Share Author alerts Print Clip Comments

A once­in­a­lifetime show of works by the Dutch artist brings togethersome of the world’s great human masterpieces, says JackieWullschlager

Half a millennium ago in the tiny backwater of ’s­Hertogenbosch in the Netherlands, arevolution took place in sacred art. Commissioned to create altarpieces whose narratives hadalways been biblical, a painter of Aachen ancestry, Jeroen van Aken, produced insteadmonumental triptychs chronicling the joys and temptations of everyday life.

In the glowing “The Haywain”, emperors and popes, nuns and merchants, beggars andthieves, lovers, teeth­pullers and lute­players scrabble and claw for a share of the goldenhaystack — unaware that it is pulled by a chariot leading, in the darkened next panel, to asmoky hell of devils, torturers and monsters: a sword­bearing pig, a frog with a headdress, amarching fish. The bright material scene is a social panorama as lavishly detailed and vividly

Hieronymus Bosch: one hell of a hometownexhibition

engaging as Chaucer; the demonic one resounds with the doom­laden mysticism of the lateMiddle Ages.

By the time he died in 1516, Hieronymus Bosch was a wealthy,respected intellectual and artist who had Latinised hisChristian name and signed his paintings to assertidentification with the Dutch town in which his work isrooted. He would still recognise perfectly preserved medieval’s­Hertogenbosch — “the Duke’s wood” in Dutch — now, whilevisitors here today can in turn trace his inspirations. Thegargoyle­studded Gothic St John’s Cathedral resonates withBosch’s hybrid creatures. Thousands of fancy­dress revellerson the streets for Carnival this week could have walkedstraight off his raucous panels.

Close to the market square where Bosch worked stands theNoordbrabants Museum. It possesses not a single Bosch but,marking the 500th anniversary of his death, has achieved thecoup of mounting the artist’s biggest ever retrospective.Opening on Saturday, the once­in­a­lifetime exhibition

Hieronymus Bosch: Visions of Genius assembles from loans across Europe and Americatwo­thirds of his 25 extant paintings, and 19 of his 20 works on paper.

“The Haywain” returns from Spain to Holland for the first time in four centuries. “TheAdoration of the Magi”, finely painted in gold leaf and topped by a brilliant yellow star, visitsfrom New York’s Metropolitan Museum. An incandescent quartet, “Visions of theHereafter”, with half­visible angels glimmering in white impasto set against boiling riversand lightning bolts, acquired by a cardinal in 1520 and later a showpiece of the Doge’sPalace, comes from Venice.

Among fresh discoveries, the mesmerising “Infernal Landscape”, from a private collection,demonstrates in a layered, intensely detailed drawing the associative, additive way in whichBosch composed images: a net fishes for lost souls, fed into the maw of a monster via apaddle wheel; a snouted, helmeted creature rides a walking barrel; a dragon vomits peopleinto a cauldron; human figures are the clappers of a bell tolling damnation.

Other rarely­seen sheets express delight at devising new forms: a salamander with a shellmetamorphoses into a horse’s skull; a top­heavy beast, duck’s beak on swan’s neck on scalybody waving human hands, calls to mind in pathos and bizarreness the Mock Turtle ofWonderland. And newly attributed to Bosch is an exquisite oil on oak fragment from KansasCity, “The Temptation of St Anthony”, the saint scooping water from the edge of a pondreplete with further fantastical monsters plus a floating sausage.

Such revelations reflect the deep scholarship of the BoschResearch and Conservation Project, which traded eruditionfor loans to persuade institutions worldwide to support thissurvey of an artist at once precisely shaped by place and time,and of vast global reach — heralding not only Pieter Bruegeland then Dutch genre painting but also Surrealism’s attemptto make visible the invisible. Miró quoted Bosch in his seminal“The Tilled Field”; Dalí, Ernst and Magritte all studied him.

Can audiences accustomed to Surrealism appreciate howradical and peculiar Bosch must have appeared during his

lifetime? ’s­Hertogenbosch’s achievement is to return us to thesheer strangeness and spiritual force of an artist who occupieda unique position on the cusp of two worlds. “The Wayfarer”triptych, following the progress of an Everyman pilgrim, sackon back, pig’s trotter as amulet, trudging on life’s journey,hesitant, cautiously looking back at a house of ill repute —broken shutters, caressing couple, tramp urinating against awall — embodies both his medieval reference points and, inthe marvellous conviction of its naturalist manner andquotidian, secular detail, the transforming effect of northernRenaissance realism. At the same time, ’s­Hertogenbosch’sdistance from the sophisticated 15th­century urban centres ofAntwerp and Bruges gave the seclusion that kept pristineBosch’s private visionary sensibility.

In his biblical scenes, high illusionism gives an almost hyper­real atmosphere. Although it is daylight, above the interlocking sequence of malicious,stupid faces calling for Christ’s crucifixion in “Ecce Homo” burn flames from a large torch,painted wet in wet; a striking note telling the haste with which Jesus, arrested just beforedaybreak, was tried and condemned. Beyond, Bosch opens out the composition of thistraditional motif, adding a city view with figures engrossed in their morning errands,oblivious to the drama: suffering taking place while, in Auden’s words, “someone else iseating or opening a window or just walking dully along”. From a stone niche an owl peersout.

Bosch loved owls. There is scarcely a painting here without one: perched disapprovingly on abranch above the cart in “The Haywain”, eyeing up a titmouse from a tree in “The Wayfarer”,aboard the absurd leafy mast of the toppling “Ship of Fools”. In Dutch medieval culture,owls were personifications of evil: birds of prey, creatures of the night, spooky watchfulpresences. But in Bosch’s drawings, long­eared, barn, little owls are depicted repeatedly withaffectionate precision.

Seen at a stretch, Bosch’s oeuvre pulses with ambivalence. A keen observer of nature, hechronicled the world around him with exceptional realism but visualised with the sameexuberance the unknown, the feared and desired realms of hell and paradise. “The Haywain”gloriously evokes the very material existence whose renunciation is preached by the Gospels.Are the nudes cavorting among engorged fruits and outsize birds in the famous “Garden ofEarthly Delights” — here only in a copy, the Prado never lends the fragile original — a dreamof prelapsarian Paradise or a warning against sin? Through the 16th and 17th centuries thework went by titles including “Lust” and “The Strawberry Painting”; today it reads as a callfor liberty.

For it is surely freedom of expression that makes Bosch a modern artist: one whoseinsistence on the primacy of the imagination, combined with moral insight, rings out acrossthis stunning show.

