Đ I NAM LI T TRUY NẠ Ệ ỆT p 1 : TI N BIÊNậ ỀBiên so n : QU C S QUÁN TRI U NGUY Nạ Ố Ử Ề ỄNg i d ch : Đ M NG KH NGườ ị Ỗ Ộ ƯƠNg i hi u đính : HOA B NGườ ệ Ằ

VI N S H C VI T NAMỆ Ử Ọ ỆNHÀ XU T B N THU N HÓA, HU 2006Ấ Ả Ậ ẾTái b n l n th haiả ầ ứ

L I NÓI Đ UỜ ẦL I TÂU C A S QUÁNỜ Ủ ỬPHÀM LỆCH C T C, TÊN H CÁC QUAN THAM GIAỨ ƯỚ ỌBIÊN SO N "Đ I NAM LI T TRUY N TI N BIÊN"Ạ Ạ Ệ Ệ Ề

QUY N 1ỂTRUY N CÁC H U PHIỆ ẬTri u T Tĩnh Hoàng H uệ ổ ậThái T Gia D Hoàng H uổ ụ ậHy Tông Hi u VếTh n Tông Hi u Chiêu Hoàng H u h Đoànầ ế ậ ọThái Tông Hi u Tri t Hoàng H u h Chuế ế ậ ọHi u Tri t Hoàng H u h T ngế ế ậ ọ ốAnh Tông Hi u Nghĩa Hoàng H u h T ngế ậ ọ ốHi n Tông Hi u Minh Hoàng H u, h T ngể ế ậ ọ ốNguy n Kính Phiễ

Túc Tông Hi u Ninh Hoàng H u h Tr ngế ậ ọ ươ

Th Tông Hi u Vũ Hoàng H u h Tr ngế ế ậ ọ ươTu Tĩnh Thánh M u Nguyên S Nguy n thệ ẫ ư ễ ịTr n Quý nhânầ

QUY N 2ỂTRUY N CÁC HOÀNG TỆ ỬCon tr ng Tri u T Hoàng Đưở ệ ổ ếCác con Thái T Hoàng Đổ ếCác con Hi Tông Hoàng ĐếCác con Th n Tông Hoàng Đầ ếCác con Thái Tông Hoàng ĐếCác con Anh Tông Hoàng ĐếCác con Hi n Tông Hoàng Để ếCác con Túc Tông Hoàng ĐếCác con Th Tông Hoàng Đế ếPh l cụ ụTRUY N CÁC CÔNG CHÚAỆCon gái Tri u T Hoàng Đệ ổ ếCác con gái Thái T Hoàng Đ .ổ ếCác con gái Hi Tông Hoàng Đ .ếCon gái Th n Tông Hoàng Đ .ầ ếCác con gái Thái Tông Hoàng Đ .ếCác con gái Anh Tông Hoàng Đ .ếCác con gái Hi n Tông Hoàng Để ếCác con gái Túc Tông Hoàng Đ .ếCác con gái Th Tông Hoàng Đ .ế ếCon gái Du Tông Hoàng Đ .ệ ế

QUY N 3ỂTRUY N CÁC B TÔI (I)Ệ Ề

T ng Ph c Trố ướ ịT ng Ph c Hi pố ướ ệT ng Ph c Hòaố ướM c C nh Hu ngạ ả ốTr n Đ c Hòaầ ứĐào Duy TừBùi Tá Hán

Tr ng TràươL ng Văn ChínhươNguy n H u Ti nễ ữ ếNguy n H u D tễ ữ ậNguy n H u Hàoễ ữNguy n H u C nhễ ữ ảNguy n H u Bácễ ữ

QUY N 4ỂTRUY N CÁC B TÔI (II)Ệ ỀNguy n C u Ki uễ ử ềNguy n C u Thễ ử ếNguy n C u Vânễ ửNguy n C u Chiêmễ ửNguy n C u Đàmễ ửNguy n C u Phápễ ửNguy n C u D tễ ử ậNguy n C u Tu nễ ử ấTr ng Ph c Ph nươ ướ ấTr ng Ph c Hùngươ ướ

Tr ng Ph c C ngươ ướ ươTr ng Ph c Th cươ ướ ứ

Tr ng Ph c Phanươ ướTr ng Ph c Th nươ ướ ậT ng H u Đ iố ữ ạNguy n Đ c B oễ ứ ảNguy n H u Doãnễ ữHùng L cộNguy n D ng Lâmễ ươT ng Văn KhôiốBùi Công K

