi arasrnda birfark yoktur.

Ek-fiilin genig zaman gekimi: l.t.g. er-iir ben> -1m,2. t.g.er-iir sen > slz,3.t.s. Eski riirkge'de yaygrn olarak gOrulen tur- yardrmcr fiilinin genig zaman gekimin-den gelmektedir: f_rlrur > -dlrlAr,2.9.g. er-iir biz> 12,2.g.9 er-iir siz> siz,3.9.g.tur-urlar > -tllrlAr. v.b.to

Ek-fiilin gdr0len gegmig zaman gekimi: -DI dprenilen gegmig zaman gekimi,-mlq, qart gekimi -sA ekiyle yaprlmaktadrr.Bazr Orneklerde, idi, imig, ise eklerinde i-fiili korunur.

"7 A.vorr. Cabain. age.. s.88('8 Fartrk Kadri rinrurtag, age-, s. ll0-ll l; l6.yy.a kadar 1.t.9. -Am, -ven, 2.t.g. -stn, 3.t.q -drJr(ur). l.g.;;.-{ i:. 2. 9.9. -s/:o" KTLS Gramerler brililmil: Tiirkmen Turkqesi'nde ek fiil gekimi; Ti)rkmen+diri-in, Tilrkmen+(dir)+sift.'ftirknten (+(lir), Tilrkmen+dir+.iz, Tiirknen+(dir)+sifiiz, Tiirkmen (dirler), s.ll02 Azeri'fiirkgesi'nde

.,, lor$un-am. yor4un-san. yor{un-dur, yor{un-trz, yorfiun-suftuz, yorpun-durlar, s.1029"' Tahsin Banguoglu. a5e..s.474

159

Ek-fiilin geniq zaman gekimi:l. teklik qahrs: -1m

2. teklik gahrs: -s/n3. teklik gahrs: -Dlr1. gokluk qahrc: -/z2. gokluk gahs: - s1n1z

3. gokluk Sahtsz -DIrlAr

l. teklik gahrs gekimi:kayil+m (i.T.l l3); iste+y+iry (i.f.t tf ); oyuncu+y+um (2.E.69),

yolcu*y*um (i.T.103).

2. teklik gahrs gekimi:hasta*ytsm (i.T.144); gdzel+sin (i.T.193), kim+sin (i.T.l l8);

dooru*y*sun (C.Y.48).

3. teklik gahrs gekimi:lrjcjz m+ d r (C.Y.S4), ytldult+y+ drr (i.T.75); Bucak* tr (D.O.6); g igek+ t ir

(i.r.80).

l. gokluk gahrs gekimi:uzak+ u (C.Y.33), yab anc * y* tz (D.O.s9); dedu+ y+ v7 (D.6. I 32).

2. gokluk gahrs gekimi:srnagtk+smu (i.T.179); $alvir+siniz (M.105); yorgun*sunuz (C.Y.272):

ktiq ii k+ s iinilz ( D. O.23 ).

3. gokluk gahrs gekimi:usta(ddar) ; uSak(nrlar).3.9.g. gekimi Ornekleri igin bk. L. A.Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo

Yaztka..., s.l5l)

Ek-fiilin g0riilen gegmig zaman gekimi:l.teklik gahs: -Dln2. teklik gahn: -D1n3. teklik pahrs: - D1l. gokluk gahn: -D1&2. gokluk Sahs: -DInIz3.gokluk Sahtsz -DIlAr

Ek-fiilin g0riilen gegmig zaman gekiminin Eski Tiirkge'den itibaren gegirdigiilegiqiklikleri gOyle izah edebiliriz:

erdi>irdi>idi>-di

160

L1.9. gekimi:hqsta+y+d*m (C.66); bAn+di+m (Gagauz dili X-X klasslar iqin, s.l7).

2.t.q gekimi:

Sasktn+dt+n (D.O.56); yo k+tu+n (D.O.48), sarfoE+tu+n (C.41).

3.t.9 gekimi:akilt+y+dt (H.O.43), yasm+dt (D.O.7S); diri i+di (D.O.ll5); kusursuz+du

(c.Y.36).

l.9.p.gekimi:az+dt+k (C.190); kim+di+k (D.O.88), musafirliktd+y+di+k (P.2ail;

yorgun+ du*t (i.T. I 05).

2.9.9.gekimi:fuas1a+y+ d* ruz; $en+ di+ niz ; geng+ ti+ niz.

3.9.q.gekimi:hasta+y+ / ilqr ; geng+ ti+ lar.

(2. ve 3.g.g. gekimi Ornekleri igin bk. L. A. Pokrovskaya, Grammatika Ga-

gauz ko go yaz rka..., s.l 5 l)

Ek-fiilin o[renilen gegmig zaman gekimi:1. teklik gahs: -rnlq/z2. teklik gahn: -n1q1n

3. teklik gahn: -rzlql. gokluk gahrs: -nlq/,t2. gokluk Sahts: -mISInlz3. gokluk Sahs: -mlslArEk-fiilin O$renilen gegmig zaman gekimi, ermig > irmig > imig > -mi; gek-

linde geligmig olmaltdrr.

l. t.9. gekimi:bd lci+ y+ m i;+ im (P.l 96).

2. t.q.gekimi:s qqr* m ry * m (D.0.56); isldd+ m is + in (P. I 07); kir + miry + iln @.0.56).

3.t.9.gekimi:baska+y+mt{ (D.O.56), aaz+mry (D.O.62); yok+mus C.T.80), bos+mus

(M.60).

l6t

1.9.q. gekimi:diil+miS+ik eq (C.Y.6l) olumsuz gekim.

2.9.9. gekimi;o rd ay * m 7S * 1n p ; i + m i$ + i n iz : ktig ilk+ miiS + ilnilZ.(2.9.9. gekimi drnekleri igin bk. L. A. Pokrovskaya, age., s.I 58).

3.9.9. gekimi:a h I I t+ y+ m r$ I ar (M.4) ; z a ko nu * y t ryu s I ar (M.33) : btiyti k+ mtis I ar (M. 82).

Elcfiilin Eart gekimi:l. teklik pahrs: -slz2. teklik qahrs: -sln3. teklik gahrs: -sll. gokluk gahu: -slft2. gokluk Sahrs: -sAnlz3. gokluk Sahtsz -sAlAr

Ek-fiilin gart gekimi; ersii>irsii>isil>sil llsa geklinde ortaya grkmlg olmahdrr.

Lt.g. qekimi:dooru* y* sa* m, kayil + sa+ m.( I .t.9. gekimi drnekleri igin bk. L .A, Pokrovskaya, age., s. I 59- 160).

2.t.9. qekimi:

QrPlak+sa+n.

3.t.9. gekimi:ktzgm*sa (C.Y.63), nasey sa(C.Y.20), giln+sa (i.T.90X neredci sri (C.Y.4-5).

l. 9.E. gekimi:diisman+ sa+t (C.Y. I 6).

2. 9.9. gekimi:dooru*y* sa+ ntz, kayil+ sa* nrz.

(2.9.q. gekimiOrnekleriigin bk. L. A. Pokrovskaya, age., s.I59-160).

3.9.9. qekimi:var*salar (M'32)'

Ek-fiil gekiminin olumsuzluk hdli gahrs eki almts diilkelimesi, ismin bagrnagetiri lerek yaprlmaktadrr:

diilim korkak (M.67), diilim kilciik (M.92), diil mi kardassm (M.105) v.b.

162

Ek-Fiilin Katmerli Birleqik Qeki4iGagavuz Turkgesi'nde ek-fiilinin katmerli birlegik gekimi hikaye ve gart bir-

legik gekim eklerinin 0st iiste getirilmesiyle meydana gelen -sAydl kahbr ile yaprlmak-

tadrr. Bu birleqik ek, i- ek fiilinin lart ve hikaye gekimlerinin kaynagmasryla ortaya

grkmaktadrr:zeedci+ y+ se+y+ d i+ m (P. I 5 I ), qzq* 5q*y* fl 1* m s ize koruyun hen i (Z'E.1 3),

susuz+ sa+y+ d * m llJ.D.l87), diil+ se+y+ di+ n dooru (C.Y.46).

niilnnin ninLB$ix CEKiMLERiFiillerin birlegik gekimi, haber veya tasarlama kipinde gOsterilen hareketin

gdrfilen gegmig zamanda $[renilen gegmig zamanda veya Sart qeklinde ortaya grkrgrnr

bildirir. Ek-fiilin birlegik gekiminde de gdriildiilti gibi birlegik gekim normal fiil gekimi

Uzerine i- ek-fiiliyle gekilmig bir bagka fiilin gelmesinden ibarettir. B0ylece iki ayrt

gekil, bazen iki ayrr zaman bir arada kullantltr.Birlegik gekimin gdr0lon gegmig zamantna hikdye, O$renilen gegmig

zamanlna rivayet, gart gekline ise yine gart birlegik gekimi denilmektedir. Genel

Tiirkge'de oldugu gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde de fiil kOk veya gOvdesine 0nce asrl fiilqekim eki, sonra birlegik gekimi oluqturan i- ek-fiiline gelen yardtmcr gekim eki gelir.

Turkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de i- ek-fiili diigelek iki gekim

eki kaynaqrr.Eski Turkge'de birlegik gekimler birlegik fiil gekimi geklindedir. er- fiilinin

gekimli hdli basit gekimdeki bir fiille kullanrlrr: ozgur-ur erlim, sciwit-miS er din.Tarihi Ti1rkiye Tiirkgesi'nde birlegik fiilden birlegik gekime gegig baqlamrgtrr:

dc;Sediim, dutmqdt, iCiimiS idi, umardum, sizer idi)m yazdunsa v.b.1l

Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik fiil, birlegik gekim olma siirecini tamamlamrg

gOri.inmektedir.Birleqik gekim hakkrndaki bu genel bilgi ve delerlendirmelerden sonra Ga-

gavuz T0rkgesi'ndeki birlegik gekimlere gegel im.

Hikiye Birlegik QekimiAsrl fiil gekimi uzerine -DI gdr0len gegmig zaman eki getirilerek yaprlrr. Asrl

fiil kipinin gdsterdi$i hareketin gOri.ilen gegmi; zamanda meydana geldi$ini gdsterir.

Metinlerden tespit edebildilimiz hikdye birlegik qekimi Ornekleri gunlardrr:

$imdiki zamanrn hikiyesi:l. teklik Sahts: dddrdim (P.82), istcilirdim (C.Y.60), istrimriiirdim (C.Y.90).ll. teklik Sahsz tanrmaardm (C.Y.97); sdldiirdin (C.Y.60).III. teklik Sahtsz yalabaartu (P.41): deiirdi (C.153), mekleertli (i.T..s2),

itjlcitirdi (i.T.52).l. gokluk Sahts: istcilirdik (P.27 4).ll. gokluk Sahtsz alatloordtnu (P.233); dcidrdiniz (P.202).

7r Eski Turkge igin bk. A.von Gabain, age., s.88'tarihi T0rkiye Turkqesi igin bk. Faruk Kadri TimurtaS, age., s. I 33-l 34

163

II I. 9o klu k qahtsz uur ao r dr I ar (P .286); dcidrdil <ir (C.40).

Genig zamanrn hikAyesi:I. teklik Sahrcz kurtarardm (i.f .l9l), sasartum (i.T.96); bilmezdim (C.156)

gidiirdim mi (D.6.82), isk)rdim (i.T.96).II. teklik Sahrsz yapardrn (D.6.1l4), ugardrn (C.Y.60), l<oparamaztltn

(i.r.207).IlI. teklik Sahsz tutmartu (i.T.200); giyardi (i.T.96), isidttrdi (C.Y.l0l ).I. gokluk Sahts: koyardrk (D.O.6S); gezlirdik(C.Y.9S).Il. gokluk Sahts: alardtruz (G.F.217).III. qokluk Sahs: yasardrlar (C.25); dikdrdikir (C.25), istemtizdilcir

(i.r.173).

Gelecek zamanrn hik6yesi:I. teklik Sahrs: kagacrydtm (C.293); unudacdddm (P.232): gideceydim (M.99),

ll gideciydim (C.226), dleceydim (i.T.l l7), drteibileceydim (C.Y.97).IL teklik Sa'hrs'. olacdydtn (C.Y.97), yasayacdydrn (C.Y.91), yapacaadm

(P. I 93); deyeceydin (1.T. 130).tII. teklik Sahln: aaramacdydt (C.Y.l0l), tutuqacdydt (C.Y.97); yaacdddr

(P.l l2); yapamacidi (P.58); kikleyeceydi (M.89).I. qokluk Sahts: lafedicidik (P.58).Il. gokluk Sahsz yakrctydtruz (B.T.l5'l).I I l. goklu k Sahs: o I acdy dt I ar, verecey d il cir.72

Gdriilen gegmig zamanrn hikAyesi:I. teklik Sahs: anlamadrydtm (i.T.98), basladrydtm (P.2J'4|r, ekelediydim

( M. I 00); g ir i stiy d im (D.O.9 I ); ilsiidiiy diim (i.T .22).II. teklik Sahtsz baaladtydu (M.71), patladrydm (M.102), verdiydin mi

(P. r er ).lII. teklik Sahsz kuthydt (C.Y.l0l); evlenmediydi (C.39); olduydu (C.Y.90),

diiildtiydii (M.22); gesti idi (H.O.l8).l. gokluk Sahs: aldrydrl (C.95), annastryd* (M.3a); evlendiydik (C.154),

imediydik (i.T.105).Il. gokluk Sahsz dediydinZ (P. I 85); annatttydtnz (P.202).IIl. gokluk Sahrc:, sorduydular (C.279); diiiidtiydiilil (C.130); gittiydildr

(c.se).6[renilen gegmiq zamantn hikdyesi:l. teklik Sahts: almtstrm, almomrstrm; vermistim.Il. teklik gahs: a/rzrgfin; vermistin, vermemislin.IIl. teklik Sahs: kalbntstt (C.93); gelmemisti (M.65), giinmisti (C.Y.2l);

yorulmustu (i.T.90); nldilrmlistii (C.29).

12 Metinlerden tespit edenedipimiz gahrs gekimleri igin bk.L. A. Pokrovskaya, Grammarika Cagauzkogos.201.

164

I. gokluk Sahrc: alm6ttk; giinmiStik (C.Y.2l).II. gokluk Sahsz almqttruz; verm$tiniz.III. rokluk Sahtsz yapmqlartu (C.80); yapmqfilar (M.3a); kemirmistikir

(C.80); o lmustular (C.5).

istek kipinin hikOyesi:I. teklik Sahs: kurtulaytum (C.llD); bileydim (M.78), aldydim (C.l l0).II. tektik Sahrs: bakmayadm (C.88); bililydin (i.T.l l5), geleydin (i.T.53).III. teklik Sahrc: olayfi (i.T.169); deyliydi (C.60),

'ltiiydi (i.T.186), vereytti

(c.Y.e7).I. gokluk Sahts: yollamayayd* (M.48).II. gokluk Sahtsz gdreydiniz (M.31).III. gokluk Sahrsz olmayodtlar (C.103), biltiydilcir (i.T.122).

Gereklik kipinin hikAyesi:Diizenli bir gereklik kipi hikdye birlegik gekimi yoktur. Metinlerden

yaptrSrrnrz tespitler gunlardrr:scin ltiliumtu uraystn (C.l5a); olmah etiSti (P.l9l); sevinmeliydi (i.T.200);

Iiidumfu getirmliti (C3$; ldtiumfu yapsm (C.153), onnar lliliumdilar gegsinnlir(C. 3 5 ), I d iiamtu y aps m n ar (C. I 9 6), I ti liu mfu o turs u n n a r (C.220).

$art hikdye birlegik gekim eki "saydr" geklinde kahplagmrg olarak katmerlibirlegik gekimde kullanrlmaktadrr. Emir kipinin birlegik gekimi yoktur.

RivAyet Birleqik QekimiAsrl fiil gekimi iizerine -mlg Oprenilen gegmig zaman eki getirilerek yaprlrr.

Asrl fiil kipinin gdsterdipi hareketin dlrenilen gegmig zamanda meydana geldiginibildirir. Metinlerden tespit ettiSimiz rivdyet birlegik gekimi Ornekleri gunlardrr:

$imdiki zamantn rivayeti:l. teklik Sahts: bakaatmtttm (G.F.l6l).Il.teklik Sahtsz uuraormts m (P.240).lll.teklik qahs: yaqaarnrq (C.Y.85); daiirmis (C.Y.48), gr)rilnmeermiS

(C.Y.84), istcittmi$ (C.Y .42).l. gokluk Sahs: yaparmq*(C,.2f q.lI. gokluk Sahs: isleerm$iniz (G.F.224).III. gokluk Sahrc: bekltirmrtldf (i.T.85).

Genig zamanln rivayeti:l. teklik Sahs: gedirmi$im (D.6.77), gegdrmisim (P.l6l).II. teklik Sahtsz gtkarmrqrn (P.l8l), ncibarmqm (P.88).lIl. teklik Sahrsz kvkormq (C.Y.48), kuarmq (H.O.7l), saymqtmq

1i.f. tO t ;, yalandrarmry (D.O.59); gezermiS (C.Y.4S).l. gokluk Sahs: yaparmq*(C.216); inermisik (C.251).lI. gokluk Sahts: galarmrymtz (P.150); ilaglarmqmu (C.256).

165

IIl. gokluk Sahrc: q*ararmqlar (i.T.I03).$imdiki zaman ve genig zaman rivdyet gekimlerinin qekil ve giirev bakrmrn-

dan birbiriyle kangtrsr gdrUlmektedir.

Gelecek zamanrn rivayeti:l. teklik Sahs: soracaymqm (P.272): edeciymisim (C.271), istrimeceymisim

( M. 87), ka b u I ed ec eemis im (P. 120), v e re c eym iS i m (M.43 ).ll. teklik Sahsz alactiymrym: verceymisim.,lll. teklik Sahts: keseceymrq (C.Y.80), pineceymiS (M.30).l. goklu k Sahs: a lac ay mrg m tz, ver ec ey m iS i n iz.

ll. gokluk Sahtsz yapacddmtstruz (P.202); vereceemisiniz (P.202).III. gokluk Sahs: alacay-mqlar (i.T.80): basgrymqlar (8.T.120)1 gide-

ceemislAr e.257).

6!renilen gegmig zamanrn rivdyeti:I. teklik Sahrc: bakm6m6tm; bilmismisim.ll. teklik Sahts: bakmtlmqm; bilmiqmisin.III. teklik Sahts: almqmrs (:.5e1 iiiirenmismiq (P.t08); doymuSmuS

(H.O.7l).l. gokluk Sahrs:. bakmqmry*; bilm$miSik.II. gokluk Sahrc: bakmqmqmtz; bilmismisiniz.I I I. goklu k Sahrc: b alunrs mtS I ar : b i lmis m iS I cir.

istek kipinin rivayeti:l. teklik Sahrsz brakaymqmlP.ll0); gidiiymistz (P.105).ll. teklik Sahrsz bekleyiiymiqin (C.105).ll l.teklik Sahts: giddymis.l. qokluk Sahs: giddymisik.lI. gokluk gahrs: gidiiymiginiz.IIl. gokluk qahs: giddymislcir.

Gereklik kipinin rivdyeti:lcicizm kelimesine -mrg eki getirilerek yaprlmaktadrr: ltiliummq qeketsin

(C.313) v.b.Emir ve gart kipinin gart gekimi yoktur.

$art Birlegik QekimiAstl fiil gekimi iizerine -sA eki getirilerek yaprlrr. Asrl fiil gekiminin gdster-

digi hareketin dsrenilen gegmig zamanda meydana geldiSini bildirir.

' $imdiki zamanrn gartr:l. teklik Sahts: yasaorsam (C.Y .73); sdldlirsiim (P. 198).Il. teklik gahrs: anasrssn (C.Y.6l); istriiirsdn (P.173).lII. teklik Sahs: kaplaarsa (C.Y.l8); seslciiirsii (C.Y.94), sevcitirsd (8.T.35).

166

l. gokluk Sahs: yarulorsa* (C.Y.l3 I ).II. qokluk $ahrs: ritarlrseniz (P.63).Ill. gokluk Sahts: adaarsolar (C.Y.47).

Genig zamanln gartl:I. teklik gahs: o/lirslim (C.Y.99), zeetlenlirsiim (C.Y.63); baanrsum (M.67);

cjliirsiim (i.T.96).ll. teklik Sahrc: almarsan (A.44),yaparsan (C.Y.28); gidersiin (M.5), rsrriir-

sdr (D.O.96); kalrsan (D.O.52).llL teklik gahrs: gelrirsd (i.T.62), sc)liirsii (C.Y.23).l. gokluk qahrs: daqrfrsiik (C.Y.l3), pindmlirsiik (M.21)1 kuqabilirsiik

( i.T. r0s).Il. gokluk Sahrc: gegirdrsaruz (8.T.142); yaprsaruz (C.91); beenirsiiniz

(i.r.229), i I isirsiiniz (i.T. I 45).III. gokluk Sahs: uyantrsalar (i.T.235); geltirselar (i.T.147).

Gelecek zamanrn $artr:I. teklik Sahsz alacdysam, almay(d)caysam ; vereceysiim, ver mey(e) ceysiim :lI. teklik Sabrc: alacdysan; vereceysiin.I I I. teklik Sahtsz a I rc d ks u (B.T .97 ): v er ic e ks ti (8.T.97).l. gokluk Sahrc. alacdyssk; vereceksiik.II. gokluk Sahsz alacdysaruz; vereceyseniz.I I I.goklu k Sahs: alacdy s a I ar ; v er ec qt se I cir.

Giiriilen gegmig zamanrn qartl:I. teklik Sahrc: aciladrsam (P.59), krydtysum (P.l 54).ll. teklik Sahs: aldrysan (P.139).lll.teklik Sahs: galtndrysa (i.T.95): getdiyse (D.O.l l4l gdtiirdiisri (C.31):

dttiiyse (i.T.95).I. gokluk gahrs: geldrysdft (U.D. 167).II. gokluk Sahst aldrysanu: verdiystiniz.IIl. gokluk Sahts: almadtysalar (P.196); tuttuysalar (C.98).

Gereklik kipi qart gekimi:Iiiiiumss kabletsinndr " "kabul etmelilerse".Emir, gart ve dSrenilen gegmig zamanln rivayet gekimi yoktur.

Katmerli Birlepik Qekimiisme gelen katmerli birlegik gekim ekleri -sAydl asrl fiil gekimlerine de

gelerek fi illerin katmerli birlegik gekimlerini meydana getirmektedir.-sAydl ekleri gimdiki zaman ve genig zaman gekimi iizerine gelmektedir. Bir

ornekte ekin -drsa geklini aldrgr gdriilmektedir: yasartlsu (i.T.97).

tt L. A. Pokrovskaya. " Krarkiy Ogerk Grammatika...".s.647

t67

gez drs ey dim (U. D. I 8 7), ki s te kl e nti rs ey d i m (i.T . I 7 5).satarstydrn (U.D.177); dtizdrseydin (U.D.177), istridrseydin(1.T.t75); urrsty

drn (8.T.46) < urur ise idi.arcarsaydt (M.25), kaqalirsdydi (C.60), kazanabilirsiiydi (C.223): bitirsrydr

(B.T.130) < bitir ise idi.Katmerli birlegik gekimi, geniq zaman, gart gekimi, gOriilen gegmig zaman

gekimi birlegmesi yanmda aynca genig zaman galt gekimi dsrenilen gegmig zamangekimi birlegmesi ile de kullanrlmaktadrr:

islcirsaymqm (P.120) < igliir ise imigimisme ve fiile gelen katmerli birlegik gekim ekleri, i- ek fiilinin iki ayn gekim

ekiyle isim veya fiile kaynagmastndan ibarettir; ise idi > seydi, kaltn slradan kelimelerdesaydr geklindedir.

-Dlr Ek-FiiliEski Ttirkge'de yardrmct fiil olarak kullanrlan turur, zamanla durur > dur

gekliyle ekleqmiqtir. TUrkge'de bir bagka birlegik gekim gekli de -dur ek-fiiliyle yaprl-maktadtr. 6nce srfat-fiillerle, dolayrsryla isimlerle kullanrlmry, daha sonra fiilleregegmigtir.Ta Gagavuz T0rkgesi'nde genig zaman gekimine tereddtit ve pekigtirme fonksi-yonuyla getirilmektedir:

Ne olardtr benim iireemdd (D.6.29), Ne kadar gevir, savas / ki)giiiindcin ol-mazdr 6aql (D.6.13 4), Pek bektcirdir her gilnil (H.O.70), galdrsm agan dtcirdir cantm(D.o.34).

isme, tereddiit fonksiyonuyla gelen ek-fiil 6rne[i:Sansm buzdur iaindd (D.6.54).

BIRLE$iK FiiLLERBir isimle bir yardrmcr fiilin birlegmesinden veya iki ayn fiil geklinin kay-

nagmasrndan meydana gelen fi illerdir.isim veya isim soylu bir kelimeye et-, eyle-, ol- yardrmcr fiillerinden biri

gelerek yaprlan birlegik fiiller.

et- yardrmcr fiilinin kullanrhgr:ikrqm etmcid (D.0.138), payet (C.Y.88), izin etmiS dev asgm bir baskasma

(M.92), cuvap etmis (i.T.101), kabul etsin (H.o.26), takazq ettin (D.6.18), ..karalama"

zt)n etmiqlcir (i.T.243), "ziyan etmigl6r", engel edersiniz (P.233), laf ederim (P.249), reteder (C.192), ses etmis (M.10), ate$ eddrdiler (C.32), izmet edelim (M.71).

Arapga, Farsga ddiing isimler drgrnda edatlar ve edat soylu kelimelerle de et-yardrmcr fiiliyle birlegik fiil yaprlmaktadrr.

hadi ettim (P.208) 'davet et-" dbiirldr kary eder (M.42), kary etsin Tilrkmenpadisaas t n t (8.T. 1 04) "kargt koy-".

Unlii veya 0nsiiz diigmesiyle kaynagan 0rnekler de gunlardtr:

7a Muharrem Ergin, age., s.318

168

azetm(izmi$ (i.T.l2l) < Ar. hqzz+et-, kaybettiler (i.T.65) < T.T. kayrp < Ar.^c..ga rD +et.

si)kiir et. (P.169) birlegik ftili; pek silkilriim buna (D.6.82) Ornefindeoldu[u gibi, yardrmcr fiil d0giirUlerek de kullantlmaktadtr.

Unlemle kullanrlan bir Ornelini tespit ettik.' "habrci" e/zrq (M.38).

ol- yardrmcl fiilinin kullanllryt:saa ol (M.52), unutmaa olmaz bunu (C.Y.28), geeri olunuz (B.T.30) "geri

gekiliniz" . uuurlar olsun (M.26).et- yardtmu fiiline benzeyerek ol- yardrmct fiilinin e/- geklini aldr$r kul-

lanrlrglar da vardrr:kaybeler, kaybelsin (C. 197).

et- , ol- yardtmcl fiillerinin fiille kullanrlmast:Gagavuz Tiirkgesi'nde kok halinde bulunan bazr fiiller isimlerle birlegik fiil

meydana getiren et-, ol- fiilleriyle kullanrlmaktadrr:susoldu(P.126),SaSolardt(i.T.l9l)";aglr-", basetmis (M.58)"firlat-, at-",

sal etmek (M.52), "tutun-, hattrla-, igaret et-".Bir Ornekte de ol- yardrmcr fiilinin gekimli bir fiille birlegik fiil yaptt$rnt

gOriiyoruz.etecek oldu (M.48) "yetti".

isimle kullantlan diler yardrmcr fiiller:raz gelersin (P.194), yan gelip (H.O.40), Samar diiii (P.187) "alkrglamak",

telefon urdu (C.107), iltliyci ur (C.Y.34).

Tasviri FiillerFiille kullanrlan yardrmcr fiiller ile yaprlan birlegik fillerdir. ver- tezlik, bil-

yeterlilik, kal- siireklilik bildirmektedir. Asrl fiiller bu yardrmct fiillere zarf-fiil ekialarak gelmektedir.

ver- tezlik yardrmcr fiili:geqiverdilcir (C.282), oturuverer (C.Y.49), gtklerdim (i.T.99), geliver

(i.T.102), kalkner (i.T.231), y*aywerdi (C.95), giriverdi (C.260), saklaywermiq(M.70).

Bazr orneklerde asrl fiille ver- zarf -fiili arasrnda bulunan -I zarf-fiili diiger:kolverin (M.109) ( koyuver-, salver(C.Y.93) < sahverv.b.

bil- yeterlilik fiili, olumsuzu ve var nice // nastl, yok nicfi // nasll kaltplarr:oynryabildim (i.T.168), salabilirsri (C.129), deyribildim (P.37), kasabilirsr)

(M. I 2), igcibitirsci (i.T.97).

t69

T0rkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de yeterlililin olurn-suz gekimi Eski TUrkge'de ba[rmsrz bir fiil olarak kullanrlan u- (> -a-, -e-, -ii-) ileyap r lr r'.75

etistiririimedik (i.T.229), duyomadtk (i.T.229), bakamadrrm hem scvinmcjci(H.O.20).

Gagavuz TUrkgesi'nde yeterlilik ifadesi daha gok istek gekim eki almrg veyamastar ekiyle kullanrlan fiillerin dniine olumlu yeterlilik igin var nasrl // nicii, olumsuzyeterlilik igin yok nasrl // nicii ilhde gruplarr getirilerek saglanmaktadrr:

Bcin var nicii deyim onnara (P. 183), vur nasil annamaa diil onun yctnnryItklartnr (C. 107), var nasil ginesinncir (C.17 5) "giSneyebilirler".

sdn yok nssil ddncisin geeri, zerd goban seni c;ldtirecek (D.A.O.7), nasil yoktricii qftmaa c)nilnd aygrrlarm bayvdan asaa dooru, ant onnart yok naal durgutmaa(C.129), ama o kiipii erinden dciyokmuS naal ktprdarsrn 1M.81).

Yeterlilik ifddesinin var nasrl /l nicii, yok nasll ll niciit sdz kalrplarrylasallanmasr Gagavuz T0rkgesi'ne has bir anlatrm bigimidir. -abilmek, -ebilmek, -AmAgekilleri giderek azalmakta yerini var nasrl, yok nasll s6z grubuna brrakmaktadrr.

kal- silreklilik yardrmcr fiili:Astl fiille kal- yardrmcr fiili arasrna -A zarf-fiili girmekte ve bu birlegik fiil

genellikle ayn yazrlmaktadrr:kala kaldr (C.l6l), baka kuldt (C.160), uyuya katmry (.T.234).

yaz- yaklagma yardlmcl fiili:Tilrkiye Ttirkgesi'nde istanbul apnnda kullanrlan yaz- yaklagma fiili, Caga-

vuz'I0rkgesi'nde de bir manide gOrUlmektedir:Basqada kuyu kazdtmHem okudum hem yazdtmNazh yarim gelnediAz kaldt Ak yozdrm.76

Yabancr kiikenli isimlerle yardrmcr fiillerin kullanllmasl:Gagavuz Tiirkgesi'ni 6deta istila eden Slav dillerinden giren kelimeler Tiirkge

yardrrncr fi i I lerle birlegik fi il ler yapmaktadrr:harakterizat eder (P.179) < Rus. harakterizat + et- "incele", prost et- (P.226)

< Bul. prost+et "affet", Slucba yapardr (i.T.108) < Rus. slujba + yap- "gdrev yap:, du-maya yapt* (B.T.l l4) < Rus. duma + yap- "d0gtin-".

7'i r- fiilinin kullanrltqr igin bk. Talat Tekin,Orhon Yazulart,Ankara, 1988, s.42;Tiiriik bodun ititiin

-. rariigin kem arladt udaqr erti "Turk milleti senin devletini ve yasalarrnr kirn bozabilir."76 Maninintespitedildili yeriqinbk.GulltiYologlu ,',llut:agdangs5ler,,, l\duz,s. l.s.5g

t70

SIFAT.FiiLLER$ahsa ve zamana baSh olmayan hareket niteligi bildirirler. isiinlerin onunde

ismin hareketle ilgili bir niteligini bildirmek iizere kullanrlrrlar. Bazen kalrcr isim h6linegelerek tek baglanna, bir isim gibi kullanrldrklan da olur. Bu durumda isme gelen biitiingekim eklerini alrrlar.

G agav uz Ttirkgesi'nde ku llan r lan srfat-fi i I ekleri gun lard r r:

-An ( < -gan)Genig zaman ifdde eder, yaygrn olarak kullanrlrr:aaq-krran (M.58), elimdci duron (C.Y .105), krzgtn kalun Bucaa / Paasu olun

boncaa (S.G.l4), Giirgen-kwradan (M.60), korkan tav$an (S.G.29), solumayan kart(C.139), srcak tutun QorapQu (S.G.28), uqon bulutlara (C.79), uyuklayan insannar

Q.laT; bekleniin vaktt (i.T.74), geliin ginnr)r (D.O.120), beni kaybediin, gidiin bo-bacttm (M.99), kapanda iSleyiin adamnar (C.281), piSiriin yaz (H.O.103), sarfoS ediin

ot kokulan (i.T. 193), gegennerdc) (C.40).-An srfat-fiili Eski Tiirkge'de -gAn geklindeydi, Batr Tiirkgesi qivelerinde -g

diigm0g olmasrna ra$men Bagkurt, Kazak, Ktrgtz, Ozbek, Kazan, Uygur gibi Kuzey ve

DoSu TUrkgesi givelerinde -GAn gekilleriyle devam etmektedir.TT GagavuzTirrkgesi'nde-ga n s rfat-fi i I inin yagad rgr bazr Ornekler gorfilmekted i r:

acrygsn (P.228) "merhametli, acryan", baargon (K.36) "bafrrrcr, ba[rran".srrgannrk (C.280) "lsrrganllk".

-ArGenig zaman ifide eder. Genig zaman ifAde eden diler srfat-fiil eki -An kadar

yaygrn degildir:evdci o agar gigektir (i.T.S0), akar suyun ilziindci (C.242), gdrdil yolun or-

tastnda, toz iginde duror kartyt (P.a5); Bekim da bcin biliniir adam (P.172), olacatnbiiiik is seviir (A.47).

-DIKGdr0len gegmig zaman srfat-fiilidir; -ma, olumsuzluk eki almrg -mAdlk gek-

illeri de yaygrndrr. Aynca, -DIk +I+ ile +n > -DIlynAn geklinde vasrta edatryla birliktezarf-fiil olarak kullanilr: cenkten geldiyniin sakatlor (i.T.26).

Bu srfat-fiil eki genellikle qahrs ekleriyle birlikte kullanrlrr:yolda kaltlrynu gecci (C.76); tutanqrdt annatmaa kendi bildiint (P.86),

iiiirenmeyi bitirdii zqmannarda (P.2 l5), sdledii lafim (P.245): silndiik hayvannar(C.Y.52); gc)rdiiiimiiz kurSum (i.T. 124), kart yoktur taa gdrdiiil kocasmt bdlci benizsiz(P.50), sansm yok gdrdiiiin beni (M.84); Ne aalem yok iqtii hem yok idii (P.149), geqtiipazar (M.5).

-mA olumsuzluk ekiyle kullanllqt:qaarilmad* musaaJir (M.6-5), krhlmud* drnaklar (C.304), tas olmad*,

saqlarr taranmadtk (i.T. 158), yrkanmad* getkalar (P.76) Rom. getka "gatal", yonul-

'71 Bu ekin kullanrldrfr piveler ve krsa bilgi igin bk. KTLS Gramerler bcjl.. s.1027-1122

l7l

msd*tm, hayvarum prost edin (P.209), yudulmad* can (A.5); bitirilmedik kiyad(P.241).

-diiBir Ornekte gdriilen gegmig zaman kahplalmasr vardr: gilnddnrlii (s.G.24).

Bu kelimede gdrtilen -dii ekini ihtiyatla srfat-fiiller igine ahyoruz.

-mAzolumsuz geniq zaman srfat-fiil ekidir. oldukga yaygrndrr: isim olarak da

kullanrlrr.annadilmaz gdzcil duygu (C.Y.72), susun dedim sizci annamazlar (M.4g),

bozulmaz saat kalannar (H.O.78), dayarulmax, kugtnruk (p.45), Su doymau denedim(B 56)' dilitsiln bu doymazlan 1i.t.zw1, duran su kokdr, ktprdamuz kol kuruydr(P.236), bir tarunmaz sesleyci (P.179), unudulmaz yortu (p.98), gekin utanmaz dcidu(M.53); bitmdz rt (D.o.120), bitmtiz kahr (M.15), Alaza bakar olna glrmtiz baktslan(P.280), d lmez otu (C.Y .27),

Yasa susmaz daayrnnan,YaSa dinmdzyardtmnan,YaSa b itmdz oyunnan (S.G.22).

-mI$Gegmig zaman stfat-fiilidir. Kullanrlma alanr oldukga genigtir. isim olarak da

kullanrlrr.en arulmq Sarap diismaru (C.191), bir yalnu katmry cevga (i.T.134), kut_

lanilmamts kilit (P.100), yslanmq yanak (P.2tt); bigitmis ot kokusu (c.ltg),bitismemis rcranrmdan (i.T. 123), dinmemis insan (H.o.78), gegmislcir (i.T.195), sekre-tar sordu gelmgri (P.28), islenilmis biyaz tastan (i.T.105), zor bulmaq kaybedilmis yotu(c.Y.l3), kesilmis dua (c.29), korda pisirilmis biber (i.T.20s); selcimneerim sizi kur-tulmus Bessarabiya topraan da (c.229), unudulmus giinner (c.l8a); zordan dlmiisfakir gibi (i.T.t48).

-(y)AcAkGelecek zaman ifdde eden bu stfat-fiil eki yaygrndtr:bu SaSilacak ,t (P.288), bu unudulmaycak yazilor (C.70), yakacak (i.T.l 7l ),

pilra$m isci yaraycdk eri yokmus (M.81); Gelecek giln da Rus buroyt da gerecek(c.277), gidecekleri grbt (M.88); yatacaa zaman (c.l9l); kolverectid zaman (c.26),koruyun onu hem geleceemizci gc)tilriin (8.3).

ZARF-FiiLLERZarf-fiiller, gahsa ve zaman ballr olmayan bir soyut hareket hdli bildirirler.

Bu tizellikleriyle gekil ve zaman ifbde eden gekimli fiillerden ve nesneye baSIr olmamakbakrmtndan da slfat-fiillerden aynlrrlar. Hdl ve zaman ifrde ettikleri ve fiil ktikenliolduklanndan fiillerin zarf gekilleridir denilebilir. Qekimli bir fiilin anlamrnr hareket hdli

t72

oluf slrast baktmrndan tamamlarlar. Asrl hareketi bildiren gekimli fiile yardrmcr hare-ketleri bildirirler.

Zarf-fiil ekleri gekim eki almaya elverigli delildir. Gagavuz Tiirkgesi'ndekuIlanrlan baghca zarf-fiiI ekleri gunlardrr:

-AQok kullanrlan ve oldukga eski olan bir zarf-fiil ekidir. iki ayn gekilde ve

fonksiyonla kullanrlrr. Tekrar gruplarr olugturarak esas fiilin anlamrnr devamlrlrk hdlibakrmrndan tamamlar:

Aazrmde tilii bitti qnnada annada ona (P.196), yildulara bakn baka, seniQaaranm genci: gel (C.Y.56), diiilsmilskir onnar baaro baara (C.Y.83). korkn korlutyalamry (M.35), gocucak, oynayo oynaya ymryadr (P.56), soru$turs sorustura buldrkardaslarrnr (D.A.O.3l), sdn hiq mi taa dinmedin, gdktci u7a kagma (H.O.l0S), Adam-nar utano utans bastilar biaz taslt kapuc)niine(i.T.207)i gidtl gidd etismislilr bir bor-dev yqplnq (M.60).

Birlegik fiillerin kurulugunda asrl fiille yardrmcr fiil arasrnda bulunarak fiillerikaynaqtrrrr: kalo kaldL (c.l6l), oynayobildim (i.T.168): deyttbitdim (p.37), iEiibilirst)(i.r.e7).

Zarf fiiller, bir sapo sokak (C.291) Orneginde oldugu gibi kalrplagmrg olarakisim veya srfat olarak kulanrlabilmektedir.

-d I k srfat-fi ilinden yaprlan zarf-fi iller:-DIkgA

-DIk stfat-fiil ekine -9A egitlik eki getirilerek yan bir zarf-fiil ekidir. Yiiklernolan fiilin gdsterdili hareketi zaman baklmrndan tamamlar.

Gittikqe zarf -fiili, zaman gegtikge anlamrnda kullanrlmaktadrr.G ittikge qok sevdim (D.O. I -5), gittikgtt taa pek yamanardr ona (p.84), o git-

tikgii uzandr (8.105).Diger Ornekler:Duymddr kendini yalne Aklma geldikgd ku (A.20), eSerdikgii eSerer

(i.T.284); tutmu$ onun elini da ukttkgo sftarmry (P.19); av;am yaklasfikqa, hep taa pekserinner (P.98); liizgcir estikge aaglardan diiStirdi dak san yapraklar (.f .'221, ,lni oisittikgfr lafr "antabuz" gozleri karardr (C. l9l ).

-dlktAn-mAdAn zarf-fiilinin olumlusudur; sora zaman zarfryla birlikte kullanrlrr.Biraz dinnendiktiirt sora Giirgen-Kwradan gend yola varmrs (M.76): Kr-

durdu da kusku okudakton sora, sordu (P.99).

-DIynAnEk, -DIk+l+ ile+n geklinde ortaya grkarken, -Dlk srfat fiiline 3.t.g. eki -l

getirilmekte ile ba$lacrnrn iinliistiyle gahrs eki tinltisu kaynagarak iinsuzlegmekte.baElacrn sonuna gelen -n vdsrta ekiyle, baglag iins0zii I benzegmekte ve bu arada -[r-

173

hecesi yutulmaktadrr. Bu zarf-fiil Anadolu ve Rumeli afirzlannda da kullanrlmaktadrr.isEkin biinyesindeki 3.t.1. eki unutuldu[undan diSer gahrslarla da kullanrlmayabaqlanmrgtrr. Fonksiyonu -IncA ekiyle aynrdrr.

sabaalen uyandrynan, Mariya gdrdil, ani Kesimci giinmis (C.150), uyantlry-nu,, siit istemeizmiS iqndci (C.191); Ttirklyii taa bitiremediyniin grcrdayry aEildt maazakapusu (C.82), Babam istcin geldiyndn evci, aldr beni tez ellerind (H.O.aD; Biiiin yat-trynan arkarna gecenin vaktdmda, hem bakttnnan gdki (D.O. ll2); Biraz gittiyniin, obaktt geeri (P.46), Biraz gittiyndn, o bakn geeri (P.46); Giln kau$tq)nan, onnergirdrdildr rlrcactk suya yrkanmaa (C.234).

-dUcAAn(An)Ekin fonksiyonu -Ar, -mAz genig zaman ve -lncA zarf-fiilinin fonksiyonuyla

aynrdrr. L. A. Pokrovskaya ekin biinyesinde gak ll ga! zaman zarfinrn bulundu$unud0qiinmekte ve; dl (<dII<-dIgI<-dIk+I) + gaan (<ga!rn <Cak+rn) +nAn (<-lAn) >dlcAAn + nAn > dIcAAnAn geklinde yorumlamaktadrr.Tn Bu agrklamanrn sadece gaanb6liim0ne katrlmryoruz. Bu, ayrr bir kelime depil; kiigUltme, gefkat, sevgi, hatta burdagabukluk bildiren, -cAk kUqiiltme ekidir. Tiirkiye Ttirkgesi'nde kullanrlan sevdicegim,bildicefim kelimelerinde de -cAk kiigiiltme eki gOrtilmektedir.

olducaan bendci para, birdcin gevireccicim (P.86); Gdrdiiciilin onu duSmanna,kagar (C.Y.106)'. Taa gcirdiicddniin onu hiq bir lafsu atm6 ilmcic.i (M.39).

-dr -mdzAynr fiilin kcik veya gdvdesine genig zamanln olumlu ve olumsuz 3. teklik

gahsr ard arda getirilerek gabukluk ve pekigtirme zarf-fiili yaprlrr.geger-gegmdiizvakrt biraz, girer polmar derin bataa (H.O.29), istiir-istemiiz

okudu (C .109), bu takm bcin istiir-istemfrz gdrdilm (i.T.106).

. -lEski Tilrkge'de ve Tarihi Ttirkiye T0rkgesi'nde gokga kullanrlan bu ek bug0n

Tiirkiye Tiirkgesi'nde olduSu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de birlegik fiillerde gori.il-rnektedir. Sadece,

O onu krymadt gdzc)l deeni (8.T.103), Benim gengliim ne iqin verili, scin zee-tleysin deyni mi (P.l l4) Orneklerinde gdriilen deeni // deyni kelimelerinin sonundaki -izarf-fiil eki kelime sonuna gelmektedir. Fiil kiikuyle zarf-fiil arasrndaki -n tiireme unsuzolmalrdrr. Kelime Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki deyii // deyi geklinin bir bakiyesidir.

Bu ek bugUn artrk birlegik fiillerin kurulugunda esas fiille yardrrncr fiilarasrnda yagamaktadrr:

ka I kn er ir (C. Y.20); gir iv e rd i (C.260); o turuv er er (C.Y.49).

.lanos llcknrann. "Dinler Tiirk ,4dzt". TDAY Belleten 1960, ll.bs.. Ankara. 1988. s.203: vardtnan,uhl t nett. se ld tnen v.b.Htiseytn Dallt. Kuzeyclo{u Bulgaristan Tiirk A/rlart TDK yay. 450 Il.bs.. Ankala. 199 l. s. 134:aldutan. gillinen. vadrnon, aStrnan v.b.

L. A. Pokrovskaya. Cromnlatika Cagauzkogo Ya:*a..., s.250

174

-IncA(n, A)Hdl ve zaman iibde eden zarf-fiil eklerindendir. Baglt oldugu fiilin ortaya

grktrlr 6nr bildirir. Gagavuz TUrkgesi'nde bu ekin farklr qekilleri de vardrr; -lncAnAgekli -Inca ekine -na kuvvetlendirme eki getirilerek yaprlmrg olmalrdrr. -lncAn gekli ise

sondaki -A UnlUsiinUn dUgmesiyle ortaya grkmrqtrr.

-IncA Lrnekleri: onn(tr duramaymca bakmardilar dolaya (P. 179), atardr otaslart vagondan, gc)zleri karaflnco (i.T. 132); cilci taa deyncii kellesini almrylar(8.T.147); kafax SiSincii, uyumu$ (C.Y.79); doyunca eriynddr (H.O.47).

-IncA eki edat kullanrlmadan -e kadar anlamtyla da kullanrlmaktadrr:taa irmi minut vardt diyStirilincii (C.235), Bundan sora annamtslar iiqii

oliirtcii kafadarlft etsinncir (M.60), Scin qklmda dliincii tut (C.Y.64).-IncAn drnekleri: brytklarr biiytimeyinciir, (i.T.98); siit ist(irscin -iq doyuncan

(i.T.2S7), baktilar renkli televizoru geq oluncan (C.67).-IncAnA 0rnegi: islci dininciinii Afttd (U.2S).

-lncAkTarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde -IncA fonksiyonuyla kullanrlan -lcAk ekinins0

bir bakiyesi olduSu anlagrlan bu ek -IncAyA kadar anlamrnda kullanrlmaktadrr.yapmcak mamaligayr gecr) / sofra koyuitcok scin kwran bekld (H.O.l0); ala

clu sessi: bekledi, Eocuklar gidinciik (i.T.136); bekledi papsoylar gidincek (C.299)', cla

o huku' islunc)d cum doyuncuk iylaa (D.O.8 l)1 yasayacak kedi c)liinciik (i.T.287).

-IpOldukga iglektir. Yiiklemi hareket h6li bakrmrndan tamamlar. Aynen tekrar

veya at anlamh tekrar hdlinde de kullanrlrr.anstnp durdu (i.T.127\, Nabaytm. yolcu, kazmaytp la (G.F.28); Todurlan

ivan durup durup genci ddnrirdikir dr)duya (P.lal); Te gezer diiSfip kalkrp (i.T.S5).Bazr hillerde -lp zarf-fiili yerine gekimli fiil kullanrlmaktadrr: o sindi gitti

(H.O.106), ay baasladt daatn (H.O.50).

-kAnAi- ek-fiiliyle birlikte kullanrlan, bu sebeple ek-fiille birlegik gekime gilen

isimlere ve gekimli fiillere gelen bir zarf-fiil ekidir. Bu gun i- ek-fiili tamamen erimigtir.Bu zarf-fiil eki, Unliiyle biten bir kelimeye getirildipinde, ekin ba$landrgr, i- ek-fiili y-yarr iinsiizii olarak or-tayagrkmaktadrr: hastaykan (i.T. l4), taa:eykenii (C.Y.ll8) v.b.

Bu zarf-fiil eki 0nsUzle biten kelimelere getirilirken i- ek-fiili diigUliilmekte-dir'. kaparkan (i.T.135), kiiqi)kkenii (i.T.125), v.b. Bu ek, qekimli fiillerin uzerine de

getirilir, sadece istek ve emir gekimlerine getirilmez. Ek, bazen -A seslenme iinlerniylekaynagmrg hdlde kullanrlrr.

pek kuruykan aazm (H.O.68), yaamur yaayarkan hem tolu, bizim hulmustttaulu (C.Y.94), ttydururkan keJliyng (C.Y.6l); giinesin atesi, beklemdcirkitn tutu$tlt

80 F-aruk Kadri f inrurtag. age.. s. I 39

175

(C.Y.4 l); sonu her giin qtkacddkottu kiiti iqina (P. 145), olur kimnrir krda, ekmekroplarkana (H.O.50), taa yokkuna kendin (C.Y.74),

Liizgdr -arkuSDivdikiin tellereU:un ttultuQ t kt r tcl I crder? (i.T.34 ).Zantan zantandaykanoBasak samandaykunaBcin sallangagtaykanuDedu del ikanl rykanu (i.T. I 0 I ).

-mAdAAnOlumsuzluk bildiren birlegik bir zarf-fiil ekidir. Hdl ve zaman ifrde eder.

Ekin ikinci unsuru -dAn eklegen ve -dAAn gekilleriyle kullanrlan de{in edatrna ben-zeyerek uzaml$ttr: dlci ona uSaklarna aytrmaduon, kilstiirmedddn agtk sc)lcicir (U.39),Vera, taa dbiiri.i yaklasmsdoon onun yaruna, sordu Varaklrya (P.104); Demediidn onabirSey diirtcir, gul*laar yada saplaar (P.162).

-(y)ArAkTtirkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de gok kullanrlan bir

ektir'. -A zarf-fiili ile -rAk kargrlagtrrma ekinin kaynagmasrndan doSmugtur:vakil maaledci gegcirdi alatlamayrak (C.39), DuumuS peetgi r{layaruk hem

da hitmciz voylayarak (D.0.59), baktm sahnsrak sana (D.6.50), pek qok aaradt,bosuna salaruk, hem da yaS ddkerdk (D.O. l3l), sorarmq batillan $a$otok (M.21),papuglarmnan tozadarak, sopasmt kakaruk doru bordeye gelmis (M.60), ertesi sabaaIozqdurak bir Akiiz gelmiS oraya ap-uk (C.Y.82); baarrmry habercildr gezereh sokaksokak (M.12), Deliccl qdlmek elindc) kaqmts gillerdk (M.45), gilneS kalkn gilleriik hemhepsini severiik (H.O. 107), annatmt; peltekleyriik ona (C.Y.80), o ktldrdr erdcin qocu-caa, severiik hem operiik onu (P.56).

isinn-piillnnisim gibi kullantlan, hareket ismi olan fiillerdir. Gagavuz T0rkgesi'ndeki

isim-tlil ekleri; -mAlq -mAA, -1g'trr.

-mAk // -mAAEski Tlirkge'den beri kullantlan bir isim-fiil ekidir. Biitiin fiillere gelir ve fiil

ismi yapar'. Gagavuz T0rkgesi'nde -k tinsUztintin erimesiyle ortaya glkan -mAA gekli,-mAk kadar yaygrndrr. Batr Ttirkgesi qivelerinde kullanrlan -mA isim fiil eki gibi. Ga-gavuz T0rkgesi'ndeki -mAA da; -mAk ekinin gekim halinde iki iinl[ arasrnda kalan kdamak iinsiizUnUn diigmesiyle orlaya grkmlgtrr.8r Gagavuz Ttirkgesi'ndeki -mAA gekli

t' 'l'ohri,., Banguolu. age. s.264

t76

de bu gegiqle ilgili olmalrdrr. Diger Batr grubu givelerindeki -k 0nsUz dtigrnesi. GagavuzTiirkgesi'nde di[er pek gok iirnekte oldufu gibi tinltilegmeye baglr olarak ortaya grkan

bir uzun 0nlU geklinde gergeklegmigtir. Hdl ekleri defiigmesi konusunda da incelendigigibi yapma hdli yerine ydnelme hdlinin kullanrlmast -a[6 -e[i ses gruplarrnrn -aa, -iti l/-ee, uzun iinliilerine ddniiqmesi ile ilgilidir. Bu ses de[igikligi -mAk+A, mAk+l ekgrubundan -mAA geklinin ortaya grkmasrnda da etkili olmugtur.

T0rkiye l0rkgesi'nde -mAk ve daha sonralan bundan do$an -mA fbnk-siyonlarr bakrmrndan nispeten birbirinden aynldrgr hdlde Gagavuz Ttirkgesi'nde bu ikisive bunlarrn arasrnda oftaya grkan -mAA fonksiyonlart bakrmlndan pek netleqmiggOrUnmemektedir.

-mAk ekiyle 6rnekler:annatmsklan 1i.t.:;, durmah erindci (C.58), soyunmak odau (i.T.1971,

yaratmok drnekleri (P.165); beklemtik zalmda (P.156), bilmesin hitmiik ilk vaz(i.T.84), dililmeklerim,r (M.91), di;siinmeklerindan (i.T.4), erlesntiik sistentastnt(P.166), vazgegsin o gezmekttin (G.F.33).

-mAA ekiyle 6rnekler:sava;mt$ tutmoo tc1v$an (8.16); Dimitras baslamts dii$ilnmiiii (G.F.130), cni

yalt diizmiiii devni (2.E.22), Biz kald* erlerinci zorlukluu hiiiin gdrmiiii (M.l-5), Yuntnu

sahn gitntlill kapek sesindtin (T.127).Orneklerin mukayesesinden de anlaqrlabilece[i gibi -mAk eki tek bagrna ve

unstizle baglayan bir ek aldrsrnda herhangi bir deSiqiklige ulramamaktadrr'; ancak lin-liiyle baqlayan bir ek aldr[rnda -mAA qeklini almaktadrr.

Gagavuz TUrkgesi'nde Rusga'nrn etkisiyle -mAA ekiyle yaprlan kelimelerisimlegme temay0l0ndedir:82 htkamazdr tldnmiiii (Z.E.4l), istcicir girntiii kendi (S.G.l4)v.b.

-mA-mAk ekinden dogrnug, fakat kahcr isim yapma konusunda daha iglek bir hdle

gelmig isim-fi il ekidir:dondurma (C.Y.l7), duums kiiiiltiindci (i.T.9-5). sulmu (K.39) "qrnrarrk

gocuk", sarnto (K.39). "yemek adf', holk yaratmalarr (P. l6-5) "halk edebiyatr eserleri",yaytlrrmalurlan (P.76): gdzlemli (C.Y .17), yer tepremesi( i.l-. I -10) "deprem".

-lqBUtUn fiillere gelebilen, igleklik sahasr genig bir isim-fiil ekidir. Di$erleri gibi

bu da hareket ismi yapar. Bu ekle yaprlan pek gok isim-fiil kalrplagarak kalrcr isinthdline gelmigtir.

ahs veris (C.Y.l7). 6a,trr (i.T.55),!q$qvt$ (i.T.216): istc.vi$ (i.T.291). "arzu":kurnilus (C.30S), olus (.T.242) "olay". soraq (C.Y.l7) "soru", topluS (C.104)"roplanma": diisiislcrda (i.T.2 I 3 ).

*t 1.. n. Itokltrvskala. "(iuguvtt: !)ilrnin ve Bulkttr T iirk ..lpt:lnrrnrn Bo:t Sentuks ():elliklcn". s.2f I

177

EDATLARTek baglarrna bir anlamlart bulunmayan, ancak di[er kelimelerin yanrnda

anlamla ilgili gdrevler iistlenen kelimelerdir. Herhangi bir nesneyi veya hareketikargrlamazlar. Bu ydnleriyle isimler ve fiillerden ayrrlrrlar-.

Edatlar, di$er kelimelerin yanrnda kullanrlrrken kullanrldrklan yere veiistlendikleri gdreve gOre bir tilg0de anlam kazanabilirler. Ancak edatlar kelimeyaplmrna elverigli unsurlar de$ildirler. isim olan bir takrm kelimelel edatlagabildi!i gibiedat olan bazr kelimeler de isimlegebilirler. Bu t0r kelimelerden yeni kelimeleryapr labilir.

Edatlarr 0stlendikleri gdrevlere gdre Ug ana b6liime ayrrabiliriz: Unlemler,ballaglar, son gekim edatlarl.

UNlBmr,eRDuygu ve heyecanlarr; be$enme, seving, iifke, acr, korku. cogku. iiztintii gibi

ruh hdllerini, yanstmalart. seslenmeleri, onaylama, feddetme, sorma. igaret gibi hususlarranlatmak igin kullanrlrrlar.

Tagrdrklan ses unsurlart ve birlikte kullanrldrklan kelime, kelime grubu veyaciimlelere gdre gok degigik ve bazen gok geniq bir anlatrm yetenegi kazanabilirler. Bu6zellikleri her hangi bir ruh hdlinin veya kavramrn temsilcisi hdline gelen iinlernler tekbaglarrna da kul lanr labi lirler.

Kullanrldrklarr yere gtire, duygu iinlemleri, seslenme iinlemleri, sorma iin-lemleri, giisterme iinlemleri, cevap iinlemleri olmak iizere beg grupta toplanabilir.

Duygu iinlemleriBunlar duygu ve heyecan bildiren iinlemlerle tabiattaki seslerin taklidine day-

anan yansrmalaldrr.Baglrca duygu iinlemleli ve bunlarrn kullanrlrqryla ilgili ornekler gunlardrr:Amon Alluhtm (rrrat, (i.T. l8), Antan, be, ayol! Bitireccin nti scjn hiiiin hu

mrnllrttr (P. l92). Bruk aman (M.39). Brin istemeerim \lmriti -umon, uman! (C.Y.5S).olt kt.t,dtnr heni yauk! (C.Y.90). tuh! tiikiirmil; appr (G.F.134), Ah oglun. gel, gel(l-.92), divmeddn of haline (T.76), Aho, aho! geketntciti (H.O.2-5). Haydi dostlanm hentkurduslartm! (C.Y.43), Haydi haydi kluha (P.274), Aqan pek isteersin hatli (M.18),Hopa, Mari , hopo (P.291), Hoy gidi bcreket (H.O.23), Of aar of (H.O.l4),Of! vtt!!(H.O.159), Hu ko;arak evci (M.43), Hay-hiid edeer (8.T.103),ly kim hu bu (C.80), AhKurudeni: (i.T.78), Anra durgunmast vay ycy (D.O.57).

ofloar (i.T.27) cirneginde oldugu gibi bu Unlernlerden yeni bir kelirrretiireti lebi lmekted ir.

Gagavuz Ttirkcesi'nde bazt ddiing 0nlemler de kullanrlr: of gore, gore, miygore (B.T.l3l), gore Rusqa'da "acl" demektir. Bu kelirne Gagavuz Ttirkgesi'nde 6di1n9iinlern olarak kullanrlrnaktadn'. Nani nuni oolcuaztm (A.62), pa:uru korSt mani nto !(8.T. l-s,5) 6rneklelindeki nani, maninro Unlemleri de T0rkge degildir.

Tabiat seslerinin taklidine dayanan yansrnralar gene llikle tekrar bigiminde vefi illerin 6ntinde kullanrlrrlar:

t78

harp harp otlarmqlar (M.18)' tozattt lum-tum, lum-lum (C.35)' bangtrbangtr aalddrsm (M.72), Cotrr gstrt (M.65), vcik vcik (D.O.84), curgff c,ttgtr oterldr(M.36), gapur, $&put (M.34).

Seslenme iinlemleriHitap ifddesi tagtrlar, herhangi bir ruh hdli, duygu, heyecan veya yansrma

bildirmezler. Sadece seslenmeye, hitap etmeye yararlar.

Ciimle iginde kullanrglanyla ilgili Ornekler:

Gani bii,grk, gelditcir bii! (P.128), briiii dedi(i.T.237). Ye more de bir hiliikkasaba (8.T.126), brey gidi yolczr (8.T.65), Brii genci bu ttrnaktan tutundum! (P.224).

Ba ahntak (M.20), Be ddn geri, ha siinepci (M.21), Git bak isinci ma! -A gitsenci ma!(C.94), Katk bo Petri (8.T.38), sakalasma, brey br;ki (D.O.134).

Anneye seslenig : Aalama ma mali!(C'138)' maleley mali (B.T'84), Malime, muli veriniz Tudorkiyi (8.T.35), Yazrk diil mi, mu molii mu! (B.T. l5-5), unoctml(G.F. r.s7).

Babaya seslenig: Bakq biz dci qok umut etmeeriz (M.4).

Saygr duyulan bir biiyiife sesleniq z Loynt bulii (i.T '229)'Sevgiliye seslenip: oyolum (i.T.295).Unlem olmayan fakat iinlem gibi kullanrlan kelimeler:Zulumdum bdn hent haymanaydm heey l(P'113)

t Zamqnqyorsun, zamanayorsttn ilttiir onam | (G.F.238)

Hay tepeldr, tepelc)r, iiiisek tepeliir / (G.F.79).2.teklik ve gokluk gahrs gart gekiminin ve -kAn zarf-flilinin sonuna genellikle

kaynaqmrq olarak -A seslenme iinlemi gelir.alsana (G.F.186\. baksana (i.f.S l'1. u:atsanu (i.T.32): g,iilsanii (i.T.49).

scil c)sa nii (C.Y.S0). scnncsrinii ( i.T.5 I ).qtkacadkano (P.145), delikannrykana (i.f.lO l), toplarkano (H.O.50); taazev-

kenii (C.Y.l l8).e seslenme unlemi isimlerin sonunda ayn bir kelime olarak da kullanrlabil-

mektedir:Be brak sirnikleri dedik sana e/ (G.F' 139), alsanu e (G'F' 186), buyursanc e

(P.208).

Sorma iinlemleriSoru sormak igin kullanrlan iinlemlerdir. T0rkge'nin en eski sorma ilnlemi,

Eski T6rkge'deki gekliyle kanr, Tirkiye Tiirkgesi'nde hani, Anadolu aptzlarnda hant

geklinde kullanrlmaktadrr. Gagavuz Ttirkgesi'nde ise soru fonksiyonunu yitirmig, ba$lag

fonksiyonu kazanmrgtrr.Beltiydi, uni o beklemedi, atti birdrin burayt gireceklar 4 adam (C.283).

Gagavuz TUrkgesi'nin sorma iinlemleri acaba, neqin ( < ne+igin), nesoy (<

ne+soY), rrca Unlemleridir.Neyci getir bu acsbu (i.T.7). Nesoy-nezanton yapmaa cliiiinii (C.Y.85), naul

yokru nicii batttrmaa su iEinci topu (C.l6l), E, neyqin o zamdn yasdarstn (i.T.37).

Negin ? Negin bu diinna alci yaprh (2.8.129).

179

Bazr kelimelerde eklegmig gdr0nen mi isimlerle ve fiillerle kullanrlan sornraUn lernlerindendir'. anudtn m (C.185), neredcyclin mi (8.18). yukurntrydm (T.l l4).

GOsterme iinlemleriBir nesneyi bir kigiyi gdstermek igin kullanrlan 0nlemlerdir. Gagavuz

Tiirkgesi'nde kullanrlan baglrca gosterme 0nlemleri: aha, 9ak8i, is!e, nugr. te//tti// ttii;.85

olto ona (C.166), Aha denis Ay kulak (G.F.144): 1ak birkida $.O.22}Aqcrn kulktrk guk iiiilen (A.5.l), BA itfti te yulnum (i.T.225), Na kalltaon git evci bu(M.13). Na sana, da baarq! na sana nil, nA, za (M.48), Na sana! Nu! Na (G.F.179):Tii gezri gezci geldim (2.E.23), Te giderin, be, brrik (P.192), Te nasil duumuS bayrroolu (C.F.159),Tee kasftdemis Auq-ktran (G.F.143), Tdd insannurtn usaklarr (C.3 l4):tiiit krzlar (C.124).

Cevap iinlemleriTasdik veya reddetme fonksiyonu tagryan iinlemlerdir. Cagavuz Ttirkgesi'nde

evet. hayrr gibi Tiirkiye Tiirkgesi'nin iki temel cevap 0nlemi yaygrn de!,ildir. Bununyerine Rusga'daki da'. evet, tabii anlamlarrnda kullanrlrr. e. soruya verilen gegigtirme bircevap ve arkasrndan gelen bir bagka soruyla birlikte kullanrlrr. Hm, ehe, ahu, i.rlciti.

tunan, elhet // elbct ki onaylama: ullelem (Ar. Allah u dlem)8r"'Allah bilirya" tereddUt./raa anlartta. fielc gagkrnlrk cevap Unlemi olarak kullanrlu'. Diil. genel olumsuzluk ve retiinlemidir.

Du dunrytrm uman (D.O.8), E-hbhe! di:itsiintliim (C.Y.-'i6). Elbet ki, hi.iiin dugcnq literuturada hulunntddr hepsi lcicinmnt ililsekliktti (i.T.2 l6), Ba su tuzlu hoslddronrr (D.O.85), Da qok yuru j'rkar ontlu (D.6.85), E bizi neqin kot,muslur e, aqun kintisteer \P.45), Hun! dilSilnntiiS A1t-kulal (G.F.144), Aho demis Ay -kuluk (G.F.144),orurn ollii haska is vardt neetinde(i.T.2,5 l). Allelem dayanamul,curn (C.258), Hm demisPrlrrus (G.F. 134), Ah-o-u tci ne olacek bezbelli o ddiinq aalantak (G.F.209), E ununncrcclti (G.F.209). Hele hak.sr,r (M.6 l), Tamum ontn cliiiiniiyrriip- (i.T. 142\. tliit sadiihu (P.217\. Da diil belli(P.192).

- Annudtm Simdi- istiiit (C.149).- Gel hana yasamaa

f'arihi 'f'tirk 5irclcrindc yaygrndrr. llk. Nconlcttin I lacrcnrinollu. ?'iirk l)ilincle [r/allur. istanhul. t984.

s..10(r'l(irkir-c'l-iilkgcsi argosunda kullarrrlan nzrlr 0nlcrni yanrrtda l{usr;a'daki itl!. kelinrcsini dii$trndiirecckkullanrlrqlarr da vardrr.

llalkan'l'tirk agrzlarrnda kullanrlryor. llk. Janos ljcknrann. "Kununovu 1lvlake&tnyo) /i7rl ..I.q;r'1 Nc-mcth,\rmn[anr. l'DK yay. l9l. Ankara. 1962. s. 127

llu ilrrlcnrirr agrklanmasr iqin hk. I-. A. l)oklovskaya. (irummutika Guguu:ktgo lu:tku...". s.265'tc4()nurnaralr dipnotta. N. K. Dinitriev. (iromnatika Boskirsktgt I'a:tka. s.l l9'a dayanrlarak a//crr alk'ltioxl ccvap i.inlcrni Ar. illA soztindcn getililmcktcdir.

1t5

r80

- lstitii (C.149),- Nasrl yasamak- lstfrd, istttfi (C.Y.149).

BAeLACLARKelimeleri kelime gruplarrnr ve c0mleleri anramca ve gekilce ba$layan ke-

limelerdir.Gagavuz T0rkgesi'nde kullanrlan baglrca ba$laglan fonksiyonlarrna g6re

gdyle gruplandrrabi liriz:

Srralama Ba$aglarrBir biri ardtna gelen ve anlamca bir birini tamamlayan bir srra takip eden

kelime ve ilbdeleri virgiil fonksiyonuyla baplayan baglaglardrr.Gagavuz Tiirkgesi'nde baglrca srralama baglaglarr; da // da // hem ve eklegen

+ylan, *lan, *nfln (<ile+n)'dir.Gitti do gelnedi(i.T.98), kalknerecek tlu deyecek (i.T.104), Gdk qelintir da

1nl gi:iir.sanu (i.T.62); geldin ttti giines gtkta (0.D.186); yat tu uyu dedi dostqabakrylun (i.T.125), Annddr top ts sanstn bunu (H.O.102).