‘Hieronymus Bosch: Visions of Genius’, Noordbrabants Museum, ’s­Hertogenbosch,February 13­May 8, hetnoordbrabantsmuseum.nl

Share Author alerts Print Clip Comments

VIDEOS

‘We zijn nu dichter danooit bij Bosch’Bosch Research and Conservation ProjectZes jaarlang, in aanloop naar de grote Bosch-expo in Den Bosch,reisden wetenschappers de wereld rond om alle werkenvan Jheronimus Bosch precies in kaart te brengen.

Claudia KammerDirk Limburg 11 februari 2016

Hoe krijgt eenmiddelgroot

museum in ’s­Hertogenbosch het voor elkaar om bijna het hele oeuvre van JheronimusBosch in bruikleen te krijgen, terwijl het zelf geen enkel werk bezit? Het NoordbrabantsMuseum wilde het 500ste sterfjaar van Bosch in stijl vieren, met een grootseoverzichtstentoonstelling van de in Den Bosch geboren en gestorven schilder. Maar het hadzelf weinig te bieden aan de musea in binnen­ en buitenland.

Museumdirecteur Charles de Mooij verzon een slim plan: samen met de RadboudUniversiteit Nijmegen en de Stichting Jheronimus Bosch 500 werd in 2009 eenonderzoeksproject opgezet: het Bosch Research and Conservation Project (BRCP). Een teamonder leiding van kunsthistoricus Matthijs Ilsink kreeg opdracht het volledige oeuvre vanBosch te onderzoeken en documenteren volgens een wetenschappelijke, gestandaardiseerdeopzet. Zo’n onderzoek was nog nooit eerder gedaan. Tijdens de bezoeken zou wordengeprobeerd de werken in bruikleen te krijgen voor de tentoonstelling in 2016. In ruildaarvoor zou het BRCP aanbieden de werken zonodig te restaureren. In totaal werden negenschilderijen gerestaureerd.

„We zijn langs vrijwel alle musea ter wereld getrokken die een werk van Bosch in bezithebben”, vertelt Ilsink. „Traditioneel richt het meeste onderzoek zich op de betekenis vanzijn kunstwerken en minder op zijn schildertechniek, de materialen die hij gebruikte en deconditie van de werken. Wij hebben elk schilderij tot in de kleinste details geanalyseerd.”

Een wetenschappelijk comité, voorgezeten door kunsthistoricus Jos Koldeweij, hoogleraaraan de Radboud Universiteit en Bosch­kenner, begeleidde het onderzoek. „De liefde voorBosch begon bij mij toen ik veertien was”, vertelt hij. „Ik ging in 1967 met school naar degrote Bosch­tentoonstelling hier in Het Noordbrabants Museum. De fascinerende

verbeeldingswereld van Bosch maakte grote indruk.”

Koldeweij maakte in 2001 een grote Bosch­tentoonstelling voor Museum Boijmans VanBeuningen. Hij kreeg assistentie van Ilsink, die daar in het prentenkabinet werkte. „In 2009ben ik bij Jos gepromoveerd op de verbinding tussen Bosch en Bruegel”, zegt Ilsink. „Daarnazijn we samen aan dit grote project begonnen.”

Waar beiden erg van gecharmeerd zijn, is delosse stijl waarin Bosch werkte. Koldeweij: „Inzijn tijd was het mode om heel glad en gelikt teschilderen. In steden als Antwerpen of Bruggetekenden de schilders eerst een voorstelling endaarna vulden ze die netjes in. Maar Boschwoonde in Den Bosch, dat geen artistieketraditie kende. Daardoor kon hij zich helemaalop zijn eigen manier ontwikkelen. Hijschilderde snel, slordig en heel dun. Vaakschilderde hij er alweer iets nieuws overheen alsde verf nog nat was.”

Ilsink: „Hij knutselde eindeloos en bleef erdingen aan veranderen. Dat kun je zien aan deondertekeningen, die soms heel anders zijn danhet uiteindelijke schilderij.”

Koldeweij: „Typerend voor Bosch is devanzelfsprekende manier waarop hij de voorstelling neerzet. Navolgers kopiëren zijn stijlkrampachtig, maar bij hem vloeit het uit zijn penseel. Met een klein tipje verf zet hij heel sneliets neer.”

DiplomatieHet onderzoek ging niet zonder slag of stoot. „In Venetië kwamen we aanvankelijk bijna nietbinnen”, vertelt Ilsink. „Daar moest zelfs diplomatieke hulp aan te pas komen. Uiteindelijk is

Musea zijn etalages die gevuld moetenwordenMatthijs Ilsink

het wel gelukt en hebben we fantastisch samengewerkt, tot en met de restauratie van al hunBosch­schilderijen.” Ook bij de Academie van Beeldende Kunsten in Wenen en het Prado inMadrid stuitte het team op problemen. In Wenen loopt een eigen onderzoek dat eerst moetworden afgerond. In het Prado werd het onderzoek tot op zekere hoogte toegestaan.

Ilsink: „In het Prado mochten we drie belangrijke stukken wel onderzoeken, DeHooiwagen, De Aanbidding door de Drie Koningen en De Keisnijding, maar niet De ZevenHoofdzonden, een klein paneel met de Heilige Antonius en De Tuin der Lusten. Je kunt jeafvragen waarom. Voor een deel begrijp ik het wel. De Tuin der Lusten is een van huntopstukken. Daar komen elke dag drommen bezoekers naar kijken. Het Prado wilde niet datwe het op zaal zouden onderzoeken. Als we het voor onderzoek naar het depot haddenovergebracht, was het twee weken niet voor het publiek te zien geweest, dat wilden ze ookniet. Bovendien zei het Prado: wij doen al ons eigen onderzoek. Zij hebben in mei ook eengrote Bosch­tentoonstelling en dan komen ze met eigen bevindingen.”

Deze drie werken mocht het BRCP ook niet fotograferen. Ilsink: „We hebben eengespecialiseerde fotograaf in ons team die de schilderijen in ultrahoge resolutie digitaalvastlegt. Op die manier kun je de details minutieus bestuderen in zichtbaar licht eninfrarood.” Van De Zeven Hoofdzonden mocht het projectteam wel ter plekke infraroodfoto’sbekijken, maar niet reproduceren en opnemen in hun documentatie.