Nguy n H u Danhễ ữ

QUY N 5ỂTRUY N CÁC B TÔI (III)Ệ ỀNguy n Đăng Đễ ệNguy n Đăng Th nhễ ịNguy n C Trinhễ ưNguy n Đăng Ti nễ ếNguy n Đăng C nễ ẩN i tán Ph mộ ạVũ Phi Th aừNguy n Khoa ChiêmễNguy n Khoa ĐănễNguy n Khoa ToànễNguy n Khoa KiênễTr n Đình ÂnầVũ Đình Ph ngươVũ Xuân Nùng

Ph m H u Kínhạ ữNguy n Quang Ti nễ ềH Quang Đ iồ ạ

Lê Quang Đ iạMai Công H ngươĐ ng Đ i Đặ ạ ộTr n Ph c Thànhầ ướLê Xuân Chính

Nguy n H u Tônễ ữNguy n Th a Tễ ừ ựNguy n Đăng Tr ngễ ườBùi H u Lữ ễNguy n Danh KhoángễTr n Văn Th cầ ứĐoàn Đ c Hi pứ ệĐ Văn Ho ngỗ ảLê Đa U nẩ

QUY N 6ỂTRUY N CÁC B TÔI (IV)Ệ ỀM c Thiên Tạ ứTr n Th ng Xuyênầ ượTRUY N CÁC NG I N D TỆ ƯỜ Ẩ ẬNguy n Đăng ĐànễVõ Tr ng To nườ ảĐ ng Đ c Thu t và Lê Đ tặ ứ ậ ạNguy n H ngễ ươHoàng Quang

TRUY N CÁC CAO TĂNGỆT Nguyên Thi uạ ềTh ch LiêmạViên Quang

Giác Linh

Hoàng Lung

T ng Thố ịBùi Đăng T ngườ

PH CHÉP CÁC TRUY N NGH CH TH N, GIAN TH NỤ Ệ Ị Ầ ẦHi p, Tr chệ ạAnh, Trung

Hu và ThôngệTr ng Ph c Loanươ ướ

L I NÓI Đ UỜ Ầ

Đ i Nam li t truy n là m t b sách có quy mô khá đ s trong kho tàng th t chạ ệ ệ ộ ộ ồ ộ ư ị

c vi t b ng ch Hán c a Vi t Nam, do c quan làm s chính th c c a nhàổ ế ằ ữ ủ ệ ơ ử ứ ủ

Nguy n là Qu c s quán biên so n vào gi a th k XIX.ễ ố ử ạ ữ ế ỷ

Đ i Nam li t truy n g m 87 cu n, 2000 trang b n th o, chia làm hai ph n chính:ạ ệ ệ ồ ố ả ả ầ

Ti n biên và Chính biên, ghi chép t ng đ i đ y đ v s tích , công tr ng cácề ươ ố ầ ủ ề ự ạ

công th n , li t n , danh tăng... và gia ph nhà Nguy n tr c và sau khi "Gia Longầ ệ ữ ả ễ ướ

l p qu c". B sách đã đ c các nhà d ch thu t nghiên c u s p x p t i làm 4 t p:ậ ố ộ ượ ị ậ ứ ắ ế ạ ậ

T p 1 : Ti n biên: T cu n đ u tiên cu n 6.ậ ề ừ ố ầ ố

T p 2: Chính biên (S t p): T cu n đ u đ n cu n 33.ậ ơ ậ ừ ố ầ ế ố

T p 3: Chính biên (Nh t p): T cu n đ u đ n cu n 25.ậ ị ậ ừ ố ầ ế ố

T p 4: Chính biên (Nh t p): T cu n 26 đ n cu n 46.ậ ị ậ ừ ố ế ố

Tr c đây, các nhà nghiên c u cũng nh n th c rõ t m quan tr ng c a Li t truy nướ ứ ậ ứ ầ ọ ủ ệ ệ

nên m t vài ph n c a b sách đã đ c d ch và xu t b n nh ng ch ph c v trongộ ầ ủ ộ ượ ị ấ ả ư ỉ ụ ụ

ph m vi h p. Hi n nay vi c l u hành r ng rãi b n d ch toàn b Đ i Nam li tạ ẹ ệ ệ ư ộ ả ị ộ ạ ệ

truy n là r t c n thi t. Do đó, Vi n S h c ph i h p v i Nhà xu t b n Thu n Hóaệ ấ ầ ế ệ ử ọ ố ợ ớ ấ ả ậ