Giizelliin utancak hem bakrytn kabaarsE (c.Y.109), siikiir ettip henr severytldt:lr qocuklur (A.26), Ding yaamur hent nur gdztil (i.T.260), Rzs hent Gagauz clil-inda (.T.293), Buytr hem da batak (D.6.125), ki)qitk hem biiilk olan (D.6.iB), yascr

stin sewlq, crdci hem kda (D.633), giftgildti hem insannaa (i.T.73), mayrldt hentgiiz I dd i (C.39), tant el i h ent gdzcil (H.O.93).

haalarlan bostannar (C.Y.l6), (h)aylun giin tutuldu (8.T.127), bir karrylunbir udam (C.Y.76); Seninniin bdn kardasgt6r(D.O.t0S),gelinnitn giivad(.T.132).

Orneklerden de anlagrlabilecepi gibi Arapga asrllr ve baglacr kullanrlmamak-tadrr. Onun yerine kargrlagtrrma ba$lacr hem ve sona gelen de, da ba$lacr bazr hallerdetonsuzlagarak, fakat biiyiik iinlti uyumuna her zaman uymadan srlalama ba$lacr olarakkullanrhnaktadrr. ile srralama ba$lacr ise tamamen eklegnrigtir.

Denklegtirme BaflaglarrBir biriyle denk olan, birbirinin yerini tutabilecek iki unsutu birbirine

baglayan, bazen bir kargrlagtrrma fonksiyonu da iistlenen baglaglardrr.Gagavuz TUrkgesi'nde kullanrlan baglrca denklegtirme ba$laglarr; osa, osaytlt

ya, yadu, eki (< yaki), yaki, yakida'dr.O yaamur mu, o se kar mt? (2.E. 108), Adam mr bdn oso ./iSfu nu? (i.T.177).

onnar hiq hilmerlcir saq mt hdn , osa alil mil (c.302); ciilecek mi, o sayfu giilmeye:ekmi? (C.t93).

esil olaydt ya san (C.Y .72), saa taraf geker bizi ya sr.,/ (C.Y.l3).Toplanmq agan ekmcici yu dn mal giitmil$ orda (D.6.139), vcr hanu malr

giitmd(i )ta da btitik pullu tutmaa (D.O.139)....nerdri bein kurlarardrm onu tigralartn ttrnaklarrndan eki da atlt savasar

tltm etismric) htrsElart (i.T. 197).

t8t

Qocuklar deer: Bir Sennik, lski biilct oynaycaz (A.2 I ), Tepeg<)ziin ttlstmr olurntu evin dirdci, yaki silplrga (D.A.O.l8).

Kaldr o ekmdri da ufala kuslara, yokitlover onu hir kdpeccic) (.f .V:1, pigyakida masalcr (i.T.96), sabaalcin o iqcirdi taazci siit, yaki da iycirdi kaymuklan gdzlemci(i.T.127), canavar q*acak almaa o nthalannt yaki da iyecek ctchmt hem ntultnr(c.3 l2).

Ka rgrlagtrrma Bafl aglarrKargrlagtrnlan birden gok unsuru birbirine baglayan ba$laqlardrr.

Kargrlagttrtlmasrnr sagladtklan unsurlann bagrna gelerek kelime grubu veya curnleyebiri. hepsi veya hig biri anlamlarrnr katarlar.

Gagavuz Ttirkgesi'nde kullanrlan kargrlagtrrma baflaglan, a... a..., ba... ba...,ha..., ha..., hem... hem ..., mi... mi..., ne... ne (dq)..., t6ld... bdld..., ya... ya(da)...dr.Farklr kar'grlagtrrma ba$laglarr kanqrk olarak kullanrldrsr gibi, kargrlagtrrma unsurlarrnrnsayrsrna baglr olarak ba[laglar da iige ddrde grkabilir.

kitli kapu u yok t var (C.Y.123),Alatlditr o qok;Bo aaglarda,Bu saEakta,Bo kapuda,Kc)r hayatta (S.G.l3),Bo usaa siiilndii-g,itti.Anasr da geEindi;

. Bu iStci dolastklarBiiiik tepci o lar o nnar..(D.O.76),Ba tolu daudt beni,iqimc) ayaz girdi,Ba;taslft, hig kurumaz (D.O.l ll),GeQcr vakil; bt kts, ba yaz (C.Y.56), Bo olur, bu olmaz (M.42), Jenantn scr

iizil ho yaklasrrdt bo kaybelcirdi (C.72), Ba giindilz ba gecci, ba ausam. ba sabuu(C.Y.9), Onnar tutumardilar bs onu bu bunu laf etmrici (i.T. ll6), O ba qekcirdi onubultnuzlartndan, bu savasardt kaldrrtmaa kamqrrun saptnnan, ba onu bualardt onuqutntlan (P.4 1), Gecelqtrrik ba bir boS ev tavanmda, ba bir kdprii altmda, o ha uzakla-narclt kcrsabadan, ba gend yaklasardt ona (P. I 80).

scin hana lru varsrn ha yoksun (P. I98).Hent isi hem dostluu pek sevdi (D.O.4), Hem sqalrrm hem ktsmetint

(D.O.l0). Hem alqak, hem zabun kdpecii bcin gdrdi.im (D.O.l3),Peetleri kimin SeftliHem iirciti da qigekliDikensizdir hem diliHem cdbil da diyl kitli (D.6.fi).Genq mi, o ihtcir m da (U.25), Aaz mt vakil geqmis Etk mu vaht gegmis

(8.1-.36), diiilnci mi qaararstn osa dlilyci ni (8.T.37).

182

Ne baltk ne dt kenar (D.O. l7), Ne kahrr hem ne karga (i.T.80), hulunsun neimcici, ne giinnc)d (D.O. ll8), Ne tok, ne raat, salt prost bir qd (D.6.119), Bcin tle-meerint ne dlii ne biilii (P.226), Ne okumaa, ne okumctmaa (C.206), Ani var bir laf neanust, ne Allah, ne de tabiat onu giicendirmemislcir (M.3), O benim ne yantm, nepc;int(P.196), Qok erlerdci gezdi Temiz ne Komrat kaldt ne Bayntaklt, ne Romanesk(P. 143), Ne iircicim titredi, ne baska bir erim (C.Y .36), Bcin diilim ne kayet korkuk, neda girgin (C.Y.44).

Ya biitin, yu diin (C.Y.l l9l, yannardr ya bir tarafa yo t)bilr taraJb (C.304),Onun elindci herkerci bulunardt biSey, Yo kazma, yo trpan, ya keser (P.28), Kasabadadcr gczerrik biittin giin lo onu, ya bunu alardr (C.265), orayt toplanan insannar, gintni)to eni, ya da eski (P.79), Koy beni ya harmans, ya da ekin hiqnciri (D.O. 139), Ani hiziyu dliin, yo tlo insannar ayrracak (P. I l3),

Geeri dur, Lambo!Urucam seni,Lambu deerYu scin heniYo bcin serl (8.T. 145),

Qabuk lozu bu silmriciYo da su gelirntciciEki ytkamaa qanak (H.O.20).Sarr gakal onun iqin tdlli lafedermi$ te bhlii (P.2 I l).

Ciimle Baflaglarriginde bulundulu ciimleyi bir dnceki veya bir sonraki c0mleye veya cUmlele-

re baglayan baglaglardrr. Gagavuz TiIrkgesi'nde c0mle unsurlarrnrn diziligi GenelT0rkge'ye uymadrprndan, yani diler unsurlar gibi baglaglarrnda yeri sabit olmadrgrndan.baglaglar igin cUmle iginde kesin bir yer tayin etmek zordur. Bu baglaglarrn fbnksiyonubilleqik c0mlelerin temel ve yardrmcr ctimlelerini, iki ba!,rmsrz c0mleyi birbirine bagla-rnak veya ciimle iginde bir kelimeyi. kelime grubunu vurgulamaktrr.

Gagavuz TUrkgesi'nde kullanrlan ctimle ballaglan: aqan, allelen // allele i/alle , uma, ancak, anl qniki, bari// bare// barikim, bekim, bile, bolay, da // de // ta // te,

eer // er i/ eerlem, ki, makar ki. neqinki, onu$tan, osa, osa-vdr // ostydt, sa, sctnsrn //sanki. zerti // zerrim'dir.

aqanBagrnda kullanrldr$i ciimleye ne zaman, o zaman anlamlarrnr katal ve cUmleyi

daha dnceki veya sonraki c0mleye baglayabilir. Bu ba[lag bugiinkii Tiirkiye Tiirkgesiyazr dilinde pek yaygrn olarak kullanrlmryorsa da, Anadolu a!,rzlarrnda, tarihi veya$ayan givelerde epeyce yaygrn olarak kullanrlrr.sT Bu ballacrn oftaya grkrtr, agan <

87 llk. Necnrcttin llacrenrinogln. Tiirk Ditincte Eclatlar. s.163. l(r4: tiski fiirkqc'dc Karahanlr. Krpqak.llalcznr. ('agatay l'tirkqcleri'ndc kaqan. BalL. Ttlrkgesi'ndc haqan /i kuqun kuqun lfur ;ckillclindc kul-lanrlrrraktadr. Wilhelm Prbhle, Karaqal'LehqesiSo:/ri.{ri K.l}. yay.. Ankala. 1991. s.45: kagnr. AnadoluAlrzlalr iqin bk. l)S Vll. s.2248, hagan. hag'ap. huqandu. huqen. llalktnt l'iirk a!,rzlan igin bk. .lanoslickntann. "Kunnnovu (lllakedon),a) T iirk A!:r". s.127 hoqan. " +drtt zantan".

t83

kagan < kayu + gaE+rn geklinde olmalrdtr. kayu, Eski Tiirkgede soru zamiri; qa[, zamanzarfi: *rn vdsrta ekidir.

Agan Aaag-Ktran hem Ayt-Kulak gelniSlcir, gdrmiislcir, ani hordey erindcyokmuS (M.66). Agan sa onnar gittilcir kahra dilStii (C.240), scin olacan padisahugiivci! demiSlcir askercileir, agon gdrmil$lcir uhtn ilziiii (M.13), Agun qocuk g\rmiisyrlunL o saat Qaarmt$ saadrylart da iiiiretmis ne ,'apsrnnar (i.T. 104).

E, var mt nicd giftgilikAqstn, versin holiz Sennik,Agcn onda umut biiiimdzAgun ondan ekmek qtkmaz ? (D.O.6 I ),Agotr kara bulutKahr.silker asacrinsan geker umulK$metlan buluSmaa (C.Y.53).

allelem ll allele ll alliArapga Allah u dlem "Allah bilir ya" s0ziinden bozulmug oldulunu

sandrgrmrz bu ba$lag, TUrkiye T0rkgesinde "santrtm " kelimesiyle kargrlanr. KelimeninArapga allame sOz0nden geldipi duguncesi hem anlam hem de gekil bakrmrndan pekuygun gdriinmiiyor. Zaten bu kelime benzer qekillerde Anadolu aprzlarrnda da kullanrl-maktadrr.*8

Allele korktun scin (M.64), of, altfi oldum btin yutalak (C.Y.80), Dostuz, al-lem ikimiz (D.O.42), Ne is bu, allelem gelmiS pelivaLr (D.A.O.44).

amaArapga tidi.ing bir cUmle bagr baglacrdrr. OnUnde kullanrldrgr ciimleyi daha

Onceki ciimle veya ciimlelere ba[lar. Bazen bunun tersi de olurAldtm bir kerti inek. ama bakqmadm (C.172), O giddrdi, sma kendi da hil-

nrc:dc nereyl (i.T. 134), O hep bakardt one. Amu ciki da yaklasmaeh ona (i.t.133'1,Amu sdlemeyccim evdci ani evlenceez (C.64), Bdn atlrym bevgirtlci ama diil halizindt)(H.O.60), Geqti giiz, geldi kry, sma Jenci hep istemcizdi haska bulusmaa Vluycliylcin(c.60).

ancakBatr T0rkgesi givelerinde yaygtn olarak kullanilrr. ancuk < anqa+ok geklinde

oilaya grkmrgtrr'.8e Bagrnda bulunduSu cUmleye sonug ve agrklama fonksiyonu yuller:Geng literatura yapdr nncok ilk adrmnan (i.T.217).

Kr$. iqin bk. DS V. s.1720'. elldhan. ella!,am, ellfrn. clleon. elleem. ellehont. ellehen. cllelent. ellen.ellifutn'. hcrhaldc. galiba. zanrredersenrg Yozgat, Kayseri. Iirkat. Ankara. Gaziantcp. Alyon. Anrasya.Sivns. Ordu. ('orunr Ezincan. iznrir. K0tahya gihi illcre ballr pck gok ycrlqinr nrerkezinde kullanrlrr.Nccnteddin llacrentinollu. !'iirk Dilirule Echtlar, s.l 19

t84

aniEski Tiirkge'de karu ve Ttirkiye Tiirkgesi'nde hani Seklinde sorma edatr

olarak kullantlan bu kelime Gagavuz T0rkgesi'nde 6n ses 0ns0z0 dUgmiig olarak ci.im-leleri birbirine baglama gOrevi iistlenmigtir. Genellikle 0niinde kullanrldrgr cUmleyi dahaOnceki ciimleye ba$lar, bunun tersi de miimkiindtir.

a) iki ctlmle arasrnda benzerlik ilgisi kurabilir:Kaazlar baardr giiliis kopdr, ani iki ahmak diiiiser (H.0.67), Gider Pilras

kagarak evri ilreder kausmt yapsrn kendini, ani manca hazrlddr (M.83).b) Oniine geldigi yan ciimleyi oldu{unu srfat-fiili fonksiyonu ile daha Onceki

temel ciimleye baglayabil ir:Kendi da dcidu ilreklenmiS biraz, dQan annamt$, onl hrsz yalnr 1i.T.2321,

scin sunma, oni herkerd yalnu (C.Y.44), karrgorbacryka sdledi, anl Jenc) yok evclci

(c.6r).c) Oniine geldigi ciimlenin fiiline -drgi rgir srfat-fiil eki fonksiyonu

kazandrrabilir.Toprao da Siikilr demcici, ani bizi doyurdn (H.O.27), Gittim almaa spravka,

uni kocamtn gcizii gcirmeer (C.39).

9) OnUne geldigi ctimlenin fiiline -ca!1ru srfat-fiil eki fonksiyonukazandrrabilir:

Senin o ttrnaan sa te gdrecAn, uri yaptsacak erinci (P.224), biz annddrtz oniscin biiiik bilgi isini yaparsm (P.241), Ani bir-iki bombaylan var nicti y*mao burjuva /padiSaalunt ru (C.288).

d) Ani baglacr ki ba{laa gibi kullanrlabilir:Sansm iircicim sdledi, oni scin geleccin (P.223), Belliydi sni bizi sardtlar

( i .T. I 06). Durdr olmus o yaz, oni iSsiz kalmaz (H.O.32).

anikiAni baglacryla tl baglacr kaynagmrg olarak ti baglacr fonksiyonuyla kullanrlrr.

Tayin, derece, sebep, sonug bildirir:sevinerim onihi kefsizliim geqti (i.T.Sl), Ne tiirlii kolayl* saade biz qare-

mctdtk. aniki kurtulmaq bu tekliftcin (P.127) Hep sanacdyz aniki scin ge7tin (i.T.26).

baare llbaari ll barikim (<bari+kim)Farsga mengeli bir baplagtrr. On0ne geldili cUmleye "hig olmazsa" fonksi-

yonu yiikler:indat iqin basre baar (C.Y.59), Boori bir kua sevinmcik getir (C.Y.46),

Alaydtn revolveri harikim (C.9).

beki // bekimT0rkge - Farsga birlegik bir kelimedir. OnUne geldigi c0mleyi, daha Onceki

c0mleye baSlar. Sonug ve agrklama ifbde eder:Kim biler beki o taa gelecek (C.284), Srin gez panaytrlarda, soru$tur

kiliilerdii, hekim, raz geleccin iistiinci, bekim bulacan (P.143). Bcin istedin sormqq.

185

bekim siz bilcirsiniz birSey, nerdci o kaldt (C.283), Liizgcirdin srin bekim, .wradtnt yakttn(i.T.54), Bekim padisahm ktzr artrk evlendi (M.5).

bilebile, Gagavuz T0rkgesi'nde beraberlik edatr olarak kullanrlmaktadrr. Sadece

bir Ornekte de // da baSlacr gibi pekigtirme ve ba!,lama fonksiyonu 0stlenmig olaraktespit ettik:

On hin candanBir bile kurtulmadr (8.T.127).

bolaYDolu T0rkgesi'nde bolgay (< bol- fiil k0kU -gay gelecek zaman gekimi) gek-

linde gekimli fiillerin yanrnda, belirsizlik, tereddiit, tahmin bildirmek iizere kul-lantlmtgry'. aynca Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde bugiinkti Gagavuz Ti,irkgesi'nde oldugugibi belki anlamrrrda botayki geklinde devam etmigtir.er Bu gUnkU Bagkuft ve TatarTiirkgelerind e bolay:"g6yle" manasrndadrr.e2

Bu agrklamalardan da anlagrlacalr gibi bu baplag DoSu T0rkgesi'nin ses Ozel-liklerini talryor olmasrna ra$men, bu giinkii Gagavuz TUrkgesi'nde Tarihi TiirkiyeTiirkgesi'nde kul lan r ldrpr geki lde vs aynr grirevde kul lanrlmaktadrr.

Da qrkacdk, ki o gitti, iki ilz kilometra a$tn, ki biSey dememciri, dc)nmcid hiqbiseysiz saade bolay Artapulun ke/i bozulmasm, bolay o iiJkelenmesir (P. 188),

insan dizer tilrlii laflarBoluy gengtcir aqstn gdzlerini(U.D. 184),Giilmcici alarsan dilimiisin hotay gitsin isll,Etin olsun dilim dilimSr b dt lsm <)li)n kiilkici (U.D. I 77).

da/lddlltallteC0mleleri, kelime ve kelime gruplarrnr "ve ba$lacr" gibi birbirine baglar veya

ciimle igindeki bir unsurun yanrnda kullanrlarak bu unsuru kuvvetlendirir, pekigtirir.Bazr iirneklerde birlikte kullanrldrSr kelime ile kaynagmrg gtiriinmektedir. Unsijz ben-zegmesine uyarak d iinsiizii tonsuzlagabileceSi gibi bazr durumlarda iinl0 uyumu drgrndakalarak kalrn iinliilU gekli de kullanrlabilir.

Dolu'I'tirkgesi'ndeki kullanrhpr iqin bk. Janos Ecknrann. Qaiatayca El KitahL (gev. Gunay Karaagag).istanbul. l98tt. s. l2l, 129: bolgay, gegmig zamanla kullanrldrlrnda belirsizlik ve tereddtit bildirir: Onnin evlik kisi g*tt bolgoy. Cen$ zamanrn hikayesiyle kullanrldrlrnda tahmin ifade eder: O/ bu'indyel(aancak miistezhar. kim ha"h nuhalde phdisdh maslallott iiqiin teigrilikdin hem tec-avii: fular erdi bol|ay"O bu yardrnra oylesine dayanmrgtr ki padiqahrn igleri utruna uluhiyete tecaviiz etmip olmalr".'f'arihi 'liirkive 'Itirkqesi'ndeki kullanrhgr igin bk. Dede Korkut Kilafu Dresden niishasr 221: varqunbolayki hir esir vireydi ollancQun kurtarayidin didi. Taranu St;zlillii c.l. s.(t34', bolayki ahrm gdree.tirga.yet Yusuf u Zeliha. $eyyad l-lanrza. 59

K'l'1.S. s.82891.

r86

Qocuk g*ardr torbasmdan bir gdrek da oturupta iyer onu (D.A.O.7), varmribir adam onun ds ilq oolu (M.15), Gideyim bcin da oyaru (C.Y.8), Celdin tlii giineSqtktt, gd:lerim dii kamastr (i.T.29), heptii bir adam (i.T.79).

er ll eer // eerlemgart ifrde eder veya qart ifrdesini kuvvetlendirir; bagrna geldigi c0mleyi daha

sonraki ciimleye baSlar; genellikle gart gekim eki tagryan isim veya fiille kurulmuqciimlelerin bagrna gelir.

Er lcicizmso, yaz oolum yaz (C.257), uz olur mu gdlgci, eer iirisa fidan(C.Y.23), Eerlem yarularsak neqin aalasdru onnarq, kime biz yonnaqt,t (C.Y.l3).

kiBirlikte kullanrldrgr ctimleyi daha sonra gelen bir cUmleye veya temel cUm-

leye baglar. Bazen da cUmle iginde bir unsuru 6zellikle de dzneyi pekigtirmek igin kul-lanrlrr.

Llsak, belli ki annqmddr bu laflan (i.T.2l 8), Ah annadtk, ki dc)nmeyccin geri!(U.D.173), Cdzcil ki heila bililn oldu (H.O.102), Bcin qalqdrtm giln giinddn ki onnarab r a km aa fayda (D.6. I 20).

makar kiFarsga me$er, Osmanh Tilrkgesi yoluyla Bulgarca ve Gagavuz TUrkgesi'ne

aynr gekilde makar olarak veya Osmanlr Tilrkgesi'nden Bulgarca'ya , Bulgarca'dan Ga-gavuz Tiirkgesi'ne gegmig olabi lir.

Makor ki suukta yakm kvk gradusa (C.236), Makor ki ilktan ilJkelendiydi,neqin ani uyandrdilar onu gece yqrm (C.240).

negin kiBagrnda bulundugu cUmleyi agrklama cUmlesi hdline getirir. T0rkiye

Tiirkgesi'ndeki gtinkii ctimle bagr ba$lacr gibi kullanrlrr. Soru kelimesi neqin'in kiba$lacryla birlikte kullanrlmasr sonucu ortaya gtkmtgttr.

Dana geler geler da uz Delicenin auluna girer, negin ki orada varmrs gok

eSillik otlamaa (M.42), Negin ki bundan taa uygun vaktt yokmuS nicci Seytannar da bul-sunnar (M.33). Negin ki onnann da vakdt varmry; ilk horoz dtilnceyci kadar (M.36),

Amu yarularsak hem pisman olarsakZor bulmaa kaybedilmis yolu,Negin ki yasaarkan, giineSli havaylanRas geler boran, yaamur, tolu (C.Y.l3).

onu$tanBagrnda kullanrldr$r cUmleyi bir sonug ve agrklama cUmlesi hiline getirir.

Ctimleler arasrnda sebep-sonug ilgisi kurar. Bu ba[lacrn ortaya grkrgr, o zamiri + kay-

t87

na;trrma igin kullanrlanzamir r'si + yq < u9 Tarihi Tiirkiye Tiirkgesi'nde sebep vesileanlamtnda kullanrlmrgtrr''' +ton uzaklagma hdli eki geklinde olmalrdrr.

O isldd adam olaydr kapanda gebereciydi, osa ;eytan, onurt(n diri kalmq(C.92), OnaStan, ani gitti KiSinova mt, oso orrugtan; ani etisti evcj mi, -kim hilsin onu(1.T.257), Biiiik dis cana bqutrdl onu$tan yq$ kopustu (D.O.43), onustott biii)n da igintEok anar onun igini (D.6. 106), B<)n onuston getdim seni gdreyim (c.lg5), ona$tan,ani laJ'edcirmiS hir cambazlan Gagauzca (C.279).

osao zamirinin ise gart gekimiyle kahplagmasrndan meydana gelir. $art anlamr

kaybolmugtur. Denklegtirme, sonuq ve diiz agrklama fonksiyonu kazanmrgtrr.Kapak mr srcaktt, oso onun elleri mL Mariya annamadr (c. l4g). IJrcicint

bilmcieiztli: Atlasm mt oss dursun mu heptenri (C.Y.60), Hasta mt yatacam oss t)lectjmmi? (P.152),

Nicri deersin yosamakHep baktr sana yalpakOsu atlangag eri(-ok seni kasrckladi

Scin yazdrsrn kimnerci,Halizindcin gcisterciOso o seni diirter,Kefini dilzer, bozdr 1D.6.140).

osaydr // osrydr (< o sa idi)Ek-fiilin gart geklinin hikaye birlegik gekimi ile o zamirinin kaynagmasrndan

oftaya gtkmr$trr. ora baglacr gibi sonug ve agrklama fonksiyonuyla kullanrlrr.Ba o yapractr bulmadrDct hir san ailm bulduOsrydr diilmis alnn (8.T.29),isnrdi annastn inqnar mt oolu, ne onq scileer bubasr, osoytlt inanmddr mr

(i.r.23.5).

sar- ek-fiilinin gart geklinin 3. teklik gahrs gekimi kahplagmasryla rneydana

gelmigtir. Ba$lacrn ashndaki r- ek-fiili tamamen kaybolmugtur. ince srradan kelimelerede kalrn i.inl0yle sa geklinde gelir. Baflama, pekigtirme, mukayese fonksiyonlari icraeder.

"3 ,g iqin bk. |'an&larryla Torama Sti:liifir? 17 s.38!i9: Bulunca basma sabret fursat ucunillan ivdintclirtti$ ktrk )'rlda ocr?z (Guvahi, XVl. 57).Aynr batlaq. l-. A. Pokrovskaya. Oramnntika Gagau:kogo l'a:ila... s.269,rJa.. onuStan .. onun irtenEcklindc agrklarrmakradrr.

188

, Bizim genglik sa diil diveq (C.Y. 58) "diveg, ebedi", Biiiin sa, zavalt yalntz(D.O.90), Bana ss lcirinm sevgim uykusunda giilsi)n (C.Y.62), Karq sa kalmaclt erinclcin(i.T. 133), Ana sa qaldr, esaplamayrak bunu (i.T.218),

Qok kuS imisSryan doymuS,

Qekirgci sa,Bilmciz Saka (H.O.52).

sansrn // sankiBenzerlik ifdde ederler. san- fiilinin 3.t.q. genig zaman gekiminin -rr- hecesi

yutularak sanstn baSlact ortaya grkmrg; gene aynl fiil kdkiine ti baglacr getirilereksanki baglacr tiiretilmigtir. Gagavuz Tiirkgesi'nde sanki baglacr unutulmug gibidir.

Aar masina giristi titremdd ssnsu, dirildi (C.175), Vladinin sansr,, tutundusesi (C.69), sonsm giindiir ona bakryr (D.O.24), biaz kauk, sansm pamuk (H.O.45);ssnki taa birkaE yudum var mr qdlmc)rin dibinda (C.Y.40).

sfyl$art birlegik gekiminin ikinci unsurunun ba$lag gibi kullanrlmasryla or-taya

grkrnrgtrr. $art fonksiyonuyla yardrmcr ciimleyi temel ciimleye ba$lar.En iy almavrKurt bo:ar sdyrNeEin o mezarYildn kapar (M.40).

zerd ll zerilm ll zereciimFarsga kOkenli ciimle bagr baglacrdrr. Fonksiyonlarr neqin ki baglacr gibidir.Bozma raattmt, zerci qrhp oradan da uradacatn (M.-52), Toplanalrm, hir-

leselim zerd kaybeliriz tez (C.Y.l5), Kilrylan bilci, zerii geler suvas (C.Y. ll8), Onnurkorkdrlar gitmcici btiiik sokuktan, zerii diitileceklcir (P.32); S\lci da zeriim senin c.unrntalrctz (8.7.96),

Aar gelmezdir iS ordaZerli ses sendrin rilciOnuStan duumaErinti htrakmamZereciim banctOldu bir ana (A.10).Metinlerden tespit ettigimiz bu ba$laglarrn drgrnda G. A. Gaydarcr'nrn Rus-

ga'dan girdi$ini belirtti$i "raz", eer gibi gart ve sebep fonksiyonuyla yardrnrcr c0m-lelerin bagrna gelmektedir. Raz ekmek senin isene be ahmak.

Gaydarci'ya gdre ug, Bulgarca'dan giren giiya baglacr gibi kullanrlan bir.ba$lagttr. D(idrdin. uc naca(tntz yokmuS sansrn.

r89

kiint ll kiindr // kdn5 baSlacr < ki+ani < kiini < kiint qeklinde ortayagrknrrgtrr. uq baglacryla aynr fonksiyonda giiya baglacr gibi kullanrltr: Var isittim kiintl,'alkanes klisesi )ttldrrrmdan tutusmus, Bilc)rdim kiinfu scin gazetacla isleersin.ea

soN qEKiM EDATLARISon gekim edatlarr gekim eki gibi kullanrlrrlar. Birlikte kullanrldrklarr isimleri

zarflaqtrrrrlar, yani onlarrn hdl, y6n, zaman adr olmasrnr sa$larlar. Bu bakrmdan biiyiik6lgtide hdl eklerine benzerler. Bu edatlar, isimlerle kullanrlrrken araya gogu zaman her-hangi bir hdl ekinin girmesi gerekmez, ancak zamirlerle kullanrlrrken, zamirlerin edat-larla kullanrlmasr baplrgr altrnda daha evvel izah edildi[i gibi genellikle alaya bir hdl eki6zellikle de ilgi eki girer.

Gagavuz Tiirkgesi'nde kullanrlan baglrca son gekim edatlarr gunlard'r: kadar,dak // dek, +dan, iQin, asvl deyni, beeri, +a karSr, *nan, +la, nicci, nasil, hikl. gihi.gend, gdrcl dooru, karSt.

Miktar ve Ydn eda!.rkudarKadar Arapga'dan alrnmrg miktar edatrdrr. Fiile ba[lanan -e ktdar kaltbr ise

yiin bildirir. Bazr orneklerde bu edatrn -r ve -d- iins0zleri d0giiriilerek birlikte kul-lanrldrgr kelimeyle kaynagtr$r gOrUlmektedir:' Kara qiftgi avqamakaa biaz yaptcan

Girginka taa eviikaa aalamry (8.T.79).Fakat bu durum nadirdir'. Genellikle ayrr bir kelime olarak kullantlrr:Gdrmiis irakta baytr kodsr bir babu (M.64), Kaar yNmt$tt bir metrci kadar

(C.234), Adam kuclor gc)rilner (U.55).kadar edatn rn farklt bir kullanrlrqn\ Bcin iqlim, o bana kudarfu (M.92)

orne$inde gort.iyoruz. Bu Ornekte "yetecek" slfat fiili kullanrlmamrg, edat do$rudandogruya gahrs zamirinin y0nelme (datif) hdline ba$lanmrqtrr.

kadar edau, zaman ifdde etmek igin de kullanrlrr: Geqti bir saat kador(c.82).

Ydn edatlart;kurSr, uStn, +s+dsk, +a+danYdn bildiren karSr edail, karrg+x qeklinde zarf-fiil kalrplagmasryla ortaya grk.

mrqtrr. Gagavuz Ttirkgesi'nde fazla yaygrn de$ildir.

Stipes iz uyanth sabaya kury (P.l 8 I ), krz durard t giinii kury (i.T. I 33).

airrrYdn edatrdrr; airr+u geklinde zarf-fiil kahplagmastyla ortaya grkmrgtrr. Baklr

dort gr;z penQerci agrt beq iEind (i.T.230), Bakiir o masa astn (P.177). Angrst btt'lunarclr instituttan bir kaq ev u$ut (C.Y.l0).

ot (;. n. Gaydarci. "sposobr Podqinerya i T'ipt I'ritluroqnrh Preellojenq'Gagauzkont l'c:r/|a". Sovyctsknya-l-iirkologiy'a,

1976. s 47

190

*a*dak, *e*dak, +e+diikAsrl fonksiyonu y0n bildirmek olan dek edatr, Gagavuz 'l'0rkgesi'nde +A

ydnelme (datif) ekiyle birlikte kalrplagmrg ve bir ek grubu gibi birlikte kullanrldrlrisinrle kaynagmrgtrr. Ayrrca rniktar fonksiyonu da kazanmrgtrr. Tarihi 1'tirkiyeTiirkgesi'nde de benzer Ozelliklerle kullanrlrr.es

Gegirdi gdzdc)n onu bastan ayaadak (P.l5l), Kar;ryutktk yol bitki(D.O. 135), Simdiki zamanatltrk (i.T.212), $ni ban sizinlcin dayma burabarrm diinnticintnbitkisinedak (C.37), Bir iki saadodctk oloynitsctnrn bekqi odastna tantuna girdrdiliirkiiiiliiltir (P.l3a); iiiilenediik hepsi askerlc)r oldular keJli (C.298), Suvaytp enncrini tlir-sekleriniitliik gend girdi gukura (P.20).

+a+dan, +e+dandek edatmn -in vastta ekiyle genigletilmesi sonucu ortaya grkan delin

edatrnrn -e[i > -a- degigmesine u$ramastyla ortaya grkmtqur. dek edatr gibi, degin edattd3 +A y0nelme (datifl ekiyle kaynagmasryla +a+dan, +ii+dan gekli +e dek gibi, bu

edatrn asltnr tegkil eden +a deEin edatr da Tarihi Ti.irkiye T0rkgesi'nde benzer gekillerdekullan r lrr.e6

Ama kimsey basadan bilntezdi ne olacdk (C.295), Salt lcicizrm horozlaradunlaf katsm bana dostunt (C.Y.33), Dayantp onikiyadan Vladi Etku kufnedcin tla tukkt$ttevin kaltustrna 1i.f.t 16), Angsmt sindiyadon tutarlar ihtcirlar aklilartnda (C.307),Grrtluatlan is var ( i.t.ZZO1, olsun senin evindcin benim konaamodan (D.A.O.23), Bt-kiyiirlan hep bir giir, I Bilsinncir onnur r;mar (D.63ll: Gelin gclin sullanrnua, I Gdkii : ii n iitlii rt uq m a a (K.9).

+a+dan edatr kadar edatryla kaynagabilmektedir: Acaba bu kaduradan mt

diisilmisim (i.T.l2l), Ama bay Kosti o katluradon giicenik gdriindiiydil hunu 1i.T.981.

Vfrsrta ve beraberlik edatlan: bile, +lii, +liin billii (bile), +nan, +nun bile,+ttii, +nen

il-fiiline gelen -e zarf-fiilinin kalrplaqmasryla ile bu edata -n vasrta ekiningelmesiyle ilen, edatn eklegmesi ve benzegmesi sonucu *nan, *nen qekli ortayagrkmrgtrr. bile edatr ise, bir+ile > birle > bile geklinde gelmigtir. Bu edat bugiin TiirkiyeTiirkgesi'nde kullanrlmamaktadrr. Ancak tarihi ve yafayan T0rk givelerinde benzel gekil-lerde kullanrlrr.ot Gagavuz T0rkgesi'ndeki tirnekleri gunlardrr:

J:aruk Kadri Timurtag. age.. s. l04l suhha dek "sabaha kadar". ba;tntlun ala{a dek. kisiv: dek, unu Llak.

)'ii:1'11u ,1o0.

lraruk Kadri linrurta$. age.. s. I 04. ;uhhu tlefijn. idene deprn.

Llu sdat ilc beraber. birlikte anlamrnda kullanrlmaktadrr. Krq. igin bk. A. von Gabain. Lrll l'iirkgttttrtr(iratncri. s.268. biltin. ItrTS. s.42: ilen. hile. hirle. DL;l'l. s.44. tt2: blle. Y'l'S, s.32'. hila, bllr'cc. lll].s.l-7. .l-2. birlc. .lanos l]ckmann. (afutayc'a El Kiruht. s.90 hilc, blien. $inasi

'lokin. ,{/a1trr.srrrr. { -t'gurca lletinlar //. s.2-5ti. 5-23. birle. Nccnrcttin Hacrenrinoflu. Tiirk !)tltnde l'rlar1ar. s.lll-20. l:skr'I'iirkqe brle. Karahanlr

-liilkqesi bile. llarez.nt l'tirkqesi 6rla. (alata1 'Iiirkqcsi hile. l\ittt I'iirkqcsr 6r1c.

K'l'LS, s.380:-[tirkn]cn'fiirkqesi. Uygur'lurkgesi 6illrr, []a$kun'ltirkqesi mitrin ilii. Kazak I'tilkqcsi-npn -pen. Krrgrz l iirkgcsi nrctrcn,Ozbck 'l tirkgesi htliin. ilti.

9')

l9l

biteBiz ayrilry kald* bild (c.73), satilum o gabuk topladt bita (K.20), erkar beni

yukart o benim diinnemci bilil isteerim alaym ilgtri gcizcit ktz (M17), Biz diil hilil amadolu I onunnan yasamak (C.Y.I l5) Geceleerkir Eocukton trakalt tikilz hitli (i.T. 102).

+le, +neO onu giiciilii, siirilmilS (M.92), Gilliimseyrtik biitiln nti surattnnqn (P.37),

Bdn biitiinnd iireemi ona (P.38).biltilnnd < biit0nlii < biitiiniilii < biitiinii ile geklinde bir geliqmeyle ortaya

grkmrg olmalrdrr.

+lan bilil, +ljin bil6, +niin bilfiNe qarddr insannarlan bild (C.Y.52), Bizim maaledrin Tfiil Marinquylan

bilil iiiireneriz (C.237); Dars*h igimdti bir ates o qiqeHdn billti acilar (c.y.104),Fediyliin bilii gittildr alqaa (P.42); Gider dev adamnan bitd (M.87); Hepsinndn bitiigfttrynan klasstan (i.T.192), Gel bizimndn bitd (M.s't), Hepsinntin bifti kaytp gitti mit-ingd (C.229), sora o yannattt da dii$iirdilvaraklryt skemnesinndn bitli (p.ll5).

+nan, innan (< ylan < ile+n)Oynddr $opar topunnan I B*maz atldar onunnan (H.O.62).

Benzerlik Edatlarn g ib i, naal, n ic ligibiTUrkge'nin en yaygln benzerlik edatrdrr; kip "kahp" kelimesinin iyelik geklin-

den gtkmtgtrr. Gagavuz TUrkgesi'nde bir tirnekte grzl gekline de rastlanrlmaktadrr:Avsam sabaa gimi qalrnrr (i.T.93).

Bir drnekte de +ci eqitlik ve benzerlik ekiyle birlikte kullanrlmaktadrr:Nasil bu yok gibicd adam krk uQannan, bir kagaru bir salmda telef efti

(M.83).gibi edatrnln kullanrldrgr di$er drnekler:Yapdrsm stavra gibi dn bqcaklarmdan geerki bacaklqrmadak (i.T.lS3),

korkudan yaprak gibi titrarmiSldr (i.T.233), GitmiS sarfoS gibi sevinmeliktcin evci(M. 107), O gidrirdi deli gibi (C.170), Kuzu gibi atladr (H.O.65), Da das gibi gdrilncirdio siin (i.T.t09),

YaS a may t e r i n iizii ndciRus aga gibi koruyastn (i.T.291).

nasll. niciiSorma Unlemi olan nasil ve nicti, Oniinde kullanrldr$r kelime veya ibdreyi

benzerlik iffidesiyle yiikleme baSlamaktadrr. Bu fonksiyonuyla nasil, nicci kelimeleriniballag olarak da degerlendirmek miimkUndiir. Fakat bu edatlarrn kullanrldrgr kelimegrubunda baprmsrz bir h0kUm iffidesi bulunmadrgr igin nasil, nrca kelimelerini songekim edatr fonksiyonuyla kullanrlan, fakat kelime veya ibdre bagrna getirilen CagavuzTiirkgesi'ne has bir benzerlik edatl saymak yerinde olacaktrr.

t92

Ureklerinda sa duyg,u paktt, navl giin duumast (C. 165), Boran kaavi itircirdia.skerleri geeri, nasil bir baiik biyaz ayt (C.233).

GidcirmiSlar su ilslilndci nicli kuruda (M.34), Gagulinin suratr buruStu, niciikcirilk derisi (P. 148), Scin bicizsrn nicd kireq (P.50), Vilenanm elleri bir anda dilstiilarnicii kanatE rklar (P.287),

Saglon kwr*, niclifilizHem y'".muSak, nicii ipek (C.Y .91),Gezsin nicli 6rdekBqlcsm nicd inek (C.Y.95).

Tekrar EdatvgeniiEski Tiirkge'de kene geklinde kullanrlryordu. Batr T0rkgesi'nde yine ile kang

trnlmrq ve daha 9ok konugma dilinde kullanrlmrgtrr.ot Gagauu, TUrkgesi'nde yrreedatrnrn yerini tamemen genci almrg g0riinmektedir.

Evdan kagdru isri, istcin da genti evci (D.6.117), Tedi genii diii)nmii$(H.O.7l ), Temiz girdi igeri da genii yatn (P.143), Ncicim genii yollandrr? (i.T.67).

Hil Edatt:gdriigor- fiiline gelen -ii zarf-fiilinin kalrplagmasryla ortaya gtkmrgtrr.ilIslediinci gard, ko dinnensin,'s/dd (H.O.88), Adetri giirii qtksm (D.O.136), Ko

olsun yuJka olarun istemesinci gilrd (P.269), Senin demenci gdrli (P.272), Gelgelininanmasrna gdrii, saade mistikah absolut ideya var nicci getirsin asltlaa (P. 166).

Sebep edatlarr:baqkaGagavuz T0rkgesi'nde fazla yaygrn degildir.Bundan basku (M.3)Zaman edatlarr beri, evel, sora, geeri; sonuna geldikleri kelimeleri zaman

anlamryla fiile balladrklarr igin, fonksiyonlarr gdz dniine altnarak zaman zatflarrb0l0miinde 6rnekleriyle incelenmigtir.

beteriFarsga beter "daha ktitii" kelimesi Gagavuz T0rkgesi'nde "yiizden sebebiyle"

fonksiyonuyla sebep edatr olarak ku I lanr lmaktadrr.

v.b.ee

Bu beterli gok ot kesilmedik kaldr, benim beterimli, zenginnerin heterinii

Bu beterii eski Ofiuzlarrn aralarmda gok kera olar baarqmahk (U.K.23).

e8 Nccmetti,r Hacreminollu. Tiirk Ditinde Edarlar, s.312

99 Bu ornekfer igin bk. L. A. Pokrovskaya. Grammatika Gagauzkogo...,s.278[,. A. Pokrovskaya," Kratkiy Orqerk Cromnntika... ". s.653

t93

deynide- fiil kdkilnden tiiremig bir edattrr. cleltni Gagavuz Turkgesi'ne hastrr. Fakat

de- fiil kdkiine -(y)i- zarf fiili ve -n vasrta eki getirilerek tiltin gekli ttiretilmiq ve EskiTtilkge'den beri kulanrlmrgtrr. Batr Tiilkgesinde ise dl,ii, dive gibi gekiller yaygrndrr.:""'

Ani o kaavi adamcfi deyni (P.24), gitn(i(i evd deyni (C.ll9), yulanrutnyugum au deyn i (D.6.7 7 7.

iginTarihi Tiirkiye Ttirkgesi'nde sebep anlamrnda kullanrlan uq ismine -un vaslta

eki getililerek rrqlrr geklinde tiiletilrrrig: daha sonra ince diiz straya gegerek lqir geklindekullanrlrnrgtrr'. igin edail Gagavuz Tiirkgesi'nde Farsga'dan gegen qiin edatlna benzetil-erek q'in gekl inde kullanr labilmektedir:

Dinnenmciii o hiq durmaz, I iS'gin hep tanrk (A.l-5), Ne iS,gin lc('olmaz(M.-s4). Bi:im giinahlunntr: igitt (8.T.4 l); unudaltm geqmis clarsrklartrnE iqin. geqmis

=eetlerimi: igitt.:erci bundan grktr bisey islda (P.245), Muahsus sizin igin (i.r.9s),Diiliindil ne ulsrn avsam ekntt)a iqin (C.l6l), isitmis bu adanr igin biitiin memleket(M.:r2). Bir u.t'tlun gttk Pttrrak rncralesindci la/'etltirclilcir hu is igin (c.45). Si: i(:scni:ntukur, rtstt.vtlt sural"ttn laa qovunu verersini: haskust icin (i.T.229) Annut annut ,'likigin.luttzri nluu insan rErir (D.O. ll6), Nictt hir torulmaz insttt't I'ultsnrctk volundtt hulkhr I t u rus t tft, ( i.T.9-5).

izerdt

..!ski Tiirkge'de d:c "tist" ve +rd ycin ekinin birlegrnesiyle rneydanagehnigtir.r{)r Onceleli ydn fonksiyonu tagrrken, bugtin sebep edatt olalak kullanrlmak-tad r r.

Git tu sain aulusmu ktsnetci. I Eki bu iizere kiisntei (C.Y.77)..4ni onun mayusr koltuk o iizerii o 1ok nica .t,ctpt.;stn crinii (P.224),

Bagkalrk erJatvkaurii // kaariArapga gatr kelin.resinin iyelik gekli ga1,rr. Gagavuz Tiirkgesi'nde kuctrii //

*arz'l gekillerinde kullanrllr.Suhualendiin imediydik bir kag iiisi limondan kuorii (i.T.105). Onctun kauri

hakntu salt hir kerii hak (C.Y.89).

Son qekim edatlarrnln hAl ekleriyle kullanrlmasraqlrr, beterii, bilii, deyni, genii, gibi, nasll, nicii, iizerii, edatlarr isnre

y'alrn(nominal) hdlde, kadar son gekim edatr da miktal iqin kullantldtqrnda aynr 9ek-ilde isrnc yahn (nominal) h6lde ballanrnaktadrr.

r"" Ilk \"cn'cttirtIIacrcnttno!lu.liirk!)tltntlcLtluttur.s.9)-l()ll.l:ski liirkqc'dctivin"urkrsttltnu:ti.t,itttiilLtlitn" tllilgc Kalan IXrgu. 2it.l"l Nccrrrcttin llacrcnrinollu. "(|:e O:c,\lest,lest".'l-K,\ I'rol. l)r.$cril'llastar',:t.,\rrnafan. 1rl. XXV/2Ankara. l9l(7. s.5-l-1

194

+a+dak. *a*dan edatlarr yiinelme (datif) ekiyle kaynagarak bir ek gibiisme baglanmaktadrr, kargr ve ydn igin kullanrldrgrnda kadar edatt yiinelme (dati| hAli

ile isme gelmektedir.nra, haska, beeri, kaarci edatlart isrne uzaklagma (datif) hdliyle gehnekte-

dir'.iqin edail ise isme ilgi (genetif) haliyle gelmektedir.

KELiME GRUPLARIKelime grubu, birden gok kelimeden meydana gelen anlam ve yapl bakrmln-

dan biitgnliik arzeden, gramer bakrmrndan bir biittin olarak iglem gdren ifdde birli$idit.Kelime grubu tek bir nesneyi veya hareketi kargrlayan kelime toplulu!,udur.

Bu kelirne toplulugu bir biitUn olarak iglem gdriir. Di[er kelime veya kelime gruplarr ile

btitiin halinde ilgi kurar, ciimle iginde de, bir tek kelime gibi de$erlendirilir. Kelintegrubunun sonuna gelen gekim eki bUtun kelime glubunu kapsamrna altr.

Kelime grubu bir tamlama, bir belirtme esast iizerine kurulmugsa Tiilkqe'detamlayan, belirten; tamlanandan, belirtilenden Once gelir. Bu ti,ir kelime gruplarr

incelenirken ve orneklendirilirken ayrrca belirtilece[i gibi Gagavuz T0rkgesi'nde bu

genel kulal zaman zaman devt'e drqt kalrr; ciimle diziliqinde oldu!,u gibi kelimegruplarrnda da unsurlann yerleri deligebilir. Gagavuz Tiirkgesi'nin uzun bil zaman

konuqma dili olarak kalmasr, Gagavuz Tiirkleli'nin kendi ana dilleri yanrnda, bulunduk-larr ulke ve btilgeye gore bir, bazen iki yabancr dil dlrenmek zorunda kalmalarr, sosyal

hayatta, hatta bazen gayri Tiirklerle kurduklan evlilik iligkilerinden dolayr, aile iginde de

Tiirkge drgrnda bir dille konugmak zorunda kalmalarr sebebiyle TUrkge'nin tabii mantrk

strastnln yerini, batr, 6zellikle de Slav dillerinin mantrk d0zeni almrgtrr. Gagavuz

Tiirkgesi'ndeki yabancr unsurlar iizerinde duran hemen hemen biiti.in al'a$tlrmactlar bu

hususa igaret etmiglerdir. l02

Gagavuz T0rkgesi'ndeki belli baqlr kelime gruplart funlardrr:

TEKRARLAR (iKi LEM ELER)Fonksiyonlarr qekilleri ve genellikle vurgularr birbirinden farkstz olan aynr

cinsten iki kelimenin arka arkaya getirilmesi ile meydana gelen kelime gruplarrdrr.

Tekrarlar; kuvvetlendirme, gokluk ve devamltlrk fonksiyonu taqrrlar. Tekrar-lann baglrca turleri; aynen tekrarlar, eg anlamh tekrarEr. ztt anlamll tekrarlar, ek-lemeli tekrarlar ve ses yakrnltflna dayanan tekrarlar.rt'3

'ot A. Diloqnr. age.. s. I 22. Tadeusz Korvalski. agc.. s.495

N. i. Baboglu. i. i. Uatroglu, Gagau: Dili sinraksis. IX.- )1. cu klosslor iqi. Ki;inev. 1988- s.54

Yagar Nabi Nayrr. agc.. s.98[;uat Bozkurt. 7'iirk!erin Drli. istanbul 1992. s.195

l;. R. Z.c1,'nalov. Tiirkologil,onut Esaslart Bakii. I980. s. 163

Ccrhartl l)oerl'cr. "Das Gagaustscle". Philologiac't'urcicae Fundamentr, Wiesbaderr. 1959. s.2(rl

I lasan l:.ren. "Gogou: 'fiiriqesi".'l'ii rk Ansiklopedisi c.XV t. M E B ya1-.. istanbtrl. | 968' s. I 09

l]nvcrMahrnul, "GagauzTiirkleri".-tllrkKiilliirii.s.335. yrl: XXIX. Ma(. l99l.s.l5U (22)f t'i

Mclr,.,,"t Ali Alakay. "'l'lirkqe'tte kelime koSnalut'r".'l'D.\\'Bclleten 1954. ll.bs-,Ankara. l9{18. s.97-l(t'l

Vccihc llatibogl \.'fiirkceilin :i(i:th:ini, A.(1. t)'l CI' yay. 3 I 7. Ankara, 1982. s.5 l-95

t 9-5

Aynen TekrarlarBir kelimenin arka arkaya iki defa tekrar edilmesine dayanan tekrarlardrr. En

yaygrn tekrar ttir0diir. Fiiller, zarf-fiiller, zarflar, srfatlar, isimler aynen tekrarlanan ke-lime ttirleridir.

Qekimli fiiller, y0klem olarak devamlrlrk ve pekigtirrnenabilrnektedir:

Annol onnal yanmts adam, I Ne gegirdin yasamanda

i{?desiyle tekralla-

(D.6.1 l5), Kttztttrkozrdt kcircci usturaylan (C.58).

Zarf-ftiller. fiilin anlamrnt devamhhk bakrmrndan tamamlamak iizere tekrar-Ianan kelimelerdir.

Boka, bako sana paalrm I Brin mum gibi eriycdm (D.O.50), galtrkun galar_kon (M.36). gevirdip gevirclip (M.36), Gidd-gidii dooru, o yoruldu (C.300).

Zarflar da zarf-fiiller gibi tekrarlanan kelimelerdir:Qahuk-gabuk onu gc)rmc)ci (D.O.56), Sesi gtkn emen-emen (C.120), Sevda

gdziil-gi)ziil I Aqstn igerlerdci (D.O.35), Yatmaa giderim-demis Piltras kiisiilti-kiisiilii(M.90). Tiirlil pek pek tturlddr (H.O.76), Sfiriiciik-siiriiciik, alay-olay otlaarmtslaro.T.242).

Srfatlar, anlamtnt tamamladrklarr ismin, iltde ettikleri vasfinr pekigtirmek igintekrarlanrnaktad rr:

iiri-iiri kiirtiinneri (D.O.6S), Krvrek-kwrok evlcjr (i.T.155), Sapu-supa xt-kuklardan yollandrlar (C.290), kenarlarrnda ymlrydt tepiiaepii fiSkr (C.98).

Yanstma kelirneler 6zellikle fiillerin 6n0nde tekrarlanmaktadrr. Yansrmalar,genel I ikle aynen tekrar gruplarr geklinde kul lan r lmaktadrr:

Bangrr-butgrr aalddrsm (M.72), Cmgrr-ungrr dterl(lr (M.36), HarpJtarpotlarnuslctr (M. l8), Tozattt lum-tunt, Ium-tunt (c.35), vcik-vcik, I Dcjtlu kusayr qeker(D.O.84), Yotop-yatop edcirm is (M.20).

Yanstma kelimelerle kurulan bir di$er tekrar gekli. zarf olarak kullanrlanyansrrna tekrarrnrn. yansrmadan tiiretilmig fiille birlikte kullanrlmasrdrr.

Anra yuvadu yavrular crvrl ctwldarm6lar (M.76), Hornur-homur ho-nr tr rdtt r nr t s (M.96), $t pr r-$ryt r s ry t rdddr (B. I 05).

U legtirme sayr isimleri tekrar gekl inde kul lan r labi lnrektedir:B iriir-b iriir ay t r t p o nnar t (C.7 7).Aynen tekrarlarrn arasrna +nan eklegmig ba$lag, hem, ile manasrndaki Farsga

tra, tle srlalanra baglag lan girebi lmektedir:.vtl-hu-vtl(i.T.69), iiz-be-i|z karSr geldi (P.29): Biiiinniin-biiiin onnar gc:erltir

akltmtla (U.D. 159), giinndn-giin (K.26)'. O genri hem genri tleneyercli ntaterietllarrninteresliini(P. I66).

Fiille yaprlan bir baqka tekrar gegidi, emir 2. teklik gahrs ile -e zarf-fiilinirrbirlikte kul lanr hnasryla yaprlantdrr.

Ddn-diinii, tliitt-diine (K.3 l). Ddn-ddneriz onun dolayantnda (P.177). Bu 2JTiirk htilmelerinden git gide doumu;, qrkmq baska bi;lmeler (grupalar) helt Tiirk.senselesindett hep daalmrslar her tarafa (G.i.ll).

Tekrarlanan kelimelerden biri, genellikle ikinci unsur y<inelme (dati0 hdli ekia labilrnekted ir.

196

Hep bir rual-rqudma, I Hem ana koltuuna (P. 199), Agan beygirlcirlcin iizii-iizgeleciz (c.3-5), Te bdla k iiz-iizii, gatu-gar gelmcici onunnan isteerim (p. 199).

Eg Anlamll TekrarlarBu tiir tekrarlar aynt veya birbirine gok yakrn anlamlara gelen iki kelirneyle

yaprlan tekrarlardrr.E9 anlamlr tekrarlar, genellikle aynr anlamda Turkge ve bir 6dung kelime

veya iki ddUng kelimeyle yapllmaktadrr. Bunun sebebi, kelimelerden birinin anlamrnrnunutulmasr veya bir tilgiide manayt kuvvetlendirme diigUncesidir.

aba-Suba (P.41) < Ar. aba + Rus. fuba "kiirk", aytn-aqtk (M35) < Ar. ayan +Ttirk. agrk , cat-eni (c. I 09) < Ar cedid + T0rk. yeni, fabrika-zavod (D.O. I 00) < it. fab-rica + Rus. zavod, ilk-sefta (u.60) < T0rk. ilk + Ar. istifsah, krrda-merarla (i.T.241)Ttirk. krr + Ar. Mer'a. ktr stihin peetlerini (i.T.84) < Rus. stih + A1. 6.t1.

Diger ti.irlU eg ve yaktn anlamlr tekrar gruplarr manayr pekigtirme diiggncesiile yaprlnraktadtr.

aqhk-yokluk (M.81), bardr-gardr (i.T.55), qatlddr-puttddr (D.O.l0-5).cliiz-dooru (c.58), er-topra.k (2.E.75), geqer-uqdr (D.O.125). gill-Eiqek (u.s7), ileri geri(A.63), kaamil-paatr (D.o.137), kir-kihtrj (8.T.65), kdr-sakat (D.o.l0), nastl-n;sov(c.Y.73), nast-nica (c.240), param-parqa (c.242). sttzdan-samanrlan, tozdan-tluman-dan (8.34), ter-su (C.225), tuz-huz (K.28), iizii-gc)zii (H.O.89),1,a:Fqizi (i.T.4,).

Ztt Anlamh TekrarlarAnlamca bir birinin zlddr olan kelimelerin meydana getirdigi tekrarlardrr.

.. alry-ver,'f (i.T 122), acrtatlr (i.f.Zt), avsam sabcta (C.y.g), baytr-gukur(D.O.105), b..iiiln-yaarrn (C.94), diisri-kalka (H.O.52), getcin-gescin (U.Ti99), ge-lin-giivci (D.o.30), ileri-geri (4.63), karr-koca (D.o.-57)). kiiaiii-biiii (H.o.t0), oyintbuvanr (P.223). c)rcici-beri gdzel (M.19), sebepti-sebepsiz (p.l9s), tatlr-act (i.T.49).

Eklemeli TekrarlarBu tiir tekrarlar iki tiirlU yaprlmaktadrr.l- Hem UnlUyle baqlayan kelimelerin bagrna. hem iinsuzle baglayan kelime-

lerin baglndaki 0nsiiz kaldtrrlarak onun yerine. "m" tinsiiz0 getirilmekte, bu yeni olugtu-rulan unsur kelimenin arkasrna eklenmektedir.

qatcrk-matak yollar (D.6.105), draku-mraku (p.36), gezeta-mqzeta (C.25),g r kl ay a- nr t r k I alta (p . I 8-5 ), rq-zi^y (C. Y.82), t e ke r- m e ke r o t du (p .3 5).

2- Kelimenin ilk iinlusiinden sonra "m, p, r, s, z" 0nsi.izlerinden biri getir.il-rnekte ve bOylece olugturulan hece kelimenin bagrna eklenmektedir

m eklemesiyle yaprlanlar:ka m - kay t I (i.T.249), pa m -pak (S.c.3 I ), ya m-yas ( ij. D.200 ).p eklernesiyle yaprlan tekrarlar:ap-aq (M.104), a1>ak (C.Y.82), ap-anstz (C.Y.76), ap-aydrnntk (C.33), dop-

rlolu (M.91). kap-kara (869), ktp-ktzgrn (H.o.89), op-olmustular (i.T.109), sap-senhcm kap-kara (B.99). ttp-uzun (C.218), yap-yalahk (C.Y .73).

t97

epiz-eni rubalarr (M.20), gep(i-genQ kelime gluplarrnda kuralrn falklrlagtrgrnrgririiyoluz.

r eklemesiyle , qrr-9'tplak (i.T.2461orne$ini tespit edebildik.s eklernesiyle yaprlanlar:

Ces-Qevreyc (B.T.156), kas-katt (P.250), kos-koca adam (P.2191.z eklemesiyle yaprlanlar, aslrnda s eklemesinin z unsiiziine donUgtugii ke-

limedir, yani z iins0ztiniin aslr s 0nstiziidiir:bez-belli (M.9), doz-dolayantndan (i.T. 105), doz-dolay (K.5)

Ses yakrnhftna dayanan tekrarlarAnlamlr bir kelimenin yantnda ona sesge yakrn olan ve gopunlukla anlamt

bulunmayan bir kelinrenin ses yakrnlrlrna dayalr olarak meydana getirdigi kelimegruplarrdrr'.

can-cltnnar (D.A.O.5), cenk-benk oldu (P.95), daran-peran ettim (i.T.233),estek-pestek (i.T.l0l), .filan-fisman (C.l .21), iiri-hiiitril (D.6.21), parqadan-purgatlan(P.203). 1,a.s- p is eders i n (M. 5 S), : q r-:o r ( i.T.233).

Gagavuz T0r'kgesi'nde tekrarlarrn arasrna genellikle - (krsa gizgi) veya ,

(virgiil) konulmaktadrr.

iyolir GRUBUiyelik grubu bil tamlama gegididir. ilk unsuru ilgi ikinci unsuru ise iyelik eki

tagrr. Unsurlardan bili isim digeri gahrs zamiridir. Altr gahrs zamirine gdre altr ayrr iyelikgrubu bulunmaktadrr.

l. teklik pahrs iyelik grubu Ornekleri:isim hcnim (i.T.145). henim Besalmam 1i.T.741, hcnim gilnccmi (P.l16\,

henim oclucryma (i.T.99), benim saglarrn (P.l l6).

ll. teklik gahrs iyelik grubu iirnekleri:senin hastn (i.T.S0), senin gorban (M.64), senin evin (M.50), giinnarin senin

(D.O.-s). isin senin (C.27). kardaslartn senin (C.297), senin iistiin (P.ll0).

lll. teklik qahrs iyelik grubu Ornekleri:onun anntst (P.S0). onun baktst (i.T. I l6), bttkty onun keskin (i.T.4\. (,nun

beteri (M.41), onun derncici (P.SO), Onun elleri (i.T.99), ne kuvetli onun var?(D.A.O.43) onun varmt$ bin usaa (G.F.154) 0rneklerinde de giirUld0gU gibi iyelikgrubu arasrna kel ime girebilnrektedir.

l. gokluk qahrs iyelik grubu iirnekleri:hi:im akhmtzda (i.T.l4l). hizim vurdrr bir gorbnycrykanrrz (G.F. 149) , bizint

kultura ogo{rmru (P.244), bizim iSitttiz (M.38), zacrmetimizi bizim (i.1'.7 5).I. gokluk gahrs iyelik grubunun isim unsurunda iyelik eki diigebilrnektedir.

Bdylece bir krsaltma grubu tiirU olan ilgi grubu rneydana gelir.bizinr asir (D.O.142), bizim Bucuk (S.G.2l). bizim qocuk (i.T.139).

198

ll. qokluk gahrs iyelik grubu iirnekleri:sizin aulunuz (C.30), sizin eriniz (M.39), sizin cvceezimz (P.30)..sr:in iSiniz

(i.T. I 54). s izin I afl ar r n r (C.207 ).

lll. gokluk gahrs iyelik grubu iirnekleri:onnertn bakrylen (C.ll5), onnartn baslart (i.T.65). onnartn karclasr (M.8).

isim rlulAMASrisim tamlamasrnda da.iyelik ba[lantrsr vardrr. iyelik grubunun 3. teklik ve 3.

gokluk gahrs zanrilinin yerine bir ismin gelmesiyle rneydana gelir. Bir nesnenin bir bagkavarlr$a veya kigiye ait oldugunu ya da bir nesnenin bagka bir nesnenin palgast oldugunubildirir.

isim tamlamastntn tamlayant, yani birinci unsuru ilgi eki almarnrgsa tamlamabelirtisiz isim tamlamasr, aynl unsur ilgi almrgsa belirtili isim tamlamasl adrnr alrr'.

Belirtili isim tamlamasl iirnekleri:giiliin gdzellit (i.T.68), kapacin 96:leri(2.8.84), kiiiimiin kenurtnda (T.55).

Tuturinin uullart (G.F. l7). vd:rctntn pq\ (i.T.95).Belirtili isim tamlamaslnln arastna bagka kelimeler girebilmektedir.Gogouzutt Su kunrnda (D.O. l2). usatn nturlu iireendii (H.O.9 l), sevtlamrn

olur bu geketmesi (i.T.82).Tamlaman rn unsurlarrnrn srra dtizeni degigebi lmekted ir.H eps in i n i nsu nnar t n gdzler in i (M.40).

Belirtisiz isim tamlamasr iirnekleri:q)ak iistii (i.T.122), bitkisi:tik gdriintii (i.T.220). "sonsuzluk manzarasf', hr

<'i<'titi (D.6.46), kiiprii vmr (i.T.1231, subua ckmciti (i.T. 127), iiq' kuluk kiiii.t,iintlu( P. I 44). iiiilen ekmcici (i.T .l2l).

Belirtisiz isirn tamlamasrnda gokluk eki tamlanan unsurda bulunur. Bu genelkuralrn Gagavuz T0rkgesi'nde Pa:arlar giinii (i.T.l -54) <irneginde birinci unsura, yanitatnlayana kaydrgr gdriilmektedir. Ayrrca. Rontunnur askerleri (C.83) tarnlamasrnda ikiunsur da gokluk eki almaktadrr.

SIFAT TAMLAMASITamlayan unsuru srfat, tamlanan unsuru isim olan kelime grubudur.'t't Gaga-

vuz Tiirkgesi'nde bir stfat unsuru ve isim unsurundan meydana gelen srfat tamlalna-lat'tnda stfat unsuru 6nce, isim unsuru sonra gelmektedir. Ancak isim veya srfat unsuru,birden gok kelineden meydana gelirse, c0rnle yaprsrndaki devriklik srfat tarnlanrasrna dayansryabilnrekted ir.

Katrkg'r bir adun hrk heS y'ustttda (C.267)Bir huvrr insannurtn krrlarrntn rtrtusrnda (C.F. 160)

"'* luhi.Nc';at(iencan. "Srfrtrbirtikleri".'l-DAYllcllctcn t95{, ll.bs.Ankara. I9t{lJ.s. IllI-Itt7

t99

Genel Tiirkge'de srfat tamlamasr eksiz bir kelime grubudur. GagavuzTiirkgesi'nde ise bazr srfat tamlamalart isim tamlamasryla benzegerek isim unsuruna +l3. teklik gahrs iyelik eki almaktadrr.

Bb glinii brin kabul ettim bir yabancdan kiyat (P.72), dev adamnart(G.F.131), ertesi giln (G.F.159), iigiincii giinii sabaylan (M.59).

Di[er srfat tamlamasr 0rnekleri:avsanth av (M.61), baska yillar (M.104), bircir kiirek (M.38), bu hanidenki

olmus islc)r (i.T.l2l), biltiln di)nncici (i.T.220), gii duruk qkan derd (i.T.83), Eoktanktduygular (C.132), iki giln (i.T.103), kavi gdzril hem krymetli bayr oolu (G.F.159),krytruklu bet kara $eytannar (M.36), ne tatlr ilziimnrir (H.O.23), pek gok dilli ii kar-daslar (H.O.16), pembc).fistan (i.T.133), uzun buruk dizili sofra (i.T.132), uzun kulak(H.O.-51), iiE Eirkin ku (C.Y.76).

TAKISIZ TAMLAMAEksiz iki isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur. Tamlayan isim,

"altm diis" (i.T.133) drne[inde oldugu gibi tamlanan ismin neye benzediSini veya"giimiis alka" (G.F.2l) drneginde oldugu gibi neyden yaprldr[rnr bildirir. Bu tUr tamla-rnalar TUrkiye Tiirkgesi gramer kitaplarrnrn bir krsmrnda bir srfat tamlamasr gegidi

olarak kabul edilmektedir.'05 Diger bir krsmr ise takrsrz tamlama adryla ayrr bir kelimegrubunun varlrgrnr savunmaktadrr.'oo Gagavuz dilcileri de takrsrz tamlamayr ayrr birkelime grubu olarak kabul etmektedir.r0? Biz de bu sebeple bu konuyu ayrr bir baghkaltrnda inceleme ihtiyacr hissettik.

nint,s$ix isiN,lBirden fazla ismin, bir nesne veya varlt!,a isim olmak Uzere bir araya gelme-

siyle meydana gelen kelime grubudur. Bunlar genellikle yer ve gahrs adlartdtr:Amu-Dere (U.K.26), Dimitriy Kara Qoban (P.l), Karanfil Valentinu iva-

novna (i.T.270), Ortah Aziye (tJ.K.14), &r-Dere (U.K.26), Topal ivan Vasilevis(i.T.210), UE kulak kiii.iyil (P.144), Zanet Todur ivqnovia (.T.7).