Ilsink en Koldeweij moesten laveren tussenonderzoek en diplomatie, want HetNoordbrabants Museum wilde van het Pradograag een topstuk lenen: De Hooiwagen. Detoch al wat gespannen verhouding met hetmuseum in Madrid kwam afgelopen novemberop scherp te staan toen via een documentairevoortijdig naar buiten kwam dat het BRCP De Zeven Hoofzonden afschreef uit het oeuvrevan Bosch. Ook een werk van het Gentse Museum voor Schone Kunsten, De Kruisdraging,schreven ze af. De twee musea reageerden ontstemd, het Gentse Museum wat milder dan hetPrado. De conservator van het Prado zei: „Ik vraag me af deze mensen wel echt over de juisteexpertise beschikken.”

De onderzoekers reageren nuchter op die kritiek. Ilsink: „De belangen van een museum zijnniet dezelfde als die van de wetenschap. Musea zijn ook etalages die gevuld moeten worden.”

Koldeweij: „Als wij de naam Bosch weghalen van een schilderij, verandert de status. Dan zijnhet geen topstukken meer.” Ilsink: „Maar aan deze werken werd al langer getwijfeld. Wijhebben ons onvoldoende gerealiseerd dat anderen hier nieuws in zouden zien.”

UiltjesHoe zie je of iets een echte Bosch is? De onderzoekers lieten een geavanceerdcomputerprogramma maken waarmee ze alle werken nauwkeurig konden vergelijken. Datmaakt het mogelijk om verschillen tussen de onder­ en de bovenlaag op te sporen, maar ookom details in reeksen naast elkaar te zetten: alle oren, alle kannetjes, alle uiltjes die Boschschilderde. Koldeweij: „Dan zie je bijvoorbeeld dat het glanzende, golvende haar van eenMariafiguur op een schilderij waarover twijfel is precies op dezelfde manier is geschilderd alshet haar op een schilderij waarvan de authenticiteit onbetwist vaststaat.”

Door zo te vergelijken, ontdekten de onderzoekers twee nieuwe werken: een tekening die inbezit was van een particulier en een paneel in het depot van een museum in Kansas City.„Een kleine maar belangrijke toevoeging aan het oeuvre van Bosch”, noemen deonderzoekers die laatste ontdekking. Op dit werk, De Verzoeking van de heilige Antonius,komen figuurtjes voor die Bosch ook op andere werken schilderde: een trechtermannetje,een gedrocht met een vossenkop en een monsterlijke lepelaar. Ze werden in de databasevergeleken. En de Antonius­figuur lijkt sterk op de heilige op een triptiek die zeonderzochten in Venetië.

Ook in de ondertekeningen vonden ze bewijs dat het werk van de hand van de meester zelf is.Daar zagen ze hoe Bosch met een vrij dik penseel met een waterig medium globaal enzoekend tekende hoe de voorstelling op het paneel terecht moest komen. Die aanpakherkenden zij van andere werken van Bosch.

Ilsink: „Het leukste van ons onderzoek vond ik om te zien hoe Bosch tekende met verf. Nietdat spiegelgladde schilderen dat in de mode was, maar die schetsende penseelstreek.”

Koldeweij: „Wij hebben dankzij de nieuwe technieken beter kunnen kijken naar Bosch dan alonze voorgangers. Wat ik het spannendste vond, is dat we zowel het eerste concept van zijnwerken hebben gezien als de definitieve uitwerking. Dat heeft ons dichter bij Bosch gebrachtdan ooit.”

Na 500 jaar weer thuisin Den BoschMuseumdirecteur Charles de Mooij Den Bosch wildeBosch-jaar 2016 vieren met een grote expositie. Charlesde Mooij wist het grootste deel van het oeuvre vanJheronimus Bosch naar de stad te halen.

Claudia KammerDirk Limburg 11 februari 2016

Bijna niets is ervan

Jheronimus Bosch bewaard gebleven in Den Bosch, de stad waar hij geboren werd en tot zijndood woonde. Alleen zijn naam is er nog, geschreven in het archief van de Illustre LieveVrouwe Broederschap, waarvan de schilder lid was. Dat religieuze genootschap, dat nogsteeds bestaat (de koninklijke familie is er lid van), heeft ook nog twee fragmenten van eenretabel, een altaarwand die Bosch samen met de Utrechtse beeldhouwer Adriaen van Weselvervaardigde voor de kapel van de broederschap. Maar die fragmenten bestaan uitbeeldhouwwerk van Van Wesel, niet uit tekeningen of schilderwerk van Bosch.

Ondanks het gebrek aan zichtbare sporen vanBosch, wilde de gemeente zijn 500ste sterfdagdit jaar groots vieren. Het idee kwam vooral vanburgemeester Ton Rombouts: 2016 moestBosch­jaar worden, vond hij. Dat kon natuurlijkniet zonder een grote expositie. In 1967 was hetde stad ook gelukt zes authentieke schilderijenvan de oude meester terug te halen naar DenBosch. Prinses Beatrix opende detentoonstelling destijds en er kwamen 267.000bezoekers. Talloze Boschenaren bewaren hierherinneringen aan: ze gingen als schoolkindkijken of werkten er als vrijwilliger.

Het was geen makkelijk verzoek dat Charles deMooij, directeur van Het NoordbrabantsMuseum, kreeg. „Wij hebben enkel werk van

navolgers. In onze vaste presentatie vertellenwe waarom de stad niets van Bosch heeft. Delaatste werken zijn waarschijnlijk beginachttiende eeuw uit de stad verdwenen. Hij wasin zijn eigen tijd al een gewilde schilder. Filipsde Schone kwam waarschijnlijk bij hem thuisen gaf hem opdrachten. Na zijn dood werd zijnwerk verzameld door de Spaanse koning Filips II.”

Het enige Nederlandse museum dat werk vanBosch bezit, is Boijmans Van Beuningen. Datorganiseerde in 2001 een tentoonstelling overBosch. „Dat vond men in Den Bosch nogalpijnlijk. Telkens kreeg ik de vraag om weer eenechte Bosch­tentoonstelling te organiseren.”

In 2007 sprak hij erover met Jos Koldeweij,hoogleraar aan de Radboud Universiteit. Diehad de Rotterdamse expositie gemaakt. „Wijkenden hem goed, omdat hij voor ons ondermeer een expositie over de glorietijd van DenBosch in de zestiende eeuw had gemaakt”, zegtDe Mooij. „Al pratend kwamen we op het ideeeen onderzoeksproject op te zetten. Musea diemeewerkten, konden we vragen om bruiklenen.In ruil zouden wij de werken restaureren.”