đã c g ng đ b sách quý này đ c xu t b n tr n v n m t l n mong đáp ngố ắ ể ộ ượ ấ ả ọ ẹ ộ ầ ứ

nhu c u b n đ c.ầ ạ ọ Đ c k t qu này, Vi n S h c đã làm h t s c mình đ gi gìnượ ế ả ệ ử ọ ế ứ ể ữ

và phát huy h n 2000 trang b n th o trong nh ng đi u ki n r t h n h p. Các nhàơ ả ả ữ ề ệ ấ ạ ẹ

Hán h c kỳ c u đã làm vi c t i Vi n S h c nh Hoa B ng, Đ M ng Kh ng, Ngôọ ự ệ ạ ệ ử ọ ư ằ ỗ ộ ươ

H u T o, Cao Huy Giu, Nguy n Tr ng Hân, Nguy n M nh Duân, Ph m Huy Giu,ữ ạ ễ ọ ễ ạ ạ

Tr ng Văn Chinh, Nguy n Danh Chiên, Phan Đ i Doãn... đã đóng góp công s c, tríươ ễ ạ ứ

tu r t nhi u vào b n d ch này.ệ ấ ề ả ị

B n d ch đã đ c xu t b n l n đ u năm 1993 và tái b n l n th nh t vào nămả ị ượ ấ ả ầ ầ ả ầ ứ ấ

1997. Th theo đ ngh c a b n đ c, nh t là gi i nghiên c u s h c, chúng tôi choể ề ị ủ ạ ọ ấ ớ ứ ử ọ

tái b n l n th hai, có s a ch a; nh ng ch c ch n v n còn thi u sót, r t mongả ầ ứ ử ữ ư ắ ắ ẫ ế ấ

b n đ c, các nhà nghiên c u góp ý ki n, ch b o cho nh ng h n ch đ hy v ngạ ọ ứ ế ỉ ả ữ ạ ế ể ọ

l n tái b n ti p theo b sách sẽ đ c hoàn ch nh h n.ầ ả ế ộ ượ ỉ ơ

VI N S H C - NHÀ XU T B N THU N HÓAỆ Ử Ọ Ấ Ả Ậ

Đ I NAM LI T TRUY NẠ Ệ Ệ

TI N BIÊNỀ

L I TÂU C A S QUÁNỜ Ủ Ử

Lũ th n là T ng tài, Toàn tu Sử quán c n tâu vi c khâm tu Li t truy n ti nầ ổ ẩ ệ ệ ệ ề

biên đã xong, xin san kh c đ t pháp đi n t t.ắ ể ỏ ể ấ

Lũ th n tr m nghĩ: n c có s là đ t quy mô th th ng m t đ i, s có truy n làầ ộ ướ ử ể ỏ ể ố ộ ờ ử ệ

đ thu t g c ng n tr c sau m t ng i. Cho nên làm s có b n th (1) thì truy nể ậ ố ọ ướ ộ ườ ử ố ể ệ

là m t. Trong thì h u phi, hoàng t , công chúa, tôn th t; ngoài thì các b tôi, cácộ ậ ử ấ ề

tu n l i(2), văn h c, trung nghĩa cho đ n n d t, cao tăng và kh c l i(3), ngh chầ ạ ọ ế ẩ ậ ố ạ ị

th n, gian th n đ u x p t ng lo i mà biên vào đ gi tích cũ, làm g ng khuyênầ ầ ề ế ừ ạ ể ữ ươ

răn.

Kính nghĩ: nhà n c ta đ c lòng tr i th ng, Thái T Gia D Hoàng Đ gây n nướ ượ ờ ươ ổ ụ ế ề

cõi Nam, th n truy n thánh n i, h n hai trăm năm, đ c t t công to, k c ngầ ề ố ơ ứ ố ỷ ươ

r ng, công d ng l n đã rõ ràng s sách. Song m t đ i có tôi hi n m t đ i, m tộ ụ ớ ở ử ộ ờ ề ộ ờ ộ

ng i có s tr ng m t ng i. D u đ i đã xa, s tích thi u sót nhi u, nh ng n uườ ự ạ ộ ườ ầ ờ ự ế ề ư ế

còn đ c m t, hai ph n cũng đ đ cho đ i sau soi xét.ượ ộ ầ ủ ể ờ

Thi u Tr năm th nh t (1841) kính so n Th c l c ti n biên v li t thánh(4) đãệ ị ứ ấ ạ ự ụ ề ề ệ