UNVNN GRUBUBir gahrs ismiyle bir iinvan veya akrabalrk adrnrn birlikte kullanrlmasrndan

meydana gelen kelime grubudur.Ali Pasa (G.F.32), Bay iliska (i.T.23-5), bey Stuyeni (B.T.102), gospodin

Tothr (8.T.103), isteni Kagan (U.K.26), Lodi bati (C.302).

f t'5 8,, ko,r,, iqin bk. Muharrem Ergin. age.. s.247'l'ahsin Banguotlu age. s.345

f 0t' 8r', knnu igin bk. Tahir Nejat Cencan. Dilbilgisi. TDK yay.,Ankara, 1979 . s.|62I)olan Aksan. S(;=ciik Tiirleri,1'DK yay. , Ankara, 1983. s.56-57

107 izafbt lbrnrasr (takrsrz tamlanra) igin bk. N. P. Arabaci. L. A. Pokrovskaya. D. N.'lanasoflu. Cagaa--

dili. Gagau= skolalartttrn 1.-5. ci klasslan lqir, Kiginev, 1959, s.132

200

BiRLE$iK KELiMEHerhangi bir kelime grubunun unsurlarrnrn kaynagmasryla ortaya grkar. Bu

kelime grubu isim tamlamasr, srfat tamlamasr, birlegik isim veya bagka bir kelime grubuolabilir. Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik kelimeler genellikle bir ses olayrna baSlr olaraktam bir kaynagma geklinde oftaya grkar. Bazen unsurlardan biri, bazen ikisi birdentanrnmayacak kadar de[i;ebi lir.

bercicina (P.240) < beri +yana, baanku (i.T.8l) < bu+gunku, hoSbet(U.D.152) Far. hoq + baht, iqyanmdan (M.56), ncicibrm (B.T.l0Sl) < ne +yapayrm,nr)ru (D.6.1 I l) < ne + yanr, dtcirina (P.240), < 6te +yana,/alnayak (K.7) < yalrn +sya1.

ninlngix niilBir yardrmcr fiille bir ismin veya fiilin meydana getirdigi kelime grubudur.baara bikirsd (P.33), ?r)ziiverdi (i.T.53), kabul etmis (C.306), telefon ur-

muslar (P.225).

BAELAMA GRUBUDenklegtirme veya srralama baSlaglarr ile birbirine baplanan kelimelerin

meydana getirdi$i kelime grubudur.kiiqilk hem biiiik(D.O.63), tanteli hem gdzcil (H.O.9S), bir dciduylan bir babu

(M.95), alkaylan sincir (C.Y.120),yaamur mu osct kar mr (2.E. 108), evin dirdri yakisiipiirgd (D.A.O.l8).

EDAT GRUBUBir isim unsuru ile bir son gekim edatrnrn meydana getirdi[i kelime grubudur.

Edat grubu kelime grubu ve ciimle iginde srfat ve zarf olarak kullanrlrr.Adeelli gdrt oldu kurban imesi sofralarl (U.K.4), Ama cans gdrd pay olarsa,

hapsi kabledecek (U.K.334), gideyim biin dd (U.K.367), Toy konuSmak gekettiiiiilendiin sora kagarun bilyilk yurtasma (U.K.34), Tilrkii uzaddrlar dzlenmis selengeboylan igin (U.K.35) , Biz sultsna kary dililSeriz (U.K. 228), Masol gibi (U.K.l4).

UNr.Bru GRUBUBir iinlem unsuru ile bir isim unsurunun meydana getirdi$i kelime grubudur.

Unlem grubu genellikle ciimle drgr unsur olarak deperlendirilir.Ah, Tengri - gdk (U.K.4l), bo dadu (U.K.l4), Hey ama da ahmaksrnu yuo!

(u.K.334).

FiiL GRUPLARIFiil unsuru isim-fiil, srfat-fiil yahut zartfiil olan ve buna baglr unsurlarla

beraber bir kelime grubu teqkil eden dil birlikleridir. Fiil gruplan, cUmlede isim, srfatveya zarf olarak kullanrlrr.

Bagl rcalarr gun lardrr:

201

lsim-fiil GrubuBir isim-fiille ona ba$lr unsur veya unsurlardan rneydana gelir. isirn-fiil un-

suru Ozne, nesne, zarf ve yer tamlaytcrstyla tamamlanabilir. isim-fiil kelirrre gruplalrndave ciimlelerde isim olarak 6zne, y0klem, nesne veya yer tamlayrcrsr gcirevlerinde bu-lunabilir.

Anmak taslan (U.K.l5), Kalkular hepsi da qeketti bir diiiiS, ani ucunu:ordubulmaa (u.K.228), Kagan pek sevcirdi avlsnntak konuslarmt gegirntiiii ttqtk genish rlqrda aftayl an (U.K.29).

Srfat-fiil CrubuBir srfat-fiil ile ona ba$lr unsur veya unsurlardan meydana gelir. Srfat-fril

grubu dzne, nesne, zarf ve yer tamlayrcrsryla tamamlanabilir. Srfat-fiil kelinregruplarrnda ve ciimlelerde isim olarak Ozne, yuklem, nesne veya yer tarnlayrcrsr g6r.ev-lelinde bulunabilir. Srfat-fiilin asrl fonksiyonu hareket niteligini kargrlayan srfat ol-maktrr.

Ntinda .yascitit' topruk isleyen insannar (U.K. l7). Bu kiillii maymundun hiSel'kalmddr gdrillntedik (M.2-5), Sensin bizi gezmekten kurtoran (G.F. 160).

Zarf-fiil G rubu:Bir zarf-fiille ona ba$lr unsur veya unsurlardan meydana gelir. Zalt--fiil grubu

dzne, nesne, zarf ve yer tarnlayrcrsryla tarnamlanabilir. Zarf-fiil grubu, kelimegruplarrnda ve ctimlelerde zarf gtireviyle kullanrlrr.

Baardt hepsi og xrylar sevineriik hem duyuuuntayurak (lJ.K.l7l. jpihosaltltttctr, onun omuzu doldu giisiylen (P.-56), Bu insannar Ektp gideirtnislcir huskuerlerci, brahp hurulqrnt 6op (U.K. l6).

KISALTMA GRUPLARIBu gruplar, ctimle veya kelime gruplarrnrn krsalmasr veya kalrplagnrasryla

meydana gelirler. Birinci unsuru bir ek almrg iki isim unsuruyla yaprlrrlar'. Birinci unsu-run aldrlr eke gdre isnat grubu, ilgi grubu, yonelme grubu, bulunma grubu, uzaklagmagrubu adlarrnr alrrlar.

isnat GrubuBiri digerine isnat edilen iki isim unsurundan meydana gelir. Bu iki isinr un-

suru birbirine iyelik unsuruyla ballanrr. isnat grubu kelime grubu ve ctirnlelerde isint,srfat. zarf olarak kullarirlrr.

Onnar gittikAA tua srkqa bakardtlar, Giinduusu ittsunnannu (U.K.29), baErkdrniir sagh (U.K.23), irilii tepeleri cgrlr (U.K.30), ertesi giinil kagun gegitti l,'i:untimisafirlerini buSku bir masus yurta iqerlerne (U.K.3-5), ki ne qok ash iSliir olmuSlor(u.K.l4).

ilgi Grubu (Genetif Grubu)Birinci unsuru ilgi eki ahnrq, ikinci unsurunun iyelik eki dUgrniig, iki isim un-

surundan meydana gelir'.

202

Bizim masallar (U.K.l4), Bizin Altay (U.K.l4).

Yiinelme Grubu (Datif Grubu)Ydnelme hdli eki almrg bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bagka bir isinr

unsurundan meydana gelir. Ctimlelerde ve kelime gruplannda isirn srfat, zarf ve yer

tamlayrcrsr g6revlerinde kullanrltr.Persiyonm onnlklsrna yakm erleStiydilcir (U.Kl6), Nusrl zeedeler annar

insan! Oliim onnata (U.K.228).

Bulunma Grubu (Lokatif Grubu)Bulunma hdli eki almrg bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bir bagka isim

unsurundan meydana gelir. C0rnlelerde ve kelime gruplartnda isim, srfat, zarf ve yertamlayrcrsr g0revlerinde kul lanrlrr.

ortu ya$to sdom (U.K.23), Ani quri oolu da, babctsr gibi, olurdtt bir kdnilordu baEt cenklercle usto, strateg (U.K.29), istenti kagun diyl biiiik yusta udanr(U.K.30), Qttupileri dooru beygirdii atlt (U.K.l8).

Uzaklagma Grubu (Ablatif Grubu)Uzaklagtrrma h6li eki almrg bir isim unsuru ile ondan sonra gelen bir isim

unsurundan meydana gelir. CUmlelerde ve kelime gruplannda isim, srfat ve yer tam-layrcrsr olarak kullanrlrr.

Kuruor koyardr iEeri bir odundon odsmcrk (U.K.24), Ekledi soy baslartn-dan hiri (U.K. l7), Ordan orsyt gezen (U.K. l4), Koyuldu onttn huralt oolu, Oguz

krztndun oolu (U.K.l9).

203

CUMLE (SENTAKS)

CUmle, bir duyguyu. bir d0gUnceyi, bir olayr, bir igi veya hareketi tam olarakbir yargr halinde bildiren kelimeler toplulugudur.' Butiin kelime gruplarr bildirme an-lamr tagrdrklarr hdlde c0mle bir yargr ifade eder. Cumlenin iftde ettigi yargr y0klemdetoplanrr. Bu sebeple bir yUklem tek bagrna bir yargr ifrde edebilir, dolayrsryle tek kelimec0mle olabilir: saa ol(P.29), Usiidtim (c.F.40), Qok mu? (G.F.49) ciimteler.i bir rekyuklemden ibdret olmalarrna ra$men yargr, gahrs ve zaman ifrdesi taqrmaktadrr. Fakatc0mle her zaman bdyle tek kelimeden veya tek unsurdan meydana gelmez. cOmledebulunabilecek baglrca unsurlar gunlardrr:

TEMEL UNSURLAR:YiiklemC0rnlenin en temel unsurudur. C0mlenin iffide ettigi yargryr bildirir. Diger

biittin unsurlaryiikleme yardrm eder. Yiiklem isim' veya fiil olabilir.Makar ki suuktu yaktn krk gradusa (C.236).Ne iydir o laJlar, dostlctr,iSe faydadrr angtlar ( D.O.2 I ).Sansm giindiir ana bakryt (D.O.24).Diil liidum ona qok su (C.Y.42).ikinci kqtta ddrt kapu varth (C.103).Bir evdci vsr iki insan (C.Y. l0).Serin gamurtlur ortqltk (D.O.67).Bu vakn tamamnanmrytt iiQ yil, nasil gocuk olmuStu dev adqmtn oolu

(D.A.O.ts).BeS tavSan bizti geldi (8.62).Qok yil gegti o zamandan pek qok (G.F.158).Gdk rengi yorasdr otlara (T.45).OnuStan duumaErimi brakmum,Zereciim bctnaOldu bir ana (A.10).GilneS girer iqerlerci,Kolktr dolay uykudan (U.D.182).

Ahmet Cevat Enre. "Tiirkqetle Ciirnle", '[DAY Belleten 195{, ll. bs.,Ankara, 1988, s. 105-180Ahnret Cevat F.nre. "'l'iirkEele Ciimle II. isin Ciimlesi". TDAY Belleten 1955. ll.bs.,Ankala. 198[1.s.23-5 8.

OzneCtimlenin ikinci temgl unsurudur. Fiil ciimlelerinde yapan, isim ciimlelerinde

o_lan kigi veya varhkttr. Ozne, tek kelime olabilecegi gibi bir kelime grubu da olabilir.Ozne ciimle iginde stiylenmedilinde yiiklemin aldrgr gahrs ekine gdre, gizli olarak daolsa, ifade edilir. 6zne, sadece edilgen gatrlr fiillerle kurulan ciimlelerde bulunmaz.Bdyle cUmlelerde 6zne ya bilinmiyordur veya sOylenmiyordur.

Unuduldum pek kolay (U.D.146) ciimlesinde unutma iqini yapan kigi veyavarlrk, yani 6zne gizli veya agrk olarak s0ylenmemektedir. Krsacasr Ozne yoktur.

Ozne eksiz, yani yahn bir unsurdur yiikleme eksiz olarak ballanrr.Dalgah hep bdn gezerim (T.76).Sdn dlido, kalm surath olma (G.F.122).Kat4 gil suya,Miti git suya...Biz gittik suya (8.58).Oznesi sdylenmeyen;Evelki adetleriSualardm yava$tan. (Z.E.4l) ctimlesinde "srralardrn" yiikleminin ifade et-

ti$i siin 2.teklik gahts zamiri cUmlenin Oznesidir. Bu dzne s6ylenmedigi igin buna gizliiizne denir.

YARDIMCI UNSURLARNesneFiil ciimlelerinde, fiilin gdsterdigi iqten, hareketten etkilenen kigi veya varlrga

nesne denir. Fiillerin gegiqli ve gegiqsiz fiiller olarak iki grupta toplandrlrnr ifdde et-miptik. Fillerin olma ifAde edenlerinde hareket dznede baglar, riznede biter; dznenindrgrnda herhangi bir varlrga ydnelmez, yani fiil gegigsizdir. Yapma ifdde eden fiillerdefrilin etki alanr 0znenin drgrnda bir varlrga veya kigiye, yani nesneye yOnelir. Bu t0r fi-iller de gegiqlidir. Nesne, gegigli fiillerin yiiklem oldugu ciimlelerde, hareketin etkialanrna giren kigi veya varlrktrr.

Nesne, yiikleme (akkuzatif) hdli eki almrg olarak yiikleme, y6ni fiile ballan-mrgsa belirtili nesne, eksiz olarak ba$lanmlgsa belirtisiz nesne adrnr alrr.

Bekleerdim bcin seni (C.Y.74).Onu ayaz yaptt$annt resimci gibi (2.8.113).

ctimlelerinde "seni", "onu" kelimeleri bekleerdim ve yaptl fiillerine yiik-lerne (akkuzatiD hali eki -i ile ballanmrgtrr. ilk cumlenin dznesi biin, ikinci ciimleninOznesi ise ayaz'dw. Bu iki c0mlede beklemek iginden siin, yapmak iginden ise o er-kilenmiqtir. Nesneler -i hdl eki tagrdrgrndan belirtili nesnedir.

Her bir art bol yapmaz, (G.F. 106).Uzun yollart gegtik,Cenkliir, aoqhk gegirdifr (T.53).c0mlelerinde, "bal", "cenkliir", "aaghk" kelimeleri eksiz olarak ciimlenin

fiillerine ba[lanan ve fiilin gdsterdigi iqten etkilenen varlrklardrr, yani belirtisiz nes-nedir.

205

Gagavuz Tiirkgesi'nde hdl eklerinin bir birinin yerine kullanrlmasr sebebiylenesneyle yer tamlayrcrsrnrn bir birine karrgmasl miimkUndiir. Bu durumda gekilbakrmrndan yer tamlayrcrsr anlam bakrmrndan nesne, gekil bakrmrndan nesne anlambakrmrndan yer tamlayrcrsr olan kelime veya kelime gruplarrndan sOz etmek gerekecek-tir.

Gciz kulqk olasm Ldnkayr (8.T.66), kim ii bqktt bu hryan (H.O.38) cUmleler-inde "Liinka" ve "hryar" kelimeleri gegigsiz olan olmak ve bakmak fiillerine yiiklemehali ekiyle baglanmr$trr. Halbuki bu fiiller igi "Liinka" ve "htyar" kelimelerininkargrladrgr kigi ve varhgr etkilemesini, etki alanrna almasrnr de$il, igin ydniin0n bu kiqive varhga dolru oldufunu yani bunlara y0neldiSini bildirmektedir. Bu durumda"Liinkayr" ve "hryarr" kelimelerini gekil bakrmrndan nesne, anlam baktmrndan yertamam layrc rsr o larak kabul etmek gerekmektedir.

Dilsiincirdi sa o di.indcin beeri denixgiylt (P.667) c0mlesinde "diigiinmek" fiiligegigli oldu[u halde,"denizgiyii" kelimesi +f, yOnelme (datif eki ile yUklemeba$landrgrndan gekilce yer tamlayrcrsr gibi gOriinmektedir. Fakat anlamca cUmleninnesnesidir. QUnkU "denizgi" diigtinmek fiilinin yiineldipi kigi deSil, etki alantna girenkigidir. Bu sebeple de "denizgiyf," kelimesini gekil bakrmrndan yer tamamlayrctsr, an-

lam bakrmrndan nesne olarak kabul etmek gerekmektedir.Tiirkge cUmle yaprsrnda nesne t0mleg karrgrkhklanntn Anadolu alrzlarrnda

yaygrn olarak gdr0ldiigU "hal ekleri arasrndaki gOrev de$igikligi" bagltpt altrnda Gaga-vuz TUrkgesiyle kargrlagtrrmalt olarak gdsterilmigti.

Yer TamlayrclsrYiiklemin gdsterdi[i igin veya bildirdili yargrirtn yerini ydniinii anlatan ke-

lime veya kelime grubudur. Yer tamlaytctst gdrevindeki kelime veya kelime grubuyiinelme (datif), bulunma (lokatif), uzaklaqma (ablatif) hdl eklerinden birini alrr.YOnelme h6linde igin ydniinii, bulunma h6linde igin yerini, uzaklagma hdlinde igin qtkrq

noktasrnr bildirir. Bu ana fonksiyonlann drgrnda yer tamlayrctst baplandt$t yUkleme gOre

zaman, siirat, tarz, miktar, derece, hedef, sebep, bedel, kargrla$tlrma, kuvvetlendirme,devamhhk, gibi bazrlan anlamca zarf fonksiyonu ta$lyan gekillerde de g0rUiUr.

Gagavuz Turkgesi'nde hdl ekleri birbirlerinin yerine kullantlabildi[i igin hdl

eklerinin, yani yer tamlayrcrlannrn fonksiyonlan birbiriyle karrgabilmektedir. Bu husus

"hdl ekleri arasrnda gdrev depigikligi" baghgr altrnda ve nesne konusunda Orneklerleagrklandr$r igin burada sadece hatrrlattlmakla yetinilecektir.

Y0nelme (datif) hf,linde yer tamlayrcrsr:Erlestirmis tsvano bu sever dc;rt-beS kement da yatmq dinnenmiiii

(G.F. r78).Dev oolu baalddr parmaanL aldr grtmayt omuzurta da haydaar koyunnart

evii (D.A.O.l4).Tarloya yaamur konsun (A.60).

Bulunma (lokatif) hilinde yer tamlayrclsl:Salt akhnds kalsm hayr.

206

Hig diisiindii dci cenk gc)rmcisin (2.8.42).Se n in ilrcicin y ara-y ara,Sana olamadtm ilag,St;lci, sevgim, angr krdhOlaym gdlgci igin bir aagDa s(in srcak bir hsvadaDur m aa sev ris in y an tmd a (U .D.193).Ne giil yanar ku basmda (T.104).

Uzaklagma (ablatif) hAlinde yer tamlayrctst:Olma pek hamel,Kendindlin da ver.Hepsini aalemU zakton gdrer (C.Y .46).Keremettlin su damnqr,

su damnar,Hay duvaktan ku bakar,

ku bakar (G.F.97).

ZarfYUklemin anlamrnl h6l, miktar, zaman, yer ve yOn bakrmrndan tamamlayan

kelimeler veya kelime gruplandrr. Yer ve ydn zarflan hdl eki almadan yer r,re ytin bildi-ren, yani belirsiz yer-ydn iibdesi tagryan igeri, drgarr ileri, geri gibi kelimelerdir.

Hil if6desi taqryan zarflarzNeetimci onu koydumSakldan tez koparmaa (i.T.285).Pek kolay annaycan (D.O.140).Bakmayrak saade te bdlii yasa (C.Y.47).6la kalmry 6lii gider (D.O.l4l).Ensesi bitevi dc;ner (P.186).

Qocuk dapturu kaldr (D.A.O.25).Tri iilii sindi dcirt duvar arasmda yalnu kaldm (i.T. 130).

Sora uz gideriz (C.Y.l3).

Miktar ifadesi taqryan zarflar:Varkan qok, deer hep yok! (D.O.l l8).Dado birazgrk ddilnq tuz versdnd (G.F.l2l).Kafadar aarddrm pek (T. I 3).

Zaman ifidesi tagtyan zarflarzOolcaaztm biitin seftii gillilmsedi (C.Y.39).

$ansoru lcidzrm yatma, uyuma (P.28 I ).KuSIukta, enez iyip ekmek (C.Y.77).

207

Temin p ind in vago na (B.69).Eni yil geldi nttrk (K.4).

Yer ve yiin ifAdesi tagryan zarflar:Girdi yaprak igeri (H.O.59).HiE bakma geefi (C.227).Angtmu onu taa yukart atacak (M.58).Bakar o masq a;rr, (P.177).NeEin sa bakardr asaa (C.l17).Qaardr biiiln dqan (D.O.63).Dc;nup gitti ileri (i.T.122).

Edatla kurulan zarflar:Bir son gekim edatryla yiikleme baglanan ciimle unsurlandrr. Bu edatlardan

gibi hdl; dak, dan, kadar miktar zarflarrnr meydana getirir; igin sebep anlamr katar;ilen hdl veya arag bildirir; bilfi hal ifadesi kazandrrrr.

Dalgalar ev kadar yukarr kalkarmtslar (G.F. I 6l ).DilSiindil ne alsm av$am ekmltii igin (C.161).Kuzu gibi atlad (H.O.65).AvSumadan er kendimci bulamadrm (i.T. 129).insan geker umut ktsmetllin bulusmaa (C.Y.53).Oynddr $opar topunnan (H.O.62).Gider dev adsmmnun bild (M.87).Geqirdi gdzdcin onu bastan altaadak (P. 151).

cUMLE eE$iTLERiCiimleler: unsurlarrnrn diziligine, yiiklemlerinin cinsine. anlamlanna ve

yaprlarrna gdre olmak 0zere ddrt ayn bakrmdan incelenir.

UNSURLARTNtN DiziLigiNn coRE CUMLE qE$iTLERiGagavuz Tiirkgesi'nde kelime grubu ve ciimle unsurlannrn diziliginde

Tiirkge'nin tabii mantrk srrasrnrn bir takrm sebeplere baglr olarak deSigtigini kelimegruplarrnr anlatrrken iffide etmigtik. Genel Tiirkge yazr dillerinde ciimle unsurlannrntabii srrasr; zaman zarfi + tizne + tiimleg + yiiklem geklindedir. Bu tiir ciimlelere diizciimle denir. Bu tabii srranln bozuldulu, ozellikle de yargr unsuru ytiklemin yerinindegigtigi, yani ytiklemin bagta veya ortada bulundu[u ciimlelere devrik ciimle denir.Gagavuz T0rkgesi'nde devrik cUmle tabii bir ifAde diizeni hdline gelmig gdrfinmektedir.CUmle unsurlanndan bir krsmr dzellikle de yargr unsuru yiiklem bulunmazsa bu tUr'

ctimlelere de kesik ciimle denilmektedir.

Diiz CiimleT0rk ktilt0r0n0n ortak mirasrnrn Gagavuz Tiirkleri arasrndaki uzantrlarrndan

olan atascizleri ve vecizeler (sdleyigler) genellikle d0z ctimle formundadrr.Kiisii geqer, amu laflar unutlulmddr (i.T.56).

208

Her igten kagacan, salt kendi kendindcin kagamaycan (i.T.56).insant bilgi zengin eder (i.T.57).Tencerci tukurlanmq da kapaanr bulmuS (G.F. 105).

Qok laf dermendddir (G.F. I 05).Uqaan, imesi helalmrg, qma giymesi ltarammrs (G.F.106).

Qok yaygrn olmamakla birlikte giir ve nesir c0mlelerinde de dUz ciimleyerastlanrr.

Gagouz erci kilim hig dilsemdz (U.47).Baari bir kua sevinmcik getir (C.Y.46).Bekim padisahm kut art* evlendi (M.5).Temel cumlesi ve yardrmcr cUmleleri dUz c0mle olan birlegik c0mleler de

kullanrlmaktadlr.O her sabaa bir parqactk ekmek igin kogina paklarfu, dqm ktiriiyiirdi, beygir

kagryortu (P.46).Agan yaamurlar yayrcdk, srin o zamon y*snasm (8.T. 124).

Hasta mr yatacsm osa Aleclim mi (P.152).Kaazlar baordr, galas kopdr, ani iki ahmak diiliser (H.O.67).Vaktt geq oldr, tombarlak ay yukan Ekar (D.A.O.7).

Devrik CiimleGagavuz Tiirkgesi'nde devrik ciiml'e norrnal bir if6de bigimi halini almt$trr.

Devrik cUmlenin kendi iginde bir dUzeni oldu$unu s0ylemek de oldukga zordur. Ta-deusz Kowalski, Gagavuz TUrkgesi'ndeki c0mlelerin genellikle, yaptsr Tiirk ctimleyaprsrndan farkll bir yabancr dilden yaprlmr; terc0meler gdr0nUmiinde olduSunu ifrdeetmektedir.3 Dimitriev de Gagavuz Ttirkgesi sOz dizimini Rusga'nrn sOz dizimiylekargrlagtrrmaktadrr.a Gagavuz Tiirkgesi'nin sdz dizimini biit0niiyle herhangi bir yabancr

dile baplamak zor gtirtinmektedir. S0z diziminin temel unsuru olan yiiklem dilz ciimleOrneklerinde oldugu gibi sonda, devrik ciimle drneklerinde gOriileceli gibi bagta veya

ortada bulunabilmektedir. Hatta birleqik ciimlelerin bir bdliimti diiz, diper bdlUmU

devrik olabilmektedir. Klsmen Karaim ve Quvag Tiirkgesi'nde de gdriilen devrikcumle hig bir Ttirk lehge veya givesinde Gagavuz Turkgesi'ndeki kadar yaygrn delildir.r

Yiiklemi bagta olan basit devrik ciimleler:Girismisim bu Sindi qraa zeetlemdci tilrlil maanalar bulmaa (G.F.234).Yapasm bir topuz krk okadan (D.A.O.l5).Gegirm$iniz siz, lodi bati, zooru (C.302).Geldiliir hem noyabri gilnneri (P.134).

Yiiklemi bagta olan birlegik devrik ciimleler:Buldr gocuk kendi gdzlerini da hoydr onnan erinti (D.A.O.l2).

Tadeusz Kowalski, "Les Turcs et La Langue Turque de la Bulgarie du Nord-Est", Polska Akadentta

Umcejetnasci, Rocznrk Ortentnlistyczny'den ayn bastm. Krakowie, 1933. s.22

Cerhard Doertier, "Das Gagausscfte", Philologiae Turcicae [-undamenta, Wiesbaden, 1959. s.271.

F. R. Zeynalov, "Tiirkologiyanm Esaslart", Baku. 1980, s.I63

209

Geldi kuS , diistii kqr, srktilar ayazlar (P.46).Beenirsiiniz biri birinizi, ol bizri gilvcid (i.T.103).

Yiiklemi ortada olan basit devrik ciimleler:Bir evdci vsr iki insan (C.Y. I 0).So kakta gArilnmiiiizdi kimseycii (P.64).Gilciilci geldi sqbaqlen (C.220).

Ozne + Yiiklem + Yardrmcr unsurtar diziligine uyan devrik ciimleler:Batr dillerinin biiyiik bir krsmrnrn cUmle diziligi bu kurala uymaktadrr.O aldt kur incci belindcin (i.T.133).O. v.Sag kraaltdtr basmda (D.O.l l2).O. Y.Scin, yapma bqnq bdld eSek Sakast (C.153).O. Y.

O n n a r b iiy iiy e r I cir ha I k h kri k I e r d a n (P .29 6).6. Y.

Yiiklemi ortada olan birlegik devrik ciimleler:O ba gekdrdi onu buynuzlarmdan ha savosarfu kaldtrtmaa kamqtrun saptn-

nan, ba hnolarfu onu gatrylan (P.41).Bir giln Dev Ooluna geler haber, ani tepegdz kupmts padiSahtn krzrnr

(D.A.O.rs).Ktz durartlt gilnc) karSr, elindci tutartlr bir kaq AiAek (i.T.133).

Dtiz ve devrik ctimlelerden kurulu birleqik ciimleler:O gitliirdi. uma kendi da bilmeuti nereyi (i.T.134\.Ktlrylart bilii, zertl geler suva$ (C.Y.I I 8).Batiin kry borglonmrs, ki yaz da kna gelirmiS borqlar iqin iSlendri (G.F.193).Babu kastt almamq, ama kaldtrmts qiiveni da bir soluktu igntis qctrbayt

(G.F. r43).

Yiiklemi bagta bulunan ve ortada bulunan ciimlelerden kurulu birlegikdevrik ciimleler:

Gegti giiz, geldi kq, anta Jenci istemlizdi baska buluSmaa Vladiylcin (C.60).Bey oolu beenmis bu gdzdl qiftqi kum da istemiS onu aldatntaa (G.F. 164/.

$indi 9*or qocuk kapu dniinci da haurldir kendi bltuzunu (D.A.O.47).

Kesik CiimleGagavuz Tiirkgesi'ne has bir kesik ciimle geqidi; qartlr birlegik cUmlelerde

yanmcr c0mledeki gart ifddesinin ctimle baqr baglacryla saglanmasrndan dolayr ytik-lemi'n in kuI lanrImamasryla ortaya grkmaktadrr.

210

Karsr gelen silaklar gegiirdildr, nasil kelebekkir fenerin dolayantnda...

(C.7 l) (dolaqtrlarsa).sevinerim brin sana, nicc) qiftEi yaQmura.. (D.O. 102) (sevinersii)

Yardrmcr veya temel ci.imlenin yiikleminin gdsterdi[i ig veya bildirdiSi yargt

yeterli goriildiipunde birlegik ciimlenin di$er krsmtnrn yiiklemi kullanrlmamaktadti:

Onnar laftan annamdrlar, sade kursumdan... (C.275) (annarlar)Kargt|kft konugmalarda soru krsmrnda sdylenen c0mle unsurlart cevap kls-

mrnda sdylenmemektedir:- E bunda ne var ?

- Arpa toomu. (G.F.220) (var)- Bunnorm hepsini scin mi YaPtm?- BdrL(J)aqfim)- Kendin mi? (YaPtm)

- Kendim. (P.44) (YaPtm)

YTJKLEMiNiI.t CiXSiXN G6RE CUMLE CE$iTLERiCtimlenin ygklemi gekimli bir fiil olabileceli gibi; isim, isim soylu bir kelime

veya kelime grubu olabilir. Buna gdre ciimleler, yiikleminin cinsine g6re iki ana

bdliimde incelenebilir.

Fiil CiimlesiY0klemi gekimli bir fiil olan ciimlelerdir.Zana Ekarmrsfi genE Rusu kran ncinda o otladsrfu koyunnaru (u.K.267)

ballagsrz srralr birlegik ciimlesinde iki ayrr yiiklem vardv. Q*armrytt ve otladardt. Bu

yUllemlerin ikisi de gekimli birer fiildir; bu sebeple burada iki tane fiil ciimlesi bulun-

maktadtr.

isim CiimlesiYgklemi bir isim, isim soylu bir kelime veya kelime grubu olan ctimlelerdir.

vlastilerri karst gitmc)ci giinos! (u.K.350), Kopktryun c)te yanda varmry genis

erliir boyarstz (U.K.286).Birinci cgmlede gi)naa ismi, ikinci c0mlede varmry geniS erkir boyarsrz sfat

tamlamast yUklemdir.

ANLAMLARINA GORE CUMLE QE$iTLERiC0mleleri anlamlarrna g0re d0rt grupta toplayabiliriz:

Olumlu Ciimlecumlenin gosterdifi ig veya bildirdi$i yargr olma, yaprlma, gergeklegme,

do[rultusunda belirleniyorsa, bu tiir ciimlelere olumlu ciimle denir'

Her hangi bir olumsuzluk ekinin veya olumsuzluk bildiren bir kelimenin bu-

lunmadr$r c0mleler, olumlu ciimledir.Bir bobanmvqrmtg iiq oolu (G.F.135).

Horoz cittil kaPuda-

2n

Kirkri dustii umuda (M.58).Ciimleye olumsuzluk katan iki ek veya kelimenin birlikte kullanrldrsr cum-

leler olumludur:Tiltmedik baca olmazmlg (G.F. 105) .,her baca tiitermig", Kr)pek suytt

dilgmeyincd ilzmtici ilrenmdzmiq (G.F. 106) "K6pek suya dugunce yi.izme dfrenirmig".Olumsuz soru ciimleleri genellikle anlamca olumludur.E negin bcin bilmedim (i.T.66).'Ben bilmeliydim,'.AvSam zamanmda, gecci karanrutndaGr;rmedin mi bir yildtz (i.T.72) "Akgam zamanrnda, gece karanhlrnda bir

yrldrz gdrdiin (veya gtirmeliydin, gOrmiig olmahydrn)".

Olumsuz CiimleCUmlenin gdsterdigi ig veya bildirdiSi yargr ohnama, yaprlmama, gergek-

legmeme dolrultusunda belirleniyorsa, bu tiir cumlelere olumsuz ciimle denir. GigavuzTUrkgesi'nde TUrkge'nin genel olumsuzluk unsurlan -mA fiil; -slz isim olumsuzluk ek-leri, yok, diil (veya diyl) gibi olumsuzluk edatlan ciimleye olumsuzluk katan unsur-lardrr:

Sandtm bcin sena diil eS (C.64).Kim azetmeer dilindcinO hiq diil insan (i.T.27 t).Pek darsryarm. Yok raadtm (2.E.28).Tatlt ana dilimi:iKoruduk, unutmsd* (T.53).Babam da dilnnedci taa yokmus (D.A.O.32).Zlati oldu benizsiz (P.208).ne... ne... karqrlagtrrma edatr "ikisi de de$il, hig biri" fonksiyonuyla c0mleye

olumsuzluk anlamr katar.Benim ne anam var, ne babam,Ne kardasrm, ne ktzkardasrn (G.F.53).Gdktci ne yildrz ne dci ay (i.T.36).

Soru CiimlesiCiimlenin gtisterdili iq veya bildirdigi yargr soru geklinde belirleniyorsa, bu

tiir ci.imlelere soru c0mlesi denir. Ctimleye soru anlamrnr, soru kelimeleri veya soru ekikatar. Soru ctirnlelerinin sonuna soru igareti konulur.

Nereclii, ne zsmun duudunuz, neredii iiiirendiniz, ne vqrattmtz... yazalrntzvar mr? (P.28)

Nusrl kurtulacam bu beladan? (P. 126)Negin'? Negin bu dannd cild yapilr? (Z.E.l2)Siz dci srqa gciz var m? (C.Y.40)Ne yapsm Sindi bu? (M.61)Nesoy - nezaman yapmaa dililnii? (C.Y.85)

212

Unlem CiimlesiBir heyecanr, seslenmeyi, korku, seving gibi degigik bir ruh hdlini anlatan

cUmlelerdir. Bu tiir ciimlelerde genellikle iinlem k0kenli bir kelime kullanrlrr ve sonunaiinlem igareti konulur.

Yangtna knrilklcin gitme ! (G.F. I 07)Kumry er koor gibtSrcaktu hay gidi! (S.c.20)Ne gc)zcil hem Senyaamur!(K.79)Tez-tezri onu beener...-Of gdlgtim benim!O zaman deyi verer;" Hay evlenelim! " (A.44)

YAPILARINA G6RE CUMLE QE$ITLERICUmleleri yaprlarrna gdre iki ana bOliime aylnyoruz:Basit cumle ve birlegik ciimle.

Basit CtimleSadece bir igi, olugu, hareketi, duyguyu, diigiinceyi veya yarglyr anlatan

cUmleye basit ciimle denir.Gagavuz TUrkgesi ders kitaplarr ve Gagavuz Ti.irkgesi'ni yapr bakrmrndan

degerlendiren bazr Ti.irkologlar basit cUmleyi, iki gruba ayrrmaktadrrlar:6

Dar ciimleOzne ve yiiklemden, yani temel unsurlardan kurulu ci.imlelerdir.Yasddrlar kavaklar (U.45).Yollar bilkiiklil (A.24).

Geniq ciimle. Ozne, y0klem ve tiimleglerden, yani temel ve yardrmcr unsurlardan kurulu

cUmlelerdir.Her bir otunyarqya mehlemi olar mr? (T.86)Fena liizgrir titsi ha$lar (S.G.33).

Birlegik CiimleBirden fazla igi, olugu, hareketi. duyguyu, dtigiinceyi veya yargryl anlatan

ciimlelere birleqik ciimle denir. Birlegik ctimlede birtemel ig veya yatgtya baglr ve eg

delerde diler temel i;ler, yargrlar bulunabileceli gibi temel igi, yargryr tamamlayanyardrmcr ig veya yargtlar da bulunabilir. Bu iq ve yargrlarr ifade eden birden gok yiiklemve bu y0klemlere ba$h unsurlar birlegik ciimleyi meydana getirir. Temel ve yardrmcr

u N. i. Baboflu, i. i. Baboglu, Gagauz Dili. Sintaksis tX-Y klasslar rgtn. Kiginev. l9tl8, s.54N. P. Arabacr. l-. A. Pokrovskaya, D. N. Tanasoflu. Gagau: Dili. Gugouz $kololannm 1-5.ci klas.slortlqfu, Kiginev, 1959, s.2lF. R. Zcynalov. age., s.164

213

ciimlelerin gegidi, durumu, birlelik ciimleye kattrgr anlam, birbirlerine ba$lanr9 gekilleri

birlegik ciimlenin gegitlerini belirleyen hususlardtr.

Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik cumle temayulu oldukqa fazladrr. Sade ve

basit s6yleyig dzelliSi geligmedi[inden bilhassa nesirde uzun ve birleqik ciimleler kul-lantlrr. Bu anlayrgrn bir sonucu olarak, fiilimsilerin kullanthgrntn yeterince oturmadr[r

g6riilmektedir. Tiirkge'nin gok 6nemli bir ifide zenginlifi olan fiilimsiler yerine batt

dillerinin pek gogunda oldulu gibi gekimli fiiller kullanrlmakta, bazen bu gekimli fiillerciimle bagr baglaglanyla takviye edilmektedir. Qekimli fiiller, fiilimsilerin fonksi-

yonunda kullanrldr!,r iqin bu ciimleler qekil olarak birlegik, anlamca basittir:Aqan sa onnar gittiler, kahra dii$lii. (C.240) cUmlesini "Onlar gidincii kahrla

d0$tij." qeklinde -ince zarf-fiiliyle daha sade bir gekilde sOylemek mUmkUn oldufiu

halde; gll- fiili giiriilen gegmig zamanda gekimlendirilmig; aqan "o zaman" zaman zarfryla da ifhde kuvvetlendirilerek asrl ci.imlenin yiiklemine ba[lanmrqttr.

Ama solemeyccim evdci, ani evlenecez. (C.64) cilmlesinde -cek srfat-fiili yer-

ine, gelecek zamanrn I. gokluk gahsr kullanrlmr$ ve ani ballacryla temel ciimlenin yUk-

lemine ba$lanmrgtrr. "Ama evleneceSimizi evde sdylemeyece$im" ciimlesinde -cek

srfat-fiili kullanrldrlrndan daha tabii bir ifdde tarzr gdrUlmektedir. ..

o sindi-gitti. (H.o.106), AEan da davrandm-kslknn. (D.o.105) cumlelerinde

biri diperiyle ilgili bir h6li bildiren, fakat ikisi de aynt tiir gekim ekleri ile gekimli olarak

kullanrlan iki fiil giirtilmektedir. Bu fiillerin birbirini anlam baktmtndan tamamladr$tnl

gdstermek igin de aralartna "-" konulmuitur . Bu ciinrleler "O sinerek gitti." "O zaman

sen davranrp kalktrn." geklinde sdylendiginde bu fiillerden birincisinin ikincisini hdl ve

zaman bakrmrndan tamamladrlr daha aqrk bir gekilde gOrtilmektedir.

Fiil gekimleri hakkrnda bilgi verilirken anlailldrlr ve drneklendirildili gibi

Gagavuz Ttirkgesi'nde emir 3. teklik ve gokluk gahrs gekimi istek kipinin 3. teklik ve

gokluk gahrs gekirri yerine kullanrlmaktadrr.Ayrrca aynl gekim mastar qekli ve bazr srfat-fiil qekilleri yerine de kul-

lanrlabilmektedir. Bu 6zellipin Ralkan dillerine has oldu$u ve oradan Gagavuz

TUrkqesi'ne gegtigi sdylenmektedir.'Kurtargstna kendi biricik kumr istemiS gelin versin (M.73) "istemig gelin

versin - gelin vermek istemig".istarcti annastn inanar mr oolu (i.T.235) "istiirdi annastn - anlamak isterdi".

Biz, alh iSgi, oturarak bekkirirdik gelsin masina betonnan. (C.l4l) "bekliiiir-

dik gelsin - gelmesini bekliyorduk".- Aqan taa hir saat kaldrydt is bitsin (c.144) "bir saat kaldrydr i9 bitsin - i9

bitmesine bir saat kaldrydr"....i)iiretntiS , ne yapsmnar (i.T. 104) "ne yapacaklarrnr olretmi9".Mastar geklinin istek-emir gekimi yerine kullantlmasl da mUmkiind0r.

l.yudnrila A. Pokrovskaya . "Cagau: Dilinin ve Balkan Ti)rk A\zlannm Bazt Sentaks d:ellikleri".llilinrsel Bildirilcr 1972, Ankara, 1975, s.233

C. A. Gaydar.ci, "Sltosobr Poelginenya i Tipt Priclatoqtnth Prcelloienry Gagauzkonr Ya:*ct". Sovycts-

kaya Tiirkologiya, 1976. s.56.

2t4

Ama nasil sdlemcici da o savuSsun (C.laO "nasll sdlemaii da o savu$sun -nasrl sdyleyim de savugsun".

Bu agrklamalar rgtsrnda birlegik ciimle gegitlerini, srrayla ele alaltm:

$art birlelik ciimlesi$art fiil gekimi balrmsrz hi,ikiim bildirmez, ancak istek anlamtnda kul-

lanrldr$rnda, yani asrl fonksiyonu drgrnda kullanrldrsrnda bir hiik0m ifadesi tagrr.

Gagavuz Tiirkgesi'nde, Tiirkiye Tiirkgesi'nden farklr olarak yardrmcr climleyani gart ciimlesi her zaman bagta bulunmaz ve genellikle "eer" cUmle baqr edatryla

kuvvetlendirilir.Uz olur mu gdlgci eer iiiri safidan (C.Y.23).Eer lcicizrmsu, yaz oolum yaz! (C.257).Eer sii gelir sdn hekleyaymisinl (C.103).

Eerlem yanilarstk, neqin aalasdru onnara, kime biz ltannaqtt (C.Y.l3).Karr esabt bilmersd , o zaman evdci da bisey olmaycqk (C.113).

G idc)rsiin - gelecekldr,Vercirsiin - verece klcir,

Sayarsan - sayacaklarDiliiscirsiin - dilvecekl cir (U.76).Ama yantlarssk hem piSman olarsuk, zor bulmaa kaybedilmis yola (C.Y.l3).Gagavuz TUrkgesi'nde gart gekimi kullanrlmadan da qart ifddesi tagryan yar-

drmcr ciimlelerle birlegik c0mle yaprlmaktadtr.8Yapacdz ne deycc)n (M.39) "deyctin - dersen".1944'cil yilda fasistltir, yaalayrp r)kqelerini kagdrlar orayr, nerdcin gelmiqldr

(C.308) "gelmiqliir - gelmiglerse".Onun imii bozulsun,Kimncir eker duSmannr (D.O. 129) "eker - ekerse".

ig ige birlegik ciimleTam ve ba$tmstz bir yargr veya ig ifddesi tagryan bir cilmlenin bir bagka

c0mlenin bir unsuru hdlinde kullanllmastyla meydana gelen birlegik ciimledir.Yat ts uyu, -dedi, dostqa bak\lan (i.T.125).Ama ses "yondlm" yok ! (M.67)Demii burtu "gAzdl'- dedi, Tanya (D.O.66).Nakil ifadesi taglyan ciimlelerde nakledilen ktsrmlar trrnak igine alrnmaktadrr.

Birinci ctjmlede, "yat" ve "u1tu" ,urir^cl ciimlelerin, "dedi" temel cUmlenin yiiklemidir.ikinci ciimlede "yendtnr" yardrmct ctimlenin, "yok" temel ctimlenin y0klemidir.

Ugunctisiinde ise "dcmci" yardrmcr ciimlenin, "dedi" temel ci.imlenin yUklemidir. Bu

srralamadan da anlagrlabilecegi gibi Gagavuz T0rkgesi'nde i9 i9e birleqik ciirnleyardrmcr unsurun 6nce, temel unsurun sonra gelmesi sebebiyle Tiirkgenin genel ciimle(sentaks) mantr$rna da uymaktadtr.

t (i. n. Gaydarci. "sposobt Podginenyo i Tipt Pridarognth Pretllojenry Cagau:ktnr Yc:rkn". Sovyclskaya'I'iirkologiya. 1976, s.56

215

Kimsin sdn - sormuS tilki (G.F.182).Siz ahn, -cuvap etti Zlatq (P. I 5 I ).Ama biin seni ltiiium deneyim, sdleer dev adaru (D.A.O.8).6rnek ciimlelerde, yardlmct cUmleyi temel cUmleye ba$layan "diye"

zarf-fiilinin kullanrlmadr[r gtiriilmektedir. Gagavuz Tiirkgesi'nde zarf-fiillerin kul-lanrlrgrnrn fazla yaygn olmadrfrnr sOyleyebiliriz. Temel ciimleyle yardtmcr ciimlearaslna "-" konularak cumlelerin anlam ve gekil bakrmrndan birbiriyle ilgisi g0steril-meye gahgrlmaktadrr.

Ara siizler (i9 ciimle)CUmlenin her hangi bir unsurunu agrklayan anlam ve gekilce temel ciimlenin

bildirdigi ig veya yargryla ilgili olmayan cUmlelerdir. Ara sdzler genel bir dilek ifadesiveya temel ciimlenin igine yerlegtirilmig ba$rmsrz yargth bir ciimle olabilir. Bazr

h6llerde bir agrklama ifrdesi olarak "ki" ba$lactyla temel ciimleye ballanabilir.A hmaklardan-savasanm-kagamddnm ( C.Y.5 I ).Bay iliska sanmry, -ki bu tombarlok iS- hrsum kafav sanmrs, ani insan

rildiirdii (i.T.233).Ne karar koyer -g*aramaymcak basa- brakmak yok (i.T.230).Ko baskau da , Allsa versin, sevsin sizi bdld (C.Y.96).IJurayartltm bcin havaya, ki bet Ekun, omi)rii kdsteklesin (D.O. I I l).Gilli)mscirsci lafin tiirkildr), iyi bitiisin - eri var carumda (D.6.127).Ara siizlerin temel ctimleden balrmsrz bir ifade tagrdt[rnr belirtmek igin

"-...-" veya ",...," araslna altnmaktadtr.

Agrklama birlegik ciimleleriYardrmcr ciimlesi, temel ciimleyle bildirilen yarglyt veya igi agrklayan bir-

legik cUmlelerdir. Temel cUmle, yardtmct ctimleden 6nce gelir. Bu iki cUmleyi, aqlklamaifadesi katan ":" igareti baglar. Agrklama c0mlelerini, ciimle bagr ba$laglanyla birbirineba!,lanan ve aralarrnda agrklama ilgisi bulunan birlegik c0mlelerden ve ara sdzlerdenayn degerlendirmek gerekir.

Cc)rdilm: Durqrdm scin gelincc)Ona yaktn yarrm adrm (C.Y.60).Seviner dolay ona:Bu boya gdzril durar!(S.G.7)Aqdr ikinci kapuyu da SaS-beS oldr: Bir tepci dlii teni gdrer! (G.F.198)Bana deycirdikjr : "Sevin!"Bu yasaman senin-resim! (2.8.109)

$u doyman deneyim:Az mt seni besledim? (8.56)

Ki'li (ani // aniki ) birlegik ciimleTiirkge'ye Farsga'dan girmig bir birlegik ciimle gegididir. Gagavuz

Tiirkgesi'nde ki baglacr yantnda, sorma €datr ani (< hani < kant) ve bu edatla kiballacrnrn birlegmesiyle ortaya grkan aniki ballacr da aynr fonksiyonda kullanrlmak-

216

tadrr:e Temel ciimle 0nce yardrmcr ctimle sonra gelir. Ki'li birlegik c0mleler Turkge'ninci.imle (sentaks) mantr$ryla diizenlendilinde yardrmcr c0mle girigik cUmle dUzeni igindetemel ctimlenin nesnesi, tiimleci veya zarfi durumuna gelebilir. ki // ani // aniki ba$la-qlanyla temel cUmleye baSlanan yardrmcr ciimleler, tayin, derece, maksat, sebep, hdl,ydnelme, yer gibi anlamlar katar.

ki baglacryla Ornekler:Bcin qaltsanm giln gilndcinKi onnara brakmaafayda (D.O. 120) "TUmleg yan ci.imlesini temel ciimleye

ba[hyor".Ah annadtk ki ddnmeyce)n geri! (U.D. 173), "Nesne yan ciimlesini temel

ci.imleye ba$hyor".Qocuu sevindirmcici,Ki var baasq krytan,Er drtiilii yorgan (H.O.98) "Temel ctimleyi tUmleg yan c0mlesine bafhyor"ani baglacryla drnekler:Sora ansu bir zamanAnnamry, ani kEr beener (C.Y.85) "Nesne yan ciimlesini temel ciimleye

baSlryor".Sansm iircicim sc)ledi ani scin geleccin (P.233) "Nesne yan c0mlesini temel

ciimleye ba$lryor".Biz annddru, ani srin bililk bilgi iSini yaparstn (P.241) "Nesne yan c0mlesini

temel ciimleye ba$l ryor".Gittim almaa spravka, ani kocamm gdzil gdrmeer (C.39) "Zarf yan c0mlesi-

ni temel cUmleye ballryor".aniki baglacryla drnekler:Sevinerim, aniki kefsizliim geqti (i.T.Sl) "TUmleg yan cUmlesini temel ciim-

leye ba$lryor".Hep sanacdy:, oniki scin gegtin (i.T.26)" Nesne yan c0mlesini temel ci.imleye

ba!lryor".Ne tilrlil kolaylft saade biz aaramadrk, sniki kurtulmaa bu teklificin (P.127)

"Zarf yan ciimlesini temel cUmleye balhyor".Gagavuz T0rkgesi'nde birden fazla yardrmcr cUmle ki ll ani ll aniki

baSlacryla temel ctimleye baglanabilir.BoSuna eskidin laf kalmamts, oni laf baldan tathmrs hem, cni neredcin la/

qrkarmry can da hep oradan! (M.67)

Srrah CiimlelerBa$rmsrz hiikiimlti veya anlamca birbirini tamamlayan basit ci.imlelerin gekil-

ce baglanmasryla meydana gelen birlegik ciimlelerdir.

" (;. A. Gaydarci.. agm.. s. 55-45

2t7

Ba$agsz srrah birlegik ciimleBasit cumlelerin ballag kullanrlmadan birbiri ardrnca srralanmasryla meydana

gelen c0mlelerdir. Srrah ciimlelerin Oznesi, nesnesi veya bagka bir unsuru onak olabilir:O Simdi diildi baargan, yavastt (P. I 35).CUmlede "O" lznesive "simdi" zamanzarfi "diildi baargan" ve "ycua$tt"

y0klemlerinin ofiak unsurudur.Srrah birlegik ciimlelerde bazen baglag sdylenmese de fonksiyonu sdyleyig ve

vurguyla verilir.Toplanmrylar insannar, bakarlqr o kloqka kaybelmis. (D.A.O. 39) "bakarlar"

yUkleminden sonra ki /l ani ba|"lacr siiylenmemig olsa da fonksiyonu hissedilmektedir.Bu ttir cUmleler gekil bakrmrndan ballagsrz gibi gdriilseler de s6yleyig baglag fonksi-yonunu hissettirir.

Srralr ctimlelerin bazrlarr da anlam bakrmrndan ba$rmsrz iki ayn basit ctim-lenin virgUlle bir birine baplanmasryla meydana gelir. Bu tiir ciimleler iki bagrmsrzciimle olarak da kullanrlabilir.

Avcilumda av eti imedim, sevdiceemci "ayolum" demedim (G.F. 108).giir bentlerini meydana getiren mrsralardan kurulmug srrah birlegik cUmleler-

den bir krsmr bOyle gekil ve anlamca balrmsrz olan, basit ciimleler olarak da kul-lanrlabilecek ci.imlelerdir.

Sus avEam uslu iner,Genis krlara,Raatltk kaba yayilar,Qift karaluna. (T.35)

Baflagh srrah ciimleC0mle bagr baplaglan veya virgUl, noktah virgiil gibi noktalama igaretleri

yerine kullanrlan baSlaglarla gekilce; baSlaglann yardrmcr ciimleye kattrgr anlam ilgisineg0re de anlamca birbirine ba$lanan srrah birlegik ciimlelerdir. Baplaglann ciimleyekattr$r anlamlar, baglaglar biilUmiinde tek tek incelendipi igin burada ayrrca ele ahn-mayacaktfr. BaSlaglar yanrnda bazr zamir ve zarflar da ciimle bagr baplact gibi kul-lanrlabilmektedir.ro

Ki'li birlegik cUmleler de baSlagla kurulan ciimlelerdir. Fakat bu ttir cUmlelerTiirkge'nin cumle (sentaks) d0zeni iginde farkh bir durum arz etri$i igin ayrrca de$er-lendirilmigtir. "ani ll aniki" baglaglarr da Gagavuz Tiirkgesi'nde genel Tiirkge'deki "ki"baplacr fonksiyonunda kullanrldrpr igin aynr baghk altrnda de[erlendirilmigtir.

Baglaglr srrah birlegik ctimlelerde baSlag yardrmct ciimlenin bagrna gelir ve

zaman, sebep, gart, derece, tayin, agrklama gibi fonksiyonlarla yardrmct cUmleyi temelciimleye ba$lar. Gagavuz TUrkgesi'nde ba$laglr srrah birlegik ciimlelerde yardtmcrcUmle, temel ciimleden dnce gelebileceli gibi sonra da gelebilir.

Vardt ilg kakum, uma onnart kavradilar dev adamnan (D.A.O.al).

1" C. A. Gaydarci. agm., s.48

218

ama baglacl temel ciimleden sonra gelen yardrmcr c0mleyi agrklama ifddesi

ile temel ctimleye baplamaktadrr.Agan o etisti, primprietor taa gelmemisti (P.95).

agan baplacr temel ciimleden 0nce gelen yardrmcr ciimleyi zaman anlamtylatemel cUmleye baplamaktadrr.

Baglagh srrah birlegik ciimleleri qekilce baglayan, yani ba$rmsrz basit ciim-leler h6linde kullantlabilecek ctimleleri birbirine baSlayan stralama ba$laglart baSladtk-

larr cUmlelere anlamca bir katkrda bulunmazlar. Bunlar "da", "hem" baplaglandrr, vir-giil, noktah virgiil igareti yerine kullanrlrrlar.

Pay edecez neyimiz var da alacdz hepsimiz angt yolu isteeriz (G.F. 134).

Soluk ilin olsun,Hem gill kimil aqsm (D.O.35).Gagavuz T0rkgesi'nde temel ciimleye gekil ve anlamca baplanmrg birden gok

yardrmcr cumleyle kurulmug ballagh srrah birlegik cUrnleler oldukga yaygln olarak kul-

lanrlrr:Tiirk bilgigi yazdr, ani gitaklarm laflan uyar tiirk dilinndn, umu sora o

g()sterer bir srq laf, angilan yok tilrkge'de (C.3 l0)."ani" ve "ame" ballaglarl bagrnda bulunduklarr yardlmcl c0mleleri, temel

ctimlenin y0klemi "yazar" fi iline ba$lamaktadrr.Btin inanamadrm gr)zlerimi, agan... agan ansudan gdrdiim, uni aulda peyda-

lanmrs bir biiiik trakalt akilz. (D.A.O.60).

"agan" ve "ani" ballaglan bagrna geldikleri yardtmcr cUmleleri' temel cUm-

lenin yUklemi "inanamadtm" fi iline baplamaktadrr.Redaktor korktu, ani 1ldiirmesin birSey insan\ clu.tez tez ddktil su tezcicin

basma (i.T.159)."ani" ba|"lacr "6ldiirmesi,n" ytiklemini temel ciimlenin "korktu" yiiklemine

ba$lamaktadrr. "d(r" ballacr ise "doktil" yUklemini balrmstz bir hiik0m unsuru olarak

ctimleye dahil etmektedir.

Karqrk Birlegik CiimleBuraya kadar ayrt baghklar alttnda inceledi!,imiz $aftll, i9 ige, agrklama,

srralr, ki'li birlegik ctimleler ve ara sOzlerin bir kagrnrn bir araya getirilmesiyle meydanagelen birlegik ctimlelerdir.

Gagavuz Tiirkgesi imldsr yazrda sade ve basit ifrde yerine genig ve karmagtk

bir temele oturtuldugundan kangrk birlegik ctimleler ktgtiksenmeyecek bir seviyededir.

Birlegik ciimle gegitlerini gekil bakrmrndan bir az daha sadeleqtirmek, daha agtk bir iffi-deyle daha dar bir gergeve iginde tasnif etmek miimkUndiir. Fakat yaztlt ifideyi nokta-

lama igaretleri belirlediginden, biiyiik harfle baglayrp noktayla biten veya iki nokta

arasrnda kalan bir ifddeyi veya ifbdeler bUtiiniinti ciimle olarak almak durumunda kaldrk.

Bu agrklamalardan da anlagrlaca[r gibi birlegik cUmleyi anlamt aksettiren bir dUzenleme,

bir qekli plan olarak degerlendirdik.Birlegik ciimleleri tasnif ederken ve adlandrrrrken TUrkiye TUrkgesi ile Gaga-

vuz Turkgesi gramer terminolojisini gdz 0ntine almakla birlikte, herhangi bir gahqmaya

veya bir dilcinin gtirUglerine tam olarak ballr kalmadlk.

2t9

Bu agrklamalann lgt$rnda karrgrk birlegik cUmleleri 0rneklend irel im:Uyuyarkan sokaklarda, o hep diisiinc)rdi, nasil ad koyacdk eer kazanabilir-

sdydi beygir (C.223).

Slrah, garth birlegik ciimle-Bcin seni gaardtm onun igin, - dedi Krboba, - ki sc)yleyim, ani brin kolver-

erim seni, .bosandvartm seni girkin baalantdan, angsma bcin seni baaladm (p.69).igige, ki'li, srrah, ara sdzlii birlegik ciimle

CUMLE TAHLiLiCiimleyle ilgili anlattrklartmrzr 0rnek ciimleler iizerinde bir biitiin olarak

gdsterelim:Mali, maliihtcir malim,Kaar saurardt dryarda (2.8.41).Bu cUmlede;"Mali, mali, ihtcir malim" iftdesi seslenme iinlemidir. Bu sebeple ciimle drgr

unsur olarak de[erlendirilmelidir. Bu ciimlenin y0klemi "saurardt", lznesi "kaar","dqarda" ise yer tamlayrclsldrr.

Bu ciimle;Unsurlarrnrn diziligine giire: devrik,Yiikleminin cinsine giire: fiil,Anlamrna giire: olumlu,Yaplslna gOre: basit cUmledir.

Avsam ilstil skolarun aulundg peydalandt primarrn senselesinden hir adam,onu kolverdilcir lokotenendci (C.77). (

Bu cUmle srralr birlegik bir cilmle oldugu igin iki yiiklem vardrr.f. cUmlenin yiiklemi "peydalandt", dznesi "primarm senselesindcin bir

adam", zaman zarfr "avSam iistii", yer tamlaylclsl "qkolarun aulunda" kelime ve ke-lime gluplarrdrr.

Il. ciimlenin yiiklemi "kolverdilcir", 6znesi gizli iiznedir "onlqr", belirtilinesnesi "onu", yer tamlayrcl sr " lokoteiinari " kelimeleridir.

Bu cUmle:Unsurlarlnln diziligine g0re: devrik,Yiikleminin cinsine gtire: fiil,Anlamrna giire: olumlu,Yaplsrna giire: baglagsrz srralr birlegik ciimledir.

Zrmha pindi gernci ilstiinci, abandr sopastna da busladt siiretmciri, niccio t I dd r koyu n nar (i.T . I 63).

Bu c0mle karrqtk birlegik ciimledir. Bu sebeple iince ytiklemleri buluyoruz.

220

I. ciimlede yiiklem "pindi", 6zne "ztmba", yer tamlaytctsr ..soprr.r/na,,ke-

limeleridir.l l. ciimlede yiiklem " aband t ", yer tamlaytct st " sopas mq" kelimeleridir.lll. ctimle birlegik ciimleye "da" baglac.'la baglanmrg, y0klemi .,baqlach",

s i iretmAd " kelimeleridir.IV. c0mledb srfat-fiil fonksiyonuyla temel ci.imleye ba[lanan .ottddr", ynk-

lemi "siirtemrid" isim-fiiline hdl ifrdesi katmaktadr. "koyunnar" 6zne ,,nicci,, soruzarfidtr.

Bu cUmle;Unsurlarrnln diziligine gdre: devrik,Ytikleminin cinsine gOre: fiil,Anlamrna gdre: olumlu,Yaprslna gOre: kangrk birlegik ciimledir.

Alm da verin siz kendiniz, -yavaSrctk dedi Vera (P.l0l ).Bu cUmle i9i9e birlegik c0mledir.Temel cUmlenin yiiklemi "dedi",lznesi "Verq", zarfi "yavaSrctk", yardrmcr

ciimle temel cUmlenin nesnesi gdrevindedir.Yardtmcl c0mle kendi iginde srralr birlegik ctimledir. Yiiklemler "a1n",

"verin" fiilleridir. "da" ciimleleri ba[layan ba[lagtrr. Bu iki fiilin de ortak oznesi "srzkend iniz " kelimeleridir.

Bu cUmle;Unsurlarrnln diziligine giire: devrik,Yiiklemin cinsine gdre: fiil,Anlamrna gtire: olumlu,Yaprsrna gOre: igige birlegik ctimledir.

Ayrya bat dattrmtslar da qarSda katrqn da kalmamrs (G.F. 108).Bu ciimle srralr birlegik ciimledir.I. c0mlenin yiiklemi "dattrmqlar", dznesi gizli "onlar", nesnesi ,.bal", yer

tamlayrcrsr " ctyrya " kel imeleridir.ll. ciimlenin ytiklemi "kalmamry", 0znesi "katran", yer tamlaytcrsr

"garSda" sdzleridir."da" baglacrnrn ilki iki basit ciimleyi birbirine baghyor, ikincisi ,,kqtran,'

0znesini pekigtiriyor.Bu cUmle;Unsurlarrnln diziligine giire: diiz,Yiikleminin cinsine gdre: fiil,Anlamlna gdre: olumlu,Yaprsrna gOre: srrah birlegik c0mledir.

Berber, bir kel kafalr adam, sabunnadt Qocuun suradmr da basradr kazrmactkcircc) usturaylan yanaklanrr 1i.t. 108).

Bu cUmle kangrk birlegik ciimledir.

221

Ara sdz, "berber" Oznesini agrklamaktadrr; y0klemi, "bir kel kafalr adam"lznesi "berber"'dir.

I. cUmlenin yUklemi "sabunnadr", 6zne yine "berber", belir"tili nesnesi"Qocuun suradmr" kelime ve kelime gruplarrdrr.

ll. ctimlenin y0klemi "basladt" yer tamlayrcril "kaztmqa kcircti usturaylan

))anaklannt ", dznesi orrak "berber", isim fiil grubunun belirtili nesnesi "yanaklarmt",zarfi ise "kdrcci usturaylan" siizleridir.

Bu ciimle;Unsurlarrnrn diziligine giire: devrik,Yiikleminin cinsine gdre: ara sdz isim, digerleri fiil,Anlamrna go're: olumlu,Yaprsrna gtire: kangrk birlegik cUmledir.

Veriim mi ona, osa vernriim ni? (8.T.68)Bu cUmle ba$lagh srralr birlegik ciimledir. Bu sebeple iki tane yiiklem vardrr.l. ciimlenin yiiklemi "veriim mi", yer tamlayrcrsr "ona", "osa", denkle;tirme

baglacr olarak iki ciimleyi birbirine ba[lamaktadrr.Il. ctimlenin yiiklemi "vermiim mi"Ozne iki ciimle igin de "ban" gizli oznesidir.Bu srralr ciimlenin;Unsurlarrnrn diziligine gOre: I. ciimlesi devrik, ll. ciimlesi d0z,Yiikleminin cinsine giire: fiil,Anlamrna g0re: soru,Yaprsrna gdre: srralr ballaglr birlegik ciimle oldulu gdriilmektedir.

GidA gidti ctisniSldr cendem deliinci (G.F.146).Ciimlenin yUklemi "etiSmiSldr", zarfi "gidci gidci" zarf-fiil tekrarr, yer tam-

layrcrsr " cendem deliinci".Bu ctimle;Unsurlarlnln diziligine gOre: devrik,Yiikleminin cinsine giire: fiil,Anlamrna giire: olumlu,Yaplsrna giire: basit bir ciimledir.

Kr sdleer Qocaq: -Benim bobam biliicii padisaasL ama senin da dkiizlerindev dkil:ldri, diil ni? (M.16)

Bu ciimle birleqik ciimle oldugundan Ug tane ytiklem bulunmaktadrr.l. ctjmle temel ciimledir. Y[klemi "srileer", Lznesi "ktz", yer tamlayrclsr

" (( )L'uu " kelimeleridir.ll. ve Ill. ciimle yardrmcr ciimledir. Temel ci.imleyi agrklamaktadrrlar ve

birbirlerine " (r,n u " ba$lacryla baglanmrglardrr.II. ctimlenin yiiklemi "hiliicii padisaast", ilznesi "benim babam". Bu ciimle

ternel ciJmleye ":" ile baglanmrgtrr.

222

lll. c0mlenin y0klemi "dev rikilzleri, diil mi?", lznesi "senin okijtlerin"aradaki "da" pekigtirme fonksiyonuyla kullanrlmrl sona gelen baglagtrr.

Bu ciinrlenin;Yiiklemin cinsine gdre : I. c0mle fiil, Il. ve Ill. ctimle isim temel cgmlesi

devrik, yardrmcr cUmleleri diiz;Anlamlna gtire: olumsuz soru ifadesiyle ikinci yardrmcr ciimlesi de dahil

olmak 0zere olumlu,Yaptsrna gdre: agrklamah, baglaglr srrah birlegik ciimle oldugu gdriilmekte-

dir.Yoadt bir suuk hult yaamur,O y*adt gigekleri (C.Y.64).Bu cUmle birlegik ciimle oldugundan iki tane y0klem vardrr.l. c0mlenin yUklemi "yaadt",dznesi "blr suuk huh yaamur"dur.ll. cfimlenin y0klemi "yrkadt" dznesi "o", belirtili nesnesi "qiqekleri" ke-

limeleridir.Bu ciimle;Unsurlarrnrn diziligine gtire: devrik,Yiikleminin cinsine giire: fiil,Anlamlna gOre: olumlu,Yaplsrna gOre: baglagsrz srrah birlegik ciimledir.

Gagavuz Tiirkgesi'nde ciimle konusunda g0rillen bazr dzellikleri griyle srra-layabiliriz:

Gagavuz T0rkgesi, ses ve gekil iizellikleri yanrnda, ciimle <izelliklelibakrmrndan da-izah edecegimiz bir kag husus drgrnda- Genel Tiirkge'ye gOre b0yiik birfarkhlrk arz etmeyen bir O$uz grubu T0rk givesidir.

Cagavuz Ti.irkgesi'nde devrik ciimle di.iz ciimleye gore daha tazla yaygrndrr'.Bu sebeple Gagavuz Ttirkgesi'nin c0mle yaprsr batr dilleriyle, ozellikle de Slav dilleri ilekargrlagtrnlmrg; devrik ciimle di.izeninin Slav dillerinden Cagavuz Tiirkgesi'ne akranlanbir tizellik oldu$u savunulmugtur. Gagavuz T0rkleri'nin Bulgarlar, Yunanlrlar, Romenler've Ruslarla igige yagadrklarr, tarihin belli dcinemlerinde bu milletlerin dillerinden biliniveya bir kagrnt rigrendikleri ve konugtuklarr dtigiin0lUrse, batr dillerinin GagavuzTiirkgesi iizerinde bazr etkiler brraktrgr kabul edilebilir. Ancak Gagavuz Tiirkgesi'ndegdr0len devrik ciimleler herhangi bir batr dilinin ctimle dUzeniyle tam bir benzellikg6stermez. Sdz gelimi, yUklemi baqta olan basit ve birlegik ciimlelerde dzne ortader veyasonda bulunabilir, hatta bazen 6zne hiE kullanrlmaz. Batr dillerinde gtiriilenii2ns+yiiklem+yardrmcr unsurlar diizeni bazr cUmlelerde gdriilmekle birlikte sisteln-legmiS ve yaygrnlagmrg bir ci.imle Ozelligi degildir. Aynr dlgiide bilhassa anonirn ozellikgdsteren halk edebiyatt mahs0llerinde ve her hangi bil yazar:lt,. gairin eserlelinde duzctimleye rastlamak da mUmkUndUr.