De gemeenteraad stemde ermee in om 8miljoen euro in het Boschjaar te investeren.Daar kwam 5 miljoen bij van de provincie, 5miljoen van het Rijk en ook nog geld van deBankGiroLoterij en tal van fondsen. „Detentoonstelling kost zo’n 6 à 7 miljoen euro, hetonderzoek rond de 3 miljoen”, zegt De Mooij.

2016 wordt een echtjubeljaar, zelfs De Efteling doet mee

„De rest van het geld is voor andere activiteiten,want het is niet alleen een tentoonstelling, hetwordt een echt jubeljaar. Zelfs De Efteling doetmee.”

Om de schilderijen bij elkaar te halen, reisdenDe Mooij en de onderzoekers de hele wereld over. „Ik begon nooit meteen begonnen metvragen om een bruikleen”, zegt hij. „Alleen in de VS zijn ze zo direct. Daar zeiden ze, toen ikkwam vertellen over het onderzoek: ‘Jullie willen ons schilderij zeker ook lenen voor detentoonstelling?’ Dat vonden ze gelukkig geen enkel probleem.”

De Mooij kreeg wel enkele teleurstellingen te verwerken. Zoals die keer dat hij een hele dagdoor de superintendant van de Gallerie dell’Accademia in Venetië op sleeptouw wasgenomen. „Ik ging naar huis met het idee: nu heb ik drie schilderijen toegezegd gekregen.Drie weken later bleek dat de superintendant was ontslagen. Kon ik weer van voren af aanbeginnen.”

Een ander vervelend moment was toen hij hoorde dat Boijmans De Hooiwagen van hetPrado te leen zou krijgen voordat het topstuk in Het Noordbrabants Museum te zien zou zijn.De verhouding met het Prado lag sowieso gevoelig, want het museum werkte ondertussenaan een eigen grote tentoonstelling die op 31 mei in Madrid opent.

„We hebben een aantal tekeningen laten schieten ten faveure van het Prado”, zegt De Mooij.„We hadden die al toegezegd gekregen uit Berlijn en Parijs. Maar als je een topstuk als DeHooiwagen wilt lenen, moet je daar ook iets tegenover stellen. Dat is het ons wel waard.”

De beste werken vanBosch17 schilderijen en 19 tekeningen van Jheronimus Bosch,bijna zijn gehele oeuvre, zijn nu te zien in Den Bosch.

11 februari 2016

Overal duikenlepelaars opBiologie Hij kon erg goed vogels schilderen.IJsvogeltjes, bonte kraaien en krakeenden. Ze doenvolop mee in het spel van lust en marteling, maar bijbestialiteit legt Bosch een grens.

Kees Moeliker 11 februari 2016

Niemand heeft het ooit nageteld, maar het moetenduizenden dieren zijn die Jeroen Bosch afbeeldde op zijn

drieluik De Tuin der Lusten. Het meeste gedierte is vogel, maar er figureren ook zoogdieren,vissen, insecten, kikkers, salamanders en een enkele slang. En dan is er natuurlijk nog decategorie mythologische en vooral monsterlijke fantasiedieren waar Bosch in excelleerde.Het is een heerlijke menagerie die zowel kunst­ als natuurliefhebbers inspireert.

Neem de vogel die Bosch afbeeldde op hetlinkerpaneel, in het Aardse Paradijs aan devoeten van Adam. Het is overduidelijk eenbonte kraai. Elders, midden in de tuin derlusten, komt die vogelsoort ook voor, maar danop de hoofden van wulps badende blondines.Het is de eerste afbeelding van deze vogelsoortvoor Nederland. In die zin was Jeroen Boschook een natuurvorser die dieren nauwkeurigschilderde en hiervoor inspiratie vond in denatuur van zijn directe omgeving, al dan niet inkooitjes of bij de poelier.

Het prominentste rijtje inheemse vogels staatdicht bijeen op het middenpaneel dat alsschijnparadijs te boek staat. Het zijn bosuil,hop, ijsvogel, groene specht, roodborst, putteren wilde eend. De putter voert een braam aan

hongerige monden. Verderop doet een Vlaamse gaai hetzelfde met een rode bes. Eenprachtige, natuurgetrouwe weergave van een krakeend voert ook een rode vrucht. Bijna aldie vogels worden bereden of beroerd door naakte mensen, maar van bestialiteiten iswonderwel nergens sprake. De wilde eend, symbool van drankzucht en domheid, is slechtsde matras van een voorzichtig vozend paar. Hoewel alle mensen die Bosch schilderde jong enbloot zijn en de erotiek overduidelijk is, vinden nergens expliciete seksuele handelingenplaats. De enige harde seks lijkt zich af te spelen tussen de kleppen van een mossel – eensubtiele verwijzing naar het vrouwelijk geslachtsorgaan. Veelvuldig in vruchtvlees bijtendemannen hebben dezelfde symboliek.

Lepelaars schilderde Bosch ook nauwkeurig, op de rug van een witte geit en dansend op dehoofden van weer die badende vrouwen. Die vogelsoort werd destijds dankzij zijnlepelvormige snavel geassocieerd met overmatig drankgebruik (‘lepelen’) en kwaadsprekerij.

Op het rechterpaneel worden zondaren gestraft in een hels inferno. Beesten verschijnen hierin de gedaanten van draken en monsters. Het zijn beulen of op zijn minst plaaggeesten. Demooiste is een ranke, blauwe mannetjesfiguur met de gestalte van een kikvors en eenvogelkop die het midden houdt tussen die van een valk en een nachtzwaluw. Het monster zitmet de poten in kruiken op een troon annex kakstoel en verorbert een mens. Uit de anus vandit slachtoffer ontsnapt een donkere gaswolk en een vlucht (gier)zwaluwen. Eerdere prooienverlaten het gedrocht keurig via het achterste in een luchtbel en verdwijnen diep in eengierput waar zijdelings ook nog lustig in gebraakt en gepoept wordt. Het is geen feest. Ookhier duiken weer lepelaars op, maar nu in menselijke gedaanten – in een monnikspij metgeheven, bestraffende vinger of als gevangenbewaarder die verdoemden met schild en pijl­en­boog naar het vagevuur begeleidt. En dan is er de lepelaar die vermomd alsschaatsenrijder met zijn boog over de schouder en pijlen in de laars met ferme slagen voorbijzwiert. Het mannetje doet denken aan de verschrikkelijke sneeuwman maar de lepelaarskopgeeft hem iets koddigs. Precies dat vleugje humor geeft Bosch’ beestachtige hel nog ietsdragelijks.