đ c s c d t n m t r ng nên so n Li t truy n luôn th . Lũ th n đã thông t điượ ắ ụ ậ ặ ằ ạ ệ ệ ể ầ ư

các đ a ph ng tra h i s tích, l i tham kh o th c l c và r ng nghe c l i truy nị ươ ỏ ự ạ ả ự ụ ộ ả ờ ề

ngôn h t lòng bàn đ nh s p x p biên t p thành sách. Đ u t truy n các h u, phi,ế ị ắ ế ậ ầ ừ ệ ậ

th đ n truy n các hoàng t , các công chúa, th n a đ n các b tôi r i đ nứ ế ệ ử ứ ữ ế ề ồ ế

truy n các ng i n d t, truy n cao tăng, cu i cùng ph l c truy n ngh ch th n,ệ ườ ẩ ậ ệ ố ụ ụ ệ ị ầ

gian th n g m có 7 m c, c ng 6 quy n. Đã đem b n m u ti n trình, đ c châuầ ồ ụ ộ ể ả ẫ ế ượ

phê r ng "đã xem r i, cho ki m c u l i, in ra, đ truy n đ i sau. Khâm th !"ằ ồ ể ứ ạ ể ề ờ ử

Lũ th n h t lòng nghiên c u, cũng có xét ra đ c ch thi u sót, đã s a l i và hầ ế ứ ượ ỗ ế ử ạ ổ

sung. Xin giao cho th kh c in. Sau này, Li t truy n chính biên làm xong sẽ xin ti nợ ắ ệ ệ ế

trình ti p t c kh c in. V công vi c san nhu n l n này xin do nh ng viên ph nế ụ ắ ề ệ ậ ầ ữ ầ

vi c đ ng làm.ệ ứ

Nay c n t uẩ ấ

T Đ c năm th 5 (1852) tháng 3 ngày 29, đ .ự ứ ứ ề

Ch truy n: "H u ty ch n ngày t t, giao kh c in, r i do S quán ki m kỹ, đóngỉ ề ữ ọ ố ắ ồ ử ể

thành quy n đ truy n đ i sau. Còn m i vi c khác đ u chu n y l i tâu".ể ể ề ờ ọ ệ ề ẩ ờ

(Tên b y tôi làm l i tâu):ầ ờ

Tr ng Đăng Qu , Hà Duy Phiên, Lâm Duy Nghĩa, Tô Trân, Ph m H u Ngh iươ ế ạ ữ ị

Nguy n H u T , Ph m Bá Thi u, Tr n Tr , Bùi Quỹ.ễ ữ ố ạ ề ầ ứ

PHÀM LỆ

1. Đ u chép h u phi, th đ n hoàng t , công chúa, là tr885;ng th b c nhân luân;ầ ậ ứ ế ử ứ ậ

k đ n các b tôi là nêu công lao s nghi p; th n a đ n các ng i n d t là nêuế ế ề ự ệ ứ ữ ế ườ ẩ ậ

nh ng ng i đi m đ m t t n; th n a đ n các cao tăng chép cho đ ; cu i cùngữ ườ ề ạ ừ ố ứ ữ ế ủ ố

đ n các ngh ch th n, gian th n, là răn đe k ác.ế ị ầ ầ ẻ

2. M cõi mi n Nam, là b t đ u t Thái T (5), nh ng phát dài Ph c lành thì tở ề ắ ầ ừ ổ ư ướ ừ

Tĩnh Hoàng Đ (6) xây n n. Cho nên đ t Tĩnh Hoàng H u(7) đ u truy n các h uế ề ặ ậ ở ầ ệ ậ

phi, là đ t có g c tích v y.ể ỏ ố ậ

3. Truy n các h u phi ch chép tên th y và h , vì tên th c c a các bà không đ l tệ ậ ỉ ụ ọ ự ủ ể ọ

ra kh i c a. Đó là theo th l chép truy n trong Minh s .ỏ ử ể ệ ệ ử

4. Hoàng t và công chúa có s tích gì đáng ghi thì chép c không thì chép theo thử ự ả ứ

t l n bé c t đ gi l y s th c.ự ớ ố ể ữ ấ ự ự

5. D i h tên các b tôi, biên rõ quê quán, n u không kê c u đ c thì b tr ng.ướ ọ ề ế ứ ượ ỏ ố

6. Trong các b tôi h ai có công nghi p rõ r t và ti t nghĩa đáng khen thì khôngề ễ ệ ệ ế

c quan ch c to hay nh đ u chép vào truy n, còn c tùy theo lo i: ho c h ngứ ứ ỏ ề ệ ứ ạ ặ ạ