Ctagavuz Tiirkgesi'nde gtirUlen devrik c0mleleri, Gagavuz Ti.irkleri'nin Ttirkgedrgrnda baqka dilleri dgrenmek ve kullanmak zorunda kalmalarr yanrnda, bu givenin 20.yUzyrlrn bagrna kadar bir konugma dili olarak kalmasrna ve konugma dilindeki ra-hatlrgrn ve serbestligin yazr diline yansrmasrna da ballamak gelekmektedir. Koklit bir

223

yazt dili gelenegi olmayan her qivede, hatta yazt dili geligmig givelerin afrzlarrnda bilebenzer cizell ikleri bulabiliriz.

isim-fiiller, srfat-fiiller ve zarf-fiiller Tiirkge'nin ifddeyi kolaylagtrran vezenginlegtiren en dnemli unsurlanndandrr. Gagavuz Tiirkgesi'nde de bu unsurlar kul-lanrlmaktadrr. Ancak bazen bu gekillerden biriyle daha kolay ve rahat kurulabilecekc0mleler, gekimli fiiller ve bu gekimli fiili takviye eden cUmle baqr baglaglanyla kurul-maktadrr'. Bu hususu, Gagavuz Tiirkgesi ci.imle yaprsrnrn bir Ozellili olarak gormekgerekmektedir.

$art birlegik ciimlelerinde, gar"t ifdde eden yardrmcr ciimlenin yi.iklemi, temelctimlede aynen veya benzer qekilde s0ylenmigse, yardrmcr c0mlenin yiiklemi kullanrl-mayabihnektedir.

isim-fiillerin, srfat-fiillerin ve zarf-fiillerin kullanrlrgr ve $art bilegik ciimlele-rinin yardrmcr cUmlesinin yiikleminin diiqmesi her hangi bir sisteme baplanmamrg,zaman zanlan gdri.ilen cUmle dzellikleridir.

Hdl ekleri g0rev depigikligi, ciimle unsurlanndan nesne ile yer tam-layrcrlarrnrn gekil bakrmrndan bir birine karrgmastna yol agmaktadrr.

Ciimlenin ifddenin temel unsuru olduSu d0giintiliirse; istek emir gekiminin 3.teklik gahsrnrn, -mAA mastar eki yerine kullanrlmasr da morfolojik 6zellik olmaktangrkrp cUrnle tizelligi haline gelmektedir.

igaret edilen bu hususlar ve bunun drgrnda kalan diger bazr rnorfolojikhususlar toplu olarak gdz tin0nde bulundurulduSunda; Gagavuz Tiirkgesi ciimle yaprsrnrTtirkge'nin c0mle diizeni drgrnda saymak miimkiin degildir. Fakat Gagavuz Tiirkgesi'nebagka dillerden giren bazr OdUng kelimeler gibi, bir takrm morfoloji ve c0mle 6zellikleride girmiqtir. Bunlann dnemli bir krsmr zaman iginde Ttirkge'nin morfoloji ve cumledzellikleri iginde kaybolmug; ancak Gagavuz Tiirkgesi'ne de kendine has bir ciimledzellili katmrgtrr.

224

S6ZLUK

-A-,-A-

aa9 (i.T.124) a9.

aas (i.T.196) agag.

aad(C.3ll)ad,isimaalem (i.T.82) < (T.T. alem < Ar. dlem) alem, dtinya.aara- (C.40) aramak.aara (C.Y.27) ara.aaro (i.T.33) art.aaret (8.T.29) < (T.T.ahret < Ar. 6!iret) 6bur diinya, ahret.

adroport (i.T.I l8) < (Rus. aiirport < ing. airoport) hava limanr.aaz(D.6.62) az.aaz (i.T.129) aSrz.aba < (T.T. aba Ar.'abi) kegeden yaprlmrg elbise veya ayakkabr.abrikos (C.199) < (Rus. abrikos) kaysr.acaba (i.T. I Z) < (T.T. acaba < Ar.'acebi) tereddi.it edatr, acaba.

adet (C.Y.56) < (T.T. adet < Ar.'adet) tdre, adet.adres (D.O.4) bk. adrez.adrez (P. I 89) < (Rus. adres < Fr. adresse) adres.

advokat (P. I 83) < (Rus. advokat < Fr. avocat) avukat.aeroplan (i.T. I l6) < (Rus.aiiroplan < ing. aeroplan) ugak.aferim (8.T.76) < (T.T. aferin, Far. dferin) beSenme edatt, aferin.afi9a (P.l6l) < (Rus. afi9a < Fr. affiche) afiq.afta (i.T.30) < (T.T. hafta < Far. hefte) hafta.agnostitsizma (P.l6a) < (Rus. agnotitsizma < Fr. agnoticisme) bilinrrrezcilik.dgoist (P.l l -5) < (Rus. dgoist < Fr. egoiste < Ldt. ego) bencil.agronom (i.T.7,5) < (Rus. agrononr < Fr. agronome) ziraat mi.ihendisi.

ahmak (i.T. 152) < (T.T. ahmak < Ar. ahmak) ahrnak, budala.ahth (D.O.132) < (T.T. ahtlr < Ar.'ahd+lt) sdz vermig. ahdr olan.6konomika (i.T.110) < (Rus. dkonomika < Fr. dconomique) ekononomik,ekonomiyle

ilgili.6kperiment (i.T.174) < (Rus. 6kperiment) tecr0be.akran (C.l l6) < (T.T. 4kran < Ar. akrin) akran, yaqrt.

6kran (P.90) < (Rus. 6kran < Fr. dcran) perde, ekran.6kskursiya (P.103) < (Rus. rikskursiya) gezi, seyahat.fkslibris (P.278) < (Rus. iikslibris < Fr. eks-libris) kitap iizerine konulan damga veya

igaret.6kspeditsiya (P.96) < (Rus. dkspeditsiya < Fr. expeditsion) araEtrlma. et0d.

6kspluatatsiya (i.T.214) < (Rus. 6kspluatatsiya < Fr. exploitatio) sdmiirme.6ksponat (P. 169) < (Rus. riksponat) numune, eqya, mal.

22s

6kspozitsiva (P. 166) < (Rus. 6kspozitsiya < Fr. exposition) sergi, panaytr.6kspromt (U. 62) < (Rus. dkspromt) hazrrlrksrz konugma.akssesuar (P.147) < (Rus. akssesuar < Fr. accesoire). donanlm, aksesuar.akstent (i.T.220) < (Rus. akstent < Fr. accent) aksan. sdyleyig.rikstoz (i.T. 150) < (Rus. iikstoz) kendi kendine.aktual(P.283) < (Rus. aktual< Fr. actuel) gUnltik. akt0el.akvarel (P.74) < (Rus. akvarel) suluboya.6kzamen (P.69) < (Rus. iikzamen) imtihan.akzemplayr (C.193) < (Rus. akzemplayr) niisha.al'bom (P.65 < (Rus. al'bom < Fr. albume) albtim.alabastru (P. I 3-5) < (Rus. alabastru < Fr. albdtre) kaymak taft, su mermeri.;iiasiirt (i'.2.12) - (Rus. aiasrrL < Fr. elastique) elastik. esnek.:rlutrar(V1',(ii

'\.dr.Kr;.YTS.s.i'.ctirtstt:sertbaglrhuysuzat, KBLS.s.2:alaSa:kijg;k

'1r rl. _ KTI \ r ]: r,r'crjr;: klsa.:ilegiya (i.T.120) - (Rus.ilcgiya < F'r.elegie) agrt.6lektrovoz (i.T. 136) < (Rus. iilektrovoz) elektrik.alkogolik (C.176) <. (Rus. aikogolik < ing. alcholik) alkolik.Allah (i.T. !8) ... 1-1-.1. Allah < Ar. Allah) Allah.alr,a (C'. li,i) .. (T.T. hclva < Ar. helvi) helva.alvitsa (P. l-s8) < (Ronr. alvitsa, Rus. alvitsa) 9igek.alyumin (i.T.224) < (Rus. alyurnin < Fr. aluminium); aliminyum.amaz (i.T. 123) : (T.T. gamlrraz < Ar. garnnraz) iftiracr. gammaz.ambufatori-va (P.272) < (Rus. ambulatoriya, Rom. ambulatoriu) ambulans.amenda (P.4,5) < (arnendii) ceza.para cezasl.amin (C.i7) < (T.T. drnin < Ar. 6min) dilek ifadesi. amin.amotsional (1.T.2 l-5) < ( Rus. emotsinonal . ing. amotinoal) duygulu.analiz(P, I47)<(Rus. analiz< Fr. analiyse)analiz:biitiiniipargalaraayrrma.rincrgik (P.245) < (Rus. iinergik < Fr. energique) enerii.iincrgiva (P.38) : 1Rus. 6ncrgrl'a. Fr. encrgic)ener-ii.anglilskil (8.T.128) < (Rus. angliyskiy) lngiliz.angr; (P. lc)2) rnah. arabanrn yan taktlar!. Kr5. DS.l. s.262. ungos'. akrlsrz. aptal, danga-

lak (-l'r'abzon).

anmak taSi (G.i. l-s; mah. 6bide.anmak yaprsr (G.i. i-5) mah. tiirbe.annotatsiya (P.282) < (Rus. arrnotatsiya) izahlr 6zet.annrk (tJ.K.l6) nrah.<. (Tiirk. anlrk) stnrr.ansabl (P.277) < (Rus. ansabl < Fr. ensamble) topluluk, uyum, ahenk.anteri (M.9) < (T.T. entari < Ar. anteri) entari. kadrn elbesesi.antinomiva (P. 189) < (Rus antinorniya < Fr'. antinomie) Felsefede iki kanun veya kural

arasrndaki iligki.antologiva (U.3) < (Rus. antologiya. Fr. antologie) antoloji.intsiklopcdiya (P.2(r2) < (Rus. iintsiklopediya < Fr. encyclopddie) ansiklopedi.{ntusivazm (i.T.226) < (Rus.iintusiyazln < Fr. ethusiasme) gevk. heyecan.|ntuziazma (i.l'.22-s) < bk. iintusiyazrn.

226

ripitafya (D.o. 88) < (Rus. 6pitafoa < Fr. 6pitaphe)yaat, mezar uzerine l,azrhnrg yazr.

apofeoz (P.2 l6) < (Rus. apofeoz < Fr. apoth6ose) yiiceltme.aposto (C.147) < (Rus. apostol < Fr. apostol) havari.

apparat (P. I I 7) < (Rus. apparat < Al. apparat) cihaz. aygtt'apteka (P.45) < (Rus. apteka) eczane.

arenda (P.255) < (Rom. arenda. Rus. arenda) kira.arestant (C.2 I l) < (Rus. arestant) tutuklu.argument (P.236) < (Rus. argument < Fr. argument) delil.arhaik (P.90) < (Rus. arhaik < Fr.arhaique) klasik dncesi eskimig sdz veya eser.

arhangit (P.448) < (Rus. Rom. arhangel) biiyiik melek, cebrail.

arhipelog (P.242\ < (Rus. arhipelog) taktm adalar.

arhitektor (D.O. I4l) < (Rus. arhitektor < Fr. architecture) mirnarltk, mimar.

arhiv (P.164) < (Rus. arhiv < Fr. archive) ariiv.arif (C.Y.77) < (T.T.6rif < Ar.'Ari0 drif. bilgili.arkuq (i.T.35) < (Rom. arkuq) keman yayt,yay.armie (C.l-59) < (Rus. amia < ing. army) ordu.

artikul (P.36) < (Rus. artikul) bo$umlanmak.

artist (i.T.2 I l) < (Rus. artist < Fr. artist) sanatqr, oyuncu.

ased (U. 74) < (T.T. haset. Ar. hased) qekememezlik, haset.

asfalt (P.229) < (Rus. asfalt < Fr. asphalte) asfalt.

asir (D.O. 120) < (T.T.asrr < Ar.'asr) y0zyrl, asrr.

asta (i.T.187) < (T.T. hasta < Far. l3aste) hasta.

6stetika (i.T.240) < (Rus. 6stetika < Fr. esthetique) estetik, gi.izellikle ilgili.ateizma (P.164) < (Rus. ateizma, Fr. atheisme) Tanrt tantmazltk.

atel'e (P.77) < (Rus. atel'e < Fr. atelier) atelye.

dlafot (P.169) < (Rus. 69ofat) dara!,acr.

asit (P.289) < (T.T. haghaq < Ar. [d9fi9) hagha;.

:itika (P.14-5) < (Rus.6tika < Fr. ethique) ahlak.

ritikkctka (P.299) < (Rus. iitikctka, Fr. ctiquette) etikct.ritnograf (i.T.2l I ) < (Rus. iitnograf < Fr. etnographe) kavimler bilgini.ftnografiya (P.81) < (Rus. iitnografiya < Fr. iitnographie) etno$rafoa.

attestrat (C.I l5) < (Rus. attestat) diploma.Styud (P.75) < (Rus. iityud < Fr. 6tude) et0d.

aul (D.O. l3 l) < (Yun. aule) avlu.autoriya (i.T .223) < (Rus. autoriya < ing. author) yazar. mtillif.Svakuatsiya (C.32) < (Rus. iivakuatsiya < Fr. dvacuation) tahliye' bogaltrna'

avgust (i.T. I 52) < (Lat. avgust) agustos.

avtobiografiya (P.281) < (Rus. avtobiografiya < Fr. autobiographie) otobiyografi.

avtotrus (i. T. I l9) < (Rus. avtobus < Fr. autobuS) otobiis.avtograf (P.68) < (Rus. avtograf< Fr. autographe) el yazrst.

avtomat (C.303) < (Rus. avtomat < Fr. automatique) otomatik.

avtomobit (D.O.36) < (Rus. avtornobil < Ft'. automobile) otomobil-

avtor (i.T.281) bk. autoriya.avtoritet (P.147) < (Rus. avtoritet < Fr. autoritet) otorite.

22'7

ay -(U. 49) ark. ayrlmak. Krg. YTS, s.20; ay-: ayrlmak.ayazma (C.Y.-58) < (Yun. agiasma) takdis edilmig.ayrn (D.O.l2l) < (T.T. hdyin < Ar. !r6'in)h6yin.ayna (H.O. 8-5) < (T.T. ayna < Far. dyine) ayna.ayos (C.123) < (Yun. agios) aziz.

-B-

baa (S.G.29)baS.baanEhk (H.O.5) barrg, dostluk.baari (C.Y.46) bk. bare.baas (P. 195) < (T.T. bahis< Ar. bahs) konu, bahis.baaqq (i.T.93) < (T.T. bahgiq < Far. bahgig) bahgig.babu (i.T.245) < (Bul. babu) yaglr kadrn, teyze.balaban (i.T.247) mah. yigit, gdsteri$li adam. Krg. DS.|I, s.496; balaban:gigman,

giirbiiz.balaur (C.252) < (Rom. balayur) mitolojide kanatlr yrlan.ball (P. 123) < (Rus. ball) derece, nor. numara.bandit (C.271) < (ing., Fr., Al., Rus., Rom. bandit) haydut.banka (i.T.l l9) < (Rus. banka. it. banca) banka.banya (P.273) < (Rus. banya < it. bagno) banyo.bare(M.19) < (T.T. bari < Far. bdri) bari.baston (S.G.l7) < (T.T. baston < it. bastone) basron.batal (i.T.230) < (T.T. batrat < Ar. battal) heybetli, buytik.batal'on (C.295) < (Rus. batal'on) tabur.batlak (P.37) ark. k09uk agag figr. Krg. Maytrrsimit, 63-10; bat-: gizlemek. DLT lll,

s.291',hatla-: kolalamak. DS Il, s. 5il: batlak: biiyUk garap figrsr. (Anadoluagrzlarr).

batii (M.5) < (Bul.batu) agabey.batyiiqka (P.182) < (Bul. batyugka) agabeyci[im, alabeye hitap.baystruk (P.31) < (Rom. baystruk) pig.baza (P.240) < (Rom. baza Rus. baza) yer, Us.bazal (P.295) bk. baza.bedva (i.T.l9) < (T.T. beddua < Far. bed + Ar.du'd) beddua.bela (C.Y.94) < (T.T. bela < Ar. beld) bela, iginden grkrhnasr giig durum.beler- (P.94) mah. gdziin gok agrlmasr. Kr$. DS ll, s.614; beler-: g6zin haddinden

fazla agrlmasr (Anadolu a$rzlarr).beraber (D.O.63) < (T.T. beraber < Far. berdber) beraber.berber (C.5S) < (T.T. < it. barbiere) berberbereket (D.O.9l) < (T.T. bereker <Ar. bereket) bereket.beret (P.91) < (T.T. berar < Ar.. ber.dt) belge, berar.

228

bertik (C.Y.27) ark. grkrk. Krg. DLT IIl, s.425; bert-: berelemek. EUTS, s.40: bertitk:sakat, pargalanmrg. ME, 72- 5: bertilk bere, krrrk, yTS, s.3l: bertinnek.burkulup incinmek; DS ll, s.636 bertik, bertig, barfiik: yara, bere(Anadolu allzlan).

bertil- (i.T.235) ark. berelemek, burmak. Krg.DLT lll, s.425; bertmekiberclemek. DSIl, s.636; bertilnek: incinmek (Anadolu agtzlar).

bet (C.Y.74) < (T.T. bet < Far. bed) kOtii, bet.beter (C.Y.96) < (T.T. beter < Far. bedter) k0tti, beter.betfa (M.20) bk.bedva.beton (C.102) < (Rus. beton < Fr. bdton) beton.beygir (C.Y.107) < (T.T. beygir < Far. bdrgir) beygir.brldrr (C.105) mah. gelen sene. Krg. DS II, s.664; bildr bildir: evvelki, gegen sene,

btldm btldust, hildtrlayrn gibi kullanrhglarr var (Anadolu agrzlarr).biblioteka (P.23) < (Rus. biblioteka < Fr. bibliotheque) kiitiiphane.bigikleta (P.301) < (Rom. bicicleta < Fr. bicyclette) bisiklet.bikifort (C.274) < (Rus. bikfordov) ateqleme fitili.bint (C.196) < (Rus. bint) sargr.biskvit (P.128) < (Rus. biskvit < Fr. biscuit) biskuvit.biyografiya (C.192) < (Rus. biografiya < Fr. biyographie) biyografi.blajin (P.284) < (Rus. blajennry) inutlu, memnun.blank (P.l l -5) < (Rus. blank) damgalr kagrt.bloknot (P.120) < (Rus. bloknot < Fr. bloce-notes) not defteri, bloknot.bobaq (B.32) < (Rom. bobok) drdek yavrusu.bolnitsa (C.26) < (Rus. bolnitsa) hastane.bomboni (P. I l9) < (Rus. bonbon < Fr. bonbon) geker.booz (P.39) boz.bordey (P.152) < (Bul. bordey. Rom. bordeil) kulUbe.borna (P.36) < (Rus. borona) trrmrk.bostan (H.O.75) < (T.T. bostan < Far. b0st6n) bostan.botanika (P. I 82) < (Rus. botanika < Fr. botanique) botanik.botinki (P.246) < (Rus. botinok) ayakkabr, potin.boyar (P.255) < (Rus. boyarni, Rom. bo6r) asilzade, aristokrat.brazna (B.T.87) < (Bul. brazda) evlek.brigada (P.233) < (Rus. brigada. Rom. brigadd) grup.brigadir (i.T.l2S) < (Rus. brigadir) kolbaqr.broqyura (T. 227) < (Rus. brogurya < Fr. brochure) brogiir.bufet (C.l l7) < (Rus. bufet < Fr. buffet) biife.buhgalteriya (P. 100) < (Rus. buhgalteriya) muhasebe, muhasebecilik.buka (C.278) < (Rom. bucata) parga.buka (C.Y. 102) < ark. ipek. Krg. DLT Il, s. 265; bukagu: kug kursalrbukaa (i.T.f l9) < ark. hrrsrzlann ayaSrna vurulan kelepge.Krg. DLT I, s.446; bukagu:

hrrsrzlarrn ellerine vurulan kelepge, YTS, s.39; bukagt bukagu: hayvanlarrnayagrna vurulan kdstek. DS ll, s.662; bthafrt btho, b*afit bokap, buka:hayvanlarrn aya$rna takrlan zincir kdstek (Anadolu a$lzlan).

229

bukunist (P. I 82) < (Rus. bukunist) sahafbukva (D.O. 73) < (Rus. bukva) harfbur- (i.T.146) ark. bUkmek. Krg. YTS, s.4l; bur-: bukmek, ba$lamak.

buterbrol (P.264) < (Rus. buterbrool) sandvig.biilbiil (C.Y.63) < (T.T. bulbul < Far. bulbul) bulbul.biiletin (P.36) < (Rom. biiletin < Fr. bulletin) segim pusulaslbiiliir (C.209) < (T.T. billur < Ar. bill0r) billur.biiriinciik (C.59) ark. ipek. Krg. DLT l, s.510: biirtincek:kadn ba$drttisii, ME,8l-l;

biirilnciik: itrtii, YTS, s.42: bilriincel<: bagdrt0sii, gargaf.

biist (P.3 l) < (Rus. byust< Fr. bUste) biist.

-c-

cambaz (K. 4l) < (T.T. cambaz < Far. can-baz) cambaz.cami (i.T.l8) < (T.T. cami < Ar. cdmi) cami.canab (i.T.75) < (T.T. cenap < Ar. cenab) saygr ifadesi, cenap.

canabet (M.24\ < (T.T. cenabet < Ar. cendbet) cenabet. pis.

cayrl (K. 4l ) < (T.T. cahil < Ar. cdhil) bilgisiz. cahil.cellat (D.O. -58) < (T.T. cellat < Ar. cellad) cellat.cendem (M. l2) < (T.T. cehennem < Ar. cehennem) cehennem.

cent< (i.T.27) < (T.T. cenk < Far. ceng) savag, cenk.cennet (i.T. 168) < (T.T. cennet < Ar. cennet) cennet.

centlemen (P.l I6) < (Rus. centltement < ing. gentlemen) centilmen, kibar:

cereme (P.66) < (T.T. cerem < Ar. cereme) zaran Odeme.

ceza (M. 33) < (T.T. ceza < Ar. cezd) ceza.

ciba (i.T.102) < (T.T. cuba, gubuk < Far. cibd) gubuk.

cibre (i.T.120) < (Yun. cibre) tizi.im posasr.

cilimcik (M.35) mah. k09Uk parmak.cimbiz (K. 4l ) < (T.T. ctmbtz < Yun. tsumpidon) ctmbtz.cins (C. 137) < (T.T. cins < Ar. cins) cins, t0r.

cumaa (i.T.98) < (T.T cuma < Ar. cumh) cuma.cuvap (i.T. l0l) < (T.T. cevap < Ar. cevdb) cevap.

ciimle (i.T.200) < (T.T. ciimle < Ar. cumle) gr. ciimle, hepsi, tamam.

ciimnii (M.20) bk. ciinrle.

-q-

gaagrr (M. l9) mah. grkgrr, bir geqit erkek galvart. Krq. DS IIl, s.1038; gafi;tr: yrrllkputrk elbise. (Anadolu a$tzlart).

sak (i.T.201) ark. ta gOsterme edatr. Krg. YTS. s.49; qak, qa!, cqk, cah. qtk:ta, tamam,srrf. yalnrz, sadece.DS lll. s. 1040; qak:ta. igte.(Anadolu a$rzlarr).

gata (i.T.245) ark. yarrm yamalak. Krg. ME, 23315, 236: qala bisiir-: yart pi;irrnek,DSlll, s.1046; gala: bir ara, bir an.

230

falmar (i.T. 150) mah. sundurma, a!rl. Kr9. YTS, s.58'.7omar: boynuzsuz koyun(Anadolu agrzlarr).

galpala- (P.96) mah. galkalamak. Krg. DS Ill, s.l06l:. galpalamak: yogurt, pekmez gibiqeyleri sulandrrarak ezmek (Anadolu a$rzlarr).

gama$rr (M. 96) < (T.T. qamairr < Far. cdme-guy) gamaqtr.

qapuk ( U.24) < (T.T. gabuk < Far. gdbuk) qabuk.gargaf (C.Y.90) < (T.T.garqaf < Far. 96der-igeb) garqafqarqr (M. 8l) < (T.T. qaryr < Far. 96r-su) gargt.

casovay (C.58) < (Rus. gasovay) saat.qalka (C.6-5) < (Rus. gaqka) fincan.gatrrrk (i.T. I 66) mah. k69e. Krg. KTLS, s.508; Tatar T ., gat; Bagkurt T. sallri: k09e

gemodan (i.T. 127) < (Rus. gemodan) saat.qerep (P.244) < (Rus. gerepok) kapkacak krrrSr, krrrk dokuk.qergi (B.T.127) ark.gadrr. Krq. YTS, s.45; cerge, Qergei derme gatma gadrr. DS lll,

s. I 146; qcrge, Eergi, cerge: glgebe gadlrt, tente (Anadolu a{rzlarr).qetka (P. I 90) < (Rus. getka) firga.

ceza (P.182) bk. ceza.

celt (C.299) < (Rus. qeqt) narnus. geref.grfrt (B.T.99) < (T.T. crfit < F'ar. cehird) yahudi.grlbrr (i.T.148) ark. dizgin. Krg. YTS, s.|55'.7ilbr: yular. DS lll, s.l l7l ; qilbtr: yulargrmkrr- (8.75) ark. pislemek. kirletmek. Kr9. YTS. s.55: Emfurmat: su gibi figkrrtarak

pislemek. terslemek, azarlamak. DS ll, s. ll77;glmktrmak; ishal olnrak(Anadolu agrzlarr).

grvclrr (i.T.108) mahJatlatmak, zrplatmak. Krq. DS lIl. s.l199; gtvdtnnak, fillatmak(Anadolu agrzlarr).

qrvgrn (M.60) mah. yagmurlu kar. Krg. DS lll. s. ll99; 7rugrn:riJzgarda karla kanglkyapan yagmur (Anadolu a$rzlarr).

gibritsa (P.82) < (Rus. gabrets) kekik.qaiz (i.T.261) < (T.T. gehiz < Ar. cihhz) gehiz.gilingir (P.205) < (T.T. gilingir < Far. cilanger) gilingin

Cini (C. I l7) < (T.T. qini < Far. gini) gini.

eit (P.64) nrah. fistan. Kr'q. DS lll, s.1240; qrl: ba9 OrtUsU.

giten (P.22) mah.geten, tiyUk sepet. Krg. DS lll, s. ll49; peten, giten, qetene, Qeteni.qiten: saman agrmak igin ka$nrlara konular sepet (Anadolu a$rzlan).

qitrna (P. I I 7) < (Rus. qgetina) sag.

qiikin (i.T.200) ark. rutubet. Krg. YTS, s.57,gise, qisek, qisenti: yagmur birikintisi. DSllI. s. 1240: E$tin: sisli ve yagmurlu hava.

golpan (i.T.215) ark. veniis gezegeni. Kr9. KTLS. s.136; Balkurt T.. sulpan, Kazak T..solgun. Krrgrz T., golpan, Ozbek T., Uygur T. golpan, Tatar T..q'ul1tan,

ibn-i Miihenna. s.26; qolpan: veniis gezegeni.gontuk (P.32) nrah. kertik. Krg.DS lll. s.1268; gontuk: kdr bir aygrtla kesilen a$ag

pargasr (Anadolu a!,rzlarr).gorlan (i.T.167) ark. bir bitki. Kr;. DLT lll. s.l2l1'9or: sanlgan bitki, avret yeri bitigik

olan kadrn > Rom. qurlan: bir gegit ot.

231

gotra (8.T.36) mah. sukabr.gtikelek (2.8.123) ark. deve dikeni. YTS, s.58; g6kelek: tortu, g0kiintU.

9u9u (C.138) < (Rus.gigu) amca.

Cufa (P.83) < (T.T. guha < Far. girla) guha.gukundur (i.T.168) ark. pancar. YTS, s.559; giikiindilr, gukundur: pancar. KTLS,

s.69 I ; Baikurt T.. sdgdlddr, Tatar T. qdgindir, TUrkmen T., Sugmdrr: pan-car,

guma (C.34) < (Rus. guma) veba.giivdn (i.T.l7l) ark. demir ibrik, su kabr, tepsi. Krq. KTLS, s.363; Krrgrz T.,gr)fiiin,

Uygur T., 7d{iln: ibrik. DS lll, s. I3l0; Qilveni tungtan yaprlmrg tencere.

-D-

daa (D.O.l0l) ark. orman. Krg. KTLS, s.664; Krrgrz T.; tokay: orman; Tiirkmen T.,tokay: orman.

daava (C.103) < (T.T. dava < Ar. da'vd) dava.dad- (M.61) tatmak.dad (i.T.24) tar.dafin (i.T.172) < (Yun. dafni) defne.dala- (C.58) ark. rsrrmak. Krg. YTS, s.2011' talamolc: rsrrmak, ya[malamak. EUTS,

s.221: talamak: yaSme ve talan etmek.dalbrn- (i.T.l23) ark. grrprnmak. Krg. YTS, s.60; talbm-: grrprnmak.dayma (C.Y.57) < (T.T. daima < Ar. ddi"md) daima.dedu (D.O.70) < (Rus. ded < Tiirk. dede) dede.defekt (P.236) < (Rus.defekt < Fr. defect) kusur, hata.dejurnry (i.T.197) < (Rus. dejurnry) ndbetgi.dekabri (i.T.1 55) < (Rus. dekabri)arahk.deklamator (P.287) < (Rus. deklamator < Fr. declamatoir) konugmacr.dflkon (P. I I 5) < (Rus. deyakon, diakon) bag rahip.deklarativ (i.T.218) < (Rus. deklarativ) ilan, reklam.delegatsiya (P.102) < (Rus. delegatsiya) delegasyon.delikat (i.T.127) < (Rom. delikat < ing. delicate) nazik.delikates (P.77) < (Rus. delikates) yemek, meze.demarkatsiyon (C.266) < (Rus. demarkatsiuyon) srnrr hattr.deputat (P.31) < (Rus. deputat) mebus, milletvekili.dert (C.Y .29) < (T.T. dert < Far. derd) dert, srkrntr.dervig (C.Y.79) < (T.T. dervig < Far. dervig) algak g0niillii.azla yetinen.dever (i.T.172) < (Bul. dever) duntir.deviz(P.296) < (Rus. deviz < Fr. devise) parola.dezinfektor (P.170) < (Rus. dezinfektor < Fr. ddsinfekter) mikropsuzlagtrrma.drrrmba (P.255) < (Rus. drimba, Rom. dnmb6) galgr 6leti, zayrf adam.diagonal (P.l l4) < (Rus. diagonal, Fr. diagonal) k69egen.dialektika (C.Y.33) < (Rus. dialektika < Fr. dialectique) diyalektik felsefe.diament (P.261) < (Rus. diamant < Fr. diamant) elmas.

232

dieta (P.280) < (Rus. dieta < Fr. diete) diyet, perhiz.difirimba (P.247) < (Rus. difiramb) methiye.diiren (P.22) < (Yun. trigen) dirgen. Krp. DS lV, s.l515; diren:dirgen,saplan yaymaya

yarayan alet (Anadolu alrzlan).dimi (i.T.96) < (Yun. dimiton) ev dokumasr, dokumadan yaprlmrg pantolon.

diplom (P.299) < (Rus. diplom < it. diploma) diploma.distsiplina (P.251) < (Rus. distsiplina < Fr. discipline) disiplin.divan (i.T.252) < (T.T. divan < Far. divdn) divan.diveq (C.70) < (Bul. diveg; vahqi, Rom. peveg; ebedi)ebediyyen.diversiya (C.29) < (Rus. diversiya) kundakgrhk, suikast.diyapozan (i.T.218) < (Rus. diapozan < Fr. diaposon) mUzik titregimi, ilk ana sesleri

veren alet.dnevnik (H.O.7l) < (Rus, dnevnik) hatrra defteri.doga (C.74) < (Rom. doagd) pergim tahta.dogme (P.166) < (Rus. dogma, Fr. dogme) dogma.dokument (i.T.95) < (Rus. dokument < Fr. document) vesika, senet, belge,

dolay (i.T.241) ark. gevre. Kr9. YTS, s.71; dolay, dolayr dolayu: gevre.

domnu (C.295) < (Rom. doamn6) bayan 6$retmen.doska (P.162) < (Rus. doska) tahta levha.dost (i.T.155) < (T.T. dost < Far. d0st) arkadag, dost.

dostoynrk (P.67) < (Rus. dostoynik) saygt de$er.

draku (P.36) < (Yun. drakoon, Rus. drakeon) ejderha, ;eytan.drama (P.265) < (Rus. drama < Fr. drame) dram.

duhi (i.T. I l4) < (Rus. duhi < T.T. duhan < Ar. dufhn) gtizel koku.durujba (8.T.86) < (Bul. drujba, Rus. drujba) dostluk.dugnik (P.l I I ) < (Rus. dugnik) hava deliSi.duvar (C.30) < (T.T. duvar < Far. divdr) duvar'.

diiriik (C.97) ark. gatrk kagh iizgiin. Krg. YTS, s.75; darnk: buruguk suratlr, ekqi y0zl0.diiiin (C.156) du$un.diiiiniik (i.T.llS) ark. dU$0m. Krg. YTS, s.74; diigiln: dii$Um; DLT l, s.4,00:ngan:

dU!0m.diiziin- (i.T.252) ark. siislenmek. Krq. YTS. s.77; diiziinmek:slslenmek. DS lV, s.1648;

diizii n m e k: s0slenmek.diipman (i.T.l8) < (T.T. diigman < Far. dugmdn) dugman.

dvorets (P.239) < (Rus. dvorets) saray, merkez.

-E-

ekspeditur (P.162) < (Bul. ekspeditur < Fr. expediteur) taqryrct.

elbet (C.138) < (T.T. elbet < Ar. elbet)elbet, onaylama edatt.

emin (P.68) < (T.T. yemin < Ar. yemin) and, yemin.endez (B.T.75) < (T.T. endaze < Far. end6ze) 65 cm.lik uzunluk dlgiisii.enez (i.T. I 08) < (T.T. heniiz < Far. heni.iz) henuz.

eni$te (i.T.23-5) < (T.T. enigte < Ar. engigte) enigte.

233

esir (C.273) < (T.T. esir < Ar. egir) esir, tutsak.evalla (C.Y.90) (iyi+Ar. vallahi) eyvallah 0zUr dileme, Allah agkrna.evlad (M.3) < (T.T. evlat < Ar. evl6d) evlat, gocuk.

-F-

fabrika (P.73) < (Rus. fabrika < it. fabrica) fabrika.fakil (P.31) < (Rus. fakel) me$ale.fakir (i.T. 148) < (T.T. fakir < Ar. fakr) yoksul, fakir.fakt (P. 256) < (Rus. fakt < ing. fact) olay.faktura (P.95) < (Rus. faktura < it. factura) yaprhq.fakultet (i.T.23) < (Rus. fakultet < Fr. facultd) fakulte.fals (P.95) < (Rus. fals < Al. falsch) sahte.

fanatik (i.T.225) < (Rus. fanatik < Fr. fanatique) tutkuyla baglanan, fanatik.fantaziya (P.244) < (Rus. fantaziya < Yun. phantasia) hayal, gegici arzu.faraon (P.29 l) < (Rus. Rom. faraon) firavun.farfiri (P.265) < (Rom. farfurie < T.T. fagfuri < Far. fagfOr + Ar. i) tabak.farkulitsa (P.165) < (Rom. farkulitsa)gatal.fasrl ( i.T.l28) < (T.T. fasrl < Ar. fasl) fasrl, bdlum.fasulye (C.260) < (T.T. faasulye < Yun. phasiolos) fasulye.fayda (i.T.173) < (T.T. fayda < Ar. Ih"ide) fayda,yarayan.fayton (M. 3l) < (T.T. fayton < Yun. phaeton) fayon.fel'dqer (P.25) < (Rus. fel'dger) safhk memuru.felton (i.T.154) < (Rus. feleton) gazete tefrikasr.fena (i.T.6t; < (T.T.fena < Ar. feni) kotii.fenet (i.T.43) < (Bul. venets) gelenk.fenomenal (P.277) < (Rus. fenomenalynry) ender rastlanan.ferecii (8.T.92) < (T.T. fereca < Ar. ferdce) kadrn giysisi.ferma (U. 24) < (Rus. ferma < ing. farm) giftlik.fertik (P.189) < (Alm. fertig) kagamak.fergul (P.146) bk. fel'dger.fesleen (D.O. 135) < ( T.T. feslegen < Yun. basilikon) feslegen.fevral (i.T.92) < (Rus. fevral) gubat.

fikara ( M. 104) < ( T.T. fukara < Ar. fukard) fakir, yoksul.frrrn (S.G.l5) < (Yun. furun)firrn.fistr (P. I l9) bk. fusta.frgkr (i.T.155) < (T.T. figkr < Yun. fiqkr) at tersi.fidan (i.T.286) < (T.T. fidan < Yun. phyon)fidan.figura (i.T.137) < ( Rus. figura < Fr. figure) figiir, endam, viicur.fikir (i.T.8l) < (T.T. fikir < Ar. fikr) fikir, du|iince.fiksatsiya (i.T.214) < (Rus. fiksatsiya) talin erme, kaydetme.fil'm (P.90) < (Rus. fil'm < Fr. film) film.filarmonia (C.126) < (Rus. flarmonia < Fr. philarnonia) tilarmoni.filcan (C.68) < (T.T. fincan < Ar. fincin) fincan.

234

filolojik (B.94) < (Rus. filolojik < Fr. philologiqne) dille ilgili kimse.

filtra (C.172) < (Rus.fil'tr < Fr. filter) filtre.fistan (C.62) < (T.T. fistan < isp.fustan) fistan.

fit (C.Y.35) < (T.T. fitne < Ar. fitne) ktgktnma, fitne.

fiz kultura (C.205) < (Rus. fiz kultura < Fr. culture phisique) kiiltur fizik.fizika (C.20-5) < (Rus. fizika< Fr. phisique) fizik.flambur (C.Y.99) < (Yun. flamauri) rhlamur.

fokus (S.G.20) < (Rus. fokus) gagrrtrcr hliner.

folklor (i.T.214) < (Rus. folk'lor < ing. folklore) folklor.fontan (i.T.253) < (Rus, fonton) frskrye.

forma (C.62) < (Rus. forma < Fr. forme) qekil.

fragment (P.299) < (Rus. fragment < Fr. fragment) parga.

Frantsuz (C. I 84) bk.Frantsuzkiy.Frantsuzkiy (8.T.128) < (Rus. Frantsuzkiy) Franstz.

frende (A.46) < (T.T. rende < Far. rende) rende.

front (8.T.134) < (Rus. front < ing. front) cephe.

fukaare (i.T.200) bk. fikara, fukara.fukara (M. 104) bk. frkara.fundamentat (P.240) < (Rus. fundamentalnly < Al. fundamental) temel.

funt (8.T.84) < (Rus. funt) ibre, 409,5 gram.

fusta (i.T.208) < (it. fistone) eteklik.futa (M.97) < (T.T. fute < Far. fOte) 6nlUk, pegtemal.

-G-

gaarga (M.48) karga.galereya (P.287) < (Rus. galereye < Fr. galerie) galeri.

galstuk (P. I l6) < (Rus. galstuk) kravat.galusnik (C.127) bk. galstuk.gara (i.T. 108) < (Rus. gara < Fr.gare) gar, tren istasyonu.

garaf (i.T. I 46) < (Rom. garaf) surahi.gardirop (P.l -57) < ( Rus. garderop < Fr. garde-robe) elbise dolabt.garip (D.O. 46) < (T.T. garip < Ar. garib) garip, tuhaf kimse.garmoni (P. 158) < (Rus. garmoni < Fr. harmonie) uyum.garnitur (U.D. 149) < (Rus. garnitur) mobilya.gastroli (P.233) < (Rus. gastroniy, gastro) turne'gayda (i.T.85) < (Bul. gaida) gayda, tulum galgrsr.

gaytan (2.E.95) < (T.T. kaytan < Ar. kitan) cisim.g zeta (i.T.95) < (Rus. gazeta< it. gazetta) gazete.

gazino(8.T. 103) < (Rus. kazino < it. cazino) gazino.geeri (C.20) geri.gege (i.T.128) < (Rom. gega) goban de$ne$i,givi.gen (P.198) < ark. geni;. Krg. YTS, s. 9l; gen, gire: geni;.general (C.Y.49) < (Rus. general < Fr. general) general.

235

geolog (P.248) < (Rus. geolog < Fr. gdologue) jeolog, yer bilimci.gerbariy (P.145) < (Rus. gerbariy) kurutulmug bitki kolleksiyonu.gercik kadrn (i.T.229) suslti kadrn.gerciklii- (i.T.209) ark. s0slemek. Kr9. YTS, s.92; gerciklenmek: g6steri5 yapmak.geroy (P.256) < (Rus. geroy) kahraman.giperbalizotsiya (i.T.2 I4) < (Rus. giperbolizatsiya) abartmacrhk.girgina (P.259) < (Rom. girgina, Rus. georgin) yrldrz gigeSi.gomorar (i.T. l5l) < (Rus. gomorar) 0cret.gore (B.T.l3 l) < (Rus. gore) acr , keder.gorizont (i.T.220) < (Rus. gorizon) ufuk.gospodin (8.T.103) < (Bul. gospodin)bay, beyefendi.gostinitsa (P. 193) < (Rus. gostinitsa) misafirhane, otel.gtirilgiiktii (i.T. 134) giiriinuqu giizel, yakrgrkh.gdz koparamamaa (i.T.208) dey. g0ziinU alamamak.g6zer (P.22) mah. buyuk kalbur. Krg. DS vt, s.2180; gozer: biiyiik kalbur (Anadolu

agrzlarr).gradusa (C.236) < (Rus. gradusa, it. grada) ispirto derecesi.grammatika (P.182) < (Rus. grammarika < Fr. grammaire) gramer, dil bilgisi.gramota (P. 166) < (Rus. gramota) okuma yazma.granata (C.281) < (Rus. granata) bomba,mermi.granigaru (8.T. I 37) bk.graniger.graniger (C.280) < (Rom. graniger) srnrr bekgsi.granitsa (C.228) < (Rus. granitsa) srnrr, hudut.gregka (C.l l8) < (Rus. gregika) amavut darrsr.gnca (i.T.100) < (Rus. grrja) fitrk.grim (P.l l7) < (Rus. grim) makyaj, yiiz boyasr.gruppa (P. 184) < (Rus. gruppa < Fr.groupe) grup, kiime.guguq (P.27) mah. g0vercin. Kr9. DS Vl, s.2188; guguqguk: kumru.gumanizma (P. l6) < (Rus. gumanisme) humanizm, insan severlik.giibiir (1.T. 135) < ( T.T. gUbre < Yun. kopria) giibre, 96p.giillii (D.A.O.25) < (T.T.gi,ille < Far gul0le) top mermisi, giille.giinee (i.T. 164) < (T.T. gunah < Far. gunth) gunah.giinlh (D.o.22) bk. guniiii.giinehkiir (C.Y.68) < (T.T. gUnahkdr < Far. gundhkdr) gUnahkdr.

-H-

haber (i.T.30) < (T.T. haber < Ar. faber) haber.hacr (.P.64) < (T.T.hacr < Ar. hacc) dini kutsal yerleri ziyaret etmig kigi, hacr.hak (i.T.200) < (T.T. hak < Ar. hakk) hak,dopru.hal (C.62) < (T.T. hdl < Ar. hdl) durum.halat (C. 136) < (T.T. halat < Yun. kalus) halat.haliz(i.T.92) < (T.T.hdtis < Ar. hdlis) temiz.halk (i.T.9 r ) < (T.T. hatk < Ar. !atk) hatk

236

haosa (P.235) < (Rus. haos < Fr. chaos) kaos, kangrkhk.har (D.0.68) < (T.T. har < Ar. harr) srcak, krzgrn.h a ra kterizat (P .27 9) < (Rus. harakterizovat) n iteleme, vasrfl andrrma.haram (D.O. 45) < (T.T.haram < Ar. harim)haram.harapnik (M. 20) < (Rus. arapnik) uzun kamgr.harman (i.T.142) < (T.T.harman < Far. lirmen) harman.haseed (P.16) bk. haset.haset (M. 109) < (T.T. haset < Ar. hased) krskanghk, haset.hasiret (P.21) < (T.T. hasret < Ar.l.rasret)hasret.hasta (1.T.100) < (T.T. hasta < Far. laste) hasta, bk. asta.hatin (i.T:l23) < (T.T.hatim < Ar. [atm) son,sonuna kadar.

hatrr (1.T.86) < (T.T.hatrr < Ar. [6!ir) hatrr.haylicfl (M. 33) < (T.T. haylice < Far. [ayli+cd) pek gok, epeyce.haymana (P.173) mah. bagr bog. Krg. DS VII, s.2320: hrymana: iqsiz, serseri (Anadolu

aSrzlarr).hayrr (i.T.42) < (T.T. hayr < Ar. !ayr) hayrr.hebe (8.T.147) < (T.T. heybe < Ar.'aybe) heybe.hektar (P.52) < (Rom., Bul. hektar < Fr. hectar) hektar.helal (D.o.127) < (T.T. helal< Ar. heldl) helal.herek (i.T.207) < (Yun. herek T.T. herek) destek, kazrk.herif (i.T.144) < (T.T. herif < Ar.harif ) delikanh, oglan, adam.hesap (C.106) < (T.T. hesap < Ar. histb)hesap.hrrlets (M. 43) < (Rom. hrrlets)kazma.himikat (P. 88) < (Rus. himikat) ilag , ilaglama.hirurg (P.300) < (Rus. hirurg) cerrah.hlorka (P.170) < (Rus. hlorka < Fr. chlore) klor.hodul (C.Y.3l) mah. kibirli. Krg. DS VII, s.2393; hodul: kendini bepenmig, kibirli

(Anadolu aprzlarr).hor (H.O. 78) < (Rus. hor) koro.hor (i.T.224) < (T.T. hor < Far. hor) adi degersiz.horu (i.T: 69) < (Yun. khoreia, khoros) oyun.hotar (C.88) < (Rom.hotar) smrr.hotel (C.224) < (Rus. hotel < Fr. hotel) otel.hogbet (U.D. 152) < (T.T.hogbaht < Far. hog-baht) talihli,mutlu.hrom (C.25) < (Rus. hrom < Fr. chrome) krom.hronika (C.309) < (Rus. hronika < Fr. chronique) vakayiname, g0nl0k olaylar.hurda (P.43) < (T.T. hurda < Far. [orde) hurda.hiikumet (C.30) < (T.T. h0k0met < Ar. [0k0met) h0k0met.

-i-ideal (i.T.221) < (Rus. ide6l < Fr. idCal) ideal, ulkii.ideya (C.153) < (Yun. idea) fikir, gor09.ihlam (Z.E.l l9) < (T.T. ilham < Ar. ilham) ilham, esin.

237

ikona (D.6.104) < (Rus. ikona,Yun. icone) ikona.ikram (D.O. 138) < (T.T. ikram < Ar. ikr6m) ikram, ba$rq.

ilag (C.Y.l8) < (T.T. itag < Ar.'ildc) ilag.

illyiistratsiya (P. 166) < (Rus. illyiistratsiya) resimleme.ilyiiziya (P.70) < (Rus. ilyuziya < Fr. illusion)illiizyon.im (D.O. 84) < (Rus. im) onlara, kendilerine, bunlara.imdat (D.O. l8) < (T.T. imdat < Ar. imddd) yardrm, yardrm isteme tinlemi.imik (D.0. 129) ark. beyin. Krg. YTS, s.ll5: imik: brngrldak. DS VIl, s.7536: imik:

beyin.imperialist (C.306) < (Rus. imperialist < Far. imperialiste) emperyalist, sOmiirgeci.

improvizetsiya (P.73) < (Rus. improvizetsiya) irticalen.incener (C.172) < (Rus. encener < Fr. ingeneer) miihendis.indeets (i.T.96) < (Rus. indeets) Amerikan yerlisi.individual (i.T.2 I 4) < (Rus. individual < ing. Fr. individual) ferdf.ined (A.22) < ( T.T. inat < Ar.'inad) inat.

informatsiya (i.T. l5 l) < (Rus. informatsiya < Fr. information) danrgma.

inkiir (P.86) < (T.T. inkdr < Ar. ink6r) inkdr, reddetme.

inkrustatsiya (P. 135) < (Rus. inkrustatsiya) kakmalarla siisleme.inkvizitor (P.169) < (Rus. inkvizitor) engizisyon hakimi.insan (i.T.132) < (T.T. insan < Ar. insdn) insan.

inspektor (P.175) < (Rus. inspektor) miifettig.institut (C.l l5) < (Rus. institut < Fr. institut) enstitU.

inteligent (P.164) < (Rus. intelligent < Fr. intelligent) aydrn.

interesli (i.T.221) < (Rus. interes+li < Fr. interesse) ilgili.interv'yu (P.296) < (Rus. interv'yu < ing. interview) gdriigme, konugma.

intonantsiya (i.T.2 l6) < (Rus. intonatsiya) ton.

intsident (P, 206) < (Rus. intsident < ing. incident)olay.iskusstvo (P.249) < ( Rus. iskusstvo) sanat.

istoriya (i.T.94) < (Rus. istorya < ing. history, Fr.histoire) tarih.itraf ol- (2.E.128) < (T.T. itiraf (et-) < Ar. i"tirdf + ol-) itiraf etmek.

iuda (P.290) < (Rus. iudey) yahudi.iyul (P.4-5) < (Rus. iyul', Rom. yulie) temmuz.iyiin (B.T.159) < (Rurn. iy0n: Rom. iunie) haziranizin (D.O. 27) < (T.T, izin < Ar'. iln) izin, miisade

izmeker (P.147) < (T.T. hizmetkir < Ar. hidmet+Far. kdr) hizmetgi.

izvor (8.T. l4-5) < (Bul. izvor)prnar, kaynak, memba

-J-

jandar (C.9-5) < (Rus. jandar < it. gendarme) jandarma.jandarmeriy e (C.27 I ) < (Rus. jandarmeriya) .iandarma kuvvetijanra ( i.f .z t,s; < (Rus. janr < Fr. genle) usul, tarz.jeleznodorjnik (C.25) < (Rus. jeleznodorjnik) demir yolu.iest (i.T.223) < (Rusjest < Fr. geste)jest.

238

jiletka (P.71) < Rus. jiletka < Tiirk. yelek ?)yelek.juket (P.63) < (Rus. jaket < Fr. jakuette) ceket.jurnal (C.Y.36) < (Rus. jurnal < it. giornale)gazete.jurnalistika (i.T.23) < (Rus. jurnalistika < Fr. jurnaliste) gazeteci.

-K-

kaar (C.Y.59) kar.

kaarl (i.T.105) < (T.T. gayri < Ar. gayr) ba;ka, bagkasr.

kaari (C.Y.89) bk. kaar6.uaaz (i.T.263) kaz.kabaat (i.T.l8 I ) < (T.T. kabahat < Ar. (abifrat) kabahat, sug.

kabinet (i.T.177) < (Rus. kabinet < ing. cabinet) yazr odasr, kabin.kada (P.48) < (Rom. kad6, Rus. kadka) su teknesi. figr.kadra (P.274) < (Rus. kadra) resim, sahne, kare.kadrel (P.158) < (Bul. kadrel < Fr.quadrille) kareli. kafes qekilli.kaet (i.T.l l-5) < (T.T. gayet < Ar. g6yet) fazla.kafe (C.l6l) < (Rus. kafe < Fr. cafd) kahve.kafevarka (P.264) < ( Rus. kafevarka) kahve pigirme.kahraman(C .147) < (T.T. kahraman < Far. kahramhn) kahraman.kahrr (i.T.47) < (T.T. kahrr < Ar. kahr) srkintr.kaku (i.T.l0l) < (Bul. kakka, kaka. koko) abla.kalak (C.79) mah. burun. surat. Kr9. DS VllI, s.2608: kalak: burun, burun ucu

(Anadolu alrzlarr).kahn (C.172) mah. kalrn, geyiz, yan gelir.kalik (D.O. I l9) < (Rus. kaleka, kolik, sancr) sakat.kalog (P.96) < (Rus. kalogi) lastik ayakkabr.kanara (U.21) < (Rom. kanara) bUytik tag, kaya.kandidat (C.Y.38) < (Rus. kandidat < Fr.candidat) aday.

kandil (C.Y.98) < (T.T.kandil< Ar. kindil) kandil.kanken (P.216) < (Rus. kankan) oyun.kapeyka (C.Y. 123) < (Rus. kapeyka) para birirni.kapitan (i.T.l4l) (Rus. kapitan < it. capitano) yiizbagrkapu (P.249) kapr.karandag (i.T. I 82) < (Rus. karandag) kurgun kalem.karaul (C.Y.120) < IEUTS, s.167: karanrat: bakmak. DLT l, s.197l. kemtgh.g: g6zci.i.

karagstz: g0zsiiz, YTS, s. 127; karavul: gOzcii, nribetgi, (karakol > Rus.karuvu I n ry)l karakol, n6betgi.

karbona (8.T.107) < (Rom. karboavii) eski para birimi.kargev (P.48) < (Rus. kargev) mahkiim.karez (D.6. 105) < (T.T. garaz < Ar. garaZ) kin, garaz.karnaval (P.288) < (Rus. karnaval < Fr. calnavale) karnaval.kartina (i.T.187) < (Rus. kartina) tablo, resim.kartofi (i.T. 146) < (Rus. kartofel) patares.

239

kartofli (C.l l7) < bk. kartofi.kasaba (i.T.l l0) < (T.T. kasaba < Ar. laqaba) qehir.

kasavet (C.Y.62) < (T.T. kasavet < Ar. (asivet) 0z0ntii, srklntt.katalog (P.28 I ) < (Rus. katalog < Fr. catalogue) katalog.katarakta (C.44) < (Rus. katarakt < Fr. kataracte) ak basma, perde.

kategoriya (i.T.220) < (Rus. kategoriya < Fr. cot6gorie) kategori, b6liim.katrrma (M.5) ark. bir gegit at gemi. Krg. EUTS, s.166; kanturma&: teskin etmek.kava (B.T.b 84) < (T.T. kafa < Ar. [<afr) kafa, bag.

kavalerist (H.O. 60) < (Rus. kavalerist < Fr. cavalierist) siivari, ath.

kayiit (C.Y.38) bk. kaet.kayrl (U.D. 154) < (T.T. kail < Ar.kd'il) razr olmak.kayrrrm (D.O.72) ark. tarlanrn sUr0lmiiq yerievlegi. Kr;. YTS, s.l3l; kayn kum, gakrl,

kahn kum.kazarma (C.295) < (Rus. kazarmao Rom. kazarm6) askeri klgla.kaznagey (P.123) < (Rus. kaznagey) vemedar, hazinedar.

kaq diirmiiii (P.199) dey. kag gatmak.

kaga (P.34) < (Rus. kaga, Rom. kag6) lapa.kagkaval (P.268) < (Rom. kaqkaval, Rus. kagkaval) kagar peyniri.kiiiimil (i.T.9l) < (T.T.kdmil< Ar. kdmil) miikemmel, kdmil, usta.trpez (i.T.l9) < (Ti.irk. gez) nigan alma yeri,gez.kelemii (i.T.l4l) < (T.T. kelime < Ar. kelime)kelime, stiz.kement (M.68) < (T.T. kement < Far. kemend) kement.kenar (M.33) < (T.T. kenar < Far. kendr) kenar.

keptar (i.T.152) < (Rom. peptar) yelek.keremed (C.31) < (Yun. keramidos) kiremit.keret (i.T.96) < (T.T. kere, kerrat < Ar. kerrdt) defalarca.kerpeden (C.242) < (T.T.kerpeten < Ar. kelbetan) kerpeten.

kerva (B.T.84) < (T.T. kereviz < Far. kerevs) kereviz.kepki (C.90) < (T.T. kegki < Far. k69ki) keqki.

keyifli (i.T.46) < (T.T. keyifli < Ar.keyf+li) keyifli.krlrn- (P.223) mah. ezilip biizUlmek. Krq. DS VIII, s.2799; hlmmak: yaltaklanmak

(Anadolu aptzlart).krrgmar (C.294) < (Bul. kngmar) meyhaneci.krrlat- (D.O.104) ark. korkmak. Kr;. DLT II, s.288; IIl, s.290; ktrgamak: birine krzrp

ondan yiiz gevirmek.krrliga (i.T.165) < (Rom. krrlig) ucunda gengel bulunan goban degneSi.

krrnak (K.ll) ark. temiz. Krg. YTS, s.1381, krnak: halayk, cariye. DS VII, s.2834;krnak: gahmh, siisl0 gezen; gltzel, titiz, gevik; boyu bosu yerinde olan(Anadolu agrzlarr).

krsmet (i.T.l l0) < (T.T. krsmet < Ar. kismet) krsmet, talih.krtay (C 148) ark. Qin. Krt. EUTS, s.1791'kttay: atroponim.kryrn (i.T. 148) ark. zalim, gaddar. Krg. YTS, s.138; krymvirmek: eziyet vermek.kryrq (i.T.109) mah. cesaret etmek. Krg. DS VIII, s.2857; kryrymak: mertlik, yiireklilik

gdstermek.

240

kryrgsrz (C.Y. 109) ark. cesaretsiz. Krg. DLT III, s.189; kryryma&: cesaret etmekkrynag (i.T.106) < mah.gag. Krg. DS VIII, s.2858; krynaqrk'.az agrk, arahk (Anadolu

agtzlart).kihle (8.T.65) < (T.T. kehle < Ar. kehle) bitkiile (P.219) bk. kihle.kila (C.74) < (Rus. kilo Fr. kilo) kilo.kiliye @.184) < (Ror,t. kilie, Rus.kel'ya) manastrr hiicresi.kino (i.T.109) < (Rus. kino) sinema.kinomehanik (P.l6l ) < (Rus. kinomehanik) sinema teknisyeni.kinoteatr (P. 69) < (Rus. kinoteatr) sinema salonu.kiosk (P.266) < (Rus. kiosk) butik.kiriiz (K.14) < (T.T.kiraz< Yun. keratsi) kiraz.kiraz et- (i.T.99) dey. igki sunmak.kisel (C.236) < (Rus. kisel) bir geqit nigastah tath.kiset (i.T.100) < (Rus. kiset < Tiirk. kese) tutun kesesi,kese.kitel ( C.25) < (Rus. kitel) asker ceketi.kitka (P.80) < (Rus. kitogka) gegitli renklerde yiin ipliklerden oluqan demet.kladka (C.26) < (Rus. kladka) d0qeme, duvar.kladovka (P.169) < (Rus. kladovka) dolap, mahzen.klas (i.T.196) < (Rus. klass < Fr. classe) srnrfkloqka (D.A.O.36) < (Rom. klo9k6 < Yun. klussa) kulugka.klokla -(i.T. I 05) < (Rus.klok+la) pargalamak.klub (i.T.223) < (Rom. klub. Rus. klubnry < ing. club) kuliip.klumba (P.231) < (Rus. klumba) gigekgilik, gigek tarhr.knopka (i.T.251) < (Rus. knopka) dtilme.knyaz' (P.276) < (Rus. knyaz') prens.kogina (P.46) < (Rom. kogina) domuz ahrn.kofta (C.283) < (Rus. kofta) bluz.kolag (P.258) < (Rus. kalag, Rom kolak) simit, gdrek.koliva (D.6. 45) < (Bul. koliva, Rom. koliva) zevk, sefahat.tdtlet<tiv (P.71) < (Rus. kollektiv < Fr. collectif) ortak.kollektsiya (P.232) < (Rus. kolektsiya < Fr. collection) koleksiyon.kolonna (A.24) < (Rus. kolonna < Fr. colonne) kolon, direk.koloriya (i.T.168) < (Rus. koloriya < ing. colorie) renkli.kolossal (P.277) < (Rom. kolasal, Rus. kolossalnry) muhteqem, b$yUk.komanda (P.49) < (Rus. komanda < it. comanda) kumanda, komuta.komandir (8.T.130) < (Rus. komandir < ing. comander) kumandan.

komandirovka (P. l8a) < (Rus. komandirovka) memuriyet, g0rev, misyon, yolluk.komediant (P. 176) < (Rus. komddiant < Fr. comedian) komedyen, komedi sanatgrsl.kommunist (C.288) < (Rus. kommunist ( Fr. communiste) komilnist.kommunizma(H.O. l6) < (Rus. kommunizma < Fr. communisme) komiinizm.kompot (C. 135) < (Rus. kompot < ing. compot) komposto.kompozitor (C.126) < (Rus. kompositor < Fr. kompositeur) kompozitor, besteci.

241

kompozitsiya (P. 108) < (Rus. kompozitsiya < Fr. composition) kornpozisyon. dtizen-leme, beste.

komsomol (H.O.l7) < (Rus. komsomol) komiinist gengler birligi.konqentrat ( B.T. 137) < (Rorn. kongentrat) vergi miistahsili.konditerskiy (C. 133) < (Rus.konditerskiy) postacr.konduktorka (P.263) < (Rus. konduktorka < Fr. conducteur) kadrn kondiiktdr.konfiguratsiya 1P.237) < (Rus. konfiguratsiya) g<ir0niig, gekil, yaprhq.konkurentsaya (i.T.2-s0) < (Rus. konkurentsiya) rekabet.konkurs (P. l2i) < (Rus. konkurs < Fr.concours) yarrg.konsert (C.8-5) < (Rus. konsert < Fr. consert) konser.konserva ( P.205) < (Rom. konserve < Fr. conserve) konserve.konservatoriya (P.270) < (Rus. konservatoriya < Fr. konservatorie) konservatuar:konsruktor (2.E.68) < (Rus. konstluktor < Fr. constructeur) proje miihendisi.konsul (P.268) < (Rus. konsul, Rom. konsul) konsolos.kontigent (P.2 l-5) < (Rus. kollega) rneslektag.kontora (P.99) < (Rus. kontor') b0r'o. ofis, daile.kontrast (P.74\ < (Rus. kontrast < Fr. contrast) renk zttltglkonupka (C.Y.78) mah. _qezinti, eglence.konvert (C.27 ) .1 (Rus.konvelt) zarf.koor (i.1'.76) ateg koru. kor:kooru- (C.Y.94) korunrak.kopqa 1i.T.140) < (T.T. kopqa < Yun. kournbitza) kopga.kopiya (P. I l:1) -: (Rus. kopiya < it. kopia) kopye, surer.kopliment (P.206) .: (Rus. konrplirnent < Fr. conrpliment) koplirnarr, iltifatkopral (C.295) < (Rus. kopral .- ing. corporal) onbagr.kor:ry' (P. l-54) < (Bul. kora) kuru ot.korotrka (C.139) < (Rus. korobka) sandrk. kutu.korrespondent (i.T. I 54) < (Rus. korrespondent < ing., Fr. correspondent) muhabir:korset (P.l2l ) < (Rus. korset < F'r. corset) korse.kosa (8.62) < (Rus. kosa, Rortr. koas6) trrpan.koska (i.T. 105) < (Rus. koska < Fr. kasque) migt'er.'kosmos (C. l-50) < (Rus. kosrnos < Fr. cosmos) kainat.kosor (P.206) < (Rus. kosor) bahge brqagr.kostiim (l.T.l47l < (Rus. kost0nr < Fr. costume) kostiim.koq;kak (C.210) < (Bul. boq) gdvde, sepet.kotey (tJ.O. l0l ) < (Rom. kotey; bir k6pek riirti.kotiga (i.T.24-5) < (Rom. kotigd) iki tekerlekli araba, pulluk qasisi.kotlan (8.32) < (Rom. kotlan) kiigiik soba, firrn, mutfak ocalr.kotlon (i.T.l4) < (Rom. kotliirr) kulderr yaprlmrg destek.liovda (P.203) < (Rorn. kodd, Rus. kodka) frgr. tekne.kovrik (C.203) < (Rorn. kovrig <'l0r'k. kavruk) sirnit.krahmal (P.158) < (Rud. klahrnal) kola.krant (C.l l7) < (Rus. krant) rnusluk.krrqma (i.T.99) < (Bul. krrgrla) meyhane.

242

krisnitsa (8.T.44) < (Rus. kresnitsa) vaftizkrzr, vaftiz anast.

kritik (P.147) < (Rus., Rom. kritik < Fr. critique) kiritik.krivat (i.T.l4l ) < (Yun. krevati) kerevet, karyola, divankrokodil (C.Y.l -5) < (Rus. krokodil < Fr. crocodile) timsah.krucka (i.T.l5l) < (Rus. krujka) b0y0k bira bardaSI, maSrapa.

krujka (C.2239) bk. krucka.kufne (i.T.l l6) bk. kuhne.

kuhne (P.29) < (Rus. kuhn'a) mutfak. Kr9. KTLS. s.425; Tatar T.,Bugkurl T. kuhrya:mutfak.

kukona (P.25S) < (Yun. kokkana, Rom. kukoan6. kokkonitza) yaqh sfislfi kadrn, giizelkadrn, kadrnlara hitap gekli.

kukumiiy (P. l3 l) < (Rom. kukuvya) baykug.

kul't (C.314) < (Rus. kul't < Fr. culte) k0lt, din, mezhep.

kulis (i.T.223) bk. kulisa.kulisa (C. 128) < (Rus. kulisa < Fr. coklise) kulis.kultura (i.T.95) < (Rus. kultura < Fr culture) kUlt0r.

kumatriii (P.257) < (Rom. kumatrie) sa[drglrk, vaftizden sonra d$le yemeSi.

kumag (8.T.158) < (T.T.kumag < Ar. kumdg) kumag.

kumi (P.257) < (Bul. kumica, Rom. kumi) vaftiz eden kiginin manevi o$lu, d0nUr, sa$-

drg.kundak (C.77) < (Yun. kontaki, T.T. kundak) kundak.kupe (C.149) < (Rus.kupe) vagon.kuplet (i.T.l I I ) < (Rus. kuplet < (Fr. couplet) garkr veya giir kitabr.

kuptiir ayr (H.O.100) < (Rom. kupter) yaz aylan.kurbet (C.Y.8l ) < (T.T. gurbet < Ar. furbet) ayrrlrk, gurbet.

kurgaf (i.T.127) mah. zayrf, ctltz. Krg. DS Vlll, s.3007; kurgaf. zaytf, crlrz,kulu(Anadolu agrzlan)

kurigka (i.T.207) < (Bul. kurigka) ekmelin kabulu, peksimet.

kurna (D.A.O.2-5) < (T.T.kurna < Ar. kurne) muslulun altrndaki tekne.

kurort (C.Y.36) < (Rus. kurort) sa$hk yurdu.kursa' (P.83) < (Rus. kurs' < Fr. course) kurs.

kurtii (B.T. 106) < (Rom. kurte)giizel yapr, bina.

kuvet (i.T.28) < (T.T. kuvvet < Ar. kuvvet) kuvvet, gii9.kiilef (2.E. 126) < (T.T. kiilah < Far. kuldh)kiilah.ktmbet (M.10) < (T.T. kiimbet < Far. gunbed) grkrntr.

kiirtiin (S.G.3l) mah. karyr[rnr. Kr9. DS VlIl, s.3047; kiirtiin: yeni ya$mrg kar, eski

kar (Anadolu a$rzlarr).kiitmek(M.34)mah.dayak.Krg.DSVIII,s.3054; kiltmek:alag kdkU, kiitiik(Anadolu

agrzlarr).kvartira (i.T.153) < (Rus. kvartira) daire, apartman dairesi.kvartiro (i.T. I 73) < (Rus. kvartiro) kiracr.kvitantsiya (P. I 8l ) < (Rus. kvitantsiya) makbuz alrndr belgesi.