Het Natuurmuseum Brabant in Tilburg sluit aan bij de Bosch Grand Tour met De dieren vanJeroen Bosch. In de familietentoonstelling komen de dieren van de Tuin der Lusten, Demarskramer en De hooiwagen tot leven dankzij fantasiedieren van de kunstenaars SjonBrands en Neige én opgezette dieren uit de eigen collectie.

De nep-Bosch van hetRijksBosch-kopieën Het Rijksmuseum bezit geen werk vanBosch. Om die lacune te vullen, kocht het museum achtwerken van Bosch aan, maar alle bleken door navolgersgemaakt.

Arjen Ribbens 11 februari 2016

‘Waar hangende schilderijen

van Jheronimus Bosch?’ Regelmatig moeten suppoosten van het Rijksmuseum Amsterdambezoekers naar Rotterdam verwijzen. Het grootste museum van Nederland bezit geen werkvan Bosch. Zoals het ook geen Pieter Bruegel de Oude of Jan van Eyck heeft – voor degrootmeesters van de vroege Noord­ en Zuid­Nederlandse schilderkunst moeten liefhebbersnaar Museum Boijmans.

Niet dat het Rijksmuseum geen pogingen heeftgedaan om de lacune­Bosch in de collectie tedichten. Het heeft acht schilderijen verworvendie ooit als een Bosch te boek stonden. Maaralle bleken later hooguit van navolgers.

Het verlangen naar een echte Bosch aan demuur van het Rijksmuseum werd in de jaren 20zo groot, dat het kritisch vermogen eronderging lijden. De verantwoordelijken gingenwaarschijnlijk zien wat ze graag wilden zien,zegt Matthias Ubl, de huidige conservatorVroege Nederlandse en Duitse schilderkunst.Met smaak vertelt hij over de laatste en meestspectaculaire poging van het Rijksmuseum omeen Bosch te verwerven. We schrijven 1930. Detoenmalige directeur, Frederik Schmidt­Degener, had een Bosch bovenaan zijnwensenlijst staan. Drie jaar lang was dat gemis vervuld door een bruikleen van het Louvre. In

de gapende leegte die ontstond toen Het narrenschip terug was naar Parijs, bood eenNederlandse handelaar het Rijksmuseum een ander paneel van Bosch aan: Degevangenneming van Christus.

Goudstikker

Omdat het niet te boek stond als een erkendeJheronimus Bosch, raadpleegde het museumMax J. Friedländer, auteur van vele studies overde vroege Nederlandse schilderkunst. Toendeze eminente Duitse kunsthistoricus detoeschrijving ondersteunde, besloot Schmidthet Christus­paneel aan te kopen. De kosten:80.000 gulden, geen kinderachtig bedrag in dejaren van de Grote Depressie.

Maar toch aanzienlijk minder dan watBoijmans een jaar later betaalde voor DeMarskramer van Bosch. Met steun vanparticulieren moest het Rotterdamse museum262.000 gulden overmaken aankunsthandelaar Jacques Goudstikker, die het inBerlijn op een veiling had gekocht.

1 DEGEVANGENNEMINGVAN CHRISTUS

In 1930 gekocht als een Jheronimus

Bosch voor 80.000 gulden, mede

omdat de Bosch-kenner Max J.

Friedländer die toeschrijving steunde.

Niet snel daarna werd het werk als een

kopie beschouwd, iets wat door later

technisch onderzoek werd

ondersteund. De voorstelling vertoont

overeenkomsten met diverse werken

die lange tijd aan Bosch werden

toegeschreven, zoals De

Kruisdraging van het Museum voor

Schone Kunsten (MSK) in Gent. In

november door de onderzoekers van

het Bosch Research and Conservation

Project (BRCP) toegeschreven aan

Bosch’ werkplaats.

Sinds 2001 uitgeleend aan

hetNoordbrabants Museum. (ca.

1530-1550, olieverf op paneel,

51,2×80,8 cm)

Ernst Heldring, de toenmalige voorzitter van de Vereniging Rembrandt, dat aan beideaankopen flink had bijgedragen, had zo zijn gedachten over beide schilderijen. In zijn latergepubliceerde dagboek noteerde Heldring destijds: „Het verschil is dat tussen eenmeesterwerk en een prul.”

Het prul hing in het Rijksmuseum. Direct na de aankoop verschenen de eerste kritischepublicaties over De gevangenneming van Christus: was dit een echte Bosch? Friedländerbetuigde al snel spijt over zijn toeschrijving. Bij nader inzien sprak hij van een „kopie naarBosch”.

Dubieuze aankoop

2 HET SNIJDENVAN DE KEI

In 1893 gekocht als een Jheronimus

Bosch voor 530 gulden. In 1927 voor

het eerst aangemerkt als een kopie.

Het Prado in Madrid bezit een

verwante Keisnijding die lange tijd

aan Bosch is toegeschreven. Er zijn

nog drie andere versies bekend.

Interessant aan het werk in het Rijks is

dat de rest van het paneel rond het

tondo nog beschilderd is met andere

boschiaanse voorstellingen.

Sinds 2003 uitgeleend aan

hetNoordbrabants Museum in Den

Bosch. (ca. 1550-1600, olieverf op

paneel, 41,3×30,9 cm)

Na de oorlog zou de dubieuze aankoop nimmer meer op zaal hangen. Tegenwoordig is hetuitgeleend aan het Noordbrabants Museum in Den Bosch, net als een paar andere Bosch­kopieën van het Rijks.

Conservator Matthias Ubl neemt het op voor zijn vroegere collega’s. Alle musea hebben zulkevergissingen gemaakt, zegt hij. De kennis over vroege Nederlandse schilderkunst haalde hetlange tijd niet bij die over de Gouden Eeuw. Wie belangstelling had voor Bosch, Bruegel enandere vroege Nederlandse schilders moest naar Madrid, Wenen, Brussel, Londen en museain Duitsland. In zekere zin was het in 1885 geopende Rijksmuseum mede bedoeld om dietekortkoming op te heffen en een collectie op te bouwen.

Er is nóg een reden om clementie te hebben met vroegere kunsthistorici, zegt Ubl. Hij kanzijn betoog op zijn computer steeds in een handomdraai illustreren met afbeeldingen vanschilderijen uit de databanken van musea over de hele wereld. Zijn voorgangers moestenstad en land afreizen en vooral op stilistische gronden oordelen en daarbij vertrouwen ophun geheugen. Bovendien konden ze niet beschikken over de vele wetenschappelijkeonderzoekstechnieken van nu.