nh ph vào h ng l n; ho c c p th p ph vào c p cao.ỏ ụ ạ ớ ặ ấ ấ ụ ấ

7. G p tr ng h p cùng m t vi c mà khác ng i làm thì đ u có truy n riêng. Vặ ườ ợ ộ ệ ườ ề ệ ề

vi c ghi chép, n u truy n này đã thu t chi ti t thì truy n kia l c b t, nh ngệ ế ở ệ ậ ế ở ệ ượ ớ ư

chua "xem thêm truy n..." đ cho sáng thêm.ệ ể

8. Tên ng i g p ch húy, n u là hoàng t , công chúa thì theo Ng c ph , vi t theoườ ặ ữ ế ử ọ ả ế

l i chi t t (t tùng... h u tùng...), n u là tên các b tôi thì đ i dùng ch khác.ố ế ự ả ữ ế ề ổ ữ

9. Ng i trong Khánh ph (8) n u ph m t i to: ph n ngh ch, thì t c b h , chườ ả ế ạ ộ ả ị ướ ỏ ọ ỉ vi t tên (nh lo i Hi p, Tr ch) không cho d trong Khánh ph n a.ế ư ạ ệ ạ ự ả ữ

10. S tích trong Li t truy n đ u d a vào Th c l c và tham kh o các hành tr ngự ệ ệ ề ự ự ự ả ạ

các gia ph , ngoài ra còn h i r ng, tìm thêm n u có s th c căn c đ c thì đ uả ỏ ộ ế ự ự ứ ượ ề

thâu l m mà ghi chép.ượ

CH C T C, TÊN H CÁC QUAN THAM GIAỨ ƯỚ Ọ

BIÊN SO N "Đ I NAM LI T TRUY N TI N BIÊN"Ạ Ạ Ệ Ệ Ề

Vâng s c kê khai ch c t c, tên h các b tôi biên so n quy n Đ i Nam li tắ ứ ướ ọ ề ạ ể ạ ệ

truy n ti n biên:ệ ề

T ng tài:ổ

C m nh l ng th n, Ph chính đ i th n, Thái b o, C n chính đi n Đ i h c sĩ,ố ệ ươ ầ ụ ạ ầ ả ầ ệ ạ ọ

lĩnh Binh b Th ng th sung C m t vi n đ i th n, Qu n lý Khâm thiên giámộ ượ ư ơ ậ ệ ạ ầ ả

kiêm lĩnh Qu c t giám s v , sung Kinh diên gi ng quan, Tuy Th nh qu n công,ố ử ự ụ ả ị ậ

th n: Tr ng Đăng Qu .ầ ươ ế

Nguyên Ng ti n đ i th n, Thái b o, Đông các Đ i h cự ề ạ ầ ả ạ ọ sĩ Qu n lý L s v , kiêmả ộ ự ụ

sung Hoàng thân S b o, ki mư ả ệ lĩnh Qu c t giám s v , th n: Vũ Xuân C n.ố ử ự ụ ầ ẩ

Phó T ng tài:ổ

Thái t Thi u b o, Hi p bi n Đ i h c sĩ, lĩnh H b Th ng th sung C m t vi nử ế ả ệ ệ ạ ọ ộ ộ ượ ư ơ ậ ệ

đ i th n, th n: Hà Duy Phiên.ạ ầ ầ

Ph chính đ i th n, Hi p bi n Đ i h c sĩ, lĩnh L b Th ng th , sung C m tụ ạ ầ ệ ệ ạ ọ ễ ộ ượ ư ơ ậ

vi n đ i th n, Hi p lý Kinh kỳ th y s , th n: Lâm Duy Nghĩa.ệ ạ ầ ệ ủ ư ầ

To n tu:ả

Hàn lâm vi n Ch ng vi n h c sĩ, sung Kinh diên nh t gi ng quan, th n: Tô Trân.ệ ưở ệ ọ ậ ả ầ

Thiêm s ph Thiêm s , sung Kinh diên nh t gi ng quan, th n: Ph m H u Nghi.ự ủ ự ậ ả ầ ạ ữ