243

-L-

laall (D.A.O.42) < (T.T.lele < Far. l6le) l6le.laap (P.172) < (T.T. lakap < Ar. lakab) takma isim.labada (P.205) < (Yun. lapothon) l6bada, efelek, dalda yetigen yapragr seze olarak

kullanrlan bitki.laboratoriya (i.T.174 ) < (Rus. laboratoriya < Fr. laboratoire) labarotuar.laborotoriya (P.90) < (Rus. laboratoriya < Fr. laboratoir) laboratuar.laf (i.T.98) < (T.T. l6f < Far. tdf ) taf, soz.lak (P.135) < ( Rus., Rom. lak) parlak.lalangr (S.G.l7) < (Yun. lalaggion) b6rek, tarh.lam (c.238) mah. demir kiisk0. Kr$.DS IX, s.3085; lom: demir kazrk (Anadolu aprzlal)lama ( C.Y.60) < (Rus. lama < Fr. lame) jilet, lam.lampa (C.218) < (Yun. lampas) lamba.larek (P.280) < (Rus. lardk) d0kkdn, bUfe.lavka (B.T.42) < (Rus. lavka) srra, peyke, kantin.lavra (P.219) < (Rus. lavr) hazine.laykugka (P.142) < (Bul. laykugka) papatya.lililztm (i.T.287) < (T.T. lanm < Ar. ldzrm) lazrm.lebeda (P.286) < (Rus. lebed6) karapazr.legeniya (C.138) < (Rus. legenie) tedavi.legenda (i.7.217) < (Rus. legende < Fr. ldgende) destan, lejand.leh (C.218) < (Rom. left) altrn veya g0m09 para.lektsiya (C.278) < (Rus. lektsiya) ders, konferans.lelek (2.E.122) < (T.T. leyl6k < Far. tegteg) teytekleytenant (C.299) < (Rus. leytenant < Al. leutenant, ing. lieutenant)telmen.le$ (i.T.125) < (T.T. leg < Far. tige) teg.

liberal ( i.T.250) < (Rus. tiberal < Fr.tiberat) liberat.lider (P. I 76) < (Rus. lider < ing. leader) lider, 6nder.lift (i.T.251) < (Rus. lift < Fr. lift) asansdr ugagr.lildka (P.102) < (Rom. liliyak) leylek.lingvist (1.T.210) < (Rus. lingvist < Fr.languest) dilci.liniya (1.T.136) < (Rus. tiniya) hat.lirik (i.T.215) < (Rus. lirik < Fr.lyrique) cogkulu, tirik.literator (i.T.212) < (Rus. literator < Fr. litteratteur) edebiyatgt,yMAr.literatura (i.T.95) < (Rus. literatura < (Fr. littdrature) edebiyai.

-

litograf (P.295) < (Rus. litograf < Fr. lithographie) tag basmacrhk.litografya (P.182) < (Rus. litograf < Fr. lithographie) tag basma sistemi.loboda (i.T.167) (Rom. loboda)karapazr, bt. tebaOa.lobut (M.14) < (T.T. lobul < Ar.nebb0t) sopa, definek.logika (P.166) < ( Rus. logika < ing. logic) manfik.lokma (i.T.287) < (T.T.lokma < Ai. lutime) lokma.

244

lokotenet (C.209) < (Rom. lokotenent) tepmen, bk. leytenant.lozung (P.300) < (Rus. lozung) dOviz, giar, parol.

-M-

maamulfl (M.65) < (T.T. m6mul < Ar. ma'm0l) mal.maana (C.Y.48) < (T.T. bahane < Far. bahdne) bahane.maasul (U.24) < (T.T.mahsul < Ar. mafrgil) iirUn , mahsul.maasus (i.T.122) < (T.T.mahsus < Ar. ma!s0s) kendine has, mahsus.mabet (P.164) < (T.T. mdbet < Ar. ma'bed) m6bet.magistra (1.T.212) < (Rus. magistra) ana yol.magnit (S.G.6) < (Rus. magnit < lng. magnet) mrknatrs.mahkulluk (M. 32) < (T.T.mak0ll0k < Ar. mfk0l+luk) OlgUlU davranrg.mahnit (P.289) < (Rom. mrhnit) kederli ,0zg0n.maksimal (P.300) < (Rus. maksimalno, Fr. maximal) en y0ksek.makulatura (P.179) < (Rus. makulatura) hurda k6[rt, krymetsiz esenmal'bert (P.75) < (Rus. mal'bert) resim sehpasr.maladets (P.172) < (Rus. molodets) er, yilit.malay (U.D.157) < (Rus. malay, Rom. mal6y) mrsrr unundan yaprlmrg g6rek, bir geqit

dan.maleley malll (8.T.84) < (Bul. maleley mal0) anaya seslenig Unlemi.malik (C.210) < (T.T.mdlik < Ar. mdlik) sahip.mamahga (H.O.l0) < (Rom. mamaliga) mrsrr ekmegi.mamu (i.T.S6) ark. anne. Krg. EUTS, s.l2Timama: kadrn. YTS, s.153; mama, mqmr

ebe > Rus. mama; anne.manca (C.Y.34) < (T.T. manca < it. mangiare) yiyecek yemek.manceti (C. l4 I ) bk. manjeta.manej (P.234) < (Rus. manej < Fr. mandge) at egitim yeri.maner! (i.T.214) < (Rus. manera)tarz.manjeta (P.278) (Rus.manjeta, Rom. manjetd) man$et.marar (P.273) < (Rom. mardr) dere otumaraz (i.T. 149) < (T.T.maraz < Ar. maraZ) hastalrk, maraz.marksizma (C.288) < (Rus marksizma < Fr. marxisme) marksgrlrk, marksizm.massiv (P.135) < (Rus. massiv < Fr. massif) som,sallam.masur (P.259) < (Yu. mesouri) masura.magina (i.T.36) < (Rus. magina < lt. maccina) makine.maguk (i.T.269) < (T.T.mdguk < Ar. ma.guk) agrk olunan, m69uk.material (P.90) < (Rus. materi6l < Fr. matdrial) madde, materiyal.matotsikla (D.O.86) < (Rus. matotsikla < Fr. motocyclette) motosiklet.mavzoley (.f .142) < (Rus. mavzoley < Fr. mausoli) anrt mezar.may 1i.t.tOt) < (Rus. may < ing. , Fr. may) mayrs.maya (P.224) < (T.T. maya < Far. maye) maya.mayhog (C.l l6) < (T.T.mayhog < Fr. mey-hog) ekgive tath olan.mayrlh (i.T,l l3) < (T.T.meyilli< Ar. ma" il+li) egimli.

245

mehlem (U.89) < (T.T. merhem < Ar. merhem) merhem.melodiya (C.127\ < (Rus. melodiya < Fr. melodie) melodi, ezgi.memleket (M.4) < (T.T. memleket < Ar. memleket) mernleket.mengenii (i.T. l3S) < (T.T. mengene < Yun. magannon) mengene.merak (C.98) < (T.T. merak < Ar. merh!) merak.merdven (C.3 I ) < (T.T. merdiven < Far. nerdiiban) merdiven.meret (i.T.275) < (T.T. meret < Ar'. mdrit) kdtu, istenmeyen.me$ter (B.T.5 l) < (Rom. megter) ustameteor (P.23) < (Rus. meteor < Fr. met6or) meteor, gOktagr.

metrika (P.247) < (Rus. metrika) dogum kagrdr.meyva (i.T.90) < (T.T.meyve < Far. mive) meyve.mezar (C.Y.56) < (T.T. mezar < Ar. mezdr) mezar.

mrndar (D.O.100) < (T.T.murdar < Far. murdar) kdtii, pis.mngal (U.18) < (Bul. mrzga) cilalama aleti, agag.

millet (i.T.95) < (T.T. millet < Ar. millet) millet.mim (P.298) < (Rus. mim < Fr. mime) mimikle komedi oynayan sanatql.minister(i.T. l6l) < (Rus. ministereskiy < ing. minister, Fr. ministre) bakan, millef

vekili, elgi, papaz.

ministru (P. I 50) bk.ministenminut (i.T.93) < (Rus. minut < Fr. rninute) dakika.miting (C.205) < (Rus. miting, Fr . meeting) miting, toplantr.moquga (M.90) < (Rom. moguga) sopa, gUrz.

moda (B.106) < (Rus. nroda < it. moda) moda.mognitofon (P. 150) < (Rus. mognitofon) ses alma cihazr.molebin (P. l4l ) < (Rus. mobeben) dua.molitura (P.22) < (Ronr. rnolitura) sel, gamur.

moment (i.T. 100) < (Rus. moment < ing.. Fr. moment) an.

momental (P.236) < (Rus. momentalno < Fr. momental) bir anda.moneta (P.46) < (Rus. rnoneta) akEa, maden para.

monografiya (C.309) < (Rus. nronografiya < Fr. monographie) monografi.montaj (P.90) < (Rus. rnontaj < Fr. montage) rnontaj.

montajnik (P.163) < (Rus. montajnik) montaj ustasr.

moor (C. 135) mor.morkova (H.O.77) < (Rus. morkova) havug.

mopiyfl (P.18) < (Rom. moqye) malikan, malikane.mozi (P. 148) < (Rus. rrrozg) beyin, dUg0nce.

muhanat (P.240) < (T.T. muhanet < Ar. mufanne!) cimri.mu$ama (C.Y.88) < (T.T. mugamba < Ar. mugamma) mugamba.mugta (M.12) < (T.T. rnu$ta < Far. mu$te) mufta.mutu (P. 184) < (T.T. m0ti < Ar. m0ti) baglr.muzey (i.T.95) < (Ronr. muzey < Fr. musee) mUze.

muzrka (P.73) < (Rus. muzrka < Fr'. musique) miizik.miijik (P.267) < (Rus. mii.iik) ktiylU. erkek.

246

miiriir (2.8.98) < (T.T. m0rur < Ar. mur0r) gegme, akma.

-N-

naaflfi (C.174) < (T.T. nafile < Ar. n6file) boguna, nafile.naalet (P. 172) < (T.T.ldnet < Ar. la"net) l6net.naazh (C.235) < (T.T. nazh < Far. naz+lr) nazlr.nagayka (P.177) < (Rus. nagayka) kamgr.namkal (P.263) < (Rus. namkal) tarafsrz, ntjtr.nan (8.T.126) < (T.T. nam < Far. nim) nam, 96hret.napravleniya (C.43) < (Rus. naprovleniya) ydn.naprimer (P.163) < (Bul. naprimer) 6rnek.narod (P. I 47) < (Rus. narod) halk.nasaat (D.O. 132) < (T.T. nasihat < Ar. nasilrat) nasihat, 6SUt.

natura (P.256) < (Rom. natura < Fr. nature) tabiat, mal, miilk.neet (i.T.29) < (T.T. niyet < Ar. niyet) niyet.nemtse (i.'I. 192) < (isl. nemetes) Gagavuz Tiirkgesi'nde dil bilmez anlamrnda Almanlar

ig irr kul lan r I rr', Osman I r T0rkgesi'nde Avusturyayt lar igin kul lan r I rrdr.

nevoya (P.259) < (Rom. nevod) zarulet.neytron (2.E.102) < (Rus. neytron < ing. neutron) ndtron.nol' (8.80) < (Rus. nol ') srfir.nota (P.7i) < (Rus. nota . it. nota) nota.novator (i.T.2l l) < (Rus. novator) yenilikqi.novelist (P.242) < (Rus. novelist < ing. novelit) romancr.noyabri (C.3 l2) < (Rus. noyabri) kasrm.nuka (A.30) < (Rus. vnuk. Bul. vnuk. unuk) torun.nuna (i.T. 166) < (Rom. nanaga) vaftiz babasr.

-o-

ob'ekt (C.234) < (Rus. ob'ekt) konu, nesne.

obalak (i.T.714) rnah. gtiz gukuru. Krq. DS lX, s.32-59; obal obal: gagkrnlrktan gdzlerinaqrlmasr.

obalt- (i.T.156) mah. gdzlerini agmak.oblast (P.37) < (Rus. oblast) bdlge.obqgecitiya (C.162) < (Rus. obggecitie) yufi, lojman.obggestvo (P.216) < (Rus. obqgestvo) toplum.oqered (C. l-5-5) < (Rus. ogered) srrayla, strasryla.ogerk (i.T.9-5) < (Rus. ogerk) cizet, etiit, eskizofitser (i.T.126) < (Rus. ofitser) subay, zAbit.

ofitsiant (C.90) < (Rus. ofitsiant) garson.

oftiga (C.94) < (Rom. oftigd) tiiberk0loz.og (U.K.l7) ark. ok. aile, kabile.

247

oka (C.271) < (T.T. okka < Ar.'ukka) okka.okkupant (i.T.228) < (Rus. okkupant) iggalci.okkupantsiya (.f .Ztq < (Rus. okkupantsiya) iqgal.

okol (P.23) < (Rom. okol) koyun a$lloktyabri (P.74) < (Rus. oktyabri) ekim.oloy (P.185) < (Rom. uley) yat.oloynitsa (P.134) < (Rom. oloynits6) yayrk, yaf, imal yeri.optimist (i.T.224) < (Rus. optimist < ing. optimiste) iyimser.optuska (i.T.l l3) < (Rus. optuska) izin.orator (P.244) < (Rus. orator < Fr.orateur) hatip, konugmacr.

oratoriya (C.128) < (Rus. oratoriya < Fr. oratorio) oratoryo.order (P. I 8l ) < (Rus. order) emir, mtizekkere.ordey (P.82) < (Rus. ordey) biber.original (P.149) < (Rus. original < Fr. original)orjinal.orkestra (C.Y.l4) < (Rus. orkestr < it. orchestra) orkestra.ornoment (P.71) < (Rus. ornoment < Fr. ornoment) yapr si.isi.i, stis.

oruq (C.Y.48) < (T.T. orug < Far. r0ze) orug ibadeti.otak (U. 44\ ark. oda, ev. Krq. YTS, s.160-164; odag, ota!, otak: gadtr. DS IX, s.3292:

otak: konak apartman (Anadolu a$rzlart).

otalan- (i.T.245) ark. tedavi olmak. Krg. YTS, s.164; otalanmak: ilaglanmak. EUTS,s.144; otamak: tedavi gOrmek. ME, 109-4; otalamak: tedavi etmek.

otkrrtka (P.221) < (Rus. otkntka) kart, kartpostal.otpusk (i.T.247) bk. otpuska.otpuska (P.70) < (Rus.otpuska) izin, mezuniyet.otrava (D.O.S5) < (Rus. otrava) zehinoya (P.l l8) ark. geg, yava$.

-o-

6mur (i.T.28) < (T.T. omur < Ar.'umr) hayat.

6znek (U.26) mah. aggOzl0, susamrggasrna. Krg. DS X, s.3373i dznek: agacrn gatallan-drgr yer.

-P-

pagavra (1.T.184) < (T.T. pagavra < Yun. patrovra) pagavra.pagka (P.232) < (Rus. pagka) paket, deste, tomar.padiqah (i.T.142) < (T.T.padi;ah < Far.pddgdh) padigah.pafta (B.T.l5) < (Bul. pafta) kopga, tokapak (1.T.92) < (T.T. pdk < Far. pdk) pak, temiz.palagor (i.T.96) mah. pis, kirli, intizamsrz.palata (C.133) < (Rus. palata) ko[ug.pali (i.T.180) < (Bul. pali) kopek.panayrr (1.T. I 09) bk. panryr.

248

panqa (U.20) < (T.T. penge < Far. pence) penge.

panryr (D.O. 104) < (T.T. panayrr < Yun. panrguris) panayrr.

pantsrr (P.238) < (Rus. pantsir) zrrh.papur (P.152) < (Rom. papura) hastr dokunmastnda kullanrlan bitki.paralig (C I 28) < (Rus. paralig) felg.paraliya (C.77) < (Rom. p6l6riya) qapka.

parikmaher (P.163) < (Rus. parikmaher) berber.

park (C.l2l) < (Rus. park < Fr. parc, ing. park) park.

partiya (i.T.250) < (Rus. patriya < Fr. partie) parti.paska (i.T.52) < (Rom., Rus paska) yiyecek.paskellfl (8.T.88) < (Yun. paskhalia) paskalya.

pasport (D.6.125) < (Rus. pasport < Fr. passepoft) pasaport.

passacir (C.176) < (Rus. passajir) yolcu.pastu (P.60) < (Rus. pastu) goban.

pat (i.T.l l7) mah. divan.pateka (C.Y.l l9) < (isl. pateka) patika.patepka (C 235) < (it. baflska) patista, bir bez gegidi.

patret (C.62) < (Rus. patret < Fr. portrait) portre, resim.patil (H.O.67) < (Bul. patka) kaz.paun (B.92) < (Rom. paun) tavus kuqu.pauza (P.86) < (Rus. pauza) ara, duraklama.payanta (8.28) < (T.T. payand < Far. payende) destek, payanda.

paycan (P.243) < (Rom. payancen, Rus. paytina) 0rtimcek.pazarhk diiv- (K.20) dey. pazarltk etmek.pegat (C 142) < (Rus. pegatka) mtihiir.pegka (C.234) < (Rus. pegka) soba.pedagog (P.205) < (Rus., Rom. pedagog < Fr. pedodogoue) e$itimbilimci.pedestal (P.267) < (Rus. pedestal, Rom. pedestal) anrt kaidesi.peeda (i.T.36) < (T.T. peyda < Far. peydd) agrk,belli.pelin (D.O.122) < (T.T. pelin < Yun. pelinos) bir bitki, pelin.pelivan (1.T.194) < (T.T. pehlivan < Far. pehlevan) g0reggip.penal ( P.173) < (Rus. penal) kalem kutusu.pensne(P. 232) < (Rus. pensne) buruna takllan gOzliik.perdfl (8.T.78) < (T.T. perde < Far. perde) kgyun agrlr.perestroyka (D.O. I l6) < (Rus. prestroyka) yeniden d0zenleme.perron (C.66) < (Rus. perron< Fr. perron) peron.persengeli (A.36) < (T.T. persenkli < Far. parseng+li) konugmada aynr s0z0 tekrar eden.personac (i.T.95) < (Rus. personaj < Fr. personage) kigilik.pesmet (H.O.74) < (Yun. pesimadi) peksimet.p'esa (C.127) < (Rus. p'esa) piyespessimist (D.O.135) < (Rus. pessimiste < Fr. pessimist) kdtiimser.pegkir (i.T.129) < (T.T. pegkir < Far. pigkir) peqkir, havlu.peyzac (i.T.216) < (Rus. peyzai < Fr. peyzage) krr resmi.pezevenk (M. 599) < (T.T. pezevenk < Far. pejvend) algak, namussuz

249

prtr (i.T.l5l ) mah. hayvan drgkrsr.piet (i.T.l I I ) < (T.T. beyit < Ar. beyt) 9iir, giir pargasr.pihti (2.E.102) < (T.T. prhtr < Far. pihti, puhti) prhtr.piiriz(P.222) < (T.T, perhiz < Far. perhiz) perhiz.pilarama (C.238) < (Rus. pilorama) brgkr.pilotka (C.80) < (Rus.pilotka)bir 9e9it askeri baqhk.pin- (C.102) < binmek, grkmak.pioner (S.G.22) < (Rus. pioner < Fr. pionnier) izci.pisar (P.45) < (Rus. pisar) sekreter.pismo (C.27) < (Rus. pismo) mektup.pistrya (C.251) < (Rom. pistrya) bog yer.pita (H.O.50) < (Yun. pitta) pide.piva (C.l l7) bk. pivo.pivo (P.238) < (Rus. pivo) bira.piqman (D.O.40) < (T.T.pi;man < Far. pegimdn) pigman.pi$tof (i.T. 192) < (T.T. piptov, Rom.pistol < it. pistola) tabanca.plag (P.1557) < (Rus. plag ') allama, aglayrg.plakat (P.78) < (Rus. plaka < it. placca) levha.plangete (C. 150) < (Rus. planget < Fr. planchete) planate, plan grkarmaya yarayan aletplat (2.8.128) < (Rus. plat) para, iicret.plats (C.238) < (Rus. plats) talim meydanr.playj (C.234) < (Rus. playj < Fr. plage) plaj.pla99 (C.160) < (Rus. plagg) yagmurluk.plenka (P.90) < (Rus. plenka) zar.podt (l.T.2l l) < (Rus. po6tika < Fr, podtique) giir bilgisi, gairlik sanatr.poilziya (i.T.212) < (Rus. pofrziya < Fr. podsie) 9iir, deyiq.pogta (i.T. I l0) < (Rus. pogta < it. posta) posta.poezd (i.T. I 08) < (Rus. poezd) tren, katar.pohod (8.T. 128) < (Rus. pohod) sefer yiir0yiiq.pohonts (8.T.129) < (Rus. pohonts) obozlarda askerligini yapmrg kigi.pol (C.27) < (Rus. pol) d0qeme.,poligon (2.8.72) < (Rus. poligom < Fr. polygone) atrg yeri.poligrafik (P.295) < (Rus. poligrafik < Fr. polygrahique) gegitli konularda yazar.politsiya (C.270) < (Rus. politsiya < Fr. police) polis.pomana (C.222) < (Rom. pomana) 0lii yemegi.popas (C.91) < (Yun. papas) papaz.porta (8.T.36) < (Rom. poafta) kapr.portfel (P.162) < (Rus. portfel< Fr, portfeuille) ganta.portret (i.T.30) < bk. patrer.posol (P.268) < (Rus. posol) biiyiikelgi.post (P.27) < (Rus. post) orug.posrlka (C 237) < (Rus. posrlka) gOnderilme, grinderme.potmar (H.O.29) < (Rom. potmar) domuz yavrusu.povstants (C 2l l) < (Rus. puvstants) isyancr.

250

poztezd (C 102) < (Rus. poz'ezd) girig kaptst.

pozitsiya (i.T.2l l) < (Rus.pozitsiya < Fr. position) durum, pozisyon.

praktika (P.23 I ) < (Rus. pratika < Fr. praktique) pratik.prlnik (P.1 05) < (Rus. prdnik) tath.prava (C.43) < (it. prova) prova.pravleniya (P.61) < (Rus. plavnie) idare.

predsedatel' (C. I 9l) < (Rus. predsedatel') bagkan.

prefekture ( P.185) < (Bul. prefectura < Fr. prdfecture) eyalet, il, vilayet.

premera (i.T.212) < (Rus. premera < Fr. premdre) ilk temsil.

prezentabl (i.T.224) < (Rus. prezentablnty < Fr. presentabl) yakrgrkh, yeterli, liyakatlt.

pribor (C.Y.64) < (Rus. pribor) alet, cihaz,

primar (C.78) < (Rom. primar < it. prima) birici bagkan.

prints (P.160) < (Rus. prints < Fr. prince) prens.

printsip (C.107) < (Rus. printsip < Fr. principe) prensip.

prirada (C.236) < (Rus. prirada) tabiat.pritsep (C.143) < (Rus. pritsep) r6mork.proektsiya (P.90) < (Rus. proektsiya < Fr. projection) projeksiyon, izdiigiim.

profesor (C.126) < (Rus. professor < Fr. professeur) profestir.

professional (P.134) < (Rus. professional < Fr. professiondl) usta.

profil (P.277) < (Rus. profil < Fr. profil) profil, yandan g0rUnUg.

profsoyiiz (P.239) < (Rus. prufsoyiiz) sendika.projektor (C.147) < (Rus. projektor < Fr. projecteur) projektOr.

proklamatsiya (P.33) < (Rus. proklamatsiya) beyanname.

problema (P. 149) < (Rus. problema, Fr. probleme) problem, mesele.

propisko (i. T. 153) < (Rus. propisko) kayrt.prost (P.226) < (Bul., Rom. prost) ahmak, budala, prost et- :affetmek.

protses (C.39) < (Bul. protsess < ing. process. Fr. proces) stireg'

protsesiya (C.226) < (Rus. protetsiya) cenaze alayt.

proza (i.T.2l I ) < (Rus. proza < ing. prose) nesir.

prujina (C.214) < (Rus. prujina) yay, zemberek.

pryanik (P.294) < (Rus. pryanik) bisk0vit.psevdonim (C.192) < (Rus. psevdonim) takma ad.

pulemet (i.T.106) < (Rus. pulemet) makineli tiifek.puluk (H.O.l4) < (Al. pflug) pulluk.punkt (P.283) < (Rom. punkt < Al. punkt) nokta.

punktual (P.2 I 5) < (Rus. punktualnry) Ozenli.

purokuror (P.168) < (Rus. purokuror) savct.

pustiya (P.162) < (Rom. lok pustyu) bo; yer.

puteqestvenni (C.3 l0) < (Rus. pute$estvenni) gezgin' seyyah.

ptisilr (i.T.123) < (Yun. piisiir) karrgrk, pis.

25t

-R-

raad (i.T.145) < (T,T. rahat < Ar. r6bat) rahat, huzur.raamefli (D.o.l3) < (T.T.rahmetli < Ar. raf,met+li) olu igin kullanrlan saygr ifadesi.radiatsiya (P. I 08) < (Rus. radiatsiya < Fr. radiation) radyasyon.radikal (P.250) < (Rus. radikal < Fr. radical) k0ktenci, radikal.radioaktiv.(P.108) < (Rus. dakioaktiv < Fr. radioactive) radyoaktif.raketa (D.O. 142) < (Rus. raketa < ing. rocket) roket.rampa (i.T.224) < (T.T., Rom., Rus. rampe < lt. rampa) yttkseklik, rampa.ranem (i.T.105) < (Rus. ranem) yarah.ranit et- (i.T.193) < (Rus. ranit + et-) yaralamak.rastrk (u.T. 167) < (T.T. rastrk < Far. rasolt) rastrk.ratnrk (8.T. 133) < (Rus. ratnik) asker, savaggr.ray (C.Y.122) < (Rus. ray) cennet.raykom (C.32) < (Rus. raykom) mrntrka komitesi.rayon (i.T.l3) < (Rus. rayon) bolge.real (i.T.217) < (Rus. real) dizgici kasasr.recim (i.T.168) < (Rus. rejim < Fr. rdgime) rejim.redaktor (i.T.l5l) < (Rus. redaktor < Fr. redacteur) yayrncr.redaktsiya (i.T.59) < (Rus. redaktsiya < Fr. redaction) gazete idarehanesi, yayrn, redak-

siyon.regal (P.176) < (Rus. regal) madalya.registrat (P.281) < (Rus. registrat < ing. registrat) sicil kayrt.registrator (P.281) < (Rus. registrator < ing. registrator) sicil kayrt memuru.registratura (P.282) < (Rus. registratura < ing. registratur) kayrt idaresi.religiya (P.176) < (Rus., Bul. religiya < Fr. religion) din, inang.relsa (U.21) < (Rus. relsa) ray.renOe (i.T.202) < (T.T. rende < Far. rende) rende.renk ([.T.17) < (T.T. renk < Far. reng) renk.repetitsiya (C.159) < (Rus. repetitsiya) prova.replika (P.257) < (Rus. replika < Fr. replique) replik, cevap.repressiya (P.l l5) < (Rus. repressiya) baskr, ceza.repriza (P.234) < (Rus. repriza < Fr. reprise) yeniden alma, onarma.resim (i.T.34) < (T.T. resim < Ar. resm) resim.respublikan (i.T.105) < (Rus. respublikan < Fr. respublicain) cumhuriyetgi.restavrator (P.135) < (Rus. restavrator < Fr. restaurateur) onancr.restoran (C.57) < (Rus. restoran< Fr. restaurant) lokanta.yevolver (C. I 00) < (Rus. revolver < Fr. revolver) toplu tabanca.revolyutsiyacr 1i.t.tZt; < (Rus. revolyutsiya * cr < Fr. rdvolution) devrimci, ihtilalci.reze (M.53) < (T.T. reze < Ar. rezze)kapr silrg0s0.rezina (C.159) < (Rus. rezina) lastik.rezultat (i.T.214) < (Rus. rezultat< ing. result) sonug.rezilme (M.53) < (Rus. reryUme, Rom. rezumat) 6zet.rlz (C.l l2) < (T.T. nzrk < Ar. rizk) nak, nafaka.

252

rifma (1.T.216) < (Rus. rifma) kafiye.ritma (i.T.215) < (Rus. ritma < Fr. ryhme) ritim.rota (i.T.108) < (T.T. rota < Rom. ruta < it. rotta) yon, rota.rdkA (i.T.20) < (Yun. roke) 0reke, grknk.ruba (i.T.89) < (T.T. urba < it. roba) urba, elbise.ruf (C.227) < bk. ruh.ruh (i.T.149) < (T.T. ruh < Ar. r0h) ruh.rusali (C.235) < (Rus. rusali) Rus mitolojisinde su perileri.

-s-

saabi (C.137) < (T.T. sahip < Ar. sihib) sahip.saadii (C.265) < (T.T.sade < Far. sdde) sade.

saarar- (C.32) sararmak.saat (M. 30) < (T.T. saat < Ar. s6"at) saat.

sabur (D.O.3) < (T.T. sabrr< Ar. sabr) sabrr.sadaka (P.177) < (T.T. sadaka < Ar. sadaka) merhamet.sajen (B.T.50) < (Rus. sajen) 2.13 m. uzunluk.sak (C.Y.l4) ark. uyanrk, temkinli. Krg. EUTS, s.1941' sak: dzenli. DLT l, s.333;sat:

igte uyanrk ve zeyrek olan. YTS, s.177; sak: uyanrk, saglam, emin. ME,171-6:sak: mahfuzemin. DS XI, s.3516;sak: uyanrk, tetikte.

sanitar (C.179) < (Rus. sanitar) hasta bakrcr.sanktsiya (C.308) < (Rus. sanktsiya) ceza. onay.sarfog (i.T.77) < (T.T. sarhog < Far. ser-!og) sarhog.

sarkazm (P. l8l ) < (Rus. sarkasm, Fr. sarcasme) acr olay.satira ( P: 181) < (Rus. satira < Fr. satire)yergi, satir.saur- (8.T. 122) savurmak.saug- (i.T.27 I ) savugmak.sefer (P.29) < (T.T. sefer < Ar. sefer) sefer, yolculuk.sefte (C.193) < (T.T. siftah < Ar. istiftdh) siftah, ilk.sekretar (P.28) < (Rus. sekret6r, Fr. secretaire) sekreter.sekund (i.T.l 14) < (Rus. sekunda < ing. secund) saniye.seliim (C.32) < (T.T. selamet < Ar. selimet) selamet, ban;.selsovet (B.T.8,5) < (Rus. selsovet) kOy gurasr.

semigka (C. 105) < (Rus. semegki) aygigeli.seminar (P.266) < (Rus. seminar < Fr. seminaire) seminer.sen- (D.O.6) mah. solmak. Kr;. DS X, s.3583; senmek: tazeliSini yitirmek, biiziilmek.

p0rsiimek.senad (P.3 l) < (Rus. senat < it. senato) senato.sensele (D.O.9) < (T.T. silsile < Ar. silsile) soy, silsile.sentyabri (C.194) < (Rus. sentyabri) eylUl.seray (M. 30) < (T.T. saray < Far. serdy) saray.serbest (C.305) < (T.T. serbest < Far. ser-best) bagrbog, serbest.sercent (C.294) bk. serjant.

253

seriya (P.296) < (Rus. seriya < Fr. sdr.ie) seri, srra, dizi.serjant (C.23-5) < (Rus. serjant) qavu5.

sersem (i.T.13,5) < (T.T.sersem < Far. sersem) sersern.set (P.73) < (T.T. set < Ar. sedd) set, duvar.setka (P.72) < (Rus. setka) ag, file.sezon (P.290) < (Rus. sezon < Fr. saison) sezon, rnevsim.sfera (P.286) < (Rus. sfera) alan, saha.srbrt- (i.T. 123) rnah. atmak. Krg. KTLS, s.33, Tatar T. sibu-: atmuk. DS X. s.-t600:

srbttmak: bilinin ardrndan atma.srnag- (i.T. 122) ark. alrgmak. Kr$. YTS, s. 186; srzraJrraft:birini srnamak. DS X. s.3609:

srnagmak: alrgmak (Anadolu agrzlarr).stklet (C.303) < (T.T. srkler < Ar. siklet) kuvvet. agrrlrk.stnrk (P.77) ark. krrrk. Kr9. YTS, s.186 smtk, srnuk: kntk. DLT Ill. s.36-5: srrrf,: krrrk

(Anadolu agrzlarr).silaf (8.T. 104) < (T.T. silah < Ar. silhh) silah.siluft (P.75) < (Rus. silu6t < Fr. silhuette) siluet.sima (i.T.122) < (T.T. sima < Far. simd) sima, ytiz.simbol (P.296) < (Rus. simbol < Yun. simbolen) sembol.simfoniya (C. 128) < (Rus. sirnfoniya < Fr. simphonie) senfoni.simmetrik (i.T.223) < (Rus. simmetrik < Fr. simetrique) simetrik.sirnik (D.O. 109) ark. kibrit. Kr9. KTLS, s.486; Kazak 7., sirinke, Krrgrz T., sirenka,

Uygur T., sdrdnkcii kibrit.sirop (P.147) < (Rus. sirup < T0rk. gurup < Ar. qurOb) ;urup.sistema (P.175) < (Rus. sistema < Fr'. syst6me) sistem.situatsiya (i.T.2 l8) < (Rus. situatsiya < ing. situation) durum, vaziyet-skandal (P.263) < (Rus. skandal < Fr. scandale) skandal, rezalel.skemne (i.T.9S) < (Yun. skamni. it. scano) iskernle.skeptik (.f .224) < (Rus. skeptik < Fr'. sceptique) qiipheci.sklad (C,221) < (Rus. sklad) stok.sklad (P.100) < (Rus. sklad) yapr, btinye.skul'uptura (P.30) < (Rus. skul'uptura) heykel, heykelcilik.slanina (C.25 I ) < (Rom. sliimnil) domuz pastrrmasr.slugay (B.T.88) < (Rus. slugay) olay, vaka.slucba (i.T.108) bk. slujba.sluga (8.T.96) < ( Rus. sluga, Rom. slugd) hizmetgi.slujba (C.58) < (Rus. slujba) memuriyet.smena (C.234) < (Rus. smena) vardiya, defiigme.smola (P.229) < (Rus. smola, Rom. smo6lii) katran.snabjenets (P.290) < (Rus. snabjenets) arag gereg.

soba 1C.24 I ) < (T.T. soba < it. stufa) soba.sofra (i.T.76) < (T.T. sofra < Ar. sufie) sofi'a.sokak (C.32) < (T.T. sokak < Ar. zukak) sokak.soldat (M. l2) < (Rus. soldat < Fr'. soldat) asker, er'.

solid (P.276) < (Rus. solidno) saSlamca.

254

sovhoz (1.T. 128) < (Rus. sovhoz) Sovyet tarrrn igletrrreciligi kur.urnu.siilpet (C.62) < (T.'L sohbet < Ar. suhbet) sohbet.siirpe;ik (c.Y.96) nrah. buruguk. Krq. DS X, s.3680; sorpesnrek'. bulu5mak, bijziilrnek.spektakli (P.284) < (Rus. spektakl) temsil.spestsialist (P.244) < (Rus. spestsialist < ing. specialist, Fr. specialiste) usta, uzntalt.sportsmen (P.71) < (Rus. sportsmen < ing. sportman) spot-trnen. sporcu yaprlr.spraka (C.39) < (Rus. spravka) bilgi.stadion (P.71) < (Yun. stadron, Rus. stadron) stadyurn.stalaktit (P.23,5) < (Rus. stalaktit < Fr'. stalactite) sarkrt.stalova (C. I l4) < (Rus. stalovaya) yerrrek odasr, lokanta.stanok (P.299) < (Rus. stanok) tezgah.stantsiye (i.l'. I 30) < (Rus. stantsiye) istasyon.stara (B.T.84) < (Rus. stany) ya$lr koca.statist (C.214) < (Rus. statist) figiilanstatudtka (P.300) < (Rus. statuiitka < Fr. stattuette) kiiqtik heykel, heykelcik.stat),a (i.T.95) < (Rus. statya) makal e, yazt.stauroz (2.E.132) < (Yun. stauros) hag, nikah.stavra (i.T.42) bk. stavroz, stoynoz.stih (i.T. 128) < (Rus. srih) beyit.stihotvoreniya (C.62) < (Rus. sthotvoreniya) giir, rnanzurne.stipendie (P.185) < (Rus. stipendiya) burs.stop (P.48) < (Rus. gtop) karagdh.stoyka (P.2 137) < (Rus. stoyka) esas durug. esas vaziyet, dikme, direk.stoynoz (8.T.48) bk. stauroz, stavra.straus (C.2-50) < (Rus. straus) deve kugu.strelka (P.193) < (Rus. strelka) igne, ibre.struna (H.0.76) < (Rus. struna) tel. kirig.stsena (P.274) < (Rus. stsena) sahne.student (C. I I 5) < (Rus. sutudent < ing. student) dlrenci.sumka (l-l.O.l l) < (Rus. sumka) ganta.summa (P. l6-5) < (Rus. summa) toplam, yekiin.suparat (B.l'. 108) < (Rom. suparat) kiisiilU , kiiskiin.surtuk (C.97) .- (Rom. surtuk . Mog. surdak) ceket.sutka (i.'l'.247) < (Rus. sutki) yirmi dorr saat, giin.suvatu (M.-5) < (Bul. suvato) 96pgatan.siijet (P.263) < (Rus. suyjet < Fr'. sujet) konu.siis- (i.T. l5) ark. boynuz vurmak. Krg. YTS, s.196, siismek: boynuzlamak. DS X. s.

3725l. siisntek: boynuz vurmak, toslamak (Anadolu a$rzlalr).siiven (P.-5 l) rnah. biiyiik sopa. Krg. DS X, s.3674; siiven; ba! bahge gitlerinde kullanr-

lan uzun kazrklar.sviter (P. 122) < (Rus. sviter' < ing. sweater.; siiveter'. kazak.

255

-$-

$afk (i.'f.44) < (T.T. $avk < Ar. gevk) 9evk. aydrnlrk.

lahta (P. l 64) < (Rus. gahta) ocak, maden ocagr.galvir (i.T.97) rnah. (?) girret, dolandrrrcr, kulnaz.

famar diiiimesi (P.287) mah. alkrg.

iansora (i.T.S0) < (gu + andan + sonra) artrk. bundan sonla.

$araat (2.E.88) < ( T.T.qeriat < Ar. qeri"at) geriat, kanun.garap (P.220) < (T.T. larap < Ar. qerib) garap.

Eaf ki (P.8-5) < (Rus. 9a9ki) bir'geqit oyun.

Sefteli (i.T.109) < (T.'f. qeftali < Far'. 9eft-Al0) geftali.gatra (lJ.K.42) < (Rus. $ater < T.T. gadrr) gadrr:

geremed ( i.T.29 I ) < (T.T. girmert < Far. qir-merd) gahgkan. dirayetli.qey (i.f .221) < (T.T. gey < Ar. gey') belirsiz egya.geytan (C.Y.83) < (T.T. ieytan < Ar. geytdn) Seytan.

liir (2.E.68) < (T.T. qiir < Ar. qi'r') qiir:gindila (P.258) < (Rom. gindila) bil ot tijr0.gindile (U. 44) bk. qindila.qiret (C.Y.79) < (T.T. girret < Ar. qirret) girret.

lirit (K. 44) < (T.T.lerit < Ar. gerit) gerit.gigiriga (K. 43) mah. sivilce. DS XIl, s.4729: Sisirik'. kabank (Anadolu a!,rzlarr).pkembe (i.T.100) < (T.T. iqkembe < Far. qkenbe) igkembe.gkola (H.O. l7) < (Rus. gkola) okul.gnurki (i.T. 196) < (Rus. qnur) bilgi.gofer (H.0.26) < (Rus. gofer < Fr. chauffeur) gofor:qokolad (C.222) < (Rus. gokolad < it. ciocolata) gikolata.

;opar (H.0.6) < (Bul. gopar) domuz.quba (P.41) < (Rus. quba. Rom. 9ub6) k0r'k.quma (2.E.130) < (Rorn. spunra) yaprak.giikiirlii (i.T.84) < (T.T. giiktirl0 < Ar. gukr + lti) qiikreden.qupa (i.T.188) < (T.T. 90phe < Ar. gubhe) 90phe.

ifige (i.T.208) < (Rus. gogoni < Fr. chousson) kadrn ayakkabrsr.giigeva (P.230) < (Rus. $osse < Fr. chaussee) gose.

-T-

ljraze (.T.43) < (T.T. rdze < Far'. tdze) taze.

tabeet (C.Y.l l6) < (T.T. tabiat < Ar. tabi'at) huy. tabiat.tabla (i.T.177) < (T.T. taabla < Ar. tabla) teneke, tepsi.tabletka (P. I 67) < ( Rus. tabletka < Fr. tablette) hap.tatrlitsa (H.O. I l) < (Rus. tablitsa) cetvel.taburetka (C. 108) < (Rus. taburetka < Fr. tabouret) iskemle, tabura.tabut (C.108) < (T.T. tabut < Ar. tdb0t) tabut.tafta (H.O. l4) < (T.T. tahta < Far'. talte) tahta.

2s6

takaza (D.O. l8) < (T.T. takaza< Ar. talazd: azarlama) iftira.take (P.230) < (T.'t. takke < Ar. tikiye) takke. baqlrk.takt (i.T.223) < (Rus. takt< Fr. tact) taktik.taland (P.294) < (Rus. taland) yetenek, istidat.talant (P.73) < (Rus. talant) yetenek.

taliga (i.T.99) < (isl. telega) araba.

talisman (C.Y.l0l) < (Rus. talisman < Ar. lilasm) trlstm.

talmagla- (G.i.22) ark. gevirmek, terctime etmek. Kr;. YTS. s.68; dilmag. dilneq: terci-lnan.

tamah (U. 74) < (T.T. tamah < Ar. tama) a9 gozliiliik, tamah.

tank (A.24) < (Rus. tank < ing. tank) zrrhlr savaq aract, tank.

tanteli (H.O.44) < (Yun. dantella) dantel.tantsa (C. I I 8) < (Rus. tantsa) dans.

taraf (M. 34) < (T.T. taraf < Ar. taraf) taraf.tarag (i.T.239) mah. toplanan iiztimden kalan artrklar. Krg. DS X, s.38321 mra$'. topla-

nan tirtinden arta kalanlar (Anadolu a$rzlarr).taragla- (C.33) rnah. hasattan arta kalanlalr toplamak. Kr9. DS X, s..1833; turaslamuk.

alt iist etmek, kangtrrmak, araqttrmak.targa (P.2-5-5) < (Rorn. targa) sedye el arabasr.

tav ol- (P.222) < (T.T.tav ol- < Far.tAv + ol) yer sertleEmesi.

tayka (i.T. 144) mah. dayr. Kr;. KTLS, s.1531 Krrgrz T. tavake'. dayt.

teatru (P.257) < (Rus. teatri < it. teatre) tiyatro.tecil (2.E.74) < (T.T. tecil < Ar. ta'cil) gerekli.tefter (C. 103) < (T.T. defter < Ar. defter) defter.

teftiq (U.D. 58) < (T.T. teftig < Ar. teftiq) kontrol.tehna (P.289) < ( T.T. tehna < Far. tenha) tssrz, tenha.tehnikum (C.23'1) < (Rus. technikurn < Al. tecnicurn) lise, teknik lise.

tekliv (i.T. 104) < (T.T. teklif < Ar. teklif) teklil.teknika (i.T.79) < (Rus. teknika < Fr. tecnique) teknik.telegramme (B.139) < (Rus. telegramrne < Fr. teldgramrne) telglaf.televizor (C.67) < (Rus. televizor < Fr. tdlevision) televizyon cihazr.

tematika (P.300) < (Rus. tematika < Fr. th€matika) konular.

tene (D.0.72) < (T.T. tane < Far. ddne) tane.

teoriya (C.26-5) < (Rus. t6oriya < Fr. theorie) teoli.tepren- (i.T.225) ark. titremek.YTS, s.64; deprennrek'. hareket etmek. DS X, s.ll886:

teprenmek'. yerinden oynamak . ktmrldamak (Anadolu a$tzlarr)'

terbee (P. 282) < (T.1'. terbiye < Ar. terbiye) dizgin. terbiye. ahlak.

tereke (i.T.l93) < (T.T. tereke < Ar. tereke . miras) tahrl, bu$day.

termin (P.262) < (Rus., Rorn. termin) terimterrorizma (C.28S) < (Rus.terroriznta < Fr. terrorisme) tercirizrn.

tertip (P.73) < (T.T. tertip < Ar. tertib) dtizen. ter-tip.

teska (i.T.247) < (Rus. teska) yonrna, yontrTla.

testii (P. 184) < (T.T. deste < Far. deste) deste.

teste (B.T.157) < (T.T. desti < Far. desti) desti.

257

tetii (B.T.132) < ( Bul. tate) konugma dilinde baba.tezge (i.T.223) < (T.I. tezgah < Far. dest-gah) tezgah.trn (H.O.8) .. (Rus. trrr) 9it.trynak (P.282) ark. bara.i. Krg. YTS, s.66; trynak: trrnak. DLT lll. s.245. !t1,nro|'. r't-,r,

etrnek.trr- (i.T.24 l) ark. kaqrnak. Kr'9. DLT ll, s.126: tttltlnturt: kagrnrnak. gekinmek. KTLS.

s.9 l0l Ba$kurtT.,tcty'mak: KazakT..tuytnok'. UygurT.. ta1;sslr'. kaqntak.tif (P.164) < (Rus.tif < Yun. thphos) tifb.tip (P.235) < (Rus. tip < Fr. type) tip.tipar (C.192) < (Ronr. tiparire) baskr.tipik (P.256) .: (Rus. tipik < Fr. tipique) tipik.tirada (P.206) < (Rus. tirada < Fr. tirade) oyunlarrn uzun konugmasr, tirat.titsi (i.T.76) ark. kolku. KTE.YTS. s.70:tlitsinnek. titsinnrck'. tiksinnrek. DS tV. s. 1526:

d i t.s i n m c k'. nefi'et etrrrek. ti ks inrnek (Anadolu agrzlarr).titul ( P.276) < (Rus. ritul) tinvan.tok (C.l-i7) .- (Rus. tok) cereyan, elektrik ceryanl.toka (C.2-18) .: 1-f .'l-. toka - isP.toka) kentel rrrtturrnalrIr.tokrrt (i.-t'. 105) nralr. kapr. Kr';. DS X. s.3947. tokut'. talla veva bahge kaprsr (Anadolu

agrzlarr ).

toloka 1U.l). 200) < (Ronr. roloaka) siir0lmemig tarla.tomak (i.T.225) alk. y,iin gorap, kalrn kafa. Krg.YTS, s.2 l0: knttuk.. krsa konglu okgesiz

ayakkabr. DS X. s.i9.53; tonrttk: krsa konqlu ayakkabr, potin (Arradolua!rzlalr).

toomruk (D.O. 26) totrtruk.tooz (D.O. 28) toz.torlak (C.l23) ark. acerni. geng. Krg. YTS, s.2ll'. trtrlak: renq,acenti.torl 1C. l-l j) r (Rus. ron < ir. torra) rurratovarr$t (C.229\ < (Rus. tovan$Qt) arkada5.tozak (2.E.99) ark. ufak toz. Kt9. YTS, s.2ll: tozak:bitkilerin tozlagnrasr srlasrndit

grkan par"nuklar'. DS X, s.3976: ttt:uk: toz gibi yagan kar'(Anadolu a!,rzlarr).traditsiya (i.l'.2 l7) .: (Rus. traditsiva < ing. tladitsion) gelenek.tragik (i.T.220).:: (Rus. tlagik.: Fr. tragique) trajedi artisti.traktak (P. I47) .:. (Rus. traktat) tez. anlarna, antlagnra.traktor (i.T.113) < (Rus. traktor < Fr. tracteur) traktor.transport (P. 108) < (Rus. transport < Fr. transport) ulagrrn.tranzistor (P.l I l) < (Rus. transistor'< Fr. transistor) radyo.trassa (C.176) .: (Rus. trassa) hat, yol.tral (C.42) .: (T.T. trrag < Far. telag) trraq.tren (P.59) < (Rorr.r. tren < Fr. train) tren.trest (P.1.15)' (Rus. trest - illg. trust)tr6st.tribuna ( P.2 I 6) < (Rus. tribuna .: Fr. tlibune)tribijn.trofa (C.17.1) ,:-( Rus. trof. Bul. trolra)ktrrntr, ganinrct.troleybus (i.'f . I09) <- (Rus. trolleybus < ing. tlolleybus) tloleybiis.trotuar (P. t37) ':. (Rus. trotuar < Fr. tlottoir) kaldn rn.r.

2-58

truba (C.13-5) < (Rus. truba) boru, baca.trudodon ( D.O.l l6) < (Rus. trudodon) emek giinii.truppa (P.234) < (Rus. truppa < Fr. troupe) trup, aynr tiyatronun sanatgr toplulugu.tsar (C.31 l) < (Rus. tsar) gar.

tsarizma (C.307) < (Rus. tsarizma) garlrk.tsement (i.T. 1 l8) < (Rus. tsement < it. cemento) gimento.tsentra (P.37) < (Rus. tsentr) merkez.tsifra (B.30) < (Rus. tsiffa < Fr. chiffre) gifre.tsink (C.l3,5) < (Rus. tsink) ginko.tsirk (P.89) < (Rus. tsirk < Fr. cirque) sirk.tsisterna (P.100) < (Rus. tsisterna) sarntg, tank.tsivil (i.T.104) < (Rus. tsivil < ing. civil) medeni.tsrgarka (i.T.100) < (Rus. tsigarka < isp. cigarno) sigara.

tualet (i.T.252) < (Rus. tualet < Fr. toilette) tuvalet, hela.

tufek (C.91) < (T.T.t0fek < Far. tufeng) t0fek.tumbogka (C. 139) < (Rus. tumbogka) gdbekgik, kannctk.tunuk (i.T.207) ark. ya!h. Krg. ETG, s.302, tunmak: trkanmak, kapanmak.

turgay (i.T.272) ark. kug. YTS, s.2l3; turgay'.7ayv kugu, toygar.

turist (P. 184) < (Fr. touriste, Rus. turist) turist, seyyah, gezgin.

tutsak (P.192) ark. tutsak, esir. Krg. YTS, s.214; tutsak: esir.tuyan (C.Y.95) ark. ya$h. Krg. DLT IIl, s.1691, tuydn: pinti, srkrntrlr. KTLS, s.827;

Bagkurt T., ywan: Tatar T.. yuvan: gigman.

tuyanna- (i.T. I I 5) ark. gigmanlamak. Krg. YTS, s.2 I ; toyunmak: kendini doyurmak. DS

X. s.4002; tuyan: semiz, gigman (Anadolu a$tzlarr).tiikiin (C.40) < (T.T. dilkk6n < Ar. dukkan) dUkkdn.

-u-

uborggitsa (P.26'1) < (Rus. uborggitsa) temizlikgi, hademe.

ugilitse (i.T.109) < (Rus. ugilitse) lise, okul.ultramarin (P.74) < (Rus. ultramarin) deniz mavisi.umur (i.T.239) < (T.T. umur < Ar. umur) aldrnq etmek, stkrntt.universitet (i.T.23) < (Rus. unuversitet ( Fr. unuversitd) iiniversite.unuka (i.T.l S8) < (Bul. unuk, vnuk) torun.unuvermag (P.71) < (Rus. unuvermag) magaza.

uptimist (P.296) bk. optimist.ur- (S.G. l2) vurmak.urna (C.197) < (Rus. urna) vazo, kap.urok (D.O.4l) < (Rus. urok) ders.

ustra (C.182) < ( T.T. ustura < Far. usture, usture) ustura.

usul (M. -5 I ) < (T.T. usul < Ar. usirl) metot, usiil.uqak (K. l8) qocuk, delikanlr.uur (P.71) mah. 6n. Krq. DS Xl, s.4029; tt$ttr'. 6n (Anadolu a$rzlan).

uyqu (B.T.l l8) < (Rom. unkr) dayr.

2s9

uz (D.o. 133) ark. dofru. Krg. EUTS, s.270: uzi usta, sanatkdr, yol, gegit, dar bogaz.ETG, s.105: uz: usta, iyi. kabiliyet. DLT I, s.46: uz: usta, mdhir. yTS.s.222'. uz: ustaca, uygun. dogru, dikkatli. ME, lgg-2: uzluk: ustalrk.

uzlag- (U.K. 33) uzlaqma.k

-u-iiniik (i.T.l f 2) mah. kiigiik. figr, tekne. yTS. s.224; i)ni)k.. hangere.

-v-vaatiz(C.310) < (Yun. baptisis) vaftiz.vagon (i.T.132) < (T.T. vagon < Fr. vagon) vagon.vakla (i.T.132) < (isl. vakla) bir geqit koyun veya kuzu.vaksa (C.236) < (Rus. vaksa) kundura boyasr.vanna (i.T.2-53) < (Rus. vanna) banyo.vatan (i.T.92) < (T.T. vatan < Ar. vatan) vatan.vat)z (P.l 76) bk. vaariz.vatra (P.29) < (Rorn. varr6) ocak.vazo (P.138) < (Rus. vazo < it. vaso) vazo.vedrii (P.20 l) < (Rus. vedr.o) kova.vekil (i.T.178) < (T.T. vekil < Ar. vekit) vekit.veran (C.Y.88) < (T.T. viran < Ar. vir6n) viran, yrkrntr.vertol6t (C.2-5 l) < (Rus. verroldt) helikopter.vestibiil (P.278) < (Rus. vestibyul < Fr. vestibule) yaprnrn girig krsmr.vrstavka (P.232) < (Rus. vrstavka) sergi.vrvod (i.T.276) < (Rus. vrvod) sonug.vitrina (C.-58) < (Rus. vitrina < Fr. vitrine) vitrin.viza (P.281) < (Rus.viza < Fr. vise) vize.voenni (C.2-s1 < (voennry) askeri.vokzal (C.Y.3 l) < (Rus. vokal) istasyon.volontir (B.T. 128) < (Rus. volontiir) gdnilll0 asker..votat ( P.i3) < (Rus. votirovat) lehte oy kullanrnak, onaylamak.

-Y-

yaanr (i.T.102) < (T.T. yahni < Far. yahni) et yemegi, yahni.yabanr (i.T.241) rnah. kurt. I -

yala- (M.40) yaglamak.yalabrk (i.T.l I l) ark. parlak. Krg. yTS, s.231: yalabrk, yalubttk: parlak.yalpak (C.Y.32) r'nah. giiler yiizlU, sen. Kr$. DS Xl, s.4249; valpuk: giiler yiizlii. ;en,

sevirnl i (Anado I u agrzlan).yalpr (D'o. l7) mah. d0zliik. ova. Kr'g. DS xl, s.4149; yatpt: sarp yer., ugururn (Anadolu

a!rzlarr).

yanvar (C.Y.9l) < (Rus. yanvar) ocak ayr.yemeni (H.O.l2) < (T.T. yemeni < Ar. yemeni) ayakkabr, yerneni.yiir (i.T.271) < (T.T yar < Far. y6r) sevgili, yar.yoraplan (B.T. 132) < (Rus. aeroplan < Fr. adroplane) ugak.yort- (A.63)ark. trrrs gitmek. Kr;. DLT lll, s.356-435: /orl-:ddrtnala kogturmak

EUTS. s.-i02; yort-: yiiriitmek. YTS s.250;1,orl-: kogmak, set'er etrnek.yortu (i.T.92) < (Yun. eortu) yortu, hristiyan bayr.amr.yurist (P.263) < (Rus. yurist) adliyeci.yiimar (P.206) < (Rus. yiimal, Far. hurnour) mizah.

-z-zaabit (i.T.173) < (T.T. z6bit < Ar. 26bit) subay.zaarif (C.30) < (T.T. zarif < Ar. zarif) ince.zarif.zabun (D.O. l3 I ) < (T.T. zebun < Far. zeb0n) gtigsiiz. zayrf, zebun.zakon (D.O. I l3) < (Rus. zakon) kanun.z l (i.'T.224) < (Rus. zal) salon.zala (C.126) bk. zal.zamanSirsln (D.A.O.42) < (Ar. zamin [ayr + 615un1 selam ifadesi. merhaba.zanaat (i.T. 173) < (T.T. zenaat < Ar. sind'at) ustallk ve tecrtjbe isteyen i;.zapas (B.T.127) < (Rus. zapas) yedek.zarar (C.Y .94) < (T.T. zat'at < Ar.2ardr.) zarar.zavkoz (P.265) < (Rus. zavkoz) demirbag mtidiirii.zayavleniya (C. I 57) < (Rus. zayevlenie) beyanat, denteg.zempere (M. 30) < (T.l'. zemberek < Far. zemberek) kapr mandalrntn rezesi.zdn et- (P.220) . (T.T. ziyan etmek < Far. ziydn + etmek) zarar vermek.zenitka (C.296) < (Rus. zenitka) uqaksavar.zer (M. 4-5) . (T.T. zahir < Ar. zihir) her halde.zerd 1i.T. 142) < (T.T. zira < Far. zira) giinkii, zira, bundan dolayr.zevk (M. 105) < (T.T. zevk < Ar. zev!.) zevk.zrndan (i.T. I l9) < (T.T. zindan < Far.zinddn) zindan.kapalr, kar.anlrk yer.ziet (M. 97) bk. zeet.ziyalr (C.Y.97) < (Azeri T. ziyah < Ar. Ziyit'+ lr) aydrn.zonal (P.238) < (Rus. zonalnry < ing. zonal) bolgeyle ilgili.zontik (P.215) < (Rus. zontik) gemsiye.zopet (D.O. I l3) < (Rus. zopet) garkr sdylemek.zulum ( M.48) < (T.T.zuliim < Ar. zulm) zuliim.ziiliif (P.48) < (T.T. ziilf < Far. zult) sag. sagrn dn krsnl.ziimbiil (D.A.O.42) < (T.T.s0mbiil < Far. sunbul) siimbitl.zvenevoy (P. l6:i) < (Rus. zven'evoy) ekip ba9t.

261

soNUc

Gagavuz T0rkleri, 9. y0zyrldan itibaren Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlar'ayUrilyerek Pegenek, Kuman, Uz Ttirkleri ile izzeddin Keykavus ve Sarr Saltuk'la birlikteI 3. yiizyrlda Dobruca'ya yerlegen Tiirkler'in torunlarrdrr.

Gagavuz adt,Uz boy adr ile muhtemelen Uzlar'a, Krpgaklar'a veya diger Tiirkboylalrndan birine ait bir uru$un adrnrn kaynagmasrndan dopmugtur.

Gagavuz Tiirkleri; Bizans, Rum, Bulgar, Yunan din ve devlet adamlannrnetkisiyle Hrristiyanlaqmrgtrr. Gagavuz ktilttiriinde, folklorunda ve ddetlerinde devameden bir krsrm isldmi kaynaklr ddet ve dini terim; Keykavus'un ve Sarr Saltuk'un bera-berinde Balkanlar'a gogen TUrkler'in izleridir. Bugi.in Gagavuzlar, Moldavya'nrn giine-yinde Basarabya'da, Bulgaristan'rn Varna, Dobruca, Vombor, Topolovgrat gehirlerinde,Romanya'nrn Dobruca yakrnlarrndaki bir kag yerlegim merkezinde, Yunanistan'rnKeserya brilgesinde Makedonya'nrn gtiney-doSusunda, Ukrayna'nrn gUneyinde Zarpo-roje'de, Krrgrzistan'rn Frunze ve Ozbekistan'rn Tagkent gehirlerinde yagamaktadrrlar.

Bugiinkti Gagavuz niifusu hakkrnda kesin bir gey sriylemek miimkijn de[ildir.Zira eski SSCB ydnetiminin 1989'da yaptrgr niifus sayrmrna gcire Moldavya'da 153.458,biitiin BDT tilkelerinde 197.738 Gagavuz Tiirkii yaqamaktadrr. Ancak Yagar Nabi Nayrr,daha 1930'larda, o zaman Romanya'ya baglr olan Basarabya bOlgesinde kdy kdy, kasa-ba kasaba yaptrgr tespitler sonucu 300.000 Gagavuz Tiirk0'ntin yagadrgrnr ifdde etmek-tedir.

Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan gibi tilkelerde de durum farkh deSildir.Atanas Manof, 1930'lu yrllarda Gagavuzlar'rn Bulgar niifusuna kaydedildigini sciyle-mektedir. Gagavuz Ttirkleri Hrristiyan oldugu igin baplr olduklarr iilke y<inetimleri tara-findan milliyetleri belirtilmeksizin Bulgar, Yunan, Rus, Romen olarak kabul edilmigtir.Biittjn bu doSru sayrya ulagmayr engelleyen qartlara raSmen Gagavuz T0rkleri'nin top-lam ntifusunun 500.000 civannda oldugunu soyleyebiliriz. Bu niifusun 300-350 binkadarr bagta Moldavya olmak Uzere BDT iilkelerinde, 70-80 bini Bulgaristan'da gerikalanr da Rornanya, Yunanistan, Makedonya gibi iilkelerdedir.

Gagavuz Ttirkleri, eski bir tasnife gore Tuna Gagavuzlarr ve Basarabya Ga-gavuzlarr olarak ikiye ayrrlrr. Bulgarlar ise Tuna Gagavuzlan'nr Asrl Gagavuzlar veBulgar Gagavuzlan diye ikiye brilerler. Bu srnrflandrrma Gagavuzlar'rn yagadrlr tjlkele-le ve etkisiirde kaldrklarr kiilttirlere gdre yaprlmaktadrr. Gagavuz Ttirkleri, ktilttir ve agrz6zellikleri bakrrnrndan, Pegenekler'den gelen Miisltiman TUrkler olarak bilinen ve Deli-orrlan, Qrtak ve Gacal Ttjrkleri adlarryla anrlan bir T0rk topluluguna oldukga yakrndrr-lar.

Gagavuz Ti.irkleri, co$rafi ydnlere gdre yaprlan tasnife gdre Gtiney veya Gil-ney-Batr, kavim ve boy adlarrna gcire yaprlan tasnife gdre de Oguz-Bulgal grubuna da-hildir. Gagavuz Tilrkgesi'nin Tarihi Tiirk givelerinden Pegenek, Uz, Kuman, ilk BulgarTiirkgeleri ile, giiniimtiz qivelerinden Ttirkmen, Azeri. Tilrkiye T0rkgeleri ile dnemlimtigtelekleri vardn'. Gagavuz Tiirkgesi'nin Krrrm Tiirkgesi, Anadolu ve Rurneli alrzlarr,cizellikle de Karadeniz ve Balkan Tiirk alrzlarr ile <inemli ses denklikleri ve gok sayrdamahalli kelime ortaklrklan gdriilmektedir. Bu sebeplerle pek gok bakrmdan GagavuzTiirkEesi 'Iiirkiye Tiirkgesi'nin bir agzr gibidir.

262

Gagavuz Tiirkgesi, dzellikle son dOnemde Rusga ve Rusga'dan gegen batrdilleri kaynaklr kelimelerin istilastna ufiramtgtrr. Ayrrca ig ige yagadrklarr Bulgarlar'rn,Romenler'in. Yunanhlar'rn dillerinden de gok saytda kelime almrglardrr.

Batr dillerinin Gagavuz Tiirkgesi tizerindeki tesiri sadece ddting kelimeylesrnrrlr kalmamrq; sdz dizimini, yani ciimle yaprsrnl da bozmugtur. Devrik ci]mlenin Ga-gavuz TUrgesi'nde bu kadar yaygtn olmasrnda, diger sebepler yanrnda Batr dillerininetkisi de 6nemli yer tutar. Ortak T0rk kiiltiiriintin bir uzantrst olan ve ifhde diizeni kalrp-laqrnrg bulunan atasdzleri ve sdyleyigler (vecizeler) biiytik 0lgtide diiz cumle formunda-drr. Aynca devrik ciimle diizeni sistemlegmemigtir; normal ifdde iginde dtiz ctimleye deyer verilir. Bunlardan da anlagrldrsr gibi; Gagavuzlar, iginde bulunduklarr sosyal garllarsebebiyle d$renmek zorunda kaldrklan Slav dillerinin ifdde mantrgryla, ana dilleri Tiirk-ge'nin ifade mantr$rnr birbirine karrgtrrmrglardrr.

Tiirkge'de cinsiyet bildiren ek bulunmadrgr halde Gagavuz Ttirkgesi'nde Slavkaynaklr +yka eki kullanrlmaktadrr. Ancak bu ek kalrpla$mr$trr ve Slav dillerindekifonksiyonunu bir tilg0de kaybetmigtir. Ktz soliska, Kart Qohacryka gibi cirneklerde cin-siyet bildiren Tiirkge srfatlar, +yka eki almrq kelimelerin baprna getirilmigtir. Gar-gdrme:ka gigaa, konuSka "gezinti, e[lence" kelimelerinde de +ka eki cinsiyetle ilgililbnksiyonunu kaybetm igtir.

Ttirkiye Tiirkgesi'nde oldulu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de gok sayrda Arap-ga, Farsga kelime gciriilmektedir. Bu tiir ddiing kelimelerin kullanrlrqrnda Anadolu veRumeli a$rzlarr ile Balkan Tiirk agrzlanndan ayrrlan bir dururn yoktur. Hepsi de TarihiTtirkiye Ttrkgesi'nin ortak mirasrdrr.

Gagavuz T0rkgesi uzun bir stire yazl dili olarak kullanrlmamrg; Gagavuzlar,Ostnanlr ktiltiir dairesi iginde Yunan harfleri ile yazrlmr; Karamanlrca kitaplar okumuq-lardrr. Bu eserler, din ve halk kiiltiirii a$rrlrklr konular iqlemekteydi. Cagavuz Turkleriile Anadolu Tiirkleri'nin ktiltiirleri arasrndaki pek gok ortak 0zellik bu eserler yolu ileta$lnrnrgtrr: tiirkiiler. halk hikayeleri, fikralar, masallar v.b.

Mihail Qakrr'n 20. yizyrh n ilk yrllarrnda baqlayrp 1930'lu yrllann sonlannakadar stirdtirdti$0 gayretlerle Romen harfleri ile Tiilkge eserler verilmigtir. Bu eserlergenellikle dini, tarihi ve sdzliik t0rii eserlerdir.

Bulgaristan'da da aynr dOnemlerde kril harfleriyle Gagavuzlar igin Ttirkgeincil basrlmrgtrr'.

Eski Sovyetler Birligi'nin her Tiirk qivesini bir yazt dili haline getirme planr-na baglr olarak 30 Temmuz 1957'de Gagavuz Tiirkgesi igin de Rus alfabesineMoldavanlar'rn kullandrgr alfabeden alrnan bil kag harf ilavesi ile bir alfabe meydanagetirilir. Yazr dilinde Gagavuz Tiirkgesi'nin iki agzrndan biri olan Merkez aSztntn imlasresas alrnrr. Ancak Valkaneg aSzrndan dabazr rizellikler yazr diline aktarrlrr.

Gagavuz T0rkgesi yazr dilinde gOriilen agrk e (ii), art damak iinltisti 6 merkezalzrna hastrr. Ancak Ziet. burdeint gibi kelimelerde gdr0len ikiz iinltiler; 0nlii yanrnda -y- tins0z[intin di.igiiriilmesi ve uzun iinli.ilerin ortaya grkmast: suan, auct gibi kelimelerdegdriilerr -v- di.igmesi; urtu, armun, itiik gibi kelimelerde gOriilen h- diigmesi Valkanegalzrna ait ozel I iklerdir'.

$imdiki zaman eki -dr, -er merkez agzrndan alrnmrgtrr. Aynr gekim Valkanegagzrnda -y, -iy ekleriyle yaprlrr.

263

Gagavuz Tiirkgesi alfabesinde, l0 tinlti bulunmaktadrr. Bunlar a, e, i, o, u, r,

6,e,6, ii, iinliileridir. Bu iinlUlerin uzunlarr aa, ee, ii, oo, uu, 1,it6,iil,, ii6, iiii iinltileri-dir.

TUrkiye Tiirkgesi'nden farkltltk gdsteren iinlUler ve Ozellikleri hakkrnda gun-lan sOyleyebiliriz.

e iinliisii, Anadolu aSrzlannda ve tarihi Tiirk givelerinde yaygrn olarak gOrii-len kapalt e (6) gibidir. Yazr dilinde gdsterilmemesine ralmen 6n seste y- ulamasrylasdylenir.

o iinliisii, 6n seste z, ii UnliisU il veya I ulamasryla sdylenir. Yazrya aksettiril-meyen bu dzellikleri sebebiyle bu Unliiler yarr genigtir. "orede, "olsun, "dlilm,'r)bilr gibi.

ii iinliisii de, e gibi 6n seste bazan y- ulamasryla s0ylenir. iizilm // yiiziim, iist// yiist gibi.

r iinliisii 6n seste nadiren bulunur, genellikle e ve ii gibi y- ulamasryla sOyle-nir: ytstt-, yrrat-, yrrak gibi.

ii ve r tinliilerindeki buy- ulamasr yazr dilinde gOsterilir.ii iinliisii, e'den daha genigtir. Tiirkiye Ttirkgesi'ndeki e gibidir. On seste hig

bulunmaz, ofta seste nadiren rastlanlr. Tam anlamryla son ses Unliisiidiir. Kelime sonunaek getirildi$inde son heceye kayar: gecci, geceyci, nci, nedcin gibi.