Infraroodtechniek, pigmentanalyse, dendrochronologie (houtonderzoek) – op vele manierenkunnen schilderijen nu worden onderzocht. Ubl: „Aan de hand van jaarringen kunnen weredelijk nauwkeurig bepalen wanneer een boom gekapt is. Als een schilderij stilistisch gezieneen Bosch lijkt, maar uit jaarringonderzoek blijkt dat het gebruikte paneel van rond 1550dateert, dus ver na de dood van Bosch, kunnen we meteen vaststellen dat het werk van eennavolger is.”

Ubl neemt het Friedländer dan ook niet kwalijkdat hij er in 1930 zo naast zat. „Ik heb juistgrote bewondering voor hem. Met de beperktemiddelen die hij had, heeft hij zoveel knap werkverricht.”

En wie weet, zegt de conservator, wordt nogeens duidelijk wie deze navolgers waren. „Dankunnen we de kunstproductie ten tijde vanBosch met nieuwe gegevens verhelderen.”

3 ECCE HOMO

In 1875 door Victor de Stuers (voor

2.000 gulden, samen met vier andere

schilderijen) gekocht als een

Jheronimus Bosch, bestemd voor het

Nederlandsch Museum voor

Geschiedenis en Kunst, waarvan de

collectie naar het Rijksmuseum is

gegaan. In de catalogus van het Rijks

werd het pas vanaf 1912 beschreven

als een kopie naar de Bosch in het

Städel Museum in Frankfurt. Van het

origineel bestaan zeker drie kopieën,

die van het Rijks geldt als de oudst

bekende, vermoedelijk gemaakt naar

het origineel.

Het werk is uitgeleend aan

het Museum voor Religieuze Kunst

in Uden. (ca. 1530-1550, olieverf op

paneel, 73×54,5 cm).

De kopie uit debroodjeszaakVervalsingen In de zaak waar ze vaak lunchten,ontdekten restauratoren van het Rijksmuseum eenBosch-kopie. Ineens stonden andere vervalsingen in eenheel ander licht.

Arjen Ribbens 12 februari 2016

Toeval kan de

kunstgeschiedenis een stukje verder helpen.Toen broodjeszaak Het Balkje in Amsterdam in2001 failliet ging, moesten de medewerkers vanhet restauratieatelier van het Rijksmuseum op zoek naar een ander lunchadres. Ze kozenvoor Today’s, in de Saenredamstraat.

De uitbater van deze lunchroom, Davide Pecchio, luisterde vaak geboeid naar de verhalenvan de museummensen. Op een dag liet de Italiaan een schilderij zien. Een cadeautje van eenoude dame in Venetië, bij wie hij het dak had gerepareerd.

Restaurator Michel van de Laar kon zijn ogenniet geloven: een vrijwel identiek schilderij, DeVerzoeking van de Heilige Antoniusgetiteld,hing in 1967 op de vorige Bosch­expositie inDen Bosch. Volgens belangrijke kunsthistoricikwam het paneel, eigendom van Van LanschotBankiers, „uit de eerste cirkel rond Bosch”.

Schilderijen van Bosch op echtheid beoordelen,het is razend lastig, zegt Van de Laar. Na dedood van Bosch in 1516 bleef zijn werk zogeliefd, dat gespecialiseerde ateliers nogeeuwenlang ‘Bosch’­schilderijen bleven maken.Niet alleen kopieën, maar ook zogenoemdespookkopieën, schilderijen met aan Bosch

Collectie Van Lanschot Bankiers,Foto Matthieu Benistant

ontleende elementen die eruitzagen als kopieën,maar waarvan geen origineel bestond.

Van de Laar kende het Van Lanschot­schilderij goed. Hij had het paneel in 1995schoongemaakt en onderzocht. Onder de vergeelde vernislaag waren boven de horizon tweeronde vormen opgedoken. Met infraroodreflectografie, een techniek die de kunsthistorici van1967 nog niet tot hun beschikking hadden, zag Van de Laar dat de ronde vormen hoorden bijeen onderliggend schilderij: het waren de hoofden van Jozef en Maria.

De infraroodfoto’s maakten ook duidelijk dathet onder­ en bovenliggende schilderij niet vandezelfde hand waren. Uit dendrochronologischonderzoek bleek dat het houten paneelafkomstig was van een boom gekapt omstreeks1460 – gedurende het leven van Bosch dus.Maar over de leeftijd van het zichtbareschilderij zei dat niks. Veel vervalsers, zoals bijvoorbeeld Han van Meegeren, gebruiktenoude schilderijen als basis voor hun vervalsing, zodat ze konden profiteren van deverouderingsverschijnselen.

Op een van de schuiflatten aan de achterkant van het schilderij ontdekte Van de Laar een uit1922 daterend opschrift van een restaurator uit München. De Bosch, concludeerde Van deLaar, was geen vroege spookkopie, maar een negentiende­ of twintigste­eeuwse vervalsing.

Dat oordeel kon jaren later, dankzij de Italiaanse broodjesmaker, onderuit worden gehaald.Zijn Verzoeking van de Heilige Antonius is duidelijk een kopie van het Van Lanschot­schilderij. De rare ronde vormen van de onderschildering op dat paneel, de hoofden vanJozef en Maria, zijn namelijk overgenomen.

Na onderzoek stelde Van de Laar vast dat de kopie oud is. Ze is geschilderd op zeventiende­mogelijk zelfs zestiende­eeuws doek. Ook het craquelé wijst op zo’n oud werk. Diebevindingen maken dus dat het schilderij van Van Lanschot Bankiers toch een vroegespookkopie is van Bosch en geen late vervalsing.

„Een geweldige ontdekking”, zegt Ilka van Steen, conservator van de kunstcollectie van Van

De Italiaan liet een schilderij zien.Cadeautje van een dame in Venetië

Lanschot. De bank kocht het schilderij in 1958 en sindsdien hangt het meestal in hethoofdkantoor in Den Bosch.

Het Bosch Research & Conservation Project heeft onlangs naar het paneel gekeken met demodernste infraroodcamera. Een vraag waarmee Van de Laar al jaren worstelde, werd toenbeantwoord. Het vage, inktvisachtige monstertje dat Van de Laar eerder niet thuis konbrengen, bleek ook afkomstig van het onderliggende schilderij. Het monstertje bleek eenderde figuur te zijn. Tussen Jozef en Maria in was Christus geschilderd.