Nguyên Hàn lâm vi n Tr c h c sĩ, th n: Nguy n H u T .ệ ự ọ ầ ễ ữ ố

Thái b c t khanh, th n: Ph m Bá Thi u.ộ ự ầ ạ ề

Nguyên H ng lô t khanh, th n: Tr n Tr .ồ ự ầ ầ ứ

H ng lô t khanh, th n: Bùi Quỹ.ồ ự ầ

Kh o hi u :ả ệ

Hàn lâm vi n Biên tu, th n: Nguy n Công Th y.ệ ầ ễ ụ

Hàn lâm vi n tòng bát ph m bút thi p th c, th n : Nguy n Đ c Ý.ệ ẩ ế ứ ầ ễ ứ

Đ ng l c :ằ ụ

Hàn lâm vi n tòng bát ph m Bút thi p th c, th n: Nguy n T ng Gi ng.ệ ẩ ế ứ ầ ễ ườ ả

Hàn lâm vi n tòng c u ph m Bút thi p th c, th n: Tr n Vi t Khai.ệ ử ẩ ế ứ ầ ầ ế

Hàn lâm vi n tòng c u ph m Bút thi p th c, th n: Lê Văn Thi u.ệ ử ẩ ế ứ ầ ề

Hàn lâm vi n tòng c u ph m Bút thi p th c, th n: Lê Văn Chân.ệ ử ẩ ế ứ ầ

Thu ch ng:ưở

Hàn lâm vi n Ki m th o, th n: Lê Quang Linh.ệ ể ả ầ

Hàn lâm vi n tòng c u ph m Bút thi p th c, th n: Nguy n Văn Dĩnh.ệ ử ẩ ế ứ ầ ễ

QUY N 1Ể

TRUY N CÁC H U PHIỆ Ậ

Tri u T (9) Tĩnh Hoàng H uệ ổ ậ

Bà h Nguy n h Nguy n khác) tiên t là ng i huy n T Kỳ, t nh H i D ng,ọ ễ ọ ễ ổ ườ ệ ứ ỉ ả ươ

sau d i đ n Quý huy n(10) t nh Thanh Hóa. Cha là Minh Bi n, làm quan đ i Lêờ ế ở ệ ỉ ệ ờ

đ n Đ c ti n, Ph qu c Th ng t ng quân, Th v s (năm Minh M ng th 4)ế ặ ế ụ ố ượ ướ ự ệ ự ạ ứ

(1823) truy phong làm H u chính phù bình trung đ ng th n. Anh là T cũngự ẳ ầ Ư ỵ

làm quan nhà Lê đ n Thái phó Uy qu c công. H u l y Tri u T Hoàng Đ ta, sinhế ố ậ ấ ệ ổ ế

đ c m t con trai là Thái T Hoàng Đ , mùa xuân tháng Giêng (không nh năm)ượ ộ ổ ế ớ

bà m t. Đ i truy n là táng chung vào lăng Tr ng Nguyên núi Thiên Tôn, t nhấ ờ ề ườ ở ỉ

Thanh Hóa.

Năm Giáp Tý (1744), Th Tông Hoàng Đ (11) năm th 6, truy dâng tôn th y là Tế ế ứ ụ ừ

Tín Chiêu Ý Đ c Phi, sau l i thêm hai ch Ho ng Nhân".ứ ạ ữ ằ

Năm Bính D n (1806), Gia Long th 5 l i truy tôn là T Tín Chiêu Ý Ho ng Nhânầ ứ ạ ừ ằ

Th c Đ c Tĩnh Hoàng H u.ụ ứ ậ

Bài sách văn đ i l c nói: Khôn nguyên to sáng, đ u sánh v i đ c Ki n. H u đ cạ ượ ề ớ ứ ề ậ ứ

thu n toan cho nên hay giúp chúa; bi u hi n tôn sùng c hành m i l . Kính nghĩ,ầ ể ệ ử ọ ễ

T Tín Chiêu Ý Ho ng Nhân Nguy n Đ c Phi đi n h đ c kính êm đ m, ti ng t từ ằ ễ ứ ệ ạ ứ ề ế ố

vang d y. Con cháu đông nh chung t (12) đàn đ y nhà c a. Siêng năng d y t gàậ ư ư ầ ử ậ ừ

gáy, chăm sóc gia đình. Cho nên, nay nh Ph c to; càng thêm sáng r ng. N t t tờ ướ ộ ế ố

công cao, bi u d ng sao dám đ ch m. V y kính làm sách vàng, dâng tôn hi u làể ươ ể ậ ậ ệ

T Tín Chiêu Ý Ho ng Nhân Th c Đ c Tĩnh Hoàng H u, th chung vào Tri uừ ằ ụ ứ ậ ờ ệ