6 iinliisii, a-r arasr bir tinliidUr. Moldavan alfabesindeki 3 harfiyle gdsterilir.Bu iinli.i Bulgarca'dan girmigtir. Merkez a[zrndan ahnan 5r genig zaman gekiminde,Rusga'dan 6dnng dkzanen "imtihan" gibi kelimelerde ve Fransr zca'dan Rusga'ya oradanda Gagavuz T0rkgesi'ne gegmiq olan aconomique > dkonomika, podtique > podtika gibike I ime lerde gririilen 6 0n I iisii yerine ku I lan r lmaktadrr.

Gagavuz Ttirkgesi'ndeki uzun Unliiler gu gekillerde kargrmrza grkmaktadrr:aara-, aad, koor, booz gibi kelimelerdeki asli oldupu kabul edilen uzunluklar;

aalem, saat, taazci gibi Arapga, Farsga dd0ng kelimelerdeki tabii uzunluklar; Anadolu veRumeli aprzlarrnda ve Balkan Ttirk agrzlannda gdriilen ekqi > lrli dagrnrk > daan*,mahstl > maasul, zAhir > zeer, 6teki > 6k)a gibi kelimelerdeki ses olaylarrna dayananuzunluklar Gagavuz Tiirkgesi'nde g6riilen baglrca uzun iinltileri meydana getirir. Buuzun 0nl0lerle, tarihi ve ya$ayan T0rk givelerindeki uzun UnlUler arasrnda, ortaya grkrg

ve geligme bakrmrndan dnemli benzerlikler ve ortakhklar gdr0lmektedir.B0y0k ve k0gtik Unlti uyumlan, Gagavuz Tiirkgesi'nde b0yUk dlgtide iqlerli-

Sini korumaktadrr. Ayrrca bu iinli.i uyumu drgrnda 6, ii Unliilerinin Tiirkge kelimelerin ilkhecelerinde bulunmamasr kurah vardrr.

Tarihi TUrkiye TUrkgesi'ndeki ses rizelli[ini koruyan kapu, i.nli' degigmesineuprayan dtcid, qiirmtslar, qikardtm gibi kelimeler ilnlii uyumu drgrnda kalmaktadrr.

Ekler, genellikle kdk UnliisUne uygun olarak gelmekle beraber bazan +(n)lnilgi eki. -kAn zarf-fiili, +kl aitlik eki, +La isimden fiil, +LIk isimden isim yapma ekleri,+cAAz (<+cegiz) kiigiiltme, -Ar genig zaman eki +DA bulunma hdli (lokati0 eki, +l3.t.9. eki, +LAr gokluk eki, +adan (<+a degin) +adak, (<+a dek) +LAn ekle$mig edat-larr, Senkana, heylerc), dizedaan, iirtlukta, Kisinevda'h, yarceezim, aartyer, diinnciym,piiflamry, ritmmL cestlan, canabine gibi kelimelerde tinli.i uyumunu bozabilmektedirler.

Gagavuz Ttirkgesi'nde gOriilen baglrca Unlti de$igmeleri a > e,6, r, i, o;5> a;e ) a, i, u, 6; ii > e; r > a; i > a, e, I, u; o > a, e, u; ii > o, iil u ) 6r r, ii, o ve ii > e de-

264

giqmesidir. Bu iinlU de[igmeleri bagta Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi olmak 0zere Bal-kan, Anadolu ve Rumeli agtzlarryla Onemli denklikler g0stermektedir.

Gagavuz Ttirkgesi'nde tinlii dUgmelerinde de durum q6yledir: e-, r-, i-, u- iin-liileri dn seste; -a-, -€-, -r-, -i-, -u- 0nlUleri ig seste; -a, -l iinl0leri son seste diigebilmek-tedir. Unlii diiqmelerinde r, y, S, l, z iinsUzlerinin etkisi g0riilUr.

UnlU tUremelerinde de durum gdyledir: i-, u- 0nlilleri r- ve l- tinstizleri yanrn-da 6n seste; -8-, -€-, -r-, -i-, -u- iinliileri -fir-, -p-, -r-, -S-, -g- 0nstizleri yanrnda ig seste; -a, -e 0nli.ileri gart qekimi 2. teklik gahrsta ve -kAn zarf-fiilinde seslenme iinlemi olarak, -r, -ii Unl0leli srfat tamlamasrnrn isim tamlamasryla benzegmesiyle son seste t0reyebil-rnektedir.

Gagavuz Ti.irkgesi'nde 2l tinsi.iz bulunmaktadrr: b, v, d, g, j, ctz,y; k, l, m, n,

P, f, S, t, f, h, ts, qr 9

Rusga Odiing kelimelerde rastlanan; € (yo), K) (yu), fl (ya) sesleri Tiirkgekelimelerde yo, yu, ya olarak g6sterilir.

Gagavuz Tiirkgesi'nde [ 0ns0zU; iinlUlegerek, y'ye dtiniigerek veya d0qerekkaybolmugtur. j iins0z0 yalnrzca ddting kelimelerde bazr hdllerde kullanrlrr, gogu zamanc'ye gevrilir.

ts birleqik iinsiizi.i de genellikle Rusga 6d0ng tsar, "gar", tsement "gimento",tsinnko "ginko" gibi kelimelerde ve gurts gibi yansrma kelimelerde gdr0l0r.

Gagavuz Tiirkgesi'nde iinsiiz de$igmeleri; b > p, mi c > g; g ) c, l, c; d > t; f>h,p,v; g>k; E>h,v,yi h>y,l,f;j>c; k>f,g,n,y,vi l>n; m>n; n>1, m;P > b; r > l, n, s; s > zi $ > g; t > d; v > f; y > h, vi z > s geklindedir. Bu i.insiiz de$ig-meleri, tinlti degigmeleri gibi bagta Bulgaristan Gagavuz TUrkgesi olmak i.izere, diger

.. Balkan TUrk agtzlan, Anadolu ve Rumeli altzlarryla benzerlikler ve denklikler gOster-'- *ektedir.Unsiizler arasrnda gdrtilen en yaygrn tam benzeqme -nl- > -nn- ilerleyici ben-

zegmesidir. Bu benzegme ddeta kuralla$mrgtrr. -ml- > -mn- yan benzegmesi de oldukgayaygrndrr.

Gagavuz Tiirkgesi'nde ek-kOk Unsiizleri arasrnda gdriilen patlayrcr tonsuz iin-sUzler ve tonlu UnsUzler benzegmesi kuralr bazr istisnalar drgrnda iglemektedir.

[, h, r, v, y i.insiiz diigmeleri oldukga yaygrndrr. Bazr hdllerde k, n, I UnsUzleride diigebilmektedir.

Gagavuz T0rkgesi'nde 0nlU dUgmesi etkisiyle blezik, braamaa gibi kelimelergift iins0zle baglayabi lmektedir.

Gagavuz Tiirkgesi'nde 0n ve ig seste h ve y ttiremesi oldukga yaygrndrr.yrsla-, ymad, yilag, yalaz, ydldii, mayil, kayil, haylak, harmut, hayaz, hadet, ihtibar,mcthkul v.b.

Gagavuz T0rkgesi'nde vurgu konusunda aragtttmactlartn birbirinden farklr.hatta aynr araitrrmacrnrn zaman iginde farkhlagan gdrilgleri bulunmaktadrr. Bu konudabizim vardrslmlz sonug gudur: Gagavuz TUrkgesi'nde Ttirkge'nin tabii vurgusu olankelime sonundaki vurgu yanrnda, kelime bagrnda gciriilen ve sondaki vurguya gOre dahazayrf olan ilk hece vurgusu Slav dilleri etkisiyle artmt$ttr.

265

Kelime yaplmr ve yaplm eklerinin fonksiyonlarr bakrmrndan Gagavuz Tiirk-gesi, Genel Tiirkge'den herhangi bir farkhhk gdstermez. Daha dnce de if6de edildigi gibiSlav dillerinden +yka cinsiyet ekini almrgtrr.

isim gekiminde kullanrlan gokluk, e$itlik, ydn ekleri ve bu eklerin igleyigiOguz grubu TUrk qivelerindeki gibidir. Hdl ekleri, GUney Batr Anadolu, Rize alrzlarr veUygur Ttirkgesi'nde oldulu gibi bazr grirev deSigikliklerine ugraml$trr. -n vdsrta(instrumental) eki ile baSlacryla kaynagarak +LAn Seklinde birlegik bir ek haline gel-migtir. iyelik ekleri ve tLrk, +ll, + CI simden isim yapma eklerinde; yarisi, hepsimi:,aklrlan, iiliklda, fiirliili), qtftqici Orneklerinde gdriildtilti gibi ek yrgrlmasrna rastlanrr.

Hdl eklerinde gOriilen gtirev degigikligine fiil gatrlarrnda da rastlanrr: toplan-yerine toplas-, trrman- yerine trrmag-, gengleS- yerine genqlen- gekilleri kullanrlabihnek-tedir.

Eski ve Orta Tiirkge'de gdri.ilen -gut- faktitifi durgut- fiilinde yagamaktadrr.Aynr gekilde -gun- eki durgun- fiilinde -irgen- eki sesirgen- fiilinde g0riiln'lektedir.

Ugiincii giinii, dev adamr silat tamlamalarrnda oldu$u gibi, srfat tamlamalan.isirn tamlamalarryla benzegebilmektedir.

hep belirsizlik zamiri +si 3.t.$. iyelik ekiyle kaynagarak; hepsi insannar, hepsihoya lar Orneklerinde gdrtild0gU gibi "biitUn" anlamrnda srfatlagmrgtrr.

ileri, geeri ydn zarflarr Once ve sonra anlamrnda zaman zarfr fonksiyonukazanmrgtrr: Ben burayt geldiydim saadci iki kere o da ddrt yil geeri. Balu y'asilc;u geldiistdn evci iki saat ileri.

Anadolu aprzlarnda gdri,ilen dapturu "birden,6niden" kelimesi hdl zarfi ola-rak kullantlrr: dopturu geldi, dapturu geldim v.b. Arapga siftiih (<istifsah) kelimesiseftii qeklinde hdl zarfi haline gelmigtir. Oolcaaztm seftd giiliimsedi v.b.

diil olurnsuzluk kelimesi, diil ani, evci gafirmii{, ani diil qoktun gdrmii$ 6r-neklerindeki gibi hdl zarfi haline gelmigtir.

angrsr, angllarr (< hangi < kangr) soru kelimesi bazrsr bazllarr anlamrndabelirsizlik zamiri hdline gelmigtir. Angrlarrnt o gc;rdriydii dilSilndci v.b.

Fiil gekimleri Ttirkiye Ttirkgesi, Anadolu ve Rumeli a|rzlan ve Balkan Tiirkagrzlanndan 6nemli bir farklrlrk gdstermez. Sadece qimdiki zaman eki -hr, -er ekinde birayrrlrk gciriiliir. -mAktA eki de gimdiki zaman fonksiyonuyla kullanrlrr. 3.t.9. emir eki-sln istek fonksiyonu kazanmrgtrr, bu gekim ayrrca -mA isim fiil eki yerine kullanrlrr:alsm isteer "almasrnr istiyor" v.b. Bu kullanrlrg Balkan dillerinin etkisiyle ortaya grk-mrgtrr. Emir kipinin 3.t. ve 9. gekimleri ko 0n fiiliyle yaprlmaktadrr'. ko alsm, ko alstnnarv.b. Gereklik eki -mAll 3.t.i.'ta gdriiliir. 1.,2. teklik ve gokluk gekimleri bc)n almalr /almah bcin, almah biz / biz almah gibi qahrs zamirleri ile kullanrhr. Gereklik kipininyaygrn kullanthgr liiiizrm kelimesinin; lcicizm geleyim, lciazun gelsin gibi istek gekimiyleve ladzrm gelmac) gibi mastar eki almrg fiillerle yaprlan gekilleridir.

sdydr / seydi, kahbr fiil gekimi Ozerine getirilerek katmerli birleqik gekimyaprlrr: ge lers dyd t gezc)rseyd i m v.b.

isimle kullantlan et-, ol- yardtmcr frilleri baset-, sus ol-, qeket, EaSol- 6rnek-lerinde oldugu gibi fiillerle de birlegik fiil yapmaktadrr.

Yeterlilik fiili, -A+bil- yanrnda daha yaygrn olarak aynr fonksiyonda var niccideyim, var nusil qinesinnrir geklinde var nicii / var nasrl kaltbtyla yaprlmaktadrr. Olum-

266

suz yeterlilik ise, yok nicci gtkntaa, yokmuS nastl hprdctl.rrr cirneklerinde oldu$u gibiyok nicii / yok nasrl kalrbryla gergeklegtirilmektedir.

Genig zaman gekiminin olumsuzunda, iqnterim, doymarrz Orneklerinde oldu[ugibi -mar, -mer eki de kullanrlmaktadrr.

Srfat-fiillerin kullanrhqr Tiirkiye TUrkgesi'ndeki gibidir. -DIk srfat-friline+cAk (>+cAA) kiigtiltme +(I)n vdsrta (instrumental) eki getirilerek, olducaan,gdrdiicricin rirneklerinde gOrUlen -ducAAn, veya -DIk slfat-fiil ekine +cAk +l +ile+neki ve edatr getirilerek gdrdiiccidncin kelimesinde gdr0len -ducAAnAn zarf-fril eki ya-prlmrgtrr.

-Dlk srfat-fiiline ile + n kalrbr getirilerek aldrynan, verdiynen orneklerindegdriilen -DrynAn zarf-fiil eki tUretilmigtir. Bu ek a$rzlarda yaygrn olarak g<ir0lUr.

Mastar eki, -mAA, -mAk + I > -mAfl > -mAA geklinde oftaya grkmrgtrr.Nadiren -mAk geklinde de kullanrlrr. -mA ekiyle yaprsr ve fonksiyonu karrgmtgtrr.

Gagavuz Tiirkgesi'ne Slav dillerinden malima, maleley mali, ma malii ma,Balkan dillerinden more Unlemleri gegmiqtir.

Rusga da "evet", Arapga rslah, isliiii geklinde cevap 0nlemi olarak kullanrl-maktadrr. aha, na, te, t6 ll titit (< te+o) gosterme tinlemleridir. nastl yantnda nesoysorma i.inlemi de kullanrlrr.

Gagavuz T0rkgesi'nde ve ba$lacr kullanrlmamaktadrr. Bunun yerine, hem, daballaglarr vardrr. ba... ba.., a... a.., ya.,. yaki... Gagavuz Tiirkgesi'ne has kar'grlagtrrmabaplaglandrr. Gagavuz T0rkgesi'nde veya denklegtirme ba$lacr kullanrlmaz; osa osaydl(< o+ise+idi) eki, (< yaki) yaki da kullanrlrr.

CUmle bagr ba[laglarrndan agan, Balkan Ttirk agrzlannda, Dogu KaradenizbOlgesinde kullanllrr. T0rkge'nin en eski soru kelimelerinden olan hani (< kanr) > anide Gagavuz Tiirkgesi'nin ctimle bagr baSlaglarrndandrr. ki ve aniki (< ani+ki) baglaglanciimleleri ani ile aynr fonksiyonda ba$layan ba[laglardrr. sanstn, allelem (< Allahu6lem) tahmin anlamryla ciimleleri baglarlar. Dogu Ttirkgesi ve Tarihi T0rkiyeTiirkgesi'nde de kullanrlan bolay (< bolgay) ballacr birlikte kullanrldrsr c0mleye ihtimalanlamr katar.

Tarihi TUrkiye Tiirkgesi'nde kullanrlan uq (> ui) "sebep" kelimesi o zamirive +tan uzaklagma (ablatif; hali ekiyle kaynagarak ctimlelere sebep-sonug ilgisi katanonuttan ctimle bagr ba$lactnr meydana getirmigtir. negin (< ne + igin) soru kelimesi ileki baglacr kaynagarak gAnkA fonksiyonunda neginki baglacl ortaya grkmrgtrr.

dek ve delin son gekim edatlarr, *adak, *adan geklinde eklegmiqtir. laniyerine deyni (< de-y-i-n-i) son gekim edatr; nasrl, nicii soru kelimeleri ise benzerlikedatr gitri yerine kullanrlmaktadrr.

Gagavuz Tiirkgesi, devrik ciimlenin tabii bir anlatrm diizeni haline gelmesidrgrnda cijmle 6zellikleri bakrmrndan Genel TUrkge ile tam bir ortakhk igindedir. Devrikc0mlelerde ytiklem bagta veya ortada bulunabilmekte, birlegik ciimlelerin bir unsuru dtz,bir unsuru devrik olabilmektedir. Krsacasr ciimle unsurlannrn diziliqinde tam bir ser-bestlik hakimdir. Bu hususta Slav dillerinin etkisi yanrnda, Gagavuz Tiirkgesi'nin gokuzun bir siire konugma dili olarak kalmasrnrn ve bu konugma iisl0bundaki rahatlr$rn yazrdiline yansrtrlmaslnrn da payr vardrr.

261

$anlr bilegik ciimlelerde gart ifadesi ba$lagla sa[landrgrnda yardrmcr ctimle-nin yUklemi kullantlmamaktadr: KarSt gelen rylaklar geqrirdilar, nasil kelebeklar fene-r in do lay m mda... (dolaglrlarsa)

Kargrlagtrtma birleqik ciimlelerinde olumlu yUklem kullanrlrrsa, olumsuz iffidekullanrlmaz: Onlar laftan ananmarlar, sade kurSumdan.. (anlarlar)

Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik ciimleler:I ) $art birleqik cUmlesi,2) i9 ige birlegik ciimle,3) Ara sdzlerle kurulan birlegik c0mleler,4) Agrklama birlegik ciimleleri,-5) Ki'li (ani +aniki) birleqik ciimle,6) Srralr birlegik ci.imle

A) Baplaglr srrah birleqik ciimle,B) Ba[lagsrz srrah birlegik ciimle,

7) Kangrk birlegik ciimleolmak Uzere yedi grupta incelendi.

268

SUMMARY

Gagauzs are a Turkic communitv diffused among the countries such as

Moldavia, Bulgaria, Romania, Macedonia, Greece, Ukrania, Kazakhstan, KirghiziaUzbekistan with a population of nearly 500.000. They are the descendants of the Turksmoved to Dobrudja together with Sarr Saltuk and Kaykaus as well as of Pechenek, Uzand Kuman Turks.

The Turkish language they spoke is included in the Turkish dialects named as

South, South West or Ohuz-Bulgaria groups. in regard of their language, culture andcustoms they have a great deal of resemblances with the Turks in Anatolia, Rumelia and

the Balkans. Although they follow some Islamic traditions and use some Islamic terms.

Gagauz Turks are Orthodox Christians.The phonetic of the Turkish language spoken by Gagauz shows important

similaries with the Turkish dialecets and accents in Eastern Black-Sea, South WestAnatolia and with some of those in Anatolia. Besides, some molphologic aspects arecommon between Gagauz Turkish language of Crimea and Uigur dialects.

In syntax Gagauz Turkish differs to certain degree from the other Turkishdiaclects and accents, because in this dialect the inverted sentences are quite a lot. Themain reason of the adoption of the use of inverted sentences was that Gagauz Turkishhad been only a spoken language for a long time as well as the effect of Slavishlanguage.

Gagauz Turkish adopted many words from Russian, and through Russianfrom the western languages. The words came from Balkans languages such as Bulgarian,Greek and Roman cannot be omited as well. The Arabic and Persian wolds adoptedduring Ottoman Empire are still survived.

Regarding its phonetic, morphology, inflectional and morphological sutTixes,the use of these suffixes, regional and archaic words Gagauz Turkish is similar to thewritten language of Turkey Turkish, but it differs, from Turkey Turkish in morphologyin the use of -yka Slavish suffix which shows feminty.

This study is based on the analysis of the works published in Romania in theyears of '30s. The conclusions we obtained comprise the comparions and contlastsbetween Gagauz Turkish and the dialects and accents of Anatolia, Rumelia, Balkans,Uighur. Crimae as well as those spoken.

269

BiBLiYOGRAFYA

Abdullahoglu, Abbas, "Gagauz Tiirk Edebivatr 0:erine llir Neqe &):, t'iirkistan S. 10,yrl: 3, 1990

Acaro[lu, T0rker, "Gugauzca'dtt Takma Adlar Soy ,4dlurt Ycr ildlurt", V. Milletlera-rast Tilrk Kiilt0rii Kongresi Bildirileri Halk Edebiy:ttr, ayn basrrn.Ankara, I 992

.,"Rumeli Tilrk Apnlart U:erine Tiirkqe ve Yabunct Dillerdcki BaSlu.a,4rastrrmalartn Agtklamalt. Kaynahqasr ( 1904- l9ll l) I, T'iit^k Dili ve ll*z-lurt Uzerine Bulgar Arosttrmulart ( t907- l97ll ", "llalk Kiiltiirii,198414, istanbul, 1985

A[akay, Mehmet Ali, "Tiirkqe'de Kclinre KoSmulurt", TDAY Belleten 1954, ll. bs.Ankara, 1988

Ahdi Arik ile Ahdi Cedid, istanbul, 1856Ahd-i Ceclid, istanbul, 190-5

Aksan. Dolan, Sdzciik T'ilrleri, TDK yay. Ankara. l()83Aksoy. Onrer Asrm. Gaziantep lf;r, istanbul, 194-5

Alabacr, N. P - Pokrovskaya, L. A. - T'anasoSlu. D. N., Crr.qrrrc Dili. 1-5.ti Klusslur4lr. Kiqinev, l9-59

Alat, Regit l{ahrneti, "T'iirk $ivelet'inin 7'usnifi" Makalelcr l, 'l KAli yay., Ankala, 1987Aslan. Flaver, (pev.) "Rus imparubrlu{u Co{rutjtu Cemiyatinin I'luherleri, .YL. cilt"

Tiirk Diinyasr Aragtrrmalarr, S. 17. Nisan. 1982

Babinger, Franz, "Sart Saltuk Dede", islam Ansiklopedisi c.X, M[:CSt] yay., istanbul,I 988

Babo$lu, N. i., Gugauz Folkloru, Kiginev, 1969. , Mctsallar, Kiginev, 199 I

.,"Molclqt,iadu-Bessurabltatlu 'l'iirkqe Ceog,ruJi Adlurt", 23-2.5 tikim,199 l, Kayseri, Tiirk Diinyasr Kunrltayr'nda okunan teblig

Baboglu, N. i., - Babo[lu. i. i.. Gugau: Dili ,Sintuksis l.\'-.\' klusslor. iqir. KiginevLumina, 1988

Baskakov, N. A., "(iagauzskiy Yaz&", Tyurskie Yazrki, Akadenriya Nauk SSSRinstitut Yazrkoznaniya. Moskva, I 960

., K w4tntnr o klassi/katsii tyurkskih luzrkov, izvestiya Akadenriya NaukSSSII otd. Literatura Yanka.1952

Ilanguoglu, l'ahsin,'l-iirkl:cnin Gramari, istanbul. 1974

Ililgegil. M. Kaya, Tiirk(:e Dilhilgisi,3. bs., istanbul. 1984

tloev, Enril, "Bulgaristutr Tiirk Ag1:lartrulu ig'ses Konson llen:cSmesi", llilimsel llil-diriler 1972, TDK yay., Ankara. I 975

l]ozkult. Fuat. Tiirklarin Dili, istanbul, 1992

Llulgar, Stelan, Dev Aclamm Ool2, Kiginev. 191)0

. , Canavar Yortularr, Kiginev, 1990Cat'eroglu, Ahmet, "Anadolu vc Rutneli A{clurtndu tinlii Dt'14iSmc,/cri ", TDAY Belle-

ten 1964, TDK yay.240, Ankala, 1964

270

., Anudolu illeri Afiulartndan Derlemeler. lstanbul, 195 I

"Anadolu Aprzlaunda Konvtn Dt:fi,ismeleri", TDAY Belleten 196J,l-DK yay. 234, Ankgra. l()64

. , ".4nu<l,tlu Apclarrrulu iq' St'.s ( tnsii: Bt'tt:t'.;na:;t ", 1'DAY llellctcn1958.l"DK yay.,ll. bs., Ankala, l9tl8

., ",4nutlolu,4pr:lurtntht lvlcthutesc GeliSncsi". 't'DAY llcllcten 1955. ll.bs., Ankeya, 1988

.. Anatloltt Diyulekloloii.si U:arina Mul:ame /. i. U. ya1'. 105. istirnbrrl.I 940

., Ancrcfttlu Dil,ulektttlo.iisi li:erinc l4alzeme Z. i. [t. yay. l-16. istanbul.

t94l. , Divunii Liigat-it Tiirk Dizini,TDK yay., Ankara, 1972

.. "Mufilu Afizr",TDAY Belleten 1962,11. bs. Ankara, l98ll

. , Eski L).vgur Tilrkqesi Stizliifii, Ankara, 1969

., "Tiirkqecle "v" morfbmi", Tiirkiyrrt Mecmuast, c.XVl' l97lCahe-rt. C..C.. f'oints dc clottte sur les (iugouzes, Napoli, 1982('ebeci. Ahrnet, "Ouguuzltrrm |'arihi, Diti, fitlkktru Hakktntlu", C.U. Egitinr Fakiiltesi

De rgisi, c.l, S.l, Ankara, 1985"Osmunlr Devletinclc Gogouzlttr", f iirk Kiilttirii' S.3-54, yll: XXX,

Ekirn. 1992

Craclrrr, Mrlrarl. Duu Chrluhi ()oguuzlur icir, tchrnd.ir ttpar, Chrglnau, 1935

., []i:irtt Suultrmu lrstts Ai (uiozlu) Iivtrn!!helieusti, Cltt;lnau. 1934

. . [:lcseruhiectU Guguu:lurdn lslttrteusa, Chl;rnau, I 934

. , I)tc!tonar Gugauza (Tturto)-Rontar, Chr;ttratl. 1938

(lavtr5. Mchrnct. "[]ttlguri:;tuncluki lvlilli llztnltklur", Tiirk Kiiltiil'ii, yrl: XXV. s.190.

I'laziran, 1987

t)allr. lltiseyin, Ku:a.wloPu lJulgurislu,t 'l'iirk '114t:lurt Il:u'itt,' .'lntsttnntlur. fDK yay.

4.50. ll. bs.. Ankala. l99lI)evlet, Nadir'. ('agrlrt,y'filrk Diinvt:;r. istanbul, 1 989Dilagar, A.. 7'iirk Diline Gencl Bir Bukts,'l'DK yay. Ankara, 1964

Dilgin. Ccrn (haz.), I'eni Tqrunta Sdzliifrii. TDK yay., Ankala, 1983

Doellbr, (ierhard, "Dus Oaguustsche", Philologinc Turcicae Fundarnenta, Wies-badett. 1959

I)ogrrr, A. Mecit, "Gaguuzlarm Folklor ve Antntporutmik ()zclliklcri", lY. Milletlera-rasr Tiirk Halk Kiiltiirii Kongresi llildirileri, l. cilt, Gcnel Konular,K.B. yay., Ankara. 1992

Durbaylo. M. A., Ilullutlu l'iirkiileri. Kiqinev. l99llrckrrranrr..lanos, "Dinlcr (ltlukedttn.l,u)'l'ilrk /l[:r ", TDAY Belleten 1960' ll. bs., An-

kara,1988"Kunrurunu (lvlukcdon.t,u), 'l-iirk ,414:t", Nencth Arrnafant, 'l-DK yay.

l9l. Ankara. 1962

. , \'ufiulu1ru El Kituht (gev. Ciiirrav Karaagag), istarrhtrl, 1988"Bolnusa Kelintesinc [.)uir", Tl)AY Bellctcn 1955, ll.bs., Ankara,

t9t38

27t

, Qu{ateqt'cct El Kitah (qev. GUnay Karaagag), istanbul, 1988

, "Bolmasa Kelimesine Dair", TDAY Belleten 1955, ll. bs. Ankara,r 988"Tiirkqe'de D, T ve N seslerinin Tiiremesi", TDAY Belleten 1955, II.

bs., Ankara, 1988Ekincikli, Mustafa, Tiirk Ortodok.slun (BaSlangr7'tcor Milli Miiccrdele sonunu koclar)

Basrlmamrg Doktora tezi, Ka,v-seri, 1990Emre', Ahmet Cevat, "Tiirkq'e'de Ciintle ", TDAY Belleten 1954, Il. bs., Ankara, 1988

"Tiirkqe'de Ciimle II. isim Ciimlesi", TDAY Belleten 1955, II. bs.Ankara, 1988"TiirkEe'de Qogul belgesi -ler'in etimctlojisi iizerine bir urosttrmu",

TD-Belleten 1940, Ankara, l94lEndler, Dietmar-Walter, Hilmer, "Wdrterbuc.h Bulgurisch Deutsch, Leipzig, 1987Ercilasun, Ahmet Bican,)r'neklerivle Bugiirtkii Tiirk Alfcheleri, K.B. 1,ay.281, ll. bs.,

Ankara, 1989"Gcrgctttzlardttn Yeni Haberler", Tiirk Kiiltiirii, yrl: XXVII, S.3 16,

Agustos, 1987"GeniS zamun ekine tlair buzr dii;iinceler", Tiirk Kiiltiirii

Aragtrrmalarl, Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtal'rn Hafiraslna .)Armafan, yrl: XVII-XXlll-2, 1979. 1983, Ankara, 1983

., "-tnaq, -meg eki iizerine", E.F. Tiirk Dili ve Edebi;-atr Dergisi, c.XXl,3l Aralrk 1973

Ercilasun, A. B. - Aliyev, A. M. - gayhulov, A. - Kajrbck, H. Z. - Konkobayuulu. Y. B. -Grjklenov, C. - Mahpir, V. U. - Qegcnov, A., KarStlu.yttrmult TiirkLehgeleri Sdzliigii 1, K.B. ."-ay., Ankara, 1993

Eren, A. Cevat, "Puzvondoplu O.sman", islam Ansiklopetlisi c.IX, MEGSB yay.,istanbul, 1988

Ercn, llasan, "Goguu: Tiit'kq'esi", Tiirk Ansiklopedisi c. XVI, MEB y'a1'., istanbul,I 968

., "Guguuzlcu'", Tiirk Ansiklopedisi c. XVl, MEB yay., istanbul, 1968

., "Tiirkqe Folluk Kelimesi ii:erine", TDAY Belleten 1958, Il. bs.,Ankara, 1988

Ercn, ll. -Giizal'drn, N. -Parlatrr, i -'fekin, -1. - ZiilfikAr,H., Tiirkqe Sdztiik l-ll, fDKya1. 5,19, Ankara, 1988

Brgin, Muharrem, T'ilrk Dilhilgisi, istanbul. 1977., Dede Korkut Kituh I, Giri;-Merin-Fuksimile,TDK yay. 169, Ankara,

I 989Eroglu, 'l-iirker, "Gaguuz Tiit'kleri Hctkkmtlo Deniz Tunoso{lu ile Rdportui, Milli

Folklor, E1'lUl, l99lEvliva Cclcbi, Se.t'uhutnurne, Rumeli-,solkol ve Eclirnc thaz. isrnct Parmaksrzoglu), KTB

1'a1'., Ankara, 1984Filoglu, Yasi, A.t'cltnnrl, Kisinev, 1990Gabain. A. r,on, Eski Tiit'kgenin Grumeri (gev. Mchrnet Akalrn). TDK ya1.'. 5-12, Ankara,

I 988

212

Gaydarci G. A. - Koltsa E. K. - Pokrovskaya,L. A. -Tukan B. P.. Redakt0r: Baskakov.N. A., Gagauzkogo-Russko Moldavskiy Slovar, Moskva, 1973

Gencan, TahirNejat, "Sfat Birlikleri ", TDAY Belleten 1954,11. bs., Ankara, 1988. , Dilbilgisi, TDK yay., Ankara, 1979

Golubovskry, H., Pegene!,i, Torki, Polovts4 Donasestviy Tatar IX-XIII. v. Kiev, 1884Grdnbech, K., Kuman Lehqesi Sdzlildii Codex Comanicus'un TiirkQe Sdzlilk Dizini,

(gev. Kemal Aytag), K.B. yay., Ankara, 1992

Gubo$lu, Mihail, "Prof, Protoiren (BaS papaz) MihailCruchr ( M. Qahr l86l-1938)maliimiiniin 50. yil milnasebetiyle",Tiirk Diinyast Aragttrmalarr, S. 60.

Haziran,1989., "Gagauzlarm Aslma Ail Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim ", Xl. Millet-

lerarast Tiirk Tarih Kongresinde sunulmug bildiri iizetleri, (21-26Eylul 1980)

.. "Gagauzi in Lumina istoriei, Basilmamrs Doklora tezr, Bucuregti, 1938,

1940., "Gagauzlarm "Tiirk4e" Dili, Edebiyafi ve Tarihi Hakhnda Arastrrma-

lar", BeSinci Miltetlararasl Tiirkoloji Kongresi, istanbul, l3-28 Ey-liit, 1985, TebliHer Tiirk Dili c.II, istanbul, 1987

Giilensoy, Tuncer, "Gagauzlar", Tiirk Dili Edebiyetr Ansiklopedisi c.lII, istanbul.1979

., Kiltahya ve Ydresi A$tzlart, TDK yay. 536, Ankara, 1988

., "Rumeli A!,ularmm Ses Bilgisi Uzerine Bir Deneme", TDAY Belleten1984, TDK yay.. Ankara, 1987

., "Anadolu A{tzlannda simdiki zaman eki", Tfirk Kiiltiirii Aragtrrma-larl, Prof. Dr. ibrahim Kafeso$u'nun Hattrastna Armafan, yrl:Xxlllll -2. Ankara, I 983

., Anqdolu ve Rumeli Aftzlart Bibtiyografyas,, K.B.MiFAD yay.. Ankara,l98l

., Gagauz TiirHeri, Ortadofu, 3l Mart, 1992

G0nay, Turgut, Rize ili Afirzlan. K.B. MiFAD yay. Ankara, 1978

GUngiir, Harun, "Seyyid Lokman Ofiuznamesi", Tiirk Diinyasr Aragtrrmalar6 S.44,

Ekim. 1986"Yunan-Bulgar Kilise Milcadeleri ve Gagauzlar", Tiirk Kiiltiirii,

S.144, yrl: XXIX, Arahk, l99l., "Gagauzlarm Hristiyanl$t Kabulil ve inaruslarmdaki islami Unsurlar

Meselesi", Tiirk Diinyasr Aragtlrmalarr' Arahk, 1983

Gtingor, Harun - Argungah, Mustafa, Gagauz Tilrkleri Tarihi Folkloru Halk Edebiyat-lart K.B. yay., Ankara, 1990

Hacreminoglu, Necmettin, Tilrk Dilinde Yapt Bakmmdqn Fiiller, K.B. yay.. istanbul.

l99rTiirk Dilinde Edatlar, istanbul, 1984"Uze / 6ze Meselesi", Tiirk Kiiltiirii Aragttrmalan Prof. Dr. $erif

Bagtav'a Armalan, yil:XXY12, Ankara. 1987

273

Hatiboflu, Vecihe, "Tiirk Tarihinin BaSlangtct". A.U. DTCF. Tilrkoloji Dergisi, c.VIll, Ankara, 1980

. , Tiirkgenin Sc)zdizimi, A.U. DTCF yay., ll.bs., Ankara, 1982Hazai, G. "Rumeli A{ulannrn Tarihi Azerine ", TDAY Belleten 1960, ll.bs., TDK

yay., Ankara. 1988Htristian Mezhebinin Tarif ve Talitni, istanbul, 1900iUn-i glbi, El-Evamirii'tAlaiyyefi't Umuri'l-Alaiyye, (haz. Adnan Erzi), Ankara, l9-56inalcrk, Halil. "Dobrutlja", Encyclopedie islam c.Il, Leiden, I965

.. "Osmanlr imparutorlugrr" TDEK lll. Tarih, TKAE yay., Ankala,1992

inan, Abdulkadir."Tiirk Ditinde izafet" izaJbt ve Tilrketskom Yaztk (adh eserin tanrtrnayazrsr), TDAY Belleten 1958, ll.bs., Ankara. 1988

izbudak, Yelet, El-idrak HaSiyesi, TDK yay., istanbul, 1936Kafesoglu, ibrahim, Tiirk Milli Kiihilril, TKAE yay., Ankara,1977Karagoban. Dimitriy, P roza, KiSinev, I 986Karal, Enver Ziya, Osmanlr Tarihi c.V, TTK yay, Ankara, 1988Karpat, Kemal H. "Cagauzlarm Tarihi MenSei ", I. Uluslararast Tiirk Folklor Bildiri-

leri, l. cilt, Genel konular, K.B. yay., 1294, Ankara, 1976Kaynak, ismail-Do!ru, A. Mecit, Gagauz Tiirkqesinin Sdztii|ii, K.B. yay., 1294, Anka-

ra, l99lKrrzroglu Fahrettin, kpgaklar, TTK yay. Vll. dizi, sa. l2l, Ankara, 1992

Kolsa. Mihail, Tilrkiilcir, Kiginev, 1989Korkrnaz. Zeynep. Ciiney-Batt Anadolu AP:lart, L cilt Ses Bitgisi, ll.bs.. A.U. DTCF

yay.l42,Ankala, 1977., NevSehirve Ydresi Agrzlan, l. cilt Ses Bilgisi,ll.bs., A.U. DTCF yay.,

|,42, Ankara.l9T'l. , Granter Terimleri SazliiEii, TDK yay., 575, Ankara, 1992.. "Tiirk Dilinde +ga eki ve bu ek ile yapilan isint teskilleri iizerine bir

deneme", TDAY Belleten 1958, ll.bs., Ankara, 1988., "Ti)rkgede' ek ytgilmast olaylarrntn meydana gelisi ii:erine", TDAY

Belleten 1960, ll.bs., Ankara, 1988

Kowalski, Tadeusz, "Les Turcs et la Langue de la Bulgarie du Nordesl", RocznikOrientalistyczny'den ayrt bastm, Krakow, I 933

., "Kuzey-Do{u Bulgaristan Tiirkleri ve Tilrk Dili", @ev. O. n. RfUn;,E.F. Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi, c. Ill. S.3-4, 3 I Matt 1949

K<ipriilii, M. Fuat, Ti)rk Edebiyatmda ilk Mutasawtflar, DiB yay., Ankara, 1966

K0sa, Mina, Umutlar, Kiqinev, 1988. , Sqbansaarstn Giin, Kiginev, 1990.. Dattrm Omiirdcin, Kiqinev, 1990. , Hazrr O/, Kiginev, 1986

Kurat, Akdes Nimet. Pegenek Tarihi, istanbul, 1987

., ly. -Xl/tll. yiizyillarda Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Dev-letleri, TTK yay., Ankara, 1972,

. , " Peqenekler ", istam Ansiklopedisi c.lX, MEGSB yay., Ankara, l988

274

Ktrro!,Iu. Stel'an. itkvaz'lin'ki;sri (Antolo.ii), Kiginev, I989Magirzarrik, D. A. - Mihaylov M. C.. Rzsr,(o'furcl.gki,r',Skrvrz', Moskva. 194(r

Mahrtrut. [:nver, "Orrgrnrz Tiirkgesi", Tiirk Kiiltiirii, S. 335. ytl: XXIX. I\4art, 199 I

Manol. r\tanas, (iuguu:lar (ltristi),un'filrklcr), (gcv. 'l0rker Acalollu). Artkara. l()39ManstrltrSlu. Mecclut. "'fiirkiyc Tiirkpsi'ilc Sc.s utrtmu ". TDAY llclletcn, 1957, ll.

bs.. Ankara, 1988

.. "Edirnc A{tndu Yttpt O=elliklcri", TDAY Relleten 1960, ll. [rs., Anka-ra. 1988

., "TiirkEede Zamir (lekinri", E.F. T0rk Dili ve Edebiyatt Dcrgisi, c. lll.s.3-4.31 Mart 1949

Malinoglu. Fedor. tl'c,l Dalgast, Kiginev, 1990

Mollava. Melkiire. "Sur lc lern?c" Kurumutt" cl Les ree'hq'chr:.ssur la:s" Kuntnrun".Giiney Do[u Avrupa Araqtrrmalart Dergisi, S.8-9. (l97tl-l9tl0). is-tanbul, 1980

Mo;kov. Valentin A-, "Gauguuzkiy Sknur", Narcqiya Bassarabkih (ilgauzov, llad-loff "Proben". St. Petersbury. 1904

.. T\retskie Plemenu Bulkunsktn Ptrluo.rttrnn,e " izvcstil,a l(trsskogo.Geogr. Obgegtvo. 1904

Mtrstirliryirv. Ii. M. -$qcrbilin V.(1.. llusq'u-7'iirk1'e Sii=liik. islarrbul, l()8t)lvltrtaciel, Pc'ler'. Drc Ange'hlic'he Ein l*'andcru,t!: tv)t't Sellrhtu' 'l'iirkcn in lic [,\tbntcfut

im .\'lll. .luhrhundcrt. Solla. 1945

Na1'rr. Yai;ar Nabi, Ilalfuarlur vc'l'iirklii,t. Ankala. |()ll(rNcnretlr, Gyulrr. Kumukve Bulkur l.ehqeleri Sii:liiiii, K.t]. 1219, Ankala. l9()()()lcay, Sclahitllin, l',r=urunr ;lg:r, Ankala, l'Xr(rOzkirrr, Ncvz-at. I'urkeutl ,,1!:t, BasrltniurttS yiiksek lisans tczi, Kayseri. l9()0Oz(in. Mustalh Nihat, 'l'iirkqe Yqbunct Kelimclcr,sir:liigii, istarrbrrl, l9(rlPercrneci, Osrnan Nuri, 7)rrrc Ro.t,u'llrihi. istanbul, 1952

[)okrovskaya. l,yudnrila A.. Grunmuliku Gttg3ttckogt Yu:rfut Fotteliktt i lt'ftn.'fiilo1ii.r'u,

Moskva. 1964"Krutki.l' Oqcrk Gramnuliku Uaguuzktgtt l'u:tl<tt", Gagauzkogo-

Itussko-Moldavskiy Slovar, Moskva. 197-1

.. "Guguuzki.t' Ya:rk", Yaztki Naritdov, SSlt ll., Tyrrrtskic Yaztka,Moskva. 1966

., "Goguuz Dilinin ve Bolkun Tiirk Aplilartntn huzt .rt'tt!<*s i:elliklt'ri".Bilinsel Bildiriler 1972, TDK yay. 413, Ankara. 1975

.. ()ugttu:ctr vc Turihi Gclisiui. (gcv. Nikolay Vasilyrrs), T'iirk Lehqclcrive Edcbiyatr Dergisi, S. l. l'laziran l()95

I\rppc Nikolauss. " k'c,r!:lcichendc (irqmntutik dar ulluic'hc'n s1uac'hcn",'l'eil: Verglci-chendc Lautlehre, Wiesbaden. 1960

Poylaz. Mustala. Anghi Elisabeta, Tiirkg'a-Rr)ntatt(:c Sd:liik, islanbul. 199 I

Prdhle, Wilhclnr, Kuraqal, I.eh1:csi Siizlii[ii. (gcv. Kemal Aytag), K.L|. yay., Ankara.t99 t

Rcdhorrsc. Jarnes. ingilizc'e-Tiirkq'<:.'l'iirki'c-ingili=t'a Sii:tiik. Milliy'ct yay.. istirnbul.tq92

275

Rdsiinen, Marfti, "Mqterialien zur Lautgeschicte der Tiirkichen sprachen", StudiaOrientalia, edidit Societas Orientalis Fennica, XV, Helsinki, 1949

SaElam, Feyyaz, "Gagauz Yazarlar Birli$i Baskant Stephon Bulgar: Kiiltitr merkezimizTiirkiye ile daha sth iSbirli{i istiyor", Miltt Kiiltiir, S.90, Kasrm l99l

San, Sabri Ozcan, Giimiishane Kiiltiir Arq$trmalart ve y6re A{tzlan, K.B. yay., 1212,Ankara, 1990

Sarag, Tahsin , Fransuca-Tiirkge Sdzliik I-l l, TDK yay., Ankara. I 979Selen, Nevin, Slyleyis Sesbilin Tiirkiye Ttirkgesi, TDK yay., Ankara, 1979Sevortyan, vervant Y.. Tiirk Dillerinde Kelime Basnda Unsijzlerin Dilsmesi", Bilimsel

Bildiriler 1972, TDK yay., 413, Ankara, I 975"SSCB 1989 NAfus Saymt SonuElan", yeni Diigiince, S.433Stragimirof, Anton, "Cagauz Hayatr", (gev.T0rker Acaro$lu), Varlrk, S. ll7, l5 Ma-

yrs, 1938Siimer, Faruk, "Gagauzlann Aslt", Tnrk D0nyasr Tarih Dergisi, S. 52, Nisan, l99l

., "(iagiauzlarm Aslt Il", Tiirk Diinyasr Tarih Dergisi, S. 53, Mayrs,t99 t

$ipova, E. N., S/ovar Tyurkizmov v Russkom yaztke, Alma Ata, 1976Tanasoglu, Dionis, Uzun Kervan, Kiginev, 1985

. "Yunus Emre ve Gagauzlar", Ortado[un 22 Mays 1993

., "Gagauzlartn istoriyasr" Ana Siizii, l0 Apustos l99lTanyu, Hikmet, "Tilrklerin Dini Tarihgesl", istanbul, l97gTacemen, Ahmet, " Bulgaristan Tiirkleri", 1878-1990, Adana, l99lTekin, Argrn, Tiirkmence Dilbilgisi, T0rkmen DEB, 1988Tekin. $inasi , Uygurca Metinler II, Mctytnsimit, Ankara, 1916Tekin, Talat, Ana TiirkEe'de Asli [Jzun Unli]ler, H.U. yay., Ankara, I 975

. , Orhon Yazttlart, TDK yay., Ankara, 1988Timuma$. Faruk Kadri, Eski riirkive Tilrkqesi XV. yii:yil. i.u.E.p. yay.2l-57. istanbul,

1977Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Tiirk Tarihine Gfiq, istanbut,1946Topalo$lu, Ahmet, Dil Bilgisi Terimleri Srizlafr;, istanbul, l9g9Topuzlu, G. Nikoloyevig, Ana 56z0,2l Nisan 1990

., Ana Sdzii, l9 Mayrs, 1990Tuna, Osman Nedim, "Ktjktiirk Yanlr Belgelerinde ve lJygurca,da Uttn L'okaller',

TDAY Belleten 1960,11. bs, Ankara, 1988., "Tilrkge'de Tekrarlqr",E F. Ttirk Dili ve Edebiyatr Dergisi, c.lll. S.3_

4,31 Maft 1949Tiirkiye'de Halk A{zrnclan Derleme sdzliipii, TDK yay., s. 2llll-12 c.l-12. Ankara.

1963,1982Urfalr Kemal Edip, Urfa A{zr, TDK yay.25,ll.bs., Ankara, l99lUlkiisal, Mtistecip, Dobruca ve Tiirkler, TKAE yay., Il.bs. Ankara, I 9g7Tan*larryla Tarama sdzlii{ii. TDK yay, s.2t2ll-8, c.t - vilt, TDK yay, s.2t2ll-g,

Ankara, 1965,1977,Valentino, Kotenko, "cagauz Fonetifiinin Bal problemteri".23-25 Ekim 199 l, Kay-

seri Tiirk Diinyasl Kurultayl'nda sunulan tebli$ :_

276

Wittck, Paul, "Les Gaguuzes : I-es Gcns de Kevkaus", Rocznik Orientalistyczny,xvilt, l95t-19-s2

. , Ali on the C'hristiun Turks rt'Dohracrr, BSOASI XIV ( 1952)Yazrctoglu Ali,Selquknarze, Topkapr Sarayr, Revan Kdgkii. 1390-139 I

Yolollu, Ciillti, "Brcrqtlun Scsler", Uldua S. I

.. "(iuguuz-Hukas Folklor Bqalanttlarr ", Ana Stizli,27 Nisan 199 I

Yiiksel. ZrJhal, Polatlr Krrrm Tilrkgesi,4g:r, TKAE yay.99, Ankara. 1989Zantahqari F.l-l"lvarizmi, Mukaddimetii'l-fdch. (haz. Nuli Yilce),'fDK yay. -535, Ankala

r 988Zajaczkowski. Wlodzrmrerz]'.le4tk r F'olklor Gaguttzorv : Bulgurrt, Krakow, l9(16

., "l"ocubuluire Goguouze - F'runguis ", Folio Oricntalia Vll, 196-5

. , " Pt'1,c:wki do etnogralii Guguuzlutw", Roczntk Orierttalistczny, 'l'orn:

XX, Warszawa, l9-56. . "Ga-q1tuz ", E,ncyclopedie islam c.l l, Leiden. 1965

., "Gagauz Folkknr ", l. Uluslararnsr Tiirk liolkkrr Kongresi Bildiri-leri, l. cilt, Genel Konular, K.[]. MiliAD yay. l(r. Ankala, 197(r

Zanct.T'odur' (F€dor), Karrmcaltk, Kiginev. 1989

. . Zctmqnuydrsrn Evim, Kiginev, 1989

. , Bdcec:ik, Kiginev. 199 I

., "Gagauz Halk Tiirkiilerinde:)fiu:luk Ruhu,23-25 Ukirn. 199 l, TiirkDiinyasr Kurultayr'nda okunan tebli[

Zeynalov. F. ll., Tiirkologiyanrn Esaslarl, Baku. 1980

277

son hecede d

H (ha)

son hecede rison hecede i

son hecede ot

I-i, lY; yi, yt

I', l; r', i

AannLz 6zT('s

^s f

Ee,<Dq

Xxv

X1I11ii

KxA).MpNvOoO lo1o,onnPpIo.Io,TTOy o[, ar

dy, r,<iu,

BgKahn srraince srra

(q0

T.T. Karamanhca Alfabe

AaBbCc

QcDdEe

FfGgcgHhIr

iirjKKLIMmNnOoOoPp

RrSs

$iTtUu

uti

Yy

Zz

tS

278

il.

AaB6

tl ,l

;lrlle

a

CD tlr

frlr

\rt)l bl1,1 rr

XxKr'.-t.rlVl uIIHOo6tiIlnPpCclll ilT'r')r,jtvBuwii3:r,?tlI rr

lll rrr

K) xr

flsee

Sondaa

b

dj

cid

e

ea

fc

o

;a

i

c

I

m

n

o

iop

rs

$

tu

iu

II) 30'['emmuz 1957'de kabul edilen kril esaslr allhbc baqlangrqta c.]lX ilc gostcrilirken daha sonraIaprlan bir degiqiklikle X har.fi kullanrlmaya baglanmr$trr.

i

Z

219

Basa ra bya G agav uzlar t' nrn ku lla nd lll a lfa trelert.

Baita Ortada

l) Mihail Qakrr'rn eserlerinde kullandrlr Romen esaslr al

a

b

dj

c, ce. cid

d

ea

fgho

:,h

a

i

c

I

tTt

n

oiop

fS

itu

iu

i,ez

a

b

dj

c, ci, ce

d

d

;ghob

h

.

I

c

I

m

n

oiop

fS

$

tu

iu

e,i

:

T.Ta

b

c

Id

e

e

fo5(t56Eh

I

i

.i

kI

ml1

oC'

p

rS

itu

u

v .l'

vz

6

tS

s9

yuyayo

AaBbzr,CcDdEe,a

FfGg

vXxIiii:KKL l,lMmNnOoOtiPpRrSsSsTtUuuu

rjZzAaEcifdooitU"Uu

a

bc

Id

e

a

foDob

h

I

ijkI

mn

o6p

IS

$

tu

u

vza

ciooitu

r)

II)

Aa66llX .rxt{q

.urEe

O <ll

fr

Xxr?r ,r.14u

KKJ.rMvHHOoi,io iro

IlnPpCclll ilr

TrYyIO roBshti3g

Bulgaristan Gagavuz Tlirkgesi ile ilgili yaylnlarda kullanllan alfabeler

T.TIil

Vlodzrnrrer Zajaczkowski. Jezyk I Folklor Cagauzotr z Bulgaru (Krakow. 1966) adlt eserde yaytnlanan

metinlerde kullanrlmrgtrr.Bulgaristan Gagavuzlart igin yayrnlanan incil'de kullanllmrgtrr.

Gagavuz Tiirkgesi'nin Latin K0kenli Yeni Alfabesi

/'t

Not: Xx, Ww, eq, Ab, 69 harfleri sadece bagka dillerden ahnmrg 0d0n9 kelimelerde

ve ilmi metinlerde kullanrhr.

G.T.

AaAaAaBbCcCcDdEeFfGgHhlliiJjKKLI

MmNnOo6oPpRrSs

$tTtTIUuUiiVvYyZz

T.T.

Aa

AaAiBb

Cc

Qc,Dd

Ee

FfGg

Hh

Ir

iiJj

KK

LI

Mm

Nn

Oo

Oo

Pp

Rr

Ss

$sTt

Ts ts

Uu

Uu

YyZz

281

283

Vasi F'ilioglu. .4vchnntk, Kiginev, 1990. s.6

AllllblHlllrlK

l.l rrii;r;1lrp tlol('raltKbt ltttt 6i' --levuplrr rcrM, aKJt urjla:!,ys apa napAbr ayr,Opty.niip eBnr{ ca3AaH.

Bap,nu tre 6y uHcaupa?-E.n llxlt - xenrdu cbrHrrui,I,luprux caprbr afiaanga,6np aii uuQr vypiir( qapblK.

Arua ca6yp, AariaHMaK(<Da.nanuas clrBpn raurran)

Xen yr'ryrnaH, KH 6aiipaKA.n o.nyp, unxdn ,qe xan.

ff, yur lra uuH HrraAblHa,3cer.ncpii BaKbrr 4oriyn,Ayyaypay Maiibu aAaM -Jlenun aAbn{br xoiiyn.

O, uepdH 6y afi4uttHuu,,[,e1u: <O.nyH 6apa6ap!>OHyH 4epun aAaMHbrbr

Avunefrrr enlr ftanap!

2U

'I'oclrrr Zatret. Bitecik, Kiginev, 199 I, s.3

llou.tt,t l!omrtttto .re .v Atit xi.t.i-1rrl)rrf.1111

tit, r u i rtltt (t1 ii r 1 1.1 ;t1t 1, t,1.r1.

AltA flHnHM

Ana AnnLlrnr - 6rep uiiu"rud,Srnnain ribrrl i:rauJOOp epAd.C6anepr rci3ein, KbrBpaK -Or',,tVpti KaAB !i AarlaK.AHa .qranrlM ACiKynep -,[onar,rga rypxy rirep.AHa gunrlN{ caH>T<urrirbr3 -Canr oHyHHaH fialuaiftes.

E t' x t.r.+t x' 6 p n ii doc nt -na put,w!

E:rtiu u.iti andutiiriau (ty r:uit)tt, tt:Qtttii data*.tut,t.; o A\irtut,t1it, tttt-ibt(:btiibiit ttdt t n fj:traorbtK,), <'erltrnii dada*.sttt ts ,4ntt [{u-tu t1ii111.tr1,4'1111--

Cix. Eutuu, o ,tt;ut.lra -- ilrttnttt, nre,itt!i, ce ptut! '

6uuutip.'tiiu Lit,t,1 accprr Ozyl 0eAc-nepu.xrts fiapant.trrrrru.trLrp .lttu ,\tt-.tttt.+ttt:til r)efrrttt 4nrc ut(tuattmtt. 6\ijitt otta deeptiip Op-rott-Ertucaii tttt.-tbr-.1 a p bI.'!T u t n a p d a a n Q a e u rn ili Jt d u fi tu u nx u ut, ax a A r r a 1\ utt u "+r u :t K tt.rt-.rtttut ijtii, rtui;ii tte[]-rtbuu eae,t,)iitt - toli),t, Kbt(tpeK, utr)tpu;ttt.

k'|,'iut4 fic.i cusi.i ,4;tt ,,7,uttu< ;)tipeu,vecuu]ii. Yxym:tttiauI, LtHrJ o 6us-dil 6upu*ttrc, xcltyiyH ou)' xe,v tt';tc*ee.+tu:tii zUnypytt,

['I ii caam rna, na(r)rbt ?a?oy:iLryxnapatx!

ar

285

M. A. Durbaylo. Balludu Tiirkilleri, Kfuinev. 1991. s.95-96

,/ Kutn, Kbt:Jt,L,u T'gdoltxu, ait 6aruilpJtupbr...

tXrrK, Kbr3brM Tyaopxu,A.rr 6axup.napu,A;r 6axup.napu,fHr Ti'Hafta cYfia"'I(a.nx:p Tya6pxn,A.nafrop 6axupnaa,A.naa 6axup.naa,lnaeep Tyuaila cyfia.Aa.nlr,rpap 6axupraa,6axap TluaHuu ycrSiul.6Hp xafta* rjipx re.neepTyaopxnfiH arMaa.Ar:p Tya6pxu 6axup.naa,lruep xauapax eub."Mir.rrH tra, n'r6.nrr, caKJra 6erru,-- ltec,-Cax;ta 6cttrt c:.rttAttK Hrnrttil,Cauautt-,tu HqHHa, KllJtHAHMH !cr1ir'ri".Cax,rr,rfiep Tyaopxuftr v6.nucuCanAuurrr r.ruuHi, KHJTHAUHH fcrlnl.EHp xaila rypx re.nuHurTyltilpxniin arMaa."Cafia rcSpcu n, xi i-ir'r tt tra,Ca6attcapcurr, cyeirrd !

Hoxrrryayp Kr,r:lbrH euepacrtr cirr 6nsi?Pl6xruylyp vorkyytt,BepicnH cbn 6nsl?""He xu:urr'r Bap eBepHM,I{c uo*vyrr,t nap nepnnru"."lliSnaa ceHru o Tya6pxuu,(B)o rbrl"rr Tya6pxnn?""BeHllu Tyn6pxnr'l o"rra1i.

O.nlY aa rbr'laYr"."l-llbuaa (n)ouyu neeapu?LiHg,rr,rxapurn al sr>i<u ur3.

286

Cir.rrb la, eepdrvr ceuuu ri<aur,ruul a,r*<ur3"."Ka.nx, Kbr3r,rM Tyaopxn,Typx"rrbp reJrAH"."Aqua, MiJrr, cauAbrrrrMr>r,

A,trva, uir.ltH, xn,rrttalrru rr I'Miaucn a.rap catr4uiir-rur,M6.nHcH aq3p KHJIHAuun.Tya6pxuflu rypx.nrip vuxapip.rap (n)opaarr.Tyati p x lr H n u r y px.n i p 6 a a ltttrt t ap Kor Jr a p u br,Eaa,'r5p.nap KorJrapHbr xeM Aa aiiaxrapusr.Arrpnap Tya6pxnfiu xafiaauurH Htrullii.Aas Mbl rHAeopJIap, qoK My I'n4€p.rrrip,ErHur6p.nhp Tya6pxn.nip Tjrnanr,rtt yclyul."t{osrrn 6euuu KonJrapMbr,- Aeep,-tlosnH 6eunu ailax.naplrsr.Ilau aa 6pas 4yscueiirrru,Diiu Aa 6pas cisc.neiiurrl".O:rauatt TyAopr<unr.rrr u6r6piliip KorJraprr,r,tJ iisi'p"rra p KoJlr a pnr,r xeM Aur a iia xna prrr,r.Il(o) lta 6pa: 4yretrciicp,O 6pa: cysyrep.(lJ)osaMarr 1-ya{rpxn oHHaa 66.ni aeep:"Anu o.rra*au rypxrepun c;lyracur,Taa lttt r-r.niriit,trut 6a.itr,rx.;ta1tr,rtt cotfrpacl,t". .* l*-

r go=--;l9 .f

_rta!-rfc_ .4, -r.rcJJ*._

-tr*e.- 6rai

-etgil.rPz-

287

Petr Gagavuz-Qebotar, Cana Yakm, Kiginev, 1990, s.46

OOJIYMA

Ko o.ncyu enuuXepxepd ar{brK.PIo.n>i<yfra ceBlrH,Kapurn oua qbrK.

A.u,uuu xopy,AocryHa riauaH..[rrH.ncefrAu[r,u.oopy,Eun o;ruaa nrlulrvraH.

Ollta neK xaMeJI,KeuAlrrrAiiu Aa Bep.Xencnuu aaJreMVsaxraH r6pep.

On repslr, 6u.lnru,-I(opxrra ca.nr uurrii u.lllapan a3x(brK rrq,CapQour oaua cds.

P[aulanax xrrcaXelt Aa caAe 6lrp.Eaapll 6up xu:aCesuur.riir rerr.rp.

Eep ropdpcfiH xnH,Ka6aarcne a3ap,-Drrn 6axuaa qrrpKulrXerr ypuaa rxaMap.

fy.ir ll fi , lri :i pcd' <gar'r ! >

Platluura rrrucerl.

288

Arul.nsriiu cair,KapAauruttbl ceB.

A4aapca.nap 6an,AasHHut 6aana.Korryrura cdu qa.n,

Oljiad aa;ra.

3oop.napu yHl'r,9brra>irsx eHlr.Ar.nusAa ciiu ryr,II,eAenepnurt.

Xep6Hp AaaBaAaflafr ryr riasaua.6axrrlairpax caaAa,Te 6o.nii iraura.

289

riH3paJ,br,'l\tbrLu 6r,riiux o caiiui,lapurtur rllp-rrtHurrx. 7.{a o:artau 6drt aHHaAbM, aHtt 6st-iiur a.[aNIa iiapaursp, nacbrJ xapr,riia ne-.'IilK.

19Bl lisr"r... Kequ Md.ru AeAy y3arrbl Ky-p)' 6aiiiaaHsr, )'pirJ\{}'ut uelrui Kyptuyri}:l{arrI{nepiraJucr >iienruu,{a l9l4 ftHrtbttl4a, co-

1ta 3,iig1' a6aHAt't 6acroHyHa Aa AeAII:

- LIox fisi,r reqrn iuittt;tzidn copa, qoK

I:t ut.:i...Din lr.rKr.iH xecan e.ldlreAprlr, neild rejrep

6y "iacp? D,a caa.1e copa, rerrrprrn aKJrbrMaegtii: tit'r.ruH re.irniiHrr, ar{HaAbr\{, aHIr 6e-nltrr cplrxlrprrrr riansp Kp)'rr3 6rrsllrur rrcroplr-,ila...

Aqart cop3p.rap HeqrrH 6usAd eee.t fiox-I(ytfl KeHrn naArliua.torsrl.isrg? Edn coaeplrrur:<<Heqrtn o 6nge.raa3bi\rlrstru?!> O 6rr:d HeBaplibrIII rracbrJ nepcrrH? He rparlgair.lruur oH-AAH, a H!i 6 rrE it,lt,r,ere.re p ir lr rr3 u seer"rlefr-iiiel'I -Itttu.t.'rdp KeHrn 6eii.repilnlis? Aa ne Aufirun;r-r\tHIU OHAaH, aHll OHHallbl 3an,laiv{bllg"lapxeM 6aclruur"tap oc\raHHap, peiirurip? 3y-.ri'r\(HlK xep 3alraH 3)'.1)'\,iH}-x. Al.ra 6i.rs. Nryr-

"rax ndd:unr 6axa.rrnr reeprt -- Ai:pyJIrl)'uIgal'{aHa Aa auHalia6ri"re.rrn,r, Fre BapMbiu req-N{trru BaKbrrra, He.rdp reqrrprruru xa,rx...

I806-1812 fiur;urap.ra, >"xeHx rr.r4dpxzinrerrN{rru"rap Sa,rxauAaH rara}-3Jrap, 6y.nrap-.{ap, apHa}'r,rap T1'nairsr !,a KoHr,r}u;-rap Ey-ikaxra. Pyora xa61';r erlnrru oHfrapbr ceadl,r;rr,Beprvrrrur 6o.tr ronpax. faral'3Japbr reriipr'rrrurBy*aa KanHTaH ,&,u,lrrirpn xelr er.riir6aurrtKoiivy. Ton.,ry-ron.'iy- reqrrn 6)' rapaQa' 6n-

290

tiuys iit't.r,:'ari copa, aI{aH KbIpK tara-v3Kbr3br, ilpyii!n neJHi{,tepHHIr ar"'IaAbl.'lap Ka-JlraKpaAaH, oHVH 6up yycex KeHap raixblHAaHKapa, AeHr3 uvllHii, Ku Ka"{MacblnHap oc-i\ralrHapa c'crrp, Coser Kyee.qu KyprapAbIEeccapa6rra raJK"TIapbtHbt povIyH oKKynaHT-,rapbnlAaI-r .ra reritpAtt cep6ecr,ran 6Hgt'lM HH-

caHa.Eaua rop_vHdp'tlil v3aK AyMaH apacblH-

iiarr o Kbt3Japbtn Kapa cbIK ner'luxtepu,ritcur"rr oHHap corr!'rdp o aap caqJlapbIIIbI,curOutsrn epi oxys 6yfiHysyn4an fianut.nsrapax.iapbrHbt. Copa o KbIpK Kbt3 dpyayit6pcaqnapbtHAaH 6ltp ne;ur Aa anarnaAblnapcyrTra. Tlpr<.lepHH ca reMllnepn caJInaHapAbI-.,tap. cy icrlH,u,d, euIIIJ'I Aailrarap ypynyn re-Mu.rrepuH auaaKbl ra$ra.napuna, fianapAu-.rap x6nyx.

Typx./riip 6pax:vtasubllunap raray3JlapbtriblBparcbtHl!ap 6ulfiutxr:apbIHbI, HeqHH aHII

!$ C' 6Y"traP

Stc'1rirn flrrlgar'. (:rtt'tttt,ctr I trtulurr. Kilinev. 1990. s.305-i l5

XAHABAP NOPTYJIAPbI

291

3rrM IrHcaFrHap Kyp}lytu"{ap ory3 eAr.r xyji,Osaiv{auAaH esnAdH 4npunllr.rul raray3 .\a.rr-xi,l. CaaAe rypx.V',rdp xeM N,racaJi,tap Ka.tlrLilluo reqivrirru 3aKoHcy3JryK xeM KaHHbr 6aruu-6oayx,rapsru Kbtil btqJapbr. E,vHy Bap Hacbr.:rAyl"rvaa caaAe 6up !.'rereHAaAaH, aHtbrcbrHL,lu.inu4rruia4aH rlrgp;tap llxrdpnap aK,,rbr.ta-pbrHAa: <<Elrp aralr eBepep oo"iryHy. flasa-pepTecrr rerrlplrelrirrundp nauafia r3T",1br p8-I(bt. f]arua ca 6er,re,vl.rru rerupcuHndp. lioxrernprdeepJap. r{aapap ilaua uoii'<yyn 6o6a-cbrHbr Aa Aeep: <<Ey xeperrd, c[u fiollaua-AbrH 6ana HJeprd paKbr, Aa fiollaAurs ca-agur>l"ia>>, Ala r,r .xeMH[t: <<IIpocr €T, fiauul.r-Abrx, xa6aar":r;rrlr3, yHyrryK>. flaura Aa .r.e-lvtHltr: '<<ilpocr eAepilM, aMa rercllH teJrirH-r.rdH-rlzed 6ypaiiri>" fr.r,qep aAaM end;'' rerrr-pep naruaria paKbr. flarua ,u,o,'iAypMyru r\'-cfzizi A3' ner,ri.ru qo>i<aa: <<On 6y ryQeeuuuaa3brHbr)). tloi<yx onr,r'Vur, natita areu erl,ri.ml!,a uo;i<yyu xaQacurusi Aaarilrbull: <<lrrJ,rrH

Aa iianrrs urlrHrrl lueHHHK)>.Eyi<axra xoH.lyfiHau fiauavaa raray3-

,'la p qa"lap !1bllII"1a p TypKy:

Kdd,vlr;r .&locrosBepAH riap,aurvr

l8l2 irsr"reas l9l8 fiunaAas fiauravuur-"1ap uaprisNraHbrH e,ruHAd raray3Jrap. 6iyxOxrn6plmriir Couna,rlrcr peBoJ-rloquscsr,ru-arMbrrrr,uapriavarttr, aNra raray3/rap 6ex.'le-urrurnAp Coser KyoeAuuli. Taa r.rptvur trKtrrii,r,r. Eorprsl PoMauHq KanMbnu

- Beccapa-

6Hsfir,l. Kiq KaJKbir{Tbr o.r1}r}u Eeccapa6ira-

,a,,

Aa oKKynaHrilapa Kap[rbr... Xorlu, farap-6yuap. Xenca tvrr{Jr.,-rerfidp Ayyrulv{yur.rrdp xyp-TyJIytU Hr{HH, llCTOplltAa KaJIr\lbIlII faray3'1a-pbrH Saunnrrxrapu: ,r\pa6a4x<rr H., Apa-6a1l<u B., fleea !,., Tayxuu C., barxitt .@.,

I(apa B., I(uca X. xen raa 6aruxa;rapur.6er.neuu"rrulrur KypryJ'ryur reJMHu .1940-

>Y<nt itrt;rra, aqaH 6eccapa6nn 6ttpnreurep oa-raHbrHHaH-CCCP-.iaH. Ey fiu.rAa ttucan cecp-Tecri a,1ftnyur, HacbrJ cep6ecr,rlt co,'I,vH3pxervr fiauraHsp Coser Kynelrrn.a,d. Avla a1'ur-Ma HHa p KbrrlbrpAa.r,a p lr bi [1"1a p AI{u''lepIIHH,xa3apraHapaK eHr.r >"xeHrd. l94l->ftrr fioutttn-Aa qeKeAep Elyx Baras >"xeurll. faraya;rapAa KaH gorrvrfur",rdp Qarulisrraiia Kapubl AV-yruepdx. BVyn ga rlaureap 6eii4epad MaprrnCnaarrorro, aHrbrcbr K.bI3KapAatrlbIHHaH 6*t'ta rrrrNtlrur,trep' fieHnd. tlupxrtu aii,Vtu;idp-.adu reqlturu Maprtn Cranrtor"ro BapuraeafiaKaAap. EHp ayyiurd Cra.rui'irpa4ra A{aplrnCraeuor"'io Kyprap3p ircnaHeuir Py6en tr'l6ap-pypufiu. .flnosus *ieHruHld 1945-lkrr iistrAaAsroH Eyrox"'ru Kansp rlj;cVuHiiH AyuMaHbIHn,t'd'reueTyHy.