‘Bosch speeltalchemistisch voorGod. Wij ook’Bosch in dans Voor haar dansvoorstelling ‘HieronymusB.’ liet choreografe Nanine Linning zich inspireren doorde tegenstellingen in het werk van Bosch. „Hel enhemel, hand in hand. En dat dat dan clasht.”

Gretha Pama 11 februari 2016

Een jaar of vijf geleden, op een zaterdagmiddag, fietsteNanine Linning door Amsterdam, op weg naar een vriendin.

De Nieuwe Spiegelstraat in, langs Galerie Jaski Art… HO! STOP! Ze remde hard, stapte af,liep terug. Ja, ze had het goed gezien: vier varkentjes, echte, opgezette, bijna identiekevarkentjes. Achterpootjes hadden ze niet meer, hun bipsjes waren aan elkaar vastgemaakt alsin een vrolijke carrousel. Feestmutsjes op het hoofd, strikjes om de hals, tuigjes van roze lint.Onder hun voorpootjes kapot getrapte vergulde theekopjes.

Vrolijk ja, maar ook verontrustend, al helemaal voor een vegetariër als zijzelf.

Nanine Linning (38) is choreografe. Vandaag is in Den Bosch de première van haarvoorstelling Hieronymus B., vrijdag wordt de voorstelling herhaald met in de zaal koningWillem­Alexander. Daarna volgt een tournee. Dance Company Nanine Linning werkt sindseen paar jaar vanuit het Duitse Heidelberg, met haar producties heeft ze intussen diverseprijzen gewonnen, hier en in het buitenland.

Maar zover was het die zaterdagmiddag nogniet. Ze ging de galerie in: „WAT IS DIT!?”,maar luisterde nauwelijks naar het antwoord.Ze was tegelijk kwaad („Ik ben bijnaveganistisch”) en vond het fantastisch: „Het wasgeweldig goed gemaakt. En de tegenstelling, de

Le carrousel indéterminé van Les Deux Garçons

spanning was enorm: zoveel plezier in het levenen dan dat gevaarlijke.” Ze had, dacht ze tebegrijpen, zielsverwante kunstenaars ontdekt.Na een nachtje erover geslapen te hebben („ikstelde me die varkentjes voor in de woonkamer,de vrolijkheid ervan”) wilde ze de sculptuurkopen, op één voorwaarde: de makers moesten Le carrousel indéterminé persoonlijk bij haarthuis komen afleveren.

En het klopte, toen Michel Vanderheijden Van Tinteren (50) en Roel Moonen (50) een paarweken later aanbelden, het werk uitlaadden en een paar steile trappen optilden, was ermeteen een klik. Sindsdien hebben Les Deux Garçons, zoals ze zich noemen sinds ze vijftienjaar geleden gingen samenwerken en samenwonen, twee keer kostuums en decors gemaaktvoor Linning. Eén keer voor Requiem, een in het wit uitgevoerd stuk op muziek van GabrielFauré. En nu voorHieronymus B., een voorstelling met de zeven hoofdzonden alsbelangrijkste thema, die is opgebouwd als een triptiek.

Les Deux Garçons hebben naam gemaakt met vooral sculpturen van taxidermie, opgezettedieren dus, vaak in combinatie met antiek porselein. De dode dieren halen MichelVanderheijden Van Tinteren en Roel Moonen bij dierenartsen, dierentuinen en particulieren,ze werken samen met een preparateur. Zelf bouwen ze het binnenwerk, waar de huid van hetgeprepareerde dier omheen wordt gespannen. Dan volgen de glazen ogen, de strikken, detuigjes, de hoedjes. En de titels, altijd in het Frans.

Vaak ook zijn de dieren aan elkaar vastgemaakt, als Siamese tweelingen. Dát was wat NanineLinning van haar fiets deed stappen: ze had net de voorstelling Synthetic Twin gemaakt enwilde daar graag iets aan overhouden: „Alles wat ik doe zit in de bewegingen van de dansers,daarna is het voorbij. Wat laat ik achter als ik sterf? Ik dacht: misschien kan ik na elkeproductie iets kopen wat de geest van die dansvoorstelling omarmt.”

Hieronymus B. met decor enkostuums van Les Deux Garçons.Foto Kalle Kuikkaniemi

Wat is het verband tussen het werk van Linning en dat van Les Deux Garçons? „We hebbenalle drie dezelfde instelling”, zegt Roel Moonen. „We willen iets maken op hoog niveau, waarje blij van wordt en waar je iets mee wilt zeggen.”

Nanine Linning: „Tegenstellingen die elkaar versterken.”

„We hebben wel even getwijfeld toen ze ons vroeg voor een dansvoorstelling”, zegt MichelVanderheijden Van Tinteren. „Maar we wisten ook: het is juist interessant iets heel anders temaken. Ze wilde dat het publiek op de bühne rond zou lopen, om dichtbij de dansers te zijn.Dat betekende dat je alle details zou zien. En dat kan met wat wij maken.”

Linning: „Op de bühne zie je elk naadje, randje, richeltje van de kostuums en de decors, diemoeten dan bijna perfect zijn.” Ook bij Hieronymus B. mengt het publiek zich met dedansers, althans in de eerste twee delen van de triptiek, daarna kijken ze vanuit de zaal.

Is er verwantschap met Jheronimus Bosch? Voor Linning zijn het vooral de tegenstellingen:„Hel en hemel, hand in hand. En dat dat dan clasht. Het gevaar van sterven dat altijd op deloer ligt, maar waar je je heftig tegen verzet. Dat verzet maakt alles intenser, mooier en demoeite waard.”

Net als Linning zijn ook Moonen en Vanderheijden Van Tinteren naar Prado in Madridgegaan om te kijken naar deTuin der lusten. „Je moet ervoor staan om het te ervaren”, zegtMoonen.

En wat herkenden ze? Vanderheijden Van Tinteren: „Je ziet dat hij herschept, hij speeltalchemistisch voor god. Op onze manier doen wij dat ook. En zoals hij wilde laten zien: houje aan de regels anders kom je in de hel, zo hebben wij ook een boodschap. Wij wijzen vrolijkmet de vinger naar het kwade.”

Waar haalt Bosch tochal die duiveltjes enmonsters vandaan?