Mi u.ế

Thái T Gia D (13) Hoàng H uổ ụ ậ

Bà h Nguy n - (h Nguy n khác) s tích không rõ. Bà sinh m t trai là Hy Tôngọ ễ ọ ễ ự ộ

Hoàng Đ . Mùa h tháng 5 (không nh năm) bà m t, táng lãng Vĩnh C (thu cế ạ ớ ấ ở ơ ộ

s n ph n H i Cát Gia Long năm th 7 (1808) m i truy dâng tên lăng. Các lăng sauơ ậ ả ứ ớ

đây cũng th . Năm Giáp Tý (1744) Th Tông Hoàng Đ năm th 6, truy dâng th yế ế ế ứ ụ

tôn là T L ng Quang Ph c Ý Phi, sau l i thêm hai ch "Minh Đ c". Năm Bínhừ ươ ụ ạ ữ ứ

D n, Gia Long th 5 l i truy tôn làm T L ng Quang Th c Minh Đ c Ý Cung Giaầ ứ ạ ừ ươ ụ ứ

D Hoàng H u. Bài sách văn đ i l c r ng: gi ng oai c m cây vi t c mao, đ nhụ ậ ạ ượ ằ ươ ầ ệ ờ ị

yên th n c, th c b i thánh công, trong sáng nh ng c c ng c vũ, ch nh đ nế ướ ự ở ư ọ ư ọ ỉ ố

vi c nhà đ u nh h u đ c. Kính nghĩ, T L ng Quan Th c Minh Đ c Nguy n Ýệ ề ờ ậ ứ ừ ươ ụ ứ ễ

Phi đi n h : thánh sánh đ i v i thánh, đ n p m i này. Khuy n t ng sĩ c n laoệ ạ ố ớ ế ở ấ ớ ế ướ ầ

hàng tr n, nêu đ c, tính trinh tĩnh đình vi. Đ c hóa kh p n c nhà, Ph cở ậ ứ ở ứ ắ ướ ướ

tr ch nhu n cháu ch t. Cho nên, nay trên nh bóng c , thêm sáng t t x a. Coiạ ầ ắ ờ ả ố ư

ph c đ c này, dám dâng sùng báo. Kính làm sách vàng, dâng tôn hi u là Tướ ứ ệ ừ

L ng Quang Th c Minh Đ c Ý Cung Gia D Hoàng H u, th chung vào Thái Mi u.ươ ụ ứ ụ ậ ờ ế

Hy Tông Hi u Văn(14) Hoàng H uế ậBà h Nguy n (c n án xét tr c là h M c sau đ i h Nguy n). Tiên t là ng iọ ễ ẩ ướ ọ ạ ổ ễ ổ ườ

huy n Nghi D ng t nh H i D ng. Bà là tr ng n Khiêm V ng M c Kính Đi n.ệ ươ ỉ ả ươ ưở ữ ươ ạ ể

Khi Kính Đi n b b i vong, bà theo chú là C nh Hu ng đem gia quy n vào Nam nể ị ạ ả ố ế ẩ

chùa Lam S n, nhân đó nh p t ch Qu ng Tr . Nguy n Ng c D ng v C nhở ơ ậ ị ở ả ị ễ ọ ươ ợ ả

Hu ng, là dì ru t Hy Tông Hoàng Đ , nhân ti n bà vào h u chúa n i ti mố ộ ế ế ầ ở ơ ề

đ (15). Tính minh m n thu n th c, nói và làm đ u đúng m c th c, bà đ cể ẫ ầ ụ ề ự ướ ượ

chúa yêu và quý tr ng. Sinh đ c 5 con trai: Con tr ng là Kỳ, làm H u phọ ượ ưở ữ ủ

ch ng ph s , tr n th Qu ng Nam - t ng Thi u b o, Khánh qu n công; con thưở ủ ự ấ ủ ả ặ ế ả ậ ứ

hai t c là Th n Tông Hoàng Đ , con th ba là Trung, con th t là An, con th nămứ ầ ế ứ ứ ư ứ

là Nghĩa ch t s m. Ba con gái: Tr ng là Ng c Liên, th là Ng c V n, út là Ng cế ớ ưở ọ ứ ọ ạ ọ

Khoa. Năm Canh Ng (1630, Lê Đ c Long năm th 2) mùa đông tháng 11, bà m t,ọ ứ ứ ấ

th 53 tu i, truy t ng là Doanh C , đ t tên th y là Nhã Ti t, táng lăng Vĩnh Di nọ ổ ặ ơ ặ ụ ế ệ