6eccapa6HfrAa ca r{eKa:lap AypxiyruJrapoKKlrrsHT.,'rdp neK seetneurrrundp r{Hcarrbr.1941-;i<n frsl;rsrH I I aera6prrcrrHAfi PouaHun-HbrH 6arru H. AHrouecxy Beplturrrpr3trH:<Typrry gKoHoMrrK caHKtltrflnap"-raH KalTnbtp-Maa rarav3,{apbr 6t';i<axraH Ea oHHapbrHep,leptrnd xoliuaa por{yn>. CafiuLr:p, . }ra-arMaa x&r'rKbr urrii(e 6up xofi1'u cV.oycynlr.ANra 6lts ca raray3irap xen Bapr-,{3. liupr"rur-3bI Acxep Kyprap3p x3;'iKbr o;r\;,rrniin. 1914-

293

)i(i finaAa $au;ucr.rriip, iraa,rarlurn ori're,le-pnnr.I, Kartsp"tap opaiir,r lreludu reJlirttu;'riip.Kypr,v,rrr-vru rofipar(Ta ca i:ior.:ianap Als1i11-lrid enrr i'iauarrarr. Bi:y ux;.f riu^r,d !rJ'rep"Te-

ep JIiTepaT!pa M I)13, Nl,V3biKa i\lbl3, feHIIIU-'rzis aJI\iaa - 6!r-1,*u Ky.IiIrTypar,{b13. Mepaii-J'rrJ Krrr-"rar.llap qbrKapAbr.rap f,. TaHacol,'r)"H. Ea6or,'r)', A. I(apauo6aii, C. Kypor.,ry xerrTaa 6au:xarapor. flex r!aii.{a"rbMuneep ra-ray3.xoMno3rrropi' ii. Ko,rca

Vyperru>iilurdp irasep;iap, aapaspirap ra-ray3d'Iapbrr{ rrcropr.rficriHbrH aapAbrHbr. 6urnrtftawnapna LrbrKrbr eHH rvronorpaQrrfiirap. Ori-Hap arr3p",,1ap raraysJapbrH Tapr{xrrFnr xep-'6up rapacpran. Aapalranap aqgpr'rap, aHrrraray3rrap qbrKrvra nofipastaxu xlrplkor rii_plceHce,re"rrepnnldH (ye"raplaH, ory3J'rapAaH,KyiuaHHapAaH). O' xtip>Y<r,r Xa;'rKJrdp fi.autap-I\,IbIIIrnap [V;'reHAer{rr Pycunga XIII acupAe.1223 rltrlra Ka"'rxa .nepecr.rFiA:i 6yyx Ayjiiu'oJIlviyru: TarapJap a6anlrtrunap pyc"rraDaxeM no;toBe(Jiepd. Ey ,r.itVulTein copa rro.,'ro:Beqr'IeprrH 6up napqacbr: raraJr.irap, y3nap,rafixri.rap, {rirzrii?D, ctprl'ri"13p, raray3JIap,

'otIHapbiH raa uooriy. ep.rreuirv{!rurriip !,o6py'-f<afia, Kapa Aer{r.r3 6oliyn4a. 6up,u,a naray3-Jiap Kypgp.rlap rra!,trirr?B",1brK <<V3H-eqrer>>.6y nru"ndp rrqHn fiaaaplap o BaKbrrJrbr r{cro-plrx;rdp. Blrgasrus nplriiqeccacu AHna I(ovr-IITIHa coreep, xrr XI-*lr acrrpAa .v3irap, :ne-,ueuerndp requuui"rdp TyHafiut r.a <6rrpasfranau:r,rn 6autia4orrap ronpaK uutneuriiri>,}Korppy a Ae f3a.r"rap,ayenrril xpoHnKacbruAa

294

fia3br,rbr, arrrr 1205-;'i<rr liur"rAa AHlprtouono-,'rt.rH r"raHbrHAa >keuxrd, 6yrrap acxep.lepllH-sdu 6lr;rd BapMbrur oulopr KIllliH KyI'IaH <(AIt-

riJr Baarn3 eArr.:1r.r>. llcroplln4ax 6tt"'il'tHeprroi( Hcirdd, aHrr 6y naxrrr.rap A!tHctt3 Kbtp-;iisuap reudplrnurzip xpllcritaH AttHurlzi.

I-ara,vs"rap ntinn rend 6au,,reap,'rap fia:-.

reqMuru.{dp barrxaHAar{ XVII->iill IIcrlpAd.6y titt;.nap,ta 3oopr{ytu aitttpuaa 6aurxaxprtcrr.raHHapAar, aI{rbt,rapbt}IHari 6o;ei ria-il]apllbnrr,rap [o6pyii<a,u,a, fpeultaAa, .Nlaxe-

.EoHHtAa, Typxunla. IIIIrnaddir copa rara-y3"1 a p rn H n :i p v lr ru;r d p, ri u il d,vlie p ulr Qrura fi 5 -Airi\,rr py6a, qapbrK, ro.lvex, KarIIaK, Kyiuari;Kapbr"rap: Qrrcrau, xocpra, uevSep. Aa 6yB3KbrT.,'r2pA3, aqaH raray3JapbrH apacbrHaryruep rjtpK nyreruecrBeHHi{H 3s"ilHs He",re-6rt o caaAe r:iassp rara-v3"rapbrH AIInu llttnH.Ioopylau aevri5 t{ene6rr fiasveap, aHiI 6y-r'ryurMy[i rafay3rap"rau. o Aeep oHHapa <<qII-

TaK)>. Aivra 6uz 6urepir3, aHrr A.;iexcaHgproe-,l.ar,a, 6o;rrpaq parioHyr;4a i-'raugap,'Iap ra-'ral/3;ap, rHrL,r,lspbrua tr<l,,ral"r xy, rep;rzi Ae.ep.'rdp -

qlirar{. 6y r.riu rocrepep, KI'I Ssrrua't{ene6rr fiagvuru xei2ip rara,v3J'Iap Hqu}I.'Typx ,6lt;rlrqn liasap, alirl rurraK.rapbtH JIa0-.xapbr yfiap rypr{ ArrJrrHHdH, aivra copa o r6c-repep 6r.rp curpa "raS, arrrlr"{apbI ilox r1'pxe-qe.ld. Td o "ra$;rap: nafiral, KaBpa, aiinlt, se-pernvr xelr Taa 6aurxa.rapu.

,9gx copytu Ay-vAyprry erHoHHrI <(ratay3)>.EH,;rrr,r,'liio Kypyorr,v C., MapyHeut.t M.,fy6or.rry M. iiarap.rap, allrt raray3 o ecxll

295

3tllouHvt <(roK-ory3>>. Caitu"a3p, alJl't rox-or1i3-'napbrH..nquHAaH I{blKMbllx-lap 6yyHry xar'lK-

.rap: rypx.nlp, asep6afi;:iiaHHap, --rypKi\'leH-niiir xe'vi rariys,rap.-flpoQeccop H. Eacxa-

^ou 6ynap, aHlr a aA <<laray3>> re,qep ecr\r

or,v3Jlapbrr-l 6up 6orryyu aaAbli{AaH - <<xaK-

oayanupaunu (xaxuua, ac,''IbI rarays).. - 6i'tl-tiu- iutuy'r. Saep 6onii.A.u q.afi3p fiasbr)i(t'r

Tasacorly A. EyHy o rtcnAd rocrepAt't poiv(a-

HbrrrAa <Vsvll KepBaH>>.

farayalapAa Bap rypx-v. <<Or,taH>. E)'r]'pryfi1' xa.rIK Kopylt{ylx eBeilKII BaKblr.rlap-;lan. t\lia Ktl\,I o <<Or,'IaH>>, nepe,u,drr 6y nacp.6yHa >iiynan Bap uacbt,l 6y,rltaa ecKH Ta-Tap-tvioHfor J'IeTonIIcbJ'IeplrHqd. 6up xrtitarraXIV acupAd fta:tt,'ttt, aHtI xaH Toxraltuuri.ro,rravlstut Te6pus xaca6afia acKepII <12 or-.iraHHaH ,[>r<yurr xaHbIH cofiyHAaH>>. Ey fiasri-,rop 6en,ru eg,e.p,rAp, aHlI orJIaHHa.p rarap-xapJraH acxep,a,d rt3\ler e,xepvtllru"rtdp, iuaKaj)KII O|J'IaHHap xaHblH ilaxus xblcbIMHa-psrfir-

trrbulrrap, oHllapbt xofiaptvtuur,rap 6tts6auurEa yz'6anbl Aa, 6yryHapvrblu apaAa ou6aurutra. Ana xencu ornaHHapa BapIlbllu npHBII-fl€lr{ff, zHfbI;'I&pbI ll}-udpN{llu natisttta caaAeuapb AavlapblHAaH qbIKIv{a llHcaHHapa. oriyrq-raH ol\{a.rybt qaflbtHep ripxyaii 6yiix cai't-

'. t.f bI.IbIK",12 H I

Orrta'u, Ouan, fiala6lrx'{o6aH...'.'Teopltnitu, aHlt rala-V3.IIap qblKMa noii'

pa3AaKbI T"VpK CeHCe":IepIlHAaH KaaBH"'Ieep 3T'

ugrpaSnn cpaxr,rapel. Ei,'Hy tloK _llcrldi nocre-pep <XaI{aBap fiopr-Y",rapst>>. Xep 6ttp xi'

296

yad Hos6pwl,a Xauaoap fiopry'raput re"l,u.uil-HiH, Kapbl.rap caKr'te3pnap xep6np Kecxlinuruil : 6uuax,rapbt, MaKa3J'Iapbl.

Ecxn pyc erHorpaQm B. llourxoa frasep:'<f a raysa a pAa Kai'I M bllu >i<a Han a pltu Ky'-IbJ'y.

l?lox se ruauruaa, aHII raray3r'Iap ner cafi-ap-,rap :{<auaBapbl. Eoaii KyJIbr Myr,raK ;rddsbu',r

oJrcyH xup>i<tt xa,{KTa, aHrblcblHbIH l'IuI'I Bap-Mbnu MaJIJIaH. Euauuep, aHH NIarbIH -xeM

6yyx AyuIMaHbl >i<aHanapirauru. IUy fia6auu-AaH 3oop KypryJIMaa fia6asuiaa Aa llHcaHAa

.ua: Ey 6erepd lrHcaHHap qblKapMblu:.nap frop-Ty :i<auaeapa. OHHap caHbIpMbIur"'Iap, ann6ti"'r 2i xypryna*sKrIap 6e.naAaH.

..Xa H ae a p fi o pry",r a pbr HAa >> Ka p brJl a p i.iru-.;riueepadp fianaa. Caftsrnep, alnn aAaM rrbr-

Kapca Kbrpa THHMHH py6aaapnau, aHrbl.Da-pbrHbr fianuuur"lap XaHaeap fiopryaapuln,ra - reaeii<ex 6ena 6arnnHa. )Kauanap rrbl-xa;i<sK a.rrMaa o py6anapbrHbr, fi.axn aa uilq-ii<ex aAaubr xeM MaJrbrHbr.

' '... CafibrJr3p, anu 6ynyruryr?HaH f<auaeap-.rraH lianHHs-fiaJTHbr3a rddsnrNr cofiyHacuurrbrp-qrrnflelr. Aa 6paxun py6a.rrapnHu xaqa-cbrH He xaqa6lr,rnpcdn.

'klcada aapa4ufiuau, raray3JrapAa BapHacbrJr 6yauaa ocofi ,raQaap, c6"tefinu,:ip,MacaJrrap, uepe4d rdpyHep, aHH *ananapcafiuuraDuuur 6up BaKHr xevr 6Jr_fn Ea xvuncbrDa. Eup MacaJ'rAa c6,resep: <fH,nep 6npan>irut \aaiaa .(a nnHep aa.r jtcryH6. Tonlan-lvrbnurap >ftanaoap;rap o aa*uH aJrTbrHa ladauuauuurap y;ryrviaa. Vaypxan oHHap re-

,,'rep 6rtp aday aa 6auuaap lio;aauaa fia-

2n

daaulapur xep rapac$a: <<Cds rur xofiyH xao-P4, cdn rur Keriufiu Kan, cds rnr KyJrnfidaTHJI, cdu rrrr 6ysafia a6aH>. Xencn rltT-a'rEtrr, Ka"irMbrrrr 6up ronan >i<aHaeap. oua 4aAeMLIU: <<Cdu 4a ufidcun 6y Qu4an fcrin-AI aAauu>. <<Coneep 6yny AeAy Aa ruAep:flaircun eAep o ;i<auaeap eiuudd Qlr4auuinxdxlHy. Aelilbr a"uap f<auaBapbr xeesa .qa 6n-Aiipep, reJrep eed 4a aHHaA3p He reJ'rMHw6a-IIIbrHa. OsaN,raFrAaH Aa ronaJr f<auaeapa ry-ropxap fiopry 6usnNa HHcaHHap>.

frauaeapnr raray3Jrap aHop,rap 6aruxaKeper ra. A.raH aAaM !$xe,reHep 6up KLIM-ceiid o Aeep: <kI 6enn >i<aHaoap, H...> Xa-Tbrp 6y QeHa xafteaua KaJrMbrIr raa 6npnaQra. Elanir repdpxiiH raray3 Aeep <Xa-HaBap ypcyH...>

fr,ana6arc rrrbrJraKr'iaH afi4uruualep Ay-IvraHHbr xuplftu fiaruauafiu fiu,r4usnapuuaatLJrapbr. OHnapa KoHMytu xurp fiauraMaHbrHAaMracbr: 6yVx xapa6a, KVq_vx xapa6a, Kep-BaH-KbrpaH fitrngorssl, Cauau fiony. Vlxrapplr{caHHap aHHaAopJrap r6sd.'r JrereHAaJrapi.iar.ngusaap uqrlH. Eana MepaKirbr renep Jre-rei{Aa Ke.pnan-xbrpaH fisrnAslsn trrllrH, oHSr

anuarrbr 6axa 6eHraru ad4yu M. r{o6an.<fr.r4dprrauru;rdp acrepndp f<eHri Aa re-

)i{e re.rrAufindu KoHMyruJrap Hepaii ca KHp-Aa Ar{HHenrradd ca6aa KaAap. Kofiepnap 6r.rpacKepu ros-xyrax o,rcyu. Beprunu,rdp oHaI{3r{H: aqaH rope*ex Ca6aa fiu,'lAutguuut,KafiAbrpcbrH 6jiryn apuurfiu. Ca6aa fisr.rrAsr-3br qbrKTbrfiuaH addsHNt[,runu uexercuH 4Ji-Jrur. f6:-xy,rax ona*aa acKep yfiy6.nttp Aa

298

avalr yrlansp, yr?Ky cepceMr.r uarJbrpap Kep-BSIIrKbtpfltr fiur.nAurgnuur Ca6aa r:ru;iAuteuu-HaH. Ey rrur oJrNryrx oHyrrrraH, aHr.r Kepaag'I{blpaH itrtn4srsu qbiK3p KapaHHbrK o"r4yriuau4a xari6e.rrep ca6aa Kapubr xiiiip roo ep,u,d"uepgad neliAa orap Ca6 aa ftam1arsu. 6y 6e-rgpa Acr(ep cau3p, aHrr KepnaH-rbrpaH fiul.'t-Abr3br Ca6aa fiu,r4nslr Aa KalrAbrp3p acKep-Jepu. Ayyu rreKeAep Kapaui{brKTa .r\a o",t9pKaprda-KapbnrJMa.[btK Aa xar?6errep qoK ]IH-calt>.

Ao,laurttx raray3J'rapbrH lrcropHficbr. r{ox3oop Bar(brr.,'lap oHHap revlrpnauurndp 6upBaKbrr. Ey 3ooprap AaarMbrur,lap xai'r-r{bl. aMa raa KaaBnJieMuutndp, yyperunu,rdpfiap.ur'ru errvrdd 6upu-6upuua xa6nerudd r?o";r->i<yfiy, lrKpaM lianlraa iraycaaQupd, KoHaaxa6"rerradd Hacbrrr Ayrep. B. Moruxon fia-33p raray3JrapbrH,lrycaasr.rpfxunuv r4rrHH.<<Eeponausul xeM I{!rBHJrH3ar xairKJrapbrHAauycaaQnp>i<n"rlrx cafisi.rrep ucadd, urrJ, xafi-6erveAr.r naacbrHbr. f arayanapa vycaaQlrp-ikrr;tHx o 6rrp Ky"r'rbr... Xep 6up raray3 fia-n3p KeHAHcuud trKH eB. Enp xfuyiicyx, oHyHaaAbr <xaurxaHa)>, o6YpY - uEjtyx eB>-HrltAoHaKJIbr xNlrll,ruepndH, neuKup.{enndH. 6yeB ivraacyg fiansr.nsr lrycaaQuptdp uuuH. Op-.qa fiauaMospJrap. AqaH raray3 afiupe.p re-,'IHH KeHAHHa o fl;'rKr{H copSp: <HKpaM r?anepl'r u li a 6 a s;i< tr fi a ? > f a ra yan a p br H Myc a a $ a p* u-J'IHH aqbIJIAu xeu6errdFCoser KyeeAu rynjiH-aei. T6o HHcaHHapbin yuraKJ'rapbr, aHrbrJrapbl6np. BaKbrr ryrapMbrrurap Xanaeap fiopry-"1?pbtr-lbl tUHHAH lltu"rieeDJ'Iap Ko.rrxo3flapAa,

299

3aBoA"rrapAa, yypeHep,rdp trHcrrrryrirapD,a.Eaeandp raray3r'rap yraHapMbrrrrJrap aelriizixeugu"rrepuHd raray3. CHrlper epad 6wnap-muundp 6y xanr rrt*ru. Caale Oxra6puuuu6!yx CouHa.rrucr peBoJrroqlrffcbr rrbrKapAbr ra-raysJrapbr uefiAasa.

300

Mina K0sii. L)uttrn ()ntiirdiirr, Ki5inev. 199 l, s. l0i

<AOTAH [IAP>

l(ocrrr Eonypyu xarnpHua

<<Atllnarrall n,nnr Jra4)br\r -Xcrt c:rttiiit't\.r, xcrr r'lt iraublM:llc rc.,r;1rr 6arur,r;vrr,lsa -6!irrr aiir,rn ii:tirorysri...IIa6arriir,l trry t'onpar(Ta3cer lyurry- 'tot( oo;tJlapa:Tii rescp,riip orrrrapAarr -Ea ro:y I{anaAlt,in!{a,PIa irtaxati.rran cortaK'ra,Ha 6np r(o,rr,[ar{ r;paAa,IJap 6aruria Aa riycvp/{a,Ou6cu 6rrrr ca r'rc3apAaIIccoii >iilur /ta raiiilrrcrrt,Alaiia llJrrrr o.rrcJ'rr.llcsar\taH rosy orryttI(yp1,' ii ii<l r< rr rr rulii rr, /Ioc'ryr\r,Oolylrl' :r,rarr r-oiuilyI'6prreErr o yeirrj; -Oo.rr ayruty er):i car("rlbr,I-lircr,r"'r l(ocur urrg Do,rr"p *

Terrcr<rriintirr ca pu.rru?..IIacuu I(ocru,vrrs Doa.vp*AVtun arrAarr riYplyr Nra/lLI

/1a rrrp,'rrr riyii;i xaxup,Arru 6yirr Aa ;i<arr iiaxup,llecoii raul ril 4aiiartop,Vcriuari auu Avpap?..

* Derrr-A"rlra.u,r, rcrlur,ln i\rlrlatrrcrarrrla I 982-*rr rlt,l.n-

301

N. l. Baboglu , Gaguuz folkloru, Kiqinau, 1969, s. 105- 109

COJI EI{ HTIIJIAP

( nocJroBH ubl, IoroBoPKH )

l. Teu>irepd ryKypJlar{il{btlll Aa I{anaauu 6y;luyni.2. IIe ratrr arrbr]r Aa KoJIyr{ t\{y aapAbl?3. Coneiium KbI3qa3bIil{, Aa aiIIIa rertl}Ifitttt}1.4. lllaxaH >i<o6ynad oJrcyH...5. Bep e;rnltuudn Aa aapa aitaattuatt.6. <Dpetrr< rareiill rttfitruru...7. I(ipxy repcultzi uenltprteiilnt...8.'l'yT lrc,ilrrx 6a>i<a oJrN{a3r{brrrr...9. Aaa.ueulrrr rrrttrr xapa[.IIrtbIru...

1 0. Aaanelrd rrru xapaiur\1brrr...ll. Xopyiia ryryHAyrr: oiiHa 6auraAau!..12. Bcplrrrr KerrAurrrr xrrpaira __ ltaiian!13. "l-le.rex iia:u raxupruir"ryaH re,rrrpfl pr\{rrur.14. I:laauypAaH r{aqapKarr ro.nyiia yypaALIK.15. I(euau ayruiirr aaJrar{a3r\rbrru, aa,rraca 4a iraparuua:l-

I\1bIlU.1 6. A pmyr a a>kuts,r{au iiu pa a Aynrrr :ilu lr ur.17. 9ox la(r AepueHadlup.18. ToxyH aaqrar{ xa6eprr rliorrrryur...19. Vp roKMaa 6aurusa...20. I(apr,rrri'<aHbrrr KapAaubr /Ia Bap,lvrbrru...21. A,ruanrts rriicl.rnrr Aor\ry3rap rriirrprurrru.

302

22. Ir.opxy Aaaiilt 6cx;lapltltttt.23. FIuxid arirueiiiidrl, o;rii nzi iiarailaH.2.1. IJrrrr:iH aprrt,l[)]lrt3pcblH, Alllllre,ll aprrbrl)a)T(aH-?ir. .,\s.talt alillaltaau, rtor('rail xtl,t rii illtllai\ra3lll,lIIt.t)0. AHnarrrJru Jld)r\r)'3 nbulap cyiil'tl4au.27. I Irr;iiii allacbt - IIIlliic AaIIacbl.98. Errrrre;lrr Erlriiii,'Ur -

,loK o.,raik:ii/ttt o rjiKel{,Illl29. Eul;id rjtf irteep, Aa cel\repu..30. L.ruiidlr 1!1'.re;irdd re'r][uii]IeII >i<:ii-rtlt KaII]rcYIrAa a]lbI-

pbrplrbrilI.Kair qexrrdii canaruttpxalt rrisylly rtbtKapiuail,nblrl!

Oxagap K-vcyp ti8.tll,t l(bt3trtHIa Aa Bapl'lt,Ilrl...llirncrriru apilblta ur"'tIIl{ iia rtl,nzipnutu.Cutrrap.larta a)iibll(aII Irrl,'tar oJIrlzl3I'rbtIIt.Ka pa xiind dH 61,yuryy qttu lctlzi ii xa a it a pa pu r't Iu.LI a,t t,r ilt tiit tt x): ril )/lr I"l1' o o ar't Bep rr"rt II pr{ u ItI.Axt'r.r ncpiiu,rori, l\ta crir\{cr( trcpiitr iiot<.Ca ttcatt aa3urr tlta,rtnt,ttrr....\cp 6rrp apr,r 6a.r iiarr;rta:.Icp 6rrp lpr't (rit.t iiarrca,6a,;lt,ttl ol{acbt llapacl,l3 o.iryp-Itijrrcx c1,iix .1ii11111cilrr,rr;irc yslrJ:i tpelnrS:rrrrlr-Cr,r,ra n r\'.rcr,1r r ri,rc vutj;plr iui.Oprr 6r';iiaK lir ililua.<lrura riirucri e_Vl)V);' 6cr<,niilliurttl.Kapr iix.\is! ;ltr6i xorua1)t\{bIITJIap.Ortl':ii 6)'iiH)'s)' aap rt'.{rlii3i\tllIr.I.Ilr.rlr,x rrrni<ii cp.l:iu l{orapxrbrnr.I-lartcepla xeclt.'riin Iral)uar( a;'r<t,trraertuur:3op1'lr rirrtrr;tzi r<o.raii jIa rlap;\rbrur.O.L y.r ;i p o.'l \;.'r ii p.rr ii lr. I lr p r ln d p 4a llt p lt.n d p"'r ii tl.I-nraau nlrecrr xe.:ra,:rr\tbrul, aNra rrriIuecl{ .\apaur\rbrur-Aur 6cii.epeu:i. rur x()ral)aua.CIita ntjtc'Hulr c\tcaa Bapi\n,rtrt, iiag iiarart'trr iiaraallaprilnur.

31.32.3;1.

3{35.36.:17 .

3ri.31)..10.

41.-t2..t .)..t.t

.

45.1(i..ll

.

,18.

.19.

50.51.52.53.

303

5.1. flpot'r,'r)rri rtafl .:ta re3)rii3)uun, il lra r n('au itllitcttlt.'lii.]-rir. Xir iit,lptrtn:t,'ral)r,1. cKlrii3IIIillr.rii l), ()nlral) licllrlll rrttliip-

IIililt.56. Iilrlra.'lanaa t'ilti,tr'rtt't'p, rc.rt'tntii .'tir iirlti.'i('\rr'(-'lr.ll7. I I:r:+.'rr,r rii)rrc'ri ti'\'rr! r'crr :r'ral)lrr,rlr.58. Llrr rrr-t,trta r<i)pr;l<.'tiru utruc!59. l"lr,r.'rri i-rYxa L'lt'.itt,tilltt,tttt.60. []arir,r.r tcrlc[), rriiTr,r cal]1,t.:l9l)l61. l-trrrr IiCl)O'l llCl), i,r1111 1is1'lt'T llCl)l'lu--r('llc tlrctt;riittiii!62. Atltuartlit,l \r1lr1i1'tt" t:ir6aaiia frltit ti. ittt:t atltttitlttil,t iltttrl-

. fiil ca6aaiia 6lrari;url6l). I(1'1lr,ii.'rurr 6lt.:rii irarrr ra iiirrrlltrn,rirr.6'1. Illlrru iialltl'1l.rta1 (l()li cy,1ttii.'l .liist,llt.65. llurxrrprarrbrr{ x.vl6yuv aal)arra.(i(i. I(rrtt rlrllulnrerr, itlra 6arrllt,rnarrii{1,r .\'iiruur;ut.(i7. tlox l'c:rcuiltr iia cr,t1l'rUrta. iia r<a1rrrr,rilii {).r\ l)\!\ r!t.{'8. l'[l,r.rrj\t-]r3lt ric]r('ut' a13l)r,r]r.6{). r{lrrr .lciiiiieirriarrl (:aiil}arr jlccl'.70. tlir ri ;rrt'tr,r(crurrr 6r';irl;rlitrr .

71. Iil,ririrrrililrr ail,,l('rut, rtcl;lltlrr lil,tiit'p.72. Ilrrixri apaiiia crnxlp.73. llc .'ta i'iarrcax crn,'l:i l) f iirrlrp.7'1.'['v1rri\'ii.'rirr lraca,irr,rrr caa(lrrctr iioxiuvul.75. I'ti:rtilr\: tlta.'r ratlt,t Kil2lfl11 xr1 !

76. )'t[rrie;1i 6a.l-urr.r<cp j\crr]lL'cp.77. Dnztl xijnex niii\r\rli,ryr{ar{ a3errr:i3l\ilrrn.78. tlttrtt'cttcIIInI't'rr.i'rrrrcbr naprialr,;tiriiarralia.llrt,rilt.79. Aa.rclrurr ra)'v ria: ropi'lrfpuyilr.ll0. llrrrr c.rrcli, ilvltapila tcpr.K.81. IJacr,r ga ,rcllrtpciirl, Iietru .\cn 6ellr.82. O.'ur1' ! ;\.1(a.ilr,r x rul n.la.rr ir l)Lr cn rr xi r r [).'rep rr rr irc rr i

83. IIiiltrr orvpa.:tLIu Aa l-3 ,rar|)cAc.rrttr\1.84. Cltqalt j(c,'runnii cl)tbrlla3Itbrlr, (rnp ,,tt Ka6ali K\ i'ip\\'rrir

6aa.raprrltrn.

304

8l-r. \ i't pu itt i,t libl pl)l l\1 bl rc3Atl l\1...

86. O ;t.rrii"'r rytu ra Aaa.ncblll c!87' '\iir'rira

(ra'r llarrltp\ll)lttlJlzlp 'r'lil rlililplllt)l;la IiarpaH r'axa.:lrt alrbllll.

ijg. Aaa:r,rua .iliiHCt\r lcrcep, aprtaiia lrriipellt IIcTccp.tj9. ilaa Kyp)'cy3 o.ltrra3i\lLIltl.1)0. l-lc c)'Ball trlrttttl. IIe cvBalla l(ol(3p'l)1. Ilaxalr rii:itr axt,t Baprtblul.rt2. Ccljla.latt ii.rluttlc1lIIl't 7i(L'lIllc'l'l'ii cp.;rcplt.1-]3. ,\tt,ri,ttt xolrid -- a.l cortaiist.r)4. I'),i'i!x rfl3btttblll I{aql\lacbl ll.il}t}ll\rlllIL$5. Fctrlziu Hc ra,'tan cAePcttH?96, bt'uliiH uc .:ut"le>i<zitt?1)7. Aiirr 6yii1'prryur rlt,'ttiltiid, rll.;lKlt aa xyiipyyua.98. l'llrclliitl opjtNtde, Aoiia;rtasrtt'tlil KaqNtaa'119. Fdu ieiilttrt Aar\t ra ctilt 6yn Kallycylly'

i00. tlox rca;in'tttx 6tl.ttltpltltttt. LIol< t<a'tatt (lol( l{allillll,tp-ll Ll lU.

I01. .\'r:a:rrr f ii,ry.i t)2. [le ]\ta.tt,lHl,l lrtut aurl,lll4ltrt?103. Epfr. caltct,ttt IIaa"qttl\l o.itIy!104. Ce .adrr Bcp;lttrt - 6op'r"ly xit.nJllTrl.I 05. Iio;ii a xirn dii l:io.l iir,r n p a lbr ll], btru.106. Cr'rpaua Kalraar o.r, Ilcptl.tAllt{ - tia6aar o,'1.

107. Ort',rex errlrl 6eHn.108. I It'x rrc.riiiictru l(a,'ICvl{AII iinrrti.d o.llt;iian.li)9. Bep. aubriiia. rcxcp.,rii:i l(a xcHTIIIH cVp)/r jtllHrll.'IIl.I10. I(apa vrHrbtp cpd 6arrlas, co"ropcltlt o xtttt bl.llll)lprla3-ll l. IIar:p e.nl\l. e.uru ]'crirs;. I-lc iiarrtact,tn? Olla cxMcK

('.1;lalI, cy lo.lIalI.ll2. ,\n*r'l.rlr,uilr;Ia aB crn Ittre;iltlr, ccnr(tt;iieertii <aiirl.lylt>>

.fere:urlr.i l.l. Axrraa ry'lrrc, o r(cui(It ,r.a 6aapa;'i<rx.I 14. flatrv't naa.-rbt 'rttxa;ii:x.

305

115. i\a:+urr1a rly 6lrrrrr.I 16. )l(orrc1)T,'r.irr{ cbrrfl,rrrr,rrr (rilp rtr;triprilrur. Clrrliuunr xlr-

rriip xcpzi 6lrp sce;1ii...1 17. Vpalracr,lt,'r') T;li\t?lcr,rrr irarnta i\ralrbr[].ll9. I'opcdrr crilr .la aa.rair;ii,arr. 6liu la aa,raii;iia:r.120. [.rciiict,i o.:t.11 | 3i1'pr rti,tt(ztp.rtbltt!l2l. Iiuxruti\l ill)Tbrr(, ilianr,r;\t;(alt Aa f)c3jlnt\t...122. I{,ncprr ntr -- cvccp, r(,p}l Ka.r - Tcrrcp.lll3li. I(irrlrr,rri.'tal rJ('l)cl). (',tnt,rllltarr.ra rii:r. lcpllltlt rtLlliitprp.12.1 . Canrautu,u(ra rriirrt:iilr au;talra!l2i. bpllir,rn raua.'lit.-[a aap:J3l) \ar]ara. Fpaxrra raB:rrta

-'lil il il li;t itcl,lu .\;l tla.la !

1 26. llepc;ii crlrccpt'rrrr. ()l)a.'ta (rrlrc1r.I27. ,,\a,;lcrrii xf iil, liitJlra. r(cn jlitrr .tvruiiPcltH.128. Al<lrlcit .,ti :ianr,trrp.l?1). \r,r p-xilrr' - ilrrr.r;iP ().'l;liti'r)i.lll0. Xaua nl'lcill)jtbr.I li l . ,,\iiir,r )r :l'r'.'r a iii il lrr,r li l)a a -\ii rrr.'r ir rr a:nt r,r nl.llJ2. ,,\:r.'tt'lulrr (r\.(.1:nl.i(il arntntt o.rira! ,\.,11,til, \t,r l)itiirl),.tap.I 313.'l'r1lri r<inru,rr,l ii.'tvrr,lrrrru.l 3-1. ila lr rra la rur,l .'(rr ir.r rivncr,r iirr. a \l a -t\. []u a rr a ii<a,ralr -

ila il it l("'ra H .lc.t :i pullilr.

l. Caua iia,lan - Crarra rcpqeri.2. FIrr;ite rrilJblrr. o.'lzi :a xa6tru.3. Ma,rrura rripd rruurn la.4. ilaacurra ropzi rra,l .1.a.5. I-la;iiaxra Aa ilap. cailra ;1a.6. l(rrpx r(trrnrK -- Kbrpri xo.rraq. rii,rllri rriirri, Iibtf K xa3rra.7. TVxlp ]i3_Vl -

ribr Kap rrislirr.B. Ou5'rr ra[rn)n{r{aH - orrlrr 6aurnHa.

306

Mina K0sa. Huztr ()1,', Ki;inev' 1986' s'7

BATAH CEBEP EH3H***

POAITHA JIIOI;HT HAC

Taa yfixynyn cc,Mecilll!,al{

Ciirr lt'utlr,r,epcllt I.tqepr:lelt:

Tc maa.nell,'Id yi:tartlluur.nap,

I'lurii rrl4cp 6iyx ltHcattltaP.

FIc a.'larresp,nap xenclukltlt,lcq xa,rrtacbttt xtlq 6rlprr;i<utl!

I'lrn;riip iia3jta B:rp qol( r!p.ui]-I-rcrinccll oJt:!ryltt 6atuar !x;lV,

Ecx.llccp IIltct(, Iill ca acl,lllllap'Iiex,'lcep Kyturap ;loiivpcl''ltttap'Dcn.ncep ci;pi or.uarcblllllaP'Dex.necp rllltlel( iir,tc"racl,ltlttap.

Marttttualap IIe I(aqblllsP'tlox rparroprap aJIar.rlssp --Xepxcs;repll ltulePltltzi,I::lat<utt xcN{ qoK trPax cPii. . .

. . .Xclrclttrttt3tttt tttlt"Ilcpilltl:itiittI(aaslvleutcp xd:itrlr.rr Baratl,.Alru ccucp 6lt:tt ond,Hu>i<5 yuaa IIaaJIbI atta. . .

307

Stclirrr Ktrrr;slu. l/(rzr: l'iirkult't ;. K rline v. 198(). s.6J" 265.27 I

1t.r'x.{/(

Viir-vrr 6y';irax, xiiiir'rrr;r Fva"iart,TaJlarbuu 6ettntrr ullpa.[n,Ca6aaiinrr 6erurlrr rirr nr6u iia,rnax,Krtcrr.r e,t[rr lr 6rerur rr.l -_ (rlr ii a:r ti a rr arj] r,r.I(uprrapr,ur, o ry.t. xlrp.napbrrr,{erru:r,riip nr6R Aarra,rsl,6Hp ceunr rn6lr cr,rf<ax ,rilsrcpuHI,l,rrult xelrr;in Kan.rya,uH.liixlepnu, nax valy rox,repnlr,fynr iirl,'rziu vn iia,rAs:,rn?I lacu.rl r{aaBn,trr,r;i:ill 6axurrlu,I l,tcllttil rlil)tr:lK r'lonllK.;ui.I'ctt,t.'l il It It, K)rtler.'r n Iort rr.;t Iut u,tla.r r,rrrrrJr Nt,tcLtcr v\'[)vltra,l(a,'r xepii iialrral:iax rurrt.tr{Iqt,t:r"r a p I r r,r rdp l.r :i;i C a rr a rr fio.,lvrr:ra ? !

6_vii<aam, rrairu,n Kayut cccn,A jir'tr,ilillt,lli, <irr !'p rap;racu --Dl' uy Auii,r calla aHa' K6uecl,By uy ANii.l cana 6o6a apxacr,r?!

308

A Il ,1- B,47 A I I t>l ill

/lj;1111ggii;1ii ca"lr firrl) iuraBcpn.'t;ulr ril :lcpirrrirrr rr:i.Barartt,llt ilit arltr -ritrtt:r,Ottl' "riiii,rtnr rlui ccnvti;i.

Iti!'trri [) r{ eNr.:r('li c'n{ i\lt:r,Olry,rii.d:r,lvr KopvNtaa.6apa6ap xa:rr,rpr,r:l irrn)(etlt,relli Ii:rl)url,rt-l'pMar.

llexarap 6rr::ti uap.rblri.OrtttaJr aa xerrurMnsrr.<Ca,ryr o,:rcvrr ii.l.'rclr can.:r r,rt.;!>--Oxa4ap 6rr:r,1iirr rr:lrrrr.

Xetrx crrrri:i 6u.r -1rnr.r r, ltii r,r.r,OHy rcrrvrceii rrcrepr ji:,[y'urlriii ;iieilr;i,,1rr rr.r riaiiuur.Err pu rr ii lrc.:r ri;i re.r lr i r.

Ottyulratt, 6tr3, rrrrcarrrtrp,Ko"r-xo;ra ryrrvri 6up.rrurr.6lt:trirr arlrJ.rl .l!-rrrlralal)f6pui:.azip (rtr:triirr ur.r,/llrK.

309

KEt]lIIT ilITilIIAI/\.1

Il'larrurrrue 6arra ;irc:a,Aua iiolt 6rrrrreii.Crr-lrrrr (rc'r' .'ra4rrrurrr:a)ll.e:ra,ta;r!!urep.

lrlirur.ralruu llaul3ep fianpaa,Ar,ra iiori 6rrureit,Ai'lrrreciiad sop i'rauravaa,Arra iiox (luueii.

Xcp6up rrc)3rra o,rap6o.n:i 6ii\;n tttunrip.Xep6upu Aa Aaiiattsp,Aura.. iiclx 6rrurcir.

I(rru rV.rrdpar{, Ko rirciiH,Aua rnnn uclzid,I(urvr ase'rMecp AunttrAitt,O xn,t AHTIJI lrHcail.

6fr H iiasopr'lu >i<aHsllt4alt,KeHnn Au,rltrraA;i.Ilcernu KopKM33p 6rrureirads...Cayur oH!;sonu'

3r0

J:f'dol litttct. Kttrtnttttltk, Kiginev. I9ll(). :.-' I

XATVT 6OXAA*

Xafiu.n** *au 6o)i(aa*aua.na rrHHlIH.bo;hiiiin 6afr<aaHareHa *nHrn.nAn.

3asarbr arns3p6Hp *arra6a3{({€{' rn6nTeHi af<H.qsp(Onyu aap reHn).

XaHnrrrr a*uAur -XHru6HsH***{' 6y.n4yu.Alaurtr reHefin -Eo)iiaa yqyprryM.

!- ; :i: .?

,,/

11' "r:,i.; t Xa u 6o* 5 e - 6ld 6np xe.ne6ex.

: :' ' **r X a u 6'a a;:- a*potat "

J:T-& P 116 rr 3.-' rIHI{u,er'-"'- :* . "

3ll

*

dl .^4

.;E

{.-,

N. I. llalrrrr-lltt. Altrsttlltrr, KiSincv. 199 l. s.l-14

I{EN*iA-I{YJIE{A

Hp BaKbrTTa BapMbIm, 6lrp naxslTTa fioKMyrrr, eep o.,'r-

Ma;iafiMbllu, ci;nenueft;iiefirrilm. IIIssAlr, qyH6y aapusrurl2jr,HrlraxbrH dl{pHiitNx xr,l3br, aMa oyn-eBJIaAbI ftortMylnAa ri2jr,r{ruaxirbrbrHbr fionuym Kr{Me 6paxcrur. Aua o 6n-

prrii(Hrt Kbr3r,r ,qa onaAap riisdnr'rxm, aHn caJIT ryH oxa errrMnrrr.Ka.rrnrrrfrHas ca6afilaH fiunanun afisa,qa 6axsrnlufiuan ryHindpr"rial: ofta Aly, iia Ayapnulo Eyuuan 6amna, na,qumaxbrHKbrsbr riiaeiuurrHi riipi ai ansr,'l-'rrriiMbrrrr, ecanlnfiunrm, aHlrnap 6up na+, He anacbr, He a'JrJrax, He gi.ra6Hfiar oHy ry;iteHgnp-rtreivumniip.

.I{ym}Huyur npi{Hrtrax, ecairJraubrrrr KeHA}IHHH erN-afiaa ry-TapKaH eBepclri{ Kbr3brHr,r aa 6y;rcyH oHa niipi 6rrp ryai. Ey um

312

lrqun Ko"'IBepMrtIu na$ Nt€*l;'I€Keri ii,-ra, aHtr Kr{Nl 6vnaiftax oHYrl

KL,IBLIHL,rH na(pbrrra Jratb -

o oJIa?i{an na;1}lulaxa rvsl xeiu na(rv-

.{eAeiKeK fi apsru na.'{HilIaxJIL'IK.

E-v rtiai;r xa6epn HlrltrruIrmnip upaH ,qo,'IafiAaH rent{ 6oxp

AenHKaHHbIrtapbI, amblpblAaH najllt[rax oyJl{apbl xeM Ai xencu,

rurivr AafiarlblpMblln QunxpnNi n4qnmax KLI3bIIIHaH naQ iiapltlu-TbipMaa $n;rau-$HIIMaH ra3ap rvuuepnugi. re;rnpggluJlap KbIc-

MeTnepuHH AelieMee 6exlrn onliapa eime;ften naA?IuIaxbIH

K[,r3br, .dyuxdr rriiae.'IIt, oJICvII re,-Il{}I xe}1 iiapnrivr naII{uIaXJILIK.

HaCbIJr aAar{Mblrll...llagNuraxbrH KbIabI rtrfinMHN, ayaynj' or)'pYpM1/ur aqblli neH-

qepeAA fiantruAaH Aa retlipMyttlJlep aTJItI AeJIIIKaHHLInap oHa JIa+)

KarapaK...

llmnrunru rIaAHluaxbIH xa6,eplrHll 3eHrHH:rApi 6oxpnap' aua

rurrr{Tlrr{ru 6nsHM rx6fi 6up ni opra vop6a;itur. OuyH raprvruru y'lAeJII{KaHHrI oynv. }lnncn aKbUIr-IbIii\lbIIIIiIap' ailta eH nyqiy F(e,r-

X{i-Kin*i Arafinr"rnm neK aKbuIrIbI. By;riu ryu nyn-lynri oiiuap-Nrbrru... Bapnulgr o aAaMbIH IIKH AA a,'Iaula 6efirupftunJlepg, Ki'I,i-pe KMuruirip, aivr a oHy H wrQrvulr.ruHll Korap E'IpllIbI ruJlap, B apMbl lrr

6np ni eruie, aHrrrrcbrHHaH neK ceBepMr{ru Hfinenprii, arJIbI re3-

nri:i nyvyx oY.{y Ke.q*ti-KY;r;iti.Eup ry'n re,TMI{uI aAaMbIH oonflapbl 6O6acu*ra Aa aHIIaTM5IIII-

Jrap, aHlr flaAnruax na$ nonBepMum KbI3bI I'Iq]tH eBepMea'

- E-xe-e, )-uranJrapbrM, 6ns Aur"rnr{3 naAlrmaxJlapa eru, 6o-

rnyHa !'M)'T KLI3AblpMafisIu, 6arn nOruartaiiiitaHbls o ycex 6ofil-v-

napxaH...

- Barca, 6us qi qoK yivlyT eTMeepH3, aMa Aenu(aHHbrfir,r3

Aa llcTeeplr3 6apu Aenefinurvr. He, 6np naS uu aa.rltlM rlr6u 6e*e-piirvrefi;itea 6ynanrlu? {xfinn3 6I{3 oKaAapaAan aa6yH Qnnupnu.

313

Aj-ip KbrcMer 4a fiapnrM nafiHmaxr'rbrK 6'si Kanbrp. carra Aa6oaap Mbr naAxurax,'ran cyBar-\' o;racnru?--

,fl,eueuii o Bap Hacbr,'r, aMa Hepeliu anarftanura ce.rurnfiurtr, Ncni 6efirup? opafiu rnAep 6nnepcurrr{a HacbrJr Be}trHHcepilrrHTt{Jrdp, onnapna py6anap fiana6nrx ifta'r-errH, 6efirupaip6ec.nu: aJrrbrH iiseHrHrip, rcopa$nrr trynnap. Aivra 6nsnrrr 6eii-rnpuriip oHHapbrH fiasuuAa nafi6ene;fterurip Aa KuMcefi cueN xuqrdpnrefi*en. .(efiiitir"r, 6parcacbrHbro, yaaHuafiacbrHbra rraAgrrraxKblonapblna ilyxapbl, Taa nfi apafiacbrHbr3 6yp"a* arraaAa KeH-

4rHuai em. Aua reHq oonJrapbr ycnaHrrraoMbrmnap.

- Eox, 6ana, nonBep 6uau gi ae*refinr{M KyBeAHMH3H.

- Eaxa, 6iu gi rlrAe;itirr! - aefiNBepMHru Ke.ruiti-Kyn;itiAi, aHn aqbrK aa3raH cecnipnnm 6arynapbrHbrH na$uuur.

- Cin 6apn cyc! - AeMlrru 6iy'" 6arycy.- Opaga aKbrrurbr-nap fion Hincuu, aMa ceHr{u rx6n cr.rfipen Qunnpnunepi ca,qer1;maii, n6'sHpr orarken. Xervr HepeIiH casa 6efirup ananuu,6ne-xi ormap ca,qe r{Kr{.

- BiH emenri arJIbI ruAeinirr !

- A-xa, emen'riu rngipciiH, TpallrJlafi;{tau! - ryartrym 6a-

ticy.- Ftnru cerur opafiu noroepeftex, 6a axlran?

- He, lrcreepcun 6lrgn ni vu rynyHry fianuaa? - coprrryruopranrira r(apAaru.- ffir raa res rcy.tnyn 'renecuud ofisaMaa AarrarJrarMa na$a! - a3apnaMbrm oHy.

- Eenni"r rraAuruaxbrH KbIBbI aprblK eBJIeHAH, aMa cua 6ypa-4a 6omyHa KaBra Aa Konym'rypAyHya,- AeMHtu aAaM qoftyrura-pbrHa.

- fton, reqrun nagap qoK arJIbI rlrrMum, aMa nnucefi 6yna-MaMbrm Kbr3brH na$una na+. TIInHIu, 6y naaap, reni rHAHne-

)ireK, xeM xep nagap, Taa cbrKbrnrita nanllmaxblH KbrgbrHbln Kbtc-

314

Meru,- AeMrrm 6j;V" votityn Aa neHi AaHbrmMbrrt 6o6acbrna, KGll-BepcuH oHHaphr Aa.

- Cusnn nrrruHxg,- AeMum araM.- fopepurvr, aHn neK nc-Teepcl{Hrre. fnAu}r, Aenefinu...

Tyryxap oonnapbr rrKrrcn, ramrrfisrn naKnaepnap 6efirnp.rre-pr{ o aBmau, ncai gofiypapnap oHHapu. Aua Kearfti-Kya*i xenxirurepni ofiHapuurr ecKrr agetuni riipi. flaaap riHji 6arynaprrKaJrrarcrrDapnap 6eiirnpnepn, rsofiepnap eHH KaHTbrpMa fiana6urcrnrpnnwripain, Kerr.qnnepn ti rniieprip enn py6anapbrubr Aa xa-abrpnaHepnap rHTMii. Bnp ni F(enfti-Hy'ntrti Aii .rtrnlruru nyn-nynrin Aa nrruMum emii...

- HH o emenrin! - HBHrr erMlrm 6ii" 6arycy.- 3epi re6y naurlfiaan munquritHx oHapa;ftaivr ceHu!

- bl-xu-bl-bl! Hnr'refi*c5,*r,- fiauyaypMyril Hj;n*i,- 6duni ruge?ftiu nagnmaxbrH KbrobrHa .rraQ 6ynMaa...

- Cis xenrix Mrr artbrJrgaH qenuHgnu? Canym, rtlplrefinnr!

- Ep*,- AeMrrm i6ip KapAam,- xeHapa qrrxrlrfiuan 6nsorry nc.ni 'rorcyuafixaa, Aa o KeHArrcn AiiHe*ten repu.

9urcep nKrr KapAam aynAan arrrbr, rnAepnap. Hen*i-ttynfti'ni xpaxraH renupMnm apgnapbrHa. Enpnar nepi 6aaprrrurmaapnitncyn repn, aMa aHrbr nenufii cin anuaga*tari - o xlrq cecJre-rorislrl.m. frLqi-ruqi, yypar{brmnap 6np 6a^nra;raa. feripniH,Kerl*a-Kyn*i 6ynuym casnap apacbrHAa 6np finrrvrbrpra Aa 6aru-JraMbrrrr 6aapuaa:

- Bary, 6ary! - cenuHnpMutu.- Edu 6np firrrrrrrpra 6yn-tyru!

- HA6aXaH o fia6an Kymy ftrruupracbrubr, o rrbrnx GrrMa-

art? - copMym 6arycy.- Cnr6ur oHy Aa gtin repn!

- Cur6uruafi*arvr, o 6ennnr KbrcMerunr! - AeMlrru }ten:iti-

315

lij'r;Itii ga noiirr.,.rrr xciiruvcvHa. repn al liislreMlrrr. flurep;rdpraa 6lrpaa Aa }iea*i-tty:r:fti reHi:

Bary, 6ari, iia Haueri 6yneyu 6iH.

- .il,ouepaip replr, 6anca;rap - 6ntp KirSni arKa 6ynrrryul.

- He6a-*aH oHy, 6a axuan? Car6rrr ua6yx Aa AdH repn!

- Crr6r,rrnafixtirr,- AeMIrru, Aa rcofiuvru a.rrxaftu noiiu)'cy-na fiulrurpraHbrH fiaHusa.

- Cris 'raa ftrrua'i;raua;iras usr? - copapMbrrtr 6yjtr. 6ari-cy.- Taa qesape;&iiu rau 6Nslt fio,ryrvryela*r? ll-trnuA]r xeMeu gii-riicnlt nepn eri, apnaHu riipeiisrt! -- AeMlrIu, 6npxav ra Kalttrblrrre erlvr!{iu Ken;fti-F(fa;itiiHxH oMysxapbrHa... flHxnsurnip ccpa6efi rnp,repu u ii gii nom apax rI{TMI{mnip, KanMr,rm lte,'r* i- Ft imft aaa,rafiapan, aMa 6npar ycnauAufiHaH ITrlHMaur eurii Aa. xv-reniapAJrapstlia...

AcaH erurrrMxrrrnip opaftbr, e-xe-xe-e-e! - He yynny-[rlpnH-.rrrH 6eiinNpnip, He rufiuuxn AennxaHHbrnap 6oxp-nanrrmax oo"'I-

napbr BapNrbrrrr! Xencu Arrsunrr AypapMbraJrap, naAumaxbrH Kbr-

aFlrHHaH rtipymyn, na$srxa na$ 6ynMaa. liea:iti-Kyn*euuu gi6ary,rapr,r AH3HnMnmnS.p repxni. Aua es replrfii lten*i-tiy'n*iAi Axgpralrnrrr. Earynaprr riipnyfindH ner y$iteneH*crruniip, alraaaneM apacbrHAa Hc're,lrialrlrurnip riicrepclrunip, axH 6-v axMaKoHHapbrH Kap4ambr. Epaxnrbrilrnap ni6apca fiancrru.

(lsrrtlrum rraAilmaxbru nblabr neucepecnnd rsfiNuHrr, nlsynvxeivr ti,rii rtiai^n, anH ryHi. gipr'ruln: o fta Aly, fia Alyfiapsrivr ! , tr4eus

oJrMvrn 6arnracsrrrnap re.naiir. fevipuuu nrF,urtrax oonirapbr,SeHrr,rFI Ae,'IllxalrHbl..lap, aMa Kbl3brx iianusAa AHn.qep'l Tyrvtap-Mr,rnr - 6upnclr onyrr ccpymyHa ftyeau eAiivriaivruru;rip. fe.r,vunr[ien*.i-lti;ui<iluun li 6arynapbr, aMa ouHap Aa 6omyua, uaru-IrraxbrH Kbrabr oHHapa xHq 6arwraMbllrl Aa.

316

BnrnuAi Kapaynnap copMytrrrrap, KorBepcxunip rvrra 6y epueunii erneK,'rix, oca KyycyHHap Mbr oHy' 6ypagax? flauu*"*"r" *or_abl Aa, ryarrrii 6ea6en,ru ucreMruu .qa rtis Kbrprvrbrrrr Ko.flBepcg[r_uip 6Np Ai axnan...

- CdH ni ue 6y yayx Kyxaxnbrfi,'raH rerrMr{rrrnn? - copMyrunrre He.n:iti-ltyn*i e'rrulrafiuis fiaxuna.

- He nap 6y uanta? - AeMHrx tien*i-Hinliti.- Ouga 6nJraJrfiax reSHHMr.rur, 6up Aii na,euuaxb,rH r5leecnni r,r3r,rH erilll{lu.

- Aua ciin Aufi.ncnn rrai\fimaxbrH r-v'eecu ui?Ona*carvr! - qer"ruu [ie.rr;Iti-Fiyn*4, na oiyn 6y na$r,rua

,fvHui riiaerlr 6np ryniru KofiapNrbutrur, xnrr AvpvK,rraHanagMbrru,copa ycnaHMbrru, Aa copMYm:

- E raa He crinefie*tiH?

- fe'rnpAxM cana 6up fitrubrpra 6aaruurur...

- Hepeni o! - copMyrrr KbrB.

- Te nofinynrqa, AeMlrm Aa qbrKaprrn rilcreplrlrru.

- Hzi6a*au ouy? - reui copMyrrr KbrB.

- llumNpe*irr nopaalflatmraxbrH Kbr3br cycapMuur. Aua, 6rp ripni KyprvrrcyH

6y eprE$rin Aefiull, Aelrrlru:

- O fiulrrrpra KopAa nar.rrafi*ren, 6a axuax!

- Eenai Bap oga rrarJralracuu Aeiiun 6lrp anxa! - geivraurtierufti-ttynifri Aa nor"rivryru KbrsbrH ouyni nlsli annaftu.

- Xsri 6ax ciH,- AaubrruMbnrr KbrB fiassurAa AypaH Kapbr-napa.- By nynny KaJrrraxJlbr axbrJurbr Aa cbrxaXrsK...

Eeuuv aHTepr{M ni nlrrnv ! - Aerunm }tenrxi-Ityrufti aacbrnapbrn cr{JrKtr}rm auTepr,rcnHr{ - go.nafi nynnin Aoriuyur. F(uaaucbrp$rbrrtr Aa eungi*r rynr*rym 6yryn ypenriu...

- OnAy! - Aeunur,rip 6lrp cecT iL Kapbrnap. - CeHr.tr na$rr-

317

Ha 6y epHS 6ynny na$. O aa onaftsK ceHHH t(blcMerl{tt, ola6o6aHnan nann!

ftonlrym HincsrH nar,umaxblH KbIsbI, qblKapgp Aa Bepep Ken-*e-Kyn*efii numan yelyny. O nnnep emii Aa rnAep esi. fror-Aa, KlrMceft 6nnrvrecnn Aefiuurt, o 6aaaauum napMaaHbl, aHrbl-

crruqafiubrm aJrrbru yalin. Enli 6atynapnr anHaAapMblmnap He-

aip rtipnrymrip, HeKaAap rtieinrtrrrnr naArrmaxblu KbI3bI xeM,

aHr KrrMcefi oHyn na$rtna naQ 6ynaMaMblrtr...

- O6jip na3apa reni rnge*es,- AeMlrm vofrynnap.

- ffon, -

nafiun onMaMblm 6o6anaptr,- 6in cnai AeAuM,aHH rr{TMefiicunr.re. Ti ropnji"jit, ann 6omyna? -

flaAnmaxrtHKbrsbr nufin 6ngnrtr u.rNH! EpaxuH, 6amrca xafi6eT uefinn narcrtAlt.

- BenH ni.6nsutt{ uwrH! - cecerMum 6np rapaStaH Kenriti-Kjimfti gi., cyc*racblrr Aefinu.

- Cy" ciH 6apu, 6a axuax,- TaKbIJrMbIm ona 6a'ryJlapbl,-ceHrrH 6e,repnni oJrMaJrbI 6ana 6nau ni 6parcrvreap rHAennM KbIc-

Mer Aeuervrii...

- HewrH napMaan 6aannt? - copMyru 6o6acsr.

- Kecrr.rru nyrmyrcri! - AeMrrm.

- Oni rientpr cana! - seBrtneHMum 6arynapu.- Beruu4oftapctrn o nynnepn emuii.

AnmatvrHefinH fiatublmnap yfiylraa. Kenriti-Kjin*a xen xyrtr-

6er icrjiHni yfiyfiapMblm. Cy"Elptymnip maQntr, arrra Ken*ti-Kyn*i AafianauaaMbrrrr, .riiayn napMaaHbl 6anaprvrmm aJITblH

lrjii, nqepcn gi afituHHaHapMblm! Bo6acbl copapMblrtr:

- Hd6epcbrH ciH opana?

- Enmefirftnn, *tynan eniprvrum Ftenifti-f(y"ri.a Aa

6aa.napuum napMaanbr. Eaa-rraAntu ru6n nvepcuni KapaHHbIK

viixiprvruu, copa reui. viieipr"rnm - nqepcn afi4rrnHaHapMblm.

318

- Hacua 6xulefi;itnx? - copllyrx 6iii" 5a'rycy.- Bana. 6vxynya aJrJreJre cbrpHnKnepn iiaxep, rulrHAH, tuaurnblu, eBr.r li T r'-Ty'rxrypanteri!

- Taa liaxaftaH tttut ciu o cbIpHHKJIepu, 6a axlran? - cop-Myru 6jiyx 6arycy Aa Karxbrn 6upxaq Myurra 6acr"rurur Kenrfti-ttynx(efta Aa oJrenuKJIaH oHy ycnaHAblpMbtlrr.

Eprecu rlnji Kifi HcNHAi nefi:anaHMblrutu arrrbl cunixnuverenip -

sai\lr[raxbru aAaMHapbI apapMbrrxnap 6np nynny' naa-narc.nufiu...

- lhur,rttuH 6y xj'fiai r'taurap:vrruu 6np nynay KaJlnaxrbl,r{brncbrg prefiAasa euriiHniix, r'iipe.nrrM, TaHbrfianupr Aa rraA[rrraxoHa Kbrabrubr Bepeiitex! O naAuruaxa n.ind oaa*ten! fraprrinr na-

rrrrn axrrbrn Ha6y'r eAeiiten ! - 6aapurpMbrrrr x a6ep:itxnip nesepirccoKaK-coKaK.

Ken*i-Fi."*nfrenuH 6ii" 6ary'cy' KarIbIn rHfipruur oHyH Kax-rraarrbr m{HM}rur euriii Aa Komaparc fioanaHMbtru uefiAana. Atratt*en*i-Kyn*i Ai fiaaurHafiax He Ka'ra6lrrHpci ruTMltur opafinr.

- Cin Mu nagr.ruaxblH KbrabIHbIH na$trua naQ 6ynayH? -copapMbrru KbrJrbrwbr-cynryay arnrrnap.

- Bin Bep, Klrrvr? - na6apbln iitynan etiprvrnru 6yl'" 6ati'-cv. Ana Kenfti-Hyr*i Ai opa,uan:

Bar!, Bep KannaaMbr na, yruy;nv nvlax-rrapurrvr!

- He 6y xa;rnan Aufin Mu ceIIuH? - copapMblru rIaAHuIaxbIHacxep{tHrepH.

- Eennrvr, 6ennrvr,- gipmnru 6aricy,- o axMaK, 6anivrafiunoxa! - Copa yypnafirrn coJlAarnapbrn riiayny, 6npxav Tenrti

-vpMyru 6a*taannaH KapAaurblHa, cvaepiirc Aurxnepu apacblHAan:

- ?itenneM oJr 6ypa,uau, cyHeni. Taa re3 aepi eni rH'rul"tHiuepr,rHrr ni eeeftiu cennH!

319

,r(HJrap.

He nep4nu cin naAnmaxbrH KbrabrHa? - copMyrrr acKep_

Euruefi BepMeAHM,- relrurrr 6art'cv.EiLn 6np firrnnnrp'ra BepAHM, 6np fisliubrpra neptur"r! __

ciineurm Ken*i-Hyn*i.

- Cy" Aa fion or 6ypagaH, 6a neni,- AeMlrm 6arycy Aa -vp-MyItr KapAambiHbrH 6omyna raa 6lrp renivri.

- Copa, KbrB aHcbrpAbrfiHaH. He AeAulr? - ren:i copMymnap.

- Xafitrp oncyH! - genrv.- Aj;tHi ftjsenn! - cennxepdx

cirneuNm 6arycy, canapaK, asu 6v cbrpa paarernpAu *vsa6rr.Arvra ftenr*iL-KynrIci opagaH :

- .I[,nfin, 6iH aHTepHM]I cHJTKTHM Aa aHcbrpgsn'ruair 6nurel'r

AeMe,eaM, caAe neK meH rirgypqiM ouy...Eamnausrur He-ci myne.rreuuii naquruaxl,rH a,qaMlrapbr, A€-

seuumnip, aHH xanneAis Ka,'InaK'ra 6auruHAa AHfin o 6y!x xap-AarubrH.

- He o KaJrrran ceHHH renenAi aypap? - copllyu.rap.

- O anAbr 6enHu KaJlnaaMbr! - AeMI{m Keruiti-K};rxe.

- Ha KaJrrraaHbr Aa rHT esi 6a! - cu6nt'rMbrm 6arycy nar-fiaa Aa caHMbrm 6exn rtyprynyp, aMa 6y na fiapAuivr erMeMl{ilr.

- lla,qHrrraxbrH Kbr3bl BepAH MH caHa HblrrraH !tyl'"!? -reJrMr{ru apTbrK eH 3op copym.

- frrn-rtrbrx... - cycapMblm fiananri<u.BepAu, BepAH ! - ,qeiulru opaAaH Fie.'Dfti-Hyrufti [a qoe-

vjiur rlapMaaHbl.

- Cis onafran na,qfirraxa r-vni! - AeMllmnip acnep*tnnip,aqau nopn'rymaip anruH j;tj;i.

Tea rnfiAnpepnip oHy eHrr py6anapa, aHlr xaobrpMblrilnap na-

Anrrrax nynecnui Aelinu Maxa3AaH necnlui, ElrHAlrpepnip Qafi-

3zlt

'roua Aa fion-nespnap flaAnmaxr,tu xyrrenH cepafinapblHa, aMa

fia,rarui<u 6arycyuy qeltnn 6np rapaSa 6r.lp :rc6vr 6acep.rrap,

emeK cyAaH r€rlnHliti.Ey apaaa KbIpHan AiiH rrqnH xa3blp cepafinapla Ke;r*i-KyiI-

r*ii rcapa py6anapnan xeM 6ufias riimuexnin rufiuunn ryni ilarr-

HamMbrm re.Illrue !,yuni-fiiseluui renupgHnip cTeBoHosnyK-

TaH...

IiiH Tyrry yr ryH, yv re;i<i., 6euu gi xaap,ublrrap, xep 6iapqemHn rvran;*anapAan HAuM, xeu enii gi nepnHnip 6up qaHax

Kem-Kem rvrauiitactl, aMa 6in rupnprtin 6nantvr xyfi ra'rnHiL csln-Macbin uu 6aHa KapuIbI, KeHapAa iiamaiias. Tonan Tasac:

- Bep 6ana o rvran*afinr!

- Hacsr.rr tini aepefiu*r,- AeepltM'- 6in oHy ymarc.rrapa

AaAblMHbrK reTgpepg1vl naAltl11 axblg KbI3bIHbIH lyy HyneiH, fi unu"'rTaa rea 6amuuAan...

.dVa TOUa.rr TanaC, O 6Np KIICKaHTI xeU ritanra3a aAaM, xblc-TbrpAbr 6ana niinen-rrepn. 6em raxe xafila capAbrnap, AetrsM

niie;ftexnip! CanabIM qaHalL'Iall noniCr Aa pa3reJIAHM Tasacun6aftaana! ,[a 'ri o3aMaHAarr 6epN a,faM 6yy'" Ai 'ronal xeM a,1bl

.f,,a Kair.rbI Tonan Tarrac...

321

coIIAxt.tHKMECHHAA

Ilatluoii atlbt3but:la c;lrr,rg;iiy>iiax gilrapAu.rap<<(lr)lra >ignlxueclr>. I(rlrr .rc,lcrrujtrlr iiaxrrua iiiirrrr.iip-.xll KC,:ut coltacbtrrF,I, o Ka_J]al).'lbr <6a6y>> ,ta TorrJapAbIr(a.lailbltr colrS"rttDbtilbt. xcncilil.:liitt cl,lx KaflapJbI <<6a_6r'> _6ltp 3a6!'tr .loi'r<y;irar,Illnrag.ry. O 6l,lra xrrrrItircniisrllr, xen, rJj.niliucciipdx, rertipiipArr aarer*lr.tHcola.qapbrnr,l. Te o rcrrii orl'p.iry o6ilp vo;i<y>i<ali.lapuniialturr,la .rla rrcKClrn 6llpn 6lrprr'aplr,rlri >itrruxirjidcorraJap.br. Xrr,r 6rrprr /ti;rt,vis.(lr orrj'rr <6a6y)> cona-cburbut icr\;rrii , alrrbrcbr aiixr,lpr,r iiaraplu rp,rd 6lrpil.trbt aAblnl.la yilJat{.rlap;1att. Alta re /{rrvau.rytryirc;tttrr;tzilr >i<rnrrrr;ll(lt 6lrrxlr corra Ia ;tiirrrr!'1 xcegfr.

-*- LLIrrrrAlr Crrnprrxa"lax .- <(ta6r'>>!- cenrrrr;1lr [lr-

Dirrritriy Karagoban, Prt,:a, Kiginev, 1986, s.26-30

Il a ltrt\'.- l>iirr r;.r;rraiia"<alr <<6a(rv>>, -- ;tlrr<

ItaJr a K.