Sandra Smallenburg 11 februari 2016

Hoe kom je erop om libelles met kikkerbilletjes te schilderen,of mannen met vissenkoppen? Waarom geef je engelen van

die schubbige drakenvleugels? En wat is de reden dat de herten op hun achterpoten lopen?Kijkend naar hetHooiwagentriptiek van Jheronimus Bosch in Het Noordbrabants Museum,een drieluik waarop je na een half uur ademloos staren naar de carnavaleske optocht nogsteeds nieuwe details ontdekt, borrelt de ene vraag na de andere op. Wat bezielt iemand omblauwe trompetspelende gedrochtjes op de hooiwagen te laten meerijden? Wat doet dienaakte man op die koe?

Konden we het de maker maar vragen. Want eris geen oeuvre zo raadselachtig als dat van devijfhonderd jaar geleden gestorven JheronimusBosch. Zijn werk is zo eigenzinnig, zo fantasierijk en zo volkomen anders dan alles watdaarvoor gemaakt was, dat je je afvraagt of de schilder niet een tikkeltje gek moet zijngeweest, of in ieder geval prettig gestoord. Want waar komen die angsten, die hallucinaties,die krankzinnige monsters en duiveltjes anders vandaan? Bosch is vaak een zonderlinggenoemd, een eenling en een buitenstaander. Er is gesuggereerd dat hij wellicht eenpsychiatrische stoornis had, of drugs gebruikte om tot zijn bizarre voorstellingen te komen.Ook de ondertitel van de tentoonstelling in Den Bosch, Visioenen van een genie (van 13/2t/m 8/5), speelt met die gedachte.

is redacteur beeldende kunst

Als hij in onze tijd had geleefd, was Bosch misschien wel eenoutsider artist genoemd. Sindser in 2013 op de Biënnale van Venetië veel aandacht werd besteed aan autodidactekunstenaars en aan werk van mensen uit psychiatrische instellingen, staat Outsider Art volopin de belangstelling. De Hermitage in Amsterdam zal vanaf maart een Outsider Art Museumherbergen en de Rotterdamse Kunsthal komt gelijktijdig met een grote expositie overOutsider Art. Blijkbaar heeft de kunstwereld behoefte aan onontdekte vrije geesten.

Kijkend naar de tientallen werken van Bosch die Het Noordbrabants Museum heeft weten teverzamelen, vielen me opeens de gelijkenissen met outsider artists op ­ het maniakalegepriegel, de angst voor de leegte, de doorwerkte composities, de buitenissige voorstellingen.Maar zo weinig als we van Bosch’ levensloop weten: geheel autodidact was hij niet. Hij kwamuit een geslacht van ambachtsschilders. Zijn vader, zijn ooms en zijn neven zaten allemaal inhet vak. In de familiewerkplaats moet hij zich de schildertechnieken al op jonge leeftijd eigenhebben gemaakt. En anders dan veel outsider artists van nu werd Bosch niet pas op lateleeftijd ontdekt. Hij had vooraanstaande opdrachtgevers, tot het bisdom in Brussel en hetSpaanse hof aan toe.

Wel kun je stellen dat Bosch in het Brabant van rond 1500 redelijk geïsoleerd opereerde vanandere kunststeden. Den Bosch had geen sterke artistieke traditie. Dat verklaart wellichtwaarom zijn schilderijen zo uniek en met niets anders te vergelijken zijn. Ver weg van de restvan de wereld creëerde Bosch zijn eigen universum.

Dit zijn volgenskenners de besteschilderijen van JeroenBoschCharles de Mooij, directeur Het NoordbrabantsMuseum, zegt ‘een zwak’ te hebben voor ‘Johannes opPatmos’, tevens het favoriete schilderij van JosKoldeweij, kunsthistoricus en lid van het BoschResearch and Conservation Project (BRCP).

een onzer redacteuren 11 februari 2016

Jos Koldeweij, kunsthistoricus en lidvan het BRCP

„Johannes op Patmos vind ik zowel intrigerend als mooi. Het is een heel verstild werk, nietde chaos die je op andere werken van Bosch vindt. Hij geeft in één beeld zowel de schrijvendeJohannes weer als wat deze als visioen heeft.”

Matthijs Ilsink, kunsthistoricus en lid van het BRCP„Ik heb veel ontzag voor De Tuin der Lusten. Ik heb ook de röntgenbeelden bestudeerd, endan zie je hoe Bosch heeft geknutseld aan de voorstelling, om uiteindelijk te komen tot een‘visuele machine’ die verleidt en (voor wie wil) beleert.”

Ron Spronk, technisch kunsthistoricus BRCPDe achterkant van de Johannes op Patmos in Berlijn, met de Passie van Christus. De ingrijstonen uitgevoerde scènes zijn opgezet in de vorm van een oog. In de lichtste, centralecirkel, de pupil dus, zien we de pelikaan die haar kuikens voert met haar eigen bloed, eensymbool voor Christus. In de ‘iris’ is de passiecyclus afgebeeld, en in de duistere ruimte omhet oog zweven allerlei monsterlijke figuren. Het is Bosch op zijn best: vol expressie enbravoure.

Rik Klein Gotink, fotograaf BRCPDe Aanbidding door de Wijzen, een vroeg werk uit het Metropolitan Museum. Tussenalle vermaningen van Jheronimus, vinden we een werk van geloof, hoop en liefde. Degeboorte van Jezus, en de aanbidding van deze mannen uit een heel andere cultuur. Hiergeen monsters, maar een open en weids landschap. Toch zijn ook hier wereldse zaken tezien: legers die elkaar opzoeken, verleidingen, een galg in de verte. Maar de liefde is hetbelangrijkst.

Charles de Mooij, directeur Noordbrabants Museum„Ik heb een zwak voor Johannes op Patmos. De kleuren zijn prachtig en er zit veel diepte in.Het hing in de kapel van de broederschap waar Bosch lid van was. Dat leiden we af uit devoorstelling en de maten, die overeenkomen met bewaard gebleven gebeeldhouwde luikenvan het broederschapsretabel.”

Luuk Hoogstede, kunsthistoricus enonderzoeksrestaurator BRCPMijn favoriete werk is eigenlijk maar deels van de meester zelf. De ondertekening van deLandlopertriptiek is door een ateliermedewerker uitgevoerd, terwijl de vlotteschildertechniek met vaak nat­in­nat en dunne verfapplicatie onmiskenbaar van de hand vanJheronimus is. Naast de knappe penseelvoering en detaillering is ook een heel scala aanveranderingen te ontdekken, wat me als schilderijenrestaurator fascineert. Pas bij derestauratie van Het narrenschip in 2015 werden grove overschilderingen verwijderd

Mail de redactie

waardoor Bosch’s compositie tevoorschijn kwam.