-- Diirr ltttcl,r.'r o.il.il),1\t e?-- cop;iy.la Toil.4a cotrafla[)br.

-- Diin J.eeprrr,r e, anu o.lrraii;iiarr,.r ap,'tbr Crrnplr na.la r<.

-- ll xu;u o.'rariisx c?

- lcrrzi ciirr.

- 6drr oJl,il,\rNt.

- O.napcun cdu raa 6lrp xcpd. Tofl,ta conaJrapbr,3epe x" ilficii<iu cclul.

- rlvl,'ire>iiriH rut? C;iu carapcbnr, riirlrn njiy,riixcnurnrr ;riijliicp,ilcirrrn, cijn ;la xu,rli!ire>i<ir?

-- Iiiii;it'itn''''-- Tdryc\; lprluapMLnrr ;cfilllr, rJrrrrr/ur ,<6a6y>> Ia

IlcTlrMCClt 0.tItaa.rrpnrvlap, ai\ta o.1aIr93p.

'rii'rj] ;1tilr"r xaiibrpcr,r3, cc-- Cetttttt ;ta r:iryu o"'lcylr-- O;larrlgp, 3cl)e 6lt:lrru

ruur riirtlr rrr6r.

.te,lu Cunprr-

,l-lttrrarr,ry.- A.n

<<6a6y>>,- att'I-

322

- Flaueili?- Kbr3ap^bl Ky.rraK.rapbn{aAar( Cunprrxa-Jrari.- Elrerru rfrrj; - npnNlap, Aa cdn 6aapapcsrx oua<<xairbrDcr,r3> Msr? 6y - rro.rrrrrtrral

- 6aapa;itau, sepc o xa"lll3Adrr xatitrpcua.

- 14c,r:i:i. 6rrsrrNr rdrj? ep,reurlrpe>itex cr.lsrr.

- Hauei:r i.ianaxiex o 6rrse?

- A.naf<.sr Aa xanaii>i<eK cerrrrH rzirlirry.

- Hepefirr xanaiiriiax?

- fopcli<riH c.irr, rrcpeiur -- Karrarra. Te, 6drr rurrn-Arr nrAe>ftdu, co.neri{riiM, .td a}'uarvra cernrr{ rdrj;r1iiar'I a )ii3 Kr a p.

,[,uuauuyriy arrilbr KopKy._- lurlrA, Crrnplrxa.nax,- lia.nnap,itbl o.- Edrt re-

rt:i onaiiiapr <6a6y>>, caaac ntr,vd.Ar',ra ClroplrranaK aJrAbr Kerrr,rr coIacbIr{br Aa

Aoopyrlny Kjijiii:i. ,&,ltltattuy crttttlrll otly rccpliitt ,taryrry etrrut"'liirr:

-_ ftlrud, Clrnprrna.nax. 6iirr ttcrd rte,r.ttll o.qiiacu:id.

- l'lcrl,uc,tlrrr rur? Ilocrra 6y.naiiiar,rap 6yttyHyYtttrlrt*ri,

crtrrpuxa itaK,-6paxn.rrta:,1rt Irrmau-vy.- E;irr nepcxtiiu cara, Irc ltcr:ipc:iH. Eettliii naprosen narrt>kur,rdp. 14crdpcdlt, nepe>iteilt catta otltta-puu 6uprtcur{n, caaAe alrntaiiuu 6ttstrNt rriri;iiy ra-nalra.

- ,[,Hlt.tl ndii:r'ru 6atra ccntttt naJ'ttltI.---- Osauart repe>iiii,rt catta 6ltp 'rllQr ryryttl, caalle

rxtvd.Cllrpltxa.nax, ltutltrrltiiuiiu 6y .rraQ.lapu, rlypAy.

- lyryur My?-- 6axru o a.IIbtp los'rliH Iltltatt-.ryiia.- Aua uultAtt rcrttpzicltlt.

- LUtrrr,nrt rerrrpcplrM.Endadu iq xrr.norrrcrpai:rAu. Er',teH 6 jlrirrrrd i?o.ny

,[,ltr,',rarr,ry Kaqrbr. Enrii iioxry xlrmceii>i<rrr. fyryru.na-puu 6ltpasu Aypap;lr,r cbrbrpJrbrK ay.ryn.ta, 6rrpasu -

323

('lrl,lt iji)t'lc!rrAli . jlrryzyt,tv xbr3.rrbl t;l)-Ilr xaija,.a, a,l-;IIt ri;rfajtau ItKn ;lJ'rt tranuoii :1a .1TTr,I Iat\,tbilt l,tlt_trii. I-tr-),u.;lap 6rrpu 6trp.ll ap;lr,rla rrrpiltr.,tiip opaiiH.. \,ran rlp.Ur,lill) cu ro:l?1":r, rapaKJrr,r ry11,tl,rap, /{rr_t\titttqv Karra,:l,br ;iaM+,trr Kanl,c)'trv. fvrl'rulap Korr,qy-.lap iiyna.'rapbrla. Arrlurn'lyj, riox"'laiipix iiapr,lr,r xi_I)anutJXTa Itcpr:lltBernnr (laca;uaxlapbilrbI, ltutixll, Tyr-Ty rapax.tbr rl,rvil.rr;tpbtrr 6rrprrcluul, copa _ ouyl{clllllllll ;'la Iiatlapali rilTTrr ailbr3a.(llrnplxa"lax 6cx.rr;i1l;1lr olty.-_ I Ia, arta caa;1e aruaitlill 6lr:llrrr riir!l:i1i rrara-lta,-Ie.iIrr Arnrarilly, y3a.i(apaK orra lierr.lrrrillli crr ro-3ilJI r)'r-YrIlJapLIilbt .rcr.r aa.rafi pax.I9t;2

( KAPACnAHAHT>Iir,rrrrr,rrr j1a, arrarl rlruldp - <<avq Ka:1ap>, iiaeulr

;ll. a'lilll olIIIap - <<iit't.rt tia/t{lp>, ,1t(l,1 r1t l(1'pri<l.nl,rrctl lL' 6o.'ld .rouIp.,[ll ncrr;!r{ ay,'lylyrr ll,rurr4A. Orryuc.rurr,{?i xcpxr'pii 6r';lyrrap.'1r,1 6rrLucii: iia xa:l,ra, iiaTl,Il)ualr, iia Nccep. O .raii"'ra r jl]'p;\ra3.(ln rrilr, 6a.1oopv,l,apJrrt iiattltallt'ttlI Tor{ajlt,t, 6a xasap;1sl aV.rrJ',6a iianrap;1bl 93pbu(r'rtpHrrbr. Ar.rrr,rpniia o ct\lclr rrn.-viisjtrr. Auau clllrpexrdrr l'lr.(dpillr rrarrafitrpa, o 6ylj:rriio.n xcrr ;iiln\iuip;trr cBtr .:la olt)'rr urntrr caBaiuap.ribr'raa rc3 lottrrrliti rceprr. I(1ty^it err rrl .nlQr.lll caiiu-.'lap/'ll,l O.

Dlrp lir,r.iir,rrr, rrr..lzipKcrre I(rrulrrrena, 6y Ki;)iiili yypa-.ru 6rrp 61'xypeurrr ra3eracbtlbrrr xoppecnolilerrrll. Onn'rn npll\{aplriieiid rz ,{c;tn:

-- Diiu - xoppecnorAerrrrrrr. Llcreeprru ropciillv,rlrriiii iiaru"r33p.lap crr:rAi tttrcarjlrap. focreprrn 6arracr13rn 6rrp urr(lrulrurr3r.

Cexpcra p cop,l,v re.r.lrnrrlt :

324

- Il colineiiir'izirr lur;iiaua6ru, ne o /.(xapacrrarr-

illll> ?

--_ il;irr ra3ela.la rrul.irccpnM, I{oppccnolr.'lr'nT'rlM,llilrr.[ It N{ << Ka p ac rra Ir jiilr>,- a lril arrbl ii a (ralt;iit't.

Ccripclap ueKaAap caBaturt)r ztcuS:i (ry ;raQr,l, rilriAa,tefiii;vreAr.

- E, iiox 6lttrcii,- lcep o,- (;?i lt .'tcitiitrilt canariapacrarr,,lltr', czitt rta sa6yrtlta:rtaii>iiatt 6ylilait e.

Aa Aor;11i o r<apay.r;iiyiia Aparlry i\,'rexctriiii.jlcc p:

- I'iirlip 6y xapacnau.'ltljin I(irpriia.'rr,riil. ropclin6lr grr iur ra ra-v3 vtt<ftlrtl lttt3tr. Kyp>ii a"l tt, c al{cl,III, lrc.n iiit:ratrta:p, a?

I(apay,l>ii-v rer,u KapacnallAtl.l.:i <(xalijill>, Ja oIlHapnrlnrnip I(1'pixa.ustira. A,tatt crltl.urll,r:ip'toliaJ,a' I(a-pacnar{iurr rcep xapa-v"tiiif iia :

- 6iilr iia.rtttt:r rlrpe;i<iiiw 6ypaiir,r. Ciilr rltr lccpll'Caa ol.

I(yp;"lta.lr,r rartart 71aiiap,rl,t cBtltt aprblll;1a capKl,tKcarrAa Irorr.[arr. I(irpacnau,rittr rttp;lH ay;t ll'tttllii, 6axut-rrgp xcp rapa(1a,.. xtt t(4.{tblp}tacblll 6lrucii, xencllllllecan arcbtt{, ropc)rtt, ttlt>ftii tiarrtglp 6ypaga 'llrtpflrtt.lltlnt o II"tt(lttl;1irr xyxtrei'rii ,;ia 6aKrbl 't

jjncuzi, co-pa -- ranaiia, KII riipcl'rr, trc tiiiep l(yp;iia,'rn. r\r'raqiincUad ;:(a, raBa,(a- Aa iioxry 6llrucii>i<ux. tr{qt'pclttioKaprbr ccKr l{\'p}/Nta. Barpa ycrilraii ;r.ypap;iu 6ltpna p rr;r M a.naii, artrLlcbIII bl ca p l\{bI tllTln.il l p J.a a J ar"rl a It

naiicAiipn lt,'i5 p xapurt >iia,l a p.

I(apacnaHlitr,'iuxrltiittalt xyxtleliilt, y:-(le-ijs x.:tp-

ulbl re"l,(ll sa61"tt rapa xolex;rdrt. I(oner( IIKI{ ce(fcP6ayna4r't rla Ka"1.1i,1 arlbll( aa3J'lall. KapacnaH,r'u-i HlnB'

pbtJIl(bl cBIIIt ap;-llilla, .r,a, rdpiin caa6ttiilt, cc;ttilt ucp-

AII OIIA:

- Ko.ilaii reld, uop6a;iistl

- A,'lna po3 o"rc-vr,- rj;iiili;5 I{uJIIAIt.rrtl >i<ynan.

- I'Ie,,tlg-tllcpuHiiclttttt:?

325

- ,Ilafraepurrrr re 6ypaaa caqaa, uoxnyu.

- Aa, ecxrri<d clr3rru ec*eegurn.rg.Kypiia,'rsr 6rlrueri AerueArr ,la unep.ndpArr ypMaa no-

ny eplrud.

- ClrsAe 6ypala Konrrepr 6uueir o.nap lru?- cop-Ay riapacna/lHlrr.

- 6lr.nlrecpttru, trarueli o,- ltcrirter'rpdx, AeAItK1'pf<a.trr'r.

- flpocr, npocr, arrur crr3 6ypaaa 6ttutci.r roplteep-CI{lllI3,-y3aTTLI CeCIIIIII, IIIallIapaK, KapaCIaIIAIIT, CO'pa rend copAy.- E >iraua6lrrr rrecor'r xtttlar oxyrlap-curt?

- 6par 6cnrt paa4a, 6al- AapcbrK >iiynan errnKyp;fta.lu.- He rtaxu.rtAul? Ddu ca6aa Kapattubtblu'Aal{ Il[r.rrecprrtrr, cdtt Aa reJIMlnuI{II. . .

- Clrs npocr cg,ulr 6etltt, BaraIIrau, 6?itt - xop-pecnon,:reuruM, oIIyH tlqnn cop3pblIu,- aeen 66Vpi.

- Ciin xafilar nttcalllapa cop. Eltg xl{q aiiax6iir<r,rccllrn. . . 6clrttrt Bap IIIrtINt,- arrll oi\ry3y ailJbIpbII(y'pfia.n u.

- I'lurriu copa ctt3 Ittl>i<d AttuttcllepcIllIII3 e?-o.rt-Ay CIIII copytu.

- Hrrxifr or<Vs,- frarspurrl Aa ArrHHeHepr{M,- Kecrnna{ru Kyp;r"ranu aa o.n5 6axru KapacnauAn4d, aun<l6itpii nIrrII, xuq 6aurxa 6lrurefr Aervrcrluln.

1962

326

lylina K6sii. Sahqnsidrsrn C\ni* Kilinev, 1990, s..s

603yK yHKy

Vfixyuy KecruXoposyu cecH -Aanrypy TeJIAHM,flax qHMAHKfleHAHM.

Ax, xopo3, xopo3,AAiplnr'r qoK 6aH <<cyc>>

Vfixyruaa rarJlbt,LUy ca6aa Kapubt.

Eosynay yitxytvt(EpxeHHdh onay) -XopoayH cecnKa.rreurpasr 6eHn.

327

\4ilriril Ktrlsrr. I trt kiilut,, lr.ilincr,. l9{19. s..5.1-54

AHA AI,IJIl,IPOAHOPT fl3btK

Cruxtap l-. fenoa

Moderultt

----i

Xeur_rAtp, aaq_ nbrK

Pe{rpeu:

Blnrpvdruxx.

Ta,l- rsr a- Ha Jlq- nI{-Mr{-3I.r Ko AYK' y _Hyr_Ma_abrK , H)"I'_N1a_AbrK.

d

tiJIii

levep naxur, reveP...HHcax qox yHbtAOP.

Vayu fto.nlapu reurnx,f.eHx.nip, aaqJlblK reqhPAIlK

PeQPeH:

9on au.rr 6tle lPeHaHx,9ox aua 6na xa6.nerrnx,flaa.nu ana .u,HthMH3HKopyayx, xafi6erueaux,Tarlu ana aItJIHMI'l3H

Kopyayr, yHyrMaablK.

levep naxur, reveP...Anau Aa xen '{ar3p.9a,nap uacu,'t qanblHaPAbt'

Va.ndpniH frut.n reePN.

PeQPeu

fevep naxur, reueP...Oo.ny aa xen cecree-P.

Cec.nep uacu.n cecJlaPAH'9ox ftst.n.naP reePn.

PeQPeH.

329

Mina K0sh, Umutlur, Kiginev, 1989, s.,l.i

XETAEA

Xcii6:i Nnr raublAlt 'I(aJIKrIMXarieaH rynlilt o KbtpnapAul,

3auau 6oii.rapunaa - al(brM,Vv,vr 6axun o ittt.,r.,tapAit?

,\eii6ii MIt raubrAbr xa.'lKlttu,Aii"rn 6i!?a!n ceHce,reti;i,3auan 6oit,lapstr4a - alibl{\'t.i\.lcr a!:yn ultHAtt.:tetiji. . .

Xeli6d rrtlr Ta[IblAbl .\aJll(btMOrysxaH Taa o - <<xar-ory3)>,Xelt raut'tltbt xcn orat(tttM,A'ratt o.'r4y Aa <<ralO\'3)>...

FIe rorlipay o xeii6eati,He rerttpAll o 3aMatlAal:Xa t"tea HiKrt,ir bIH -3 a a Merr{IIrt't It,I(up;iiu a.Il,er xcn ccMep.rtittt'

Cepr rrttcauttblbr .\eN.{ ceBrtt.ryt{I(,A.:r nji.r, l(br3.irap xeu eafttt.lttx;Eer'rrnp replt, caaMa,r xoitytt,Maca.'r, riiprji, Aypmaa or:ryn;9or Aocr, KapAau .\eM al{ItautMat(,Ca"'lr ycy.r.ny ca6a;<.ran 6ynyuruar,

Xefi6ii r{H ra[IbrAbt xa.'ttiblM.. . ?

330

t)tonis'f'anaso[lu. Lkun Kervm.4(iginev. I 985. s.l4- I 8

I

BV$IK KbtP)laca; nr6tt re.rup,arra \raca.t ,rui;t1ltP. .,

- AHHarcaua, 5a J,dJ.!, ltrrttap lia)'u(l\'-nlterrlll' i'll-3lllr ra,'lxblslbl3blH o AepllH reqllllu 3aNlaHHapH ltqllli. He'

.rdp ar.ruH.la ryrapcuri. HiH:an 6ltg'texltaeptt:? Iirtrt-:*illu: 6lnxn ;leter'epMlts? Hinla, utli"xd itauartstur'rapotruapi'

- Ee, J.ocT.'lapHM, 6gstrn xaJKblMbl3tlll lioK-ceHce"lc-

.'reprr e*iu.liu, nex ecKllAaH qltxa;-xgx,'Iap. O.rri ectlttjl6H,aHil )'H]'I)-.]3p lllaHCOpa Aa xllq JlHaHaMapcblHbl3'.. lill He

rroK acrH tru;rdp o"IM)'lx.'lap':.eft;l'tes, ttxlt 6ltH ilut'rJ.att:ee,lzi repI o rloKTaHKbI Tlpx-or1's,rapAa, aHrbl.]apu .;;eil.:.ao.rr{)'rx.'rapLbr ec}il{ A.trafiuH .lereHAaJlbI ep.repttttJd oaa-

rrauHap. llaca;l rs6n re.re:iiex, aua Maca.l 'lltitnaup. , .

.<Blrp aaxnt.;rap Bapt{btur... 6lrp BaKblTJap fi_oxrtyru.-,..1,6o.ri .rexe:rr.rep caicu 6uattu [tacaa,tap. E, 65rr eii 6olii.rexe.lerilr:\r, a r'r a ac.trbr rlt6n ltru.r epn aHlta.qa itut rt.

Bap:uuru o 3aMaHHap o )'3aK flnayycy ep.repuHa;i r!;p'.rt iiauaiiaH xarn"rap. Arra xenclttt.a.iu ecxlt r€lt rl(rxiYK-].1)'rx.'raD xlrrafi lrHcaHHapbt. OHxap eiisMiurt.rep lic)pvll-Tv Irqr{i{ leB,'reT aHHblli.lapblHAa v3}'lI xeirt vceti .l}'8iiP -<l(lrraii J.J'BapbrHbr). Ta re o ,t)'Bap"rap.teH re.'te.rtt\r6r'riaHu -roop\'. reqrtn .Uorro.rlteiirt, 6ttgll:rt A.rraiitt. r''i'r\-HOpraxu -\:ireirlr, Apa.r reM Kacttttxa r,eHu3.te[)uti it ip-.-I a pH br. Bo.rra .tcpectttut,,il.onl', .II,uenpairu,,-rt t l; a.r bt:.1 6tl'srrrr J,Hecrpafia, E1';iiax.rapa, Ti'Ha* Aepecrtrid - renrilifrreHrnrl .\e\r \'3\'H r)'r3p Kbrp, Eiyri xr,rp! OHou lerr Kepi,-.-reH .repe.replruldu rea Tt'uaiiaaaH! Syrial'p o 6v1i;1i;I(up, anrr Ieri ecKrr 3a]raHHapAaH reH]lx xr';iiax.naplrulatij'!-:-i'n rio.'lBcp-lr rj?.r.\.' cerce,rela'p, op/^ar opaiibt i-e:iin,llyrirrx reu (raurxa 4a fiaruauax ltxrrr3aJlapbl rl*ln lioriyH,lairsau. xepre.rd or,'raAapax 3aMaHHap y3yHHtJ'H.ra. . . \elr:.d uooirl' oHHapbrH dair.r,a.ru rrrpAlr.ndp Aj'Hni r4cropurr-crrua, rd uu*.ii rypli-ot)'3.'iap, ribrnqatr,rrap, vfiryplap, eclirr51'.rrap.rap. . .

* TuHa -,II,-vHar:i lepecrr

33t

- Oxnap:,as, oJIMa.rbt' qeKru'tep uIHHAHKH ripr xa':x-Japbt, 6onrapaaP. ..?

EVVx Kupuu 6aur epuityu A":tafi ronPaKraPbl, KHpnapblxdrr Oansrp.rapbl - 6!ir A;lrafi. Xee, H€ $uftuaaapxuur- oreDHH sariaHliaoaa fiiiuar'lar o furrafi anqaKJIapbIHAa, V7p-

iriru. 06r, A6axan, Euncefi, Cstesra, Opxou, Onos, Ke'py,:reH Aepe.reptlH 6oir,'lapuxga!

_- - E lxrlr,lttxH Baxblrra,- aQeAltHtts, aHfi

QuHu:ut,- o Elyx Kuputlt^.reHHu.repHHA6r{ri.'r.]Hc'HHaH rrucau fiauraap?!

- Aoopl', itaru33p, xelt oHHapblx cailtcutu,qa Ey;ii.axraro]'3.rapbr' rta, 6ns AA.

- Arra ra.'ru3 KHMHepadn Ka.'IubrIII 6y xurp"rap 6j'ittxfrrHcaHHapa ira? KuuAr.t 6y xuprapuu itaruaiiaHHapbl o Ae'prlr rlgKraiiibr 3aNralrHap.ra? Epaxrbl :\t[,t oHHap HblulaH,xa6ep, tict{:rt r:3.tepHlt, fianrHK.napuu re.lill naxut.rapa?

- 6paxru.:ap, ea6erxH, 6paxru;lap: aHlrlaK rau.la'pbrHAa, Ire3apnap.brHAa, x!'ir. epa.eputtli; €B., nry lcna'p br x.'r a pbr lr J,a H, nlulr il{ HeprrH,laH, TYpK}','I ep ll ilaa H, co.'l ell ll tx'.rep;rH,1AH, rtacSr'r.'rzpbrH,(aH, a.Leer.repttHAdtt, ecritt cci.re-uexrdp, ali.ruira rerupuenrdp-xencrl 61'HHap 6llp lepltHafrHa nr6lr rocrepep;rdp 6y 6!fr -(upuH voxraHxu rreii-AaHHapnbr. udH.lau Arrpu caHcbrn 6axaprap o )'3ax.'iap-tanCxn$,rap Capuarrap, X1'Hnap xeu Orys-rfpx1'r.riip, Xa-3aprap xeM ecK[ 51';rrap.rap, AlaHuap xe,v Aaap.rap, ]'ii-ryp.Tap xe\r Kuprsrs.'rap, lleqnexl6p xeM I(un.iax.rap,ecxn .[losroanap, KxAaHbrnap-rarap.rap. . . 9ooiry orrrrap6yjtHxi rjtpal xaJrK.rapbrH ceuce.rd ararapuir:.srp. Xen,6e;r.tr lrxlr, oli H a p brH a p a cbrlrta 6y'.ri'nafian 6 lren !*r ra roy3,n a -pbrH aa eciill ,feAe.'reprr.

- C-:iuep. 6u:ulr uc\opltprtua .la o 3aMaulrapA;ru rre-

KeAep, .\en opa.lapIan, ecritr or]'3 :,e.Ie,'repMlr3ilil ilcrol)!tfl-csrHAaHi' Orca arra 1fir,eaur rpa iraxuH.laH, raa 1'dlaxiar,ue,riip Htt;lli onnrl'ru xarKbrH I,tcropuncsru.la.

- Ee, 6y ys1'H, ncli y3i'H trcroprrr. Ouyu .ra.rrr.r.]epllrrufi 6rlep aHbr.TMbrru 1'cra 3alrau, 6uruda ad Onr-vp; onnapAoJrAypsp.tap 6ernrrrl ecxrr xa)'u)'ruy o aribrJla rcrrrpr\re-x,rdp;rdH, aHrr xair6e.rnreep.'ldp, caAe yHynJ'.t3p.ra p. Haqaapanbrrr oHHapbr 6usuu ,lepueelulsd ya 6apa6ap aKJTbr-Mbl3a _.reTIIpg'IIIM XeM /:t,UpII.'I.4e,tIIM O y3ar( CeHCe,te.TepMII-aNx ctper"'iepitirtt, fraul aiitrtul,tHH, caBarxM aJr apHrrr : a iope-JrHM, HacL,r.'I errrIIIMltuux 6lts oHuapAaH.

:lnft6.- bac5.gx.9_a H. A. 61';rrp, aHH aaa <rara\.3> re..rep eclirrory3JlapblH, 6rrp 6o,'[yH aa.{brH]aH -

(xaK-ory3> aaAbtH.1aH (iaxr,rHa,acru or1.s) - 6!'x.lau - eaeog3.

KecepfiM ,:Ia-ys,rin xa,lx,

332

HesauaHAau nefiAaaaxnuul ttHcaH o DlltK .l:rafiuxeplepnHgi, soop amufia rempui6. Aua runsAr A6, uxw6nHun licrlnd fiu;Aan copa, caHcbrH HtunAepuM o reeltftnapa6arapun oAyH AfiHruraepai vcex raQra rexepnexne-pHH ru*.upAaltacbrnbr, op.uaH opairu rauuuapal:. 6pr!,rixe'{d narair.raH Mbr, :,epnfi,rix tqn, xu6ura, IIJarpa eca6u,lr.nji ue.lepH BapJIaH, yuati'rap.raH, KapbrJlap.llaH ]ieM ua-narafiaa*,.iraHHapu copa ra a,raMHap ar.nu r!p.r! 6efi-rnp.nepAi, repxadH Ai xafieax, xoiryu cypynepn, xeprele-.rep orlafiun lr.rep,reripZx lienapcbr3 fialan xHp.rapblnllqnH.u,6 xuq 6urraefipix uZnur Aoopy... Aa reqep5x 6:ri25-30 s€pm rlnaii. . .

O KHpnapur, Di!x Kuipsrri. onapMbrul ulilr omyp!:6npxau ie fiua oHr{ap euuJl}trrui, 6rpxau !s irua Jta xy-pyfiapuuur;lap. Auarr elLll.lv;ruL.rip, oHHapuH ltrtH,to.xap-MbtIu HHcaH, xarisau, x)'u, r!'s.i.ripunur riip fiauauax,6ylx aesireraip; aqaH aa x1'pyfiv1'rurap, 6v uxcaHHapqbrKbrn ru.qdpvlrur.'rip 6aurxa ep.'lep6, 6paxun' 61'pa,.rapHu6ou. Aqax eHlradH fiarl.lrurx o.tap,\{bux ra Kbrprap eruepip-tttrur, 6ypairH ,Io.rlapMbrlx fa xa.'IxHHapMbuu eHlr IHcaH-Hap, 6ar!xa ceuce.rleadp, a!:!adprrlrru 6aruxa .oeraeradp,xyJrbrypaJrap.

)/s;r d pl iu ir u.n iiaur arufi4r:a a p A.l ra ii srH librpjr a p br H,raxyH ceHce.'ts'lepu, KoMlxy o.tapaK ecxu xrrrafi.'rapJan, T;!aeHH spaAaH uJepn. ,Il,nl.nepr oHHapbrr 6eHsdpiruui ecrrrj'pr 4u.n":epnii._ Ar,ra avan Kup xypyayii.q),, x).HHapbrH .taap acbIHAa o.'IAyfiAi/ 6os_yru u a x, buHap Al a.ngsr jilu.'rap 6aur-xa eplepd: 6up nafiu Vt.'rer: rapa6uua axuurrufi^[tr, llep-cr{flHbrH aHribr}irapHa iia.xlrH_epleu-rrufieu,niip; 6atsxa 6ipnaltbl Aa ltarKbrn rntruitt1u lylr6arucuHa, Taa Hrxa* ;le-19-cltHe

qbtKHn, copa Aa Erponaira erlrrurnfiAu.rdp Arlr.,l.,laXA HbIH BAXbI.IbIIT,U,A.

lVlx Kup reuij ona!'irl_i'. . .

,(aaaux.nu Anrafi4a'alui liaurapAbr o ceucsreJ.rap, aH-rblJtap_- -.rele*efiau.niip x)'HHapbrH'eprud, ayse;ftefiia.nip11lj--yJl IeM KaBr.r 6up aenlir;naauruaa.nu-, a.;;Tilil\araHJlbrblHbr, Aa oHHapa Aefi *eftAn;r dp <<orys_rfpxyr.li'f ,,ecru rVox.'lio.

6itii Kbrb .uupn.ne*eirrrr reHd. . .

. Hrua - Bo.:ra !,cpeclluuH ec,iu aa.lbr

333

- ,U,rt.l.repnna Ae yfi3p, an$atlrgpbl3'- anarna4tlrypra$ xeu 6ana6an 6Hp aKC?Ka;I,- T6, ctt3, KaHr,rHJIap'

ae6pcilHua fi6 <cp? bui ad 6.nd .leepu:, ry1aanap Aa,rolxcaip . A6, TeteJTnaP ..Aa..._ e <ar>, <KYU>' , <Ortr<onyJr>, <cbtbrp), <K9H>, <afi>, <16x>... cafiMaK Ta 6Hpra'xr;rM - 6Hp, HKn, yu, rfpr. . .?

- Or-yey Aiaepus, or-ysy olapsra! Oryalap!- 6aapauOr-Ory;r caHcbrH 6np rapap ru6n xalAupun 6np e"tuullr?yxapu, afiAsrrura.lun xenrdH cyparuHbr.

- EHs aua xaliue Anftllrs!-6aap.ltt ancbl3Aag TonH-cJIepHH 6u4epu-6aubr, qbrKbrn naeplr 6np Aoopy 6efirnpaiar,'Ibt.-bns 6auxa epii rnae*,es, 6auxa frauafi*asl:AacbrKHn 6efirlrpHxll xafiAaAu, oHyH ,la apAHHa aKbnxrbr6iryH o cesce.'ri.

- Opaaa cn3nH rurxHH3,- )'cn-y Ae[u apAnapHa Or-Ory.,t, ga qeBrrprrn 6elinrprlnr 6aap:u - rr,rAeptr3, ory3.rap,OpxoH xup,rapHa!

Taa o u,rxiiae Opxon xeu Celenra Aepeleprru Kbrp-Japbr AoJrAy.qap or)'3 fiypralapuuHaH, rxarpa.:rapHHHaH,ronpaK 6opaeir.neprHHZin. O;rd eurep5pllr o Kbrpnap, anuAapcbrK xafioauHap ruaubrpapAbrlap, udn4a orracbrHHapraa re3. lHrruxqe seeAeJeHdpArr or-!'3.lyKnap, oHHapblHMa.'lJrapbr, 3aHaar.rapbr, ArrJrJrepn ai 6lrp"teuiptfi raa Lat{oK

- ory3 Arr;'tn o.'rapAbt. Flarualrax o }iup.qapAa uuH.frrs-oop Auir,rAu, or.:air*aK Bap.lr,br qox, xaiiaan Aa BapAbr.Xafiean Aa BapKaH, xarbrK

- ra, nrfiuu ,ri nap.tur.' XeuHHcaH 3aHaarraHap:u Aufi.n caae xairsaH*.n.nux;lag, auaas)t(Hrux.llaH,{a, xbtp as*lrrurtrHxaH, r{oy"la.r,!ax aa)iibr-.ItbIbtrI{HaH, xaJru3 o 6!'ix or.ly.n xairaaHuapa, HH*d xy.lan-glp, aurr{nona.'rap. N{apanJrap, ira6aH 6efinrp.leplr. . .

.[4auJaMaK ru.qdp.,tu, lialiu.rr,'rap reudpau. . .

_ Ee, re 6ypaaa, uir Aocr.ilapHM, lypr]'Hyn AnHneneJrruoHpa3, 6np ecxrr riyMyc rqeJrnM, 6up l.?a rulrH.urxrr 6osa,Aa copa aHHa.[brpbl]r raa He.ndp o.'trr]'rur]' rrJreprr Aoop],.

rf**

334

Fedor Marino glu, Urck Dalgaa, Kiginev, I !90, s,l 57

CAHA, MAMY

Kapa riSivri'p caq.{apbrHtrabrriias reJ;rap rr€A&,rr3Hlronrl,Tlrrcnfrllrp, Malry, iiiauuHAaVIap atap rru oQaaHbrir i\r br rrr.

Casa K-v'cepAHK He xbr3JIbICoxaa 6paxua pcaH qbriia,rrbri\,r,

O.,:lBPArtu nex 6Hse naa,rlbt,I(r,rpraH, J,aaiapKaH \{aJaiibr.

I4cna aHH33pbrs 6yyn ceHH,O.eay naarbr qeKuuurepuH,F....u / - sbyitaep xen 6Hp AYuVsr"re.,rrr{frH,Eruurueep frapabrMa e./'IHH.

tr4rxfras aqap r6s.rrepHHAd,CeHs re.nAuficzir Aonarrlr{aa.CeHtrdu, tvra-MaMy, AyHHeAal(uuaieHp raa 3op 4airauuaa?

335

AOTAHI'CTAH

leH.{ oonnapbr BaraH fioanaAuAQraHncraH TonpaaHa.CnndxnlH 6un'd, H3HH o BepgH:Paarnuu, cep6ecrnnH KopyMaa.

Ta 6rae opaAa. He 6!rs riipayr?Auag anJraxblM, aMaH.A.qrrttgan ceHHH, KeHEH xarrKHHbtAoopsp AyuMaHHap, aMaH.

Kurft ausepnap He yuraKrrapH,H" ae axrlp t{HcaHbI.AEuHHan ceHHH KnHcenepHnffarepnap oHHap, aMaH.

He aapau 6nsgli-icysnepE,BepaNr BaraHbIM, BepAHK.Eurxn covyny-6y isep6,Ou Hapn aH 6un'd. nafierrHK.

ENriipnn KyprrryH, 6nr'dp au cyXas,HaHap.uur Aonafi Tarunap.,[yrur'raH xeegnnAdn, KanapAbrK 6r{s as...flpocr e;1HH 6Hsn aHaJrap...

Aua rcanxrrn, Talunap aJITbrH.qaH,FeHl rurrnr-- Hnepn.Areurn[n 6erga KapbrrxrbrpbrnBepnurc IlyuMaHa 6opvnapul.

J36

Mihail Crach r. Besarabieald Gagouzlaran Istorieasa, Chrgrnau, I 934, s. I 5- l 7

Necir gaii.t-Lr/ll:t':i deeriar: ,,'Jaf1auz" cliim vcr,tig cnlara bu

tirrrliu :t'i, hettt necitt; hetn da ntz.anatt ?

.l . Cic:ieai' :t;t:tnllt; l1c::ilt!;-iai3. '.lr:rllr : "urccJani

(titlrccl la-

{edeanlearl. Crr-Turccftt:. ni;a:tll:itr, ciii grgauzlar tiurclcrr:i',i5

urunrficg, urumlar,' fuani lafelee:i;tr tiurcc:t. Urecie:r ttruntlar siolccr-lar;nidjea 6nlar tirrccfon *gagauz olmullar. Raz-ghelr:rig, clri Chiciuc.

Azieada, AnadoltJa eaiaean uruntlar greclear calciitlrnl;lar Osrnanl8.r

1'lurclerii':iirsliunea hem da eaprntrSlar rcvoiulia. Ozarnan Osman-13. Tiu6{erirr Sultani azaplarnA,s onla;i, zretea coimuS hcm da'verrnig izin ferrnan, chi Arradol urtl;;tl3ra (grecleri) hici laictmesin-

lear urumdjea, grec-dilindea, ama saadea tiurcea. Bu izinea bu fer-mana ghiorea zapliealar derlearnig Anadol urumlarina : ,Gogauzolsunr, Cagouz olasin, senin dilln ,,rz olstln, padi5a.lrlic dili gltibi,chi lafetJeasiiris saadea tiurccea Osrrranl;"iidjea, crrllannaslndz stadeapadigahlic rJilirri Osrrianil\ vclir.ti:tri'!;lJl. Sio:, laf.,rtct'auz", gogorl-rrz olsun ghiostericr laa brgcr sri11i,(sarr;da

Acean OsmaniAlarin zapticaiari derlcarnrig calclnmtrg uium-Iara revoliulionarlari': goga uz, gogan uz olsum, hem baarlmig :

bacin gaga uz'olsun ,fodullanma, caldirma gaganS, cafana,burnunu 'iucari, .calcinma, olma revoliu[ionars. Chim gagauz 'olila^sa

I'em da tiulccea lafetmt'ssea, dilsis calacljec..Her bir grec ururn i\nadulda laIcd,::rsa urumdjca; zaptica!:i

che:eileartriig onurr dilirri. Ozarnandru beri Aoadol urunrlarX lurcof c::;g'ogadz olnruglai hem tja !afcCirnriglear saatlea tiurccea ltettt dl u:tttl-rnulglai grec lurunr) dilini, ana dilinr, hem da tiurqlenrniglear dil ia-rnfdndart. Gagauzlar turcofonlar tol den glrccimiglear cacinri; llr .lrr:-doldau lien erlegniglcar Varna, Dobroc.ljca vitiatlartnda.1',. ,.. Hipbioleatirliu.li:girenda var bulgarlardaCa, anie bir{z b;rgca-.I;1g9er. f]ulgarlar,'deerlar, clrl gegauzlar tiurclentni; bulgarmas, ]tani.caibriniglear;bulgar clilirri hern' da zor'Jan edinnriglear' tittrc. ciilini..Bulgar.lcghenclasl siolier, chi bir vac6t Sulran izin vearn;ig, chi bul-gar!9, hani.eagarlarnlq Varna,' Bnlc'lc, Dobrodjea viliaillrlrrda -- ltlci,lafetmesinlear bulgarcijca, ama .lafeiilnlcar sa0dea liurccea, cIi fg--gaPr\,n d.illeri uz, olsun palifotld.c diti ghibi, tiurc dili -otsun. 21P;tieaJai, derlearmi5, baarlarni6g, b. ulgarlara : goga uz-ol,' gagauz' ql!:14no1,1i119c1; l.afedeasin iz,' zcrea iotea. izin gheldi sullandan,.- qadi--gahtan, {jd'lsrlcrdea bulgar dili ; igidrlrnesin: ,chim li;ulgardjga_ lafg-.o i iie-ilij nir-n'diti .;i: ;si I e; jec. :,'p ul galf a r, uri

:zo ru ghi o rl u p,vip.1g 1,,eg

nriglear.lafirrneca'bulgaccljea,'bulgar aitini. unutrnuglar, hern-da tiurc;dilini edinmiSleer, hem. gagaiz olmuglar(.

337

Biolea sioleer grec hem bulgar leghendalarA. $indi bacallm, ng

sioleerlar iurenmig adamlar, eazldji profesortar, etnologlar gagauzla-

rln adl icin hem da ontarin dili ibin.Rus Academiealinln ganll profesoru V. V. Radlov hem da

gagauzolog Mogcov bulueriar, chi sioz, al: ,gagauz' eapllmlg, ichilaftan: l) gaga hem 2; u.Tiwclefin bir halci taglrmAs at : Uz hem

Oguz, Uzlara tatarlar derlearmis Oguz, zerea onlar lafll ,Uz4 ocu-maerlar ,uzu ama noguzu, Onugtan uzlara deerlar ,oguzn.

lazAdjilar Radlov hem Mog;o'r butuerlar ,uzlarl,' oguzlarltiurc soiu, tiurc senselesi, hangasi;::ll'rr cecliilrrrig ba;ca tiurc bitrl-meleri hem her biri sab'-l etmig biolmea adtr. OnlarXn biri tagir-mlg at : Gaga, Gagu, Gogu. Ama ciunchlu bu biolmea doumug, cic-mag Uzlarln senseleasindean, cabul etmig at: Gaga-uz. ProfcsorManoff buluer, chi gagauzlar cabul etmiglear at Oguz Handan.

Sioziuet sloller, chi Oguz lUzJ Handan cechilmig 24 biolmea tiurcsoiu, zerea Ogirz tuz)'hanln vqrmAg 24 oola, 24 evtadl, hangfi-lari, Oguz hanAn ioliusiundeaniora, paietmlglear Oguzuni padigah-llXnX, hem da onun soiundan..cicmig 24 Oguz 1uz| soiu, 24 uz blot-mesi, onlarln birigi cabul etmig al: ,Qsgsuz", bagcalarA : uz bec,uz-sarl, guz, oguz, sur uz, goz, guzi, sur-oguz, cum-uZ,...

Sart sioziueti sioleer, chi tiurc senseterin biri cabul etmig at :

gagauz, onu$tan, chi o senselea, o tiurc biolmesi, her cherea gaga-sAnn (aazini) uz tutarmlg diondiurmecazmig lqflnl, verdii sioziu-niu tutarmig ei.

Bir tiurc biolmesinea verilmi; at: nuz, oguz", onugtan, chi obelmenin insanlari, adamlarl ghezearmiglear hercherea uzluclan,dourulirelan.

338

Mihiril ( rachrr. l)ttu ('httobLi. rchrnd.ji tipar. ('ltrSrttlrr. 19J5. s. l-4

66100r iUUALAR ICIN

Dua lafetmeactlr Allahlan, zerca occon bl2duaedeerls Allaho, ozamon biz slolecrls Ona, bttBubaea' ghibi, zorlardmdzA hem da cslvarfier4ssOrd, versTn bizea.ne leaazilmddr, Biz duacdeslsAlluhe onustan, chl Allah coruer blzl utachr&ndshibi, coruer bizlm iomiurlumiuziu blr Buba ghl'bi - vcrier leaozdmldclard, verier cilrlaro eaomul,cii,'phiunes. hem hertulrtlu clltt. DuolarinAzdaDlz Gteeris Allahtan her blr elllc,cchlda ?luchluredeeris Allaha verdil clllclear lcln, cchlda ganlde.ras Allah0 Onn Chlanll lslcrl lcfn.

Allahtam cdorea blz duedcerh PdnalaaAtlahtn Hrlstozun Anasdno, Angielletea, tttndaNtohdn doz lzmclchcarlardnd, lwttgdhri enc0n.dilr Altohri hcm da ealvarablllerlarailafu bEInIcfii

DUA NI$ANLARA ICIN

Du vtc&Qada bk, hrbilanlar, uoonQtdatttz, duuhht I. Hrldn dsrtotton' cr&eaadxnihlan ailu&cr blzl her blr feanalManlua zordq, Stattzz eao@ilil lolu: toolubblttd In, t3t pomoc ,ta chttdan blsc inrauapce gUeartcc pnnaant fun dl orlods ob-aa-oaW Id{ aormaa illdccrb cl klna. loleabzblalp oarmnlarQ,mAzt blz oluab afilofua,!cs, csa ghlalantiazca, wt w Mwa

{8US }lRtsTo$t*n&a af.*& er.'d,l.td crrttr btrnlff hh.

B:bl. Iae!'-!i'1e$5 K.5Bg

339

,lfg * aI Wa- lwy1a totu caodct&*E *cdr4 m. me bE A'turb*llq5 @ant blz 3ltlc4lrlars clrt bE tuis- -Flraf 9M W 1w2tu6 tilf,s Hrldoz Aua-fb .{q&!4 d!'rrtriaifltua -aiuiiti,iilaiiao(clFr1pa/, cni AIt4h aiddtt&closA^ acA&ndzil?9cu- eonet ghlla*nfuzu,'chl Allolt vcrgti&Ea a fut, eilb apapq_cclttt&ststtozuuaW& sI Mpanna, &i Allahventiw alg, @ct.d.irlanadrl. Accan bastad-'Enddl- AIIahbt toaindco lott dlrA';ri;rilffiWh+g -rogfrrrdca t"o d-e"a"i-"-Uffc"'Ef.uglt leh daaashtar- Altaha ffi;h;;fr!ya. bda laoztmdua ,i;G;'imtr;;;;4, fa+ aIcAoAs aiwaO;;;tt;;W aruuq iocceao, - (sifmdail lweWn*,r?z,Frtr^He#t6rmr rauum capalilm lcoaalAr&t tontnAa-Icoru Allshan sraiadar lco,n i fid;ffi;ftlal&t -go1t*t atrolildAr ntdj?;- O';-&ffi9 fiaa,at cunitqtnL i6;h;d;affiil;wff:im?tr#:,yf ffir,y#duIl_ tu apruab tatToeq ffiio-Effi.% Ory,-Clttintn wad iazirinblffiffiH.

"ffitw: M.::#l* ehh;-iffifl;fr

,uda'Anaire'iirffi*lf y"*ffikh trarntlr-rJlilfur, 1

t

blrlrr Adr Trollrcr (hcl'tporlerll Allrtr)Afhh. Bubrer, Athhfn Oolsar'beo drAlor

Iluh (brnbrr!.I. Sabah0n daalaril.

tr Bubrnln hem Ootun hem Azlr Duhun rdl-nr. Aoio"

2) Shvr ($ar) Srnr blzlm Allrhlmlzrj rlrvr$D&

3) Adr AJht, Adt Cuvcltl, Azlr lollumrluz,hrirlr, ollr:tct blzl (3 chrat

r) Slen 1$ar; Bubrlr, bcn Oolq hcm AzbDlba hco dndl bc6 bc?ztntn hcm drlmrhrlnartoehrlmdrc Arrh.

5f Pec-Adr Tro4+ helrle (nlluetelf blel, Su.bt pacb bldn hiunrhhrlnAzl, Clorbtdil dell bl.dq daCzlldcrnid. tfr, dotel bcn Jlllil Vdnorddzticlcrdd, Scdi rdfu ldll.

6) El $$1, hdrL {dlsdt bltl (3lrriaLDrr All& *sf,,s|f r,csttt &rdlt

(E) Ot{ocladcr olro"Bdc 8lbtda

340

incil yani Evangelion, Sofy4 1927. .l$-4

HHAXHJIb'HH EBAHTEJII4OH'b.

I4HN.}KNilT HOAHI4CKIHbTAXPI4PI4 IO3PE

EAEb I.I KerqMr n6rHAaAe MeBAxyAb HAH, Be

KeJraMb Aa.naxxsr HegAr.rHAe u,q,r{, Be Ke-laur Aaaaxr u.qfi;

2 6y xe.'rau't n6ru&a/.:e A,naaxxnr He3-AHH.4e HAI{;

3 Xepr mefr aHEH6 sacuracrfire ByAXy-Ae renAH, Be ByAxyAe renMHrxb onaHnap-Aanb ancx3r 6Hpt ruefi ayaxyAe renMe4r.r.

4 Xarn's arrAe HAH, xasrb AaxH aAeMne-pr.rr16 Hypx HAr{.

5 Be Hypb 3ynMer4e 3Hfl Bepnpb,3ynMertAaxH aHx r{ApaK'b e?Me3b I{An.

6 Aaaaxt rapa$xn,qant npcanr onyn-Myr[r Hoannc-r ncMr{HAe 6npt- a4eut rdptHAA,

7 ktw6y aAeMB ruexaAerb fiqyna reJrAH,TaKH Hypx'Rt XaKxH,(,a uexaAerb eruecrfi-ne, Ax(yMne aAeMnepr a$xnr sacnracxftre[MaHa reJlcHnHepb.

341

8 KenAncn onb rrypr, o.rruan6t, aHA>xaKbHypxHa xaKKxHAa rlexaAerr erMeKb HqyHbHAH.

9 .[,ronsq reneHb xepr 6upt aAeMr{ reH-BHPA CACHb XAKHKI{ }IYPb O HAI,!.

l0 [roHr4a uAH, Aronq AaxH auxub BacH-racxiiae ByAXyAe renAtl Hce Ae, Arcun

'anx

TanxMaAx.l1 Ken.qunxnKr{He. reJrAH, Be KeHAur{}lH-

Knnepb anx ra6ynr erMeAnnepb.12 Ar'.t',ra xepb KHMI anx xa6yl6 erAH

lrce, aHnepe, sHH oHyrrb HcMr.rHe HnaHJrapa,eBnff,l1b Vrraxr oauaKJrxra cenaxuerb BepAH.

13 Eynlapxnb reBeJrJrro4y \axw He xau-AAHb BC ITC TCII6 HPAACTHHACHb, BC ITC ACHHcaHt npaAerHHAeHb, aHxaK'b AnaaxAanrH,.x,.

14 Be KenaMb renr oay6t, unaiierr nexaKlrKaTb Hne MeMny oJrapaKb, apaMXSAacaKHHb olgy, 6Hsr Aaxr.r anxnl AxenanHHHlleaepxnr V6nH saxnAnHr{H'b Axenann Ae-rc rfiopAroxr.

15 Hoanucr anxnb xaKKXHAa rlexaAerre,q,n6r Er{Aa eAepeK6, AeA}r xl.l, 6enAeurcoHpa reln6r, 6ana rexa,l1roMb eAepb. Ae-AnuM'b sam 6y AXp!, qynKn 6enlesL r'ry-Ka,u,AeMb I{AH.

342

Wlodzrmrerz Zajaczkowski, Jezyk t FolHor Gagauzow z Bulgartt, Krakowre, 1966,

s.oz, 28, il:

7. ALISIMIN KASLERI KABE

'Alilimin kalleri kareo'an a[tilr sineme jare.bulamadim dertlime Cqre.

Giirmeilin mi ol {ivan AIiBimi Tuna bojintla (Baldik iolunata)g0rmeclin mi ol |ivan Ali[imi merqr tl6nila.

Dvlerim var hane hanebengilerim var tane tanesaramadim jene jene.

Gdrmedin mi ol {ivan Alitrimi Tuna bojinrla (Baldik jofuntla)gOrmedin mi ol {ivan AliKimi mdtrBr tl6ntla.

Xivlerim var dd babindabenglerim var sol ka3imtlasa,ramadiim genC ja[imda.

Giirmedin mi ol {ivan Ali[imi Tuna bojindagdrmetlin mi ol {ivan AliBimi m6fur d.6nda.

Evlerim var sundurmafibenlerim va,r kondurmahbir tipiilte soldurmali.

Giirmedin mi ol {ivan AI[imi Tuna bojinda (Bafdik iotuntta)giirmedin mi ol {ivan Ali[imi md{ur tl6nda.

Esvrd$ bnluf nt4ir bp illimtu.onu-jeinendir bir gulii din€nffrksb,ml4 p_niinde ln[jor eesi,

.etip tohda,iiir.ejim sizbn.onn jemendir bir gtilti Clmenilirbir gidoi gpluiiqr .4el'-n;ibnilir.rnbmfn Daiinile,gelijor seei

elim' koltrms itireitm sizla,rva,rIn ba,kiu d*ntlrsbtta afeb nesi varbb dilt kunilurasile bir feri vgronu emendir bit Son Cimeqtlirbfu giilGi gelniior a{eb neilenilir.

343

K^rt rrzt\tr\NI Cg4gK

Rir tra,li5ah bir vakit jok:ui6 '1o{ir karisini ist,:lrrmi! ku^sun (bmksh). Bukari ennati:'ijor bir jebe 'bri:u. .lnnrttJijor: .,IS bdledir ko{eur bcni kuma i.stejor

n'a1lalirn". J'ebe 'babu dejor: ,,liol:ri i5 diresiui buleiajiz". Bir Iz vakib klrbinriparcrl kojsun gorrinsiin ii3 ki doiu!: jlpailk". Bir grin lb:rbu geUjor. llir kl'zkesejorier onu samjorltr kizln gibi. Padi5i heber rerijorler: ,,Diiuj:rjrr ioiukgelii:'. Pcdilah ta sevinnesintlen lbirbuja b*3i3 renjor. ,,Evde durniu" dejor'

,kizani izmet japa{cn". 3ir rrltl geCejor. lBrrbu dejor: .,Llzimdir gidelim olrlrrlitjikelim {o{!r anasini'(. lBrrtru rlijol ioiu xDirsi (13 bar:rblr gidejolrr. Alnminjauinti:r, diik'an vlrrnis. lRrbu brtkljor io{lr lmasuin iistii:rc. A:-'lsi:nrrn ba'nrber geljoltrr dijk'rua przlilik llslnnar. Ouur rltk'co iliode ilcn bir !:rviige&:jormi!. Ktipek k:trr.rjor do3ir girlejor. Bun-nrr diktijnu di5ari b;rhijorlarki ioiuk jok. Ratrlijr:rllr bfu-rni iihrnii. ,,Ltgi.lk jok p:rd.i55 ue irvrp verciiz".Rir kari ikj tenc doqir snrmi$ ordu.nrnlrrntll. Krui dejor:,Ifldcn: btt ktrtllrkorkajorsuuriz ptrdihll sizi tlak etruesio b'ln beuiru bir dglumri veririm sizcrt.

Onnar <1:r o ;ggir alip k:rrij.r btk5i5 rerijolu doniip palata gidejolu-J:.r.vai jav::Yi ioiuk biijiijor.'Pedirlin kali.si 'sorl baSLjr logn olujor birr':rber

biljiijokrr. sincii rn'lsi uflk to{r-i ,,Gel 6lurn(' dermi$ o biijii.ne ,Gel klz '.iztuttuik.

Co{nn ailri igli kllijomril bu sebepten babrsila dejor: ,Bcbr b'en gitlefelrdurmar.rr burd:r'. .t*e sebt'ptjr sdjleurejor blbls-rnr. J:tlirriz ,,gide{eru" ,jcjol'. 3il'basi bir bejgir verijor aursi da bil gUlmek verijor..Pihejol bejgire g:liejoL-q-iriejrri'qirlejor ilii rii.grrrr..ToirIu. lilrrri 'rii:ijor jok;re;esin. Gt:Cer.lien Cobturnjrliuria ,ikrrrt'k isrcjor'. ..likiuek .jcrk 4ob:rnrirL kt's lrir liojirn" ricjor'. Jrtrlrjorligjunu iikulijot' krtr:linrlrrtr kuzujl. rile jcjol iij. Alip llentiirri Sirtc'jor. jqlrilsusirjor. -srr jr,k. N'apsiii 3inrii. Mendili iikHrijor'ocjgirill tcriui silcjol n:euiilicas',r jerilo iir'jrlr. Brtlrla.lr riii gcitiinen'rtj!tJor bir mernnekete. Q It:'-'tn:re\elle

bir pattjlrrn lizi varnri:'r. () liiz ic!n i::rtliirrir rllils:li sUjielntii:.,I(irn iuvlbiruvcrir:.ir, ki;ri rrnir veleici;.t. Kinr ki bijcrrrese mrrafi iuvap versitt r)rtllti kellesini:r [rrrr fi.

llu io{rrk rLi iSittiinerr bu i3i o ca gitjejor.5si;1111 vsriiot'...8u ilin iCin" dejor

,,Lr'an rln gellinr''-.,Pr:)i iji'' tiljor prrdii:rh..,13tt:tkirtttt bttttl:t lirtllriln. lll:lsrliisiijlcient. itr:ilti ieriL-qirrr luz:r srlr:r rcreir3111. I:ri;:rI iuvlr,p r'{lretllesi}ll lit-'lh:ui

;r|rilm". i',liuk tl rlttior': .,I'eli iji. kebrrl ctlcritn. j.tklt evelc b':rn soileienr,

siz rere{eliz orrrrp iurubiui. ()nrilu isrirrr siz rll stijl:jin''. PrirliSrr.ir ta dejor:

,,Ilujrrr, si)jlc.'. ioiuli ,1,:j,lr.: ..8;rbrrnl:r pintiim. rlntuni gejrlim. ,lirrnluris liuzuperr-uri .it:,1inr. gdktr:n jlrnrlniS. jerilerr k:rjn:rnnnrLS slr i;tirn. benim" dejor

,,nr:rs:rlirrr'Lirtirtr. l3ut:utr {rr.r'rrbiui srt'eieniz''. loi:i bir rrrl:r rcrijorllr jllt-"in.

Orrtt:rr l.rrrlrt kiz l):rl:r'l)('t biitiiir geqr: rrlaSijrrrl:rl trtasaii. krrt':tt'ir:I r'et'clttejorlltr(brrl:rrnijolhr). Dil gitr ilii siiu jok. iiii:,1;y rlit'!jor lirniiiirr'. kctttli otl:rsitt.[lirioi6ti orllrsil:t krt,ilr rltitr'l:ttt i;lzttjOr l;111111 loliin jiruirllr' t:ii:nll-t iiiu.

34

Bir:rkSartr k:ru;tlrl:rrr gciip i:o1iut orllsirr:r,!ilirrjor. k:rirlirijor i'o1rr rtjl:urlln,,':oi:i ricjor: .,Brrtr:r siijlc ltlijrrtttrr pinriinr rieriijin n,rdir iru''. (,lirrii. .,1r,.,k iji"rlc,jr;1 ,.r-p1 baSintl:ur jnSnrini. o z0nriul sojieiclrr, brrikrr tririii siijlcrnt'ru".Iii... 'i:rnle Sbnl olujor iiiurip jlr.irrr:rrri :-crijor. i'o(uli .,b;rirrrur:t pittrlitn" rluior ..ilrrb:rtubrrnil bir bejgir lerrli". .,Pek iji" dejor kiz. ,, \rr11iii6 gej(iitr ue oittioL l.rttl. ouitarnnucsi nedirl( O d.r, rlt'jor:..Arkaotian giilnrcjini r-ereiurt bunrr ourt tl:r srijic-

icnr. Erden iiktim vi)kit.r:lxrr) bln:r bir gr-rlnrtk vertii. Dttnun r.l:r tniu)ilsi bu-r-lur". KIz. rlrr rlt'jr;r: ..Peli iji. Ru tlfrtnlnlii ktrzit pt'rvrrui, giilitcu jinriruu'i,jerdtrr liajnlrnarnis iStin srr. buriun ntlurr,si nr'riirl i'oink tl 'irjor: .,Pek ijisijjlelr:rn. Frrkat frrstiruirri rert'{en brurr. o rrr}lit sirjlt'6ent". 1il2-d:r Iikrrripfrrst:rni vr:rijor doii. i',rguk trr dejor: -,DittttnutiS kttztt pt't.vrtiti, gi)kteu jiru:r-rniS, jer'.leu kajnonurnriS -srr iitijim kojuuun krrntin jardinr, itiurlc'n kuzuju [i-krrr',lirrr, dij ierlinr. Su gc,r* rnendillen bejgilin teriui sildint srr jcrilrr'i6tirn.llrrtrr:rrrin rin rnnnnsi budur't.

Iiiz kenrliui rrlrp kerr'li odlsinrr eirlcjor. Srrbi olujor', krrlk:rjor', llirbrrriuirgirl',jor. Rrblsln:r 'lejor: .,ll;rb:t. b':tn llu trr:rsrtllrtrin turlr:tsirti btthluttr, llrrbruntipinrUnr derliji lrtf birbrrsi orr:r belki bir llcjgil lerrni!tir. .\.numi g*jtu*nr rltdijilnf helki unsi oua bir gtilrnek'r'ernii.itir. L'ciiu{iisti drr dDtnlrnii kuzu pcrrrtnojediii, g0kten jimrrnrii. jr:rrlcu knjnlnr:rmiJ iitiji su bell.i bejgiriu teriurlen'silipii'rrriStir'(. Bnbnsi rlir tlejrrr: ,,-iJeriu kiziur. brr i5 temrrnrtlir. C,rrillm tg{V, !n-n:r.Lirlhm nrnsllin mlnrrsiul!'. dlrijorhr Co!11 pad!3ah 0niine. Pnrtilah dejor:

nE 0lum, babama pindirn derlijin lnf oh{lk ki irrrlxru snnt bir bejgir rernrilLir".C:o1ut tc dcjor: -Eret, bdledir". C'ik:rrijor ;;rSnri pldiS[ dejor: ,Runulr tDt-nlrsini bu ja6m:rk bildiji". Plriiith lr$ krrhjor ,-Jn;rnri gijdim dcdijirr Lri oLr{lkki nnan stnrr bir g0rnlck verrLi!'.,Evet, ourtn <1:i bu gOlmek bil(liji" dik:rrijorgdltueji.

"I)fintrruu3 i:lizu pet'rlnc jetiiji. gdktcn jirrterru!, jerri,:n kljnuu]ulni.l

Bu iStijin ltrr rl:r oirrtai< xujuntrl krurisiLii jlrrliur. {ik:rrdin krrzrrju, jediu. bej.girirr rll ierini silriirr. i!ti:.r. brinntrin iil ult:t;;i br: 'rla:iaktu". Cqr!13k iir,lsje;;,,11r-e!", i'ike.rijor iujirlri. gustcrijor piiri;iri. .,litttrirrt'i til bu :u.:rru biidiji nrr.

r):rrlrri". i)adi3;r,ir ;ilt'tnlij,-'r'11i5111 sciile:n€. ji.izii olm!jor: dul!.iu ili SO biiciri-rLiler. do{:r,,lc.jor:..0lurn. ku ieuiuttii. S'au dir bizinr griv0 ,rlaiRu;'. lii2i ex.ijori*r ioi;i. lrlbahri ciuzrio piuriirijorilr godri. Bir'tabrrr rskcr Coii:,;t orrba-

;inil metn neketine gr)utit'rijorl:rt'iArrrr3tr: \ltrsiiic; Diorir;r;c,'. ?{ l.rtr. irurbotl

345

thdi C'tdid. Istanbolda. 1905. s l-l

a

INTZIA rIANr EfAffE/tfON

NATOAIO!'AXPIPI dTZPE

)OIl{

TIATI I.

1 'I1oo0s XprosbE, '[*vt LnGIE iztvr A6pocap.r\v ve-oeztrvlv x,.ru*i iIp.

2 A6p*&,p. 'Ioaaxrl re6)'ln ii:let(. pi 'Ioq,&x 'Iq,-zo6ol' te6),it iiletf' pL 'Iaxd6 'touEalgd pl d,.-

3 vdv xcplvicr6laprlvd te6lit ii'IaiC. BL 'iodEr, Oa-papn&,v Oapi6 i),L ZugrTg{ re6trit ii),et{. p} Oa-plq 'Eopo,uo} re6}it iilet/' pL 'Eoprbp. Apop.i

+ re6lii iileif' Bi 'Ap&.y. ?prrvaEc6\ re6)rln iile-it' pL'Aprvu,E}.6 Naaooo:voU re6tri t til,ei{'p! Naao-

6 orlv Xa),porvoU re6),it ii),aii' Bt Ealprbv Fo-1a6t&,v Boo(oU re6)lt i'ileif' pi Bob( Fou0t&v'Q61Ei re6lit 3ttretf' pi 'O6iE 'Ieooa,rll re6trit

o iiieni' Bi 'IEoorl Aa6iD pr.eLll te6}tt iile,!.(' plAq,6iE pellx Ot'rpra,v-iv (e6i(eorviiv lolopovoU

7 re6}it i'r),eiC' BL Eolopr'bv Po6oay.d re6lit it'tre-+(,' pL io€,o&.y" A6rayg{ te6),it ;ifrtf. pt 'A6r&,

8 Aoeyrrj re6}tt i;),ei(' Bi Ao& 'Iooagarr| re6-),it ii),etf 9L 'Ioroc,g&t 'Iorprpd re6trit i'i),eii.

I pt 'Iorp&pr 'O(ray3i re6lit ii'),etC'BL 'O(iq, 'fooc-

11

t2

13

2

10

14

t6

16

17

I8

19

20

}IAT@AIOX NAII TOopi reSIlt iilet/' pl 'Itod,Oay. AXu(ti tE6tritit'Ieif' BL "A1a( 'E(exrailld re6}in i'dletf' BL 'E'(exb. l'Iavaoolyi te6}lt i'dleii ' pI Mavaoo{ 'A-y.rrrvo'i ts6),it li),e+f PL Apr<bv 'Ic'roralti re6-),ii iilen{' B} '[toa/a Ba6u]d.rv ioapert (ay.*vqvi&'Ielovrayri pL ,ivdv xaolviaolcrpqvd re6iit ille-i/' BL Bc6uhbv ioaperrvilv od'irpcr 'IeXovCa Xs,-Ia0r1),i te6tri'i i'rtretf' pi Xa),a0rd). 7'opo6u6c),1

te6llt irtretC' BL Zopo6u6), 'A6rou8oU re6llt i'i-Ieif" pL 'A6roUD 'trIiexery.i re6}it ii:Iet/' pL 'E-Laxeip, 'A(topoU te6trit i'itret/' Bl 'A(.lrp Iq,Eo.xoir re6),it i'i).et/' pL Xe,E<)rx 'A7erp.l re6),li.ii-),,ei( pu 'A1eiy. 'EtrtouEoU te6),it iilet/' BL 'E-hoUE 'Elea(apd re6),it iilei/' pI 'Etreoi,(ap Mar-Oa,vr] re6),it }t),e+f pi tfat0&v 'Iaxor6o} re6),ltittrEi/' Bl 'Iq,xil6 Maprcrvdv Ce6+rJ 'Ioroqgl re6-trit iitrEt/' pL p.spxouy.Eiiv Xprorbq ievrtrlv 'IlooUgre6elldUi it'ri'. "Iy.tt veo}}epiv n(o6p.treoi, 'A-6pcrap.n&v Ae,6rEL xcrn&p 0v nbpr vlotr, pl Aa6rbtivBa6u}ilv ioapetlvL iellv 6v nbpt vlotr, pL Ba6u-ltbv icaperrvilv Xproroo&, xa,n&p 6v nbgc vCol irp.

BL 'I1aoU6 XptoroaoUv peiaieri toU y.rv6&,I d,i(-pb 6trto,i'ytcivrpalrneol lrlapfu 'Iooqg! vtoa,vld ixlv,it(rrpatreprvilv ;66I)', PodX oritr Koutci&v lap.r}Lnou),ouviori. "I,uir &v{v (e6t(l 'Ioodg oa}ltr dtr-ioulouvi&v pL &vd pouo6,!ti try,Lx iariy.eiryrviev,&vri *rqlft(e iro&a.,r&,x vryerrvid i+t, "AFpn irou-

I .. rllvoU ioudduvoiip ixlv, idtl Pairzrr\v peiull pouyta-t& &v&, i6p6uvoU*, "E'd 'Ioodg icrvt Acr61E, (t6-n(Li Maptny${ xafroUtr irp.e1} xdpxy*x' (Qv. ,ivdv

347

IIAT@AIoT nAt'T 7, 2

la,Xprrvnl p.e6t(o$t 6tr&v poriX iif,.I(ouioiolv iqp,

21 Bt.6 Iip 6yoUtr ioyoupc,i(&*,'pl &v& n'11oo06 teo-pryl itet(dxorv- .lQn ''O xe6-1.r.z1vd i,iuvctrlaplv-

22 t&.v Lrl&r €tet(tx trp, isif. ';Ipi, *ouuolft(o,jp,-leor P&t;r rc,peg.lvi&v rreiyc,l.rztl p pa.alrecri.flc,

23 Tarl *axrpl. Ilcq+U 6lolrt, zulp 'a1rUl

ioyorpn_t(dx jrt.p' 9i &v& ..'Eppocvou{l' (*i tepi(ep} '6.louvo& All&X zrr(i.u ill repCx irp) lrop,ll i_n1n(ex-ACp irp,. t-ryldi riouyroupoul&y' *rtrapd, i"_

2a p&.y" 6),ouv;r.ao^i ir(dl.v po"t tlto,i, ',Iptr "ItoodgoriTxoui&v oriyga,.vtrlxt&,, pazrtdv p.eleyrvlv xe,yig_

orvl drnryl iy,p! iprrcd,lav (e6i(eorvi xafroll g.d-

25 ),,ei(, Bl &u-t ll- 6ylouvoU ioyoupodvi(ocysa,ie*ztrlprd( itr' 1iL '6),, p.ao;oup,d. ,Ileods

"rol'Ti ii:lrtf,

348

1.

ilahi KttabL,l

7

Tarl,il Bc*rdv.

Xoi XdE lariq Bgxlrig, ie.l,ip Eciipc iavd.,

Xlp idiv EcXd y1az,i1v 6lorigoup parcvci,

XepcBi peoxer'6, Paiitllt 6q8d oattv,fley;g,&! raird., drlJ.ig ia^1qu, Oexo yTaz(y

Iegi;g lrrdp iouLorip, tipx E06grl farftj,Xaycd,v tuXie 6l,orig, dii( BE6qr,L raQlri,XdpF Brpeyrl oev86v, iqueli o6v, ff 'Iog0riv,"Epfla0lqvSsn '6rq vougldg BEi.p Aapojt-

ffd Pdriri lp0a8 Bil6, refyiD Ur ipav{g,',Mrlver Degylaoqv0d xaLpd{oa raxqrfi14Kci[ilrip', xalatqr',,t](F', ptq $06g,{-r Eava,,

Xlp imrv Eald Tloxrlv Qlorisoup Baravd.Tarl,{ fiardv, Bardv,Itd P.&iri FIU rid'd,flor) rurli; Batavri.

oPo

3.

.t49