( xã Chiêm S n, t nh Qu ng Nam).ở ơ ỉ ả

Năm Giáp Tý (1744) Th Tông Hoàng Đ năm th 6, truy dâng tôn th y là: Huyế ế ứ ụ

Cung T Th n Thu n Phi.ừ ậ ậ

Năm Bính D n (1806) Gia Long th 5, l i truy tôn làm Huy Cung T Thân Ôn Th cầ ứ ạ ừ ụ

Thu n Trang Hi u Văn Hoàng H u.ậ ế ậ

Bài sách văn đ i l c r ng: T t thay đ c khôn nguyên, trên sánh v i thê Ki u. Phôạ ượ ằ ố ứ ớ ề

nêu đ c t t, là đ đáp Ph c dày mà t đ o hi u v y.ứ ố ể ướ ỏ ạ ế ậ

Kính nghĩ, Huy Cung Nguy n Thu n Phi đi n h ; trinh tĩnh đoan trang, bao hàmễ ậ ệ ạ

r ng sáng: phong hóa kh p g n xa, đ c t t không b b n. Đúc thành gi ng t t,ộ ắ ầ ứ ố ờ ế ố ế

ph n th nh Ph c to. Nay trên nh đ c thiêng liêng, n i mãi ngôi tôn quý. V y xétồ ị ướ ờ ứ ố ậ

đi n l kính dâng tên hay. C n ti n sách vàng dâng tôn hi u là Huy Cung T Th nể ễ ẩ ế ệ ừ ậ

Ôn Th c Thu n Trang Hi u Văn Hoàng H u, th chung vào gian t nh t nhà Tháiụ ậ ế ậ ờ ả ấ

Mi u.ế

Th n Tông Hi u Chiêu(16) Hoàng H u h Đoànầ ế ậ ọ

Ng ời huy n Diên Ph c, t nh Qu ng Nam, bà là con gái th 3 c a Th chư ệ ướ ỉ ả ứ ủ ạ

Qu n công Đoàn Công Nh n. M là phu nhân Vũ Thu n Hóa. Bà là ng i minhậ ạ ẹ ậ ườ

m n thông sáng. Năm 15 tu i đêm hái dâu bãi, trong trăng mà hát. B y gi Hyẫ ổ ở ấ ờ

Tông Hoàng Đ ta đi ch i Qu ng Nam, Th n Tông Hoàng Đ ta theo đi h giá. Đêmế ơ ả ầ ế ộ

đáp thuy n ch i trăng. Đ thuy n gành Đi n Châu (bây gi là bãi Ân Phú Tây)ề ơ ỗ ề ở ệ ờ

câu cá, nghe ti ng hát, l y làm l , sai ng i đ n h i, bi t là con gái h Đoàn, choế ấ ạ ườ ế ỏ ế ọ

ti n vào h u chúa ti m đ , đ c yêu chi u l m. Bà sinh m t trai, y là Tháiế ầ ở ề ể ượ ề ắ ộ ấ

Tông Hoàng Đ . Năm Tân S u (1661) Lê Vĩnh Th năm th 4 mùa h , tháng 5, bàế ử ọ ứ ạ

m t, táng Vĩnh Di n ( Th ng C c Hùng C ng thu c xã Chiêm S n, t nh Qu ngấ ệ ở ượ ố ươ ộ ơ ỉ ả

Nam). Th Tông Hoàng Đ năm th 6, Giáp Tý (1744) truy dâng tôn th y là Trinhế ế ứ ụ

Th c T Tĩnh Hu Phi, sau l i thêm 2 ch "M n Du ". Gia Long năm th 5 Bínhụ ừ ệ ạ ữ ẫ ệ ứ

D n (1806) l i truy tôn làm Trinh Th c T Tĩnh M n Du Hu Kính Hi u Chiêuầ ạ ụ ừ ẫ ệ ệ ế

Hoàng H u.ậ

Bài sách văn đ i l c nói: L nhà tôn mi u, kính ng i mình tôn, yêu ng i mìnhạ ượ ễ ế ườ ườ

thân, là đ báo công mà tôn đ c v y.ể ứ ậ

Kính nghĩ, Trinh Th c T Tĩnh M n Du Đoàn Hu Phi đi n h : sáng th m tú my,ụ ừ ẫ ệ ệ ệ ạ ơ

phép t t trinh thu n. Khôn nguyên h p đ c, phong hóa gây t đình vi, c m đ ngố ầ ợ ứ ừ ả ộ

k t thai, Ph c tr ch truy n cho xã t c. Đ Ph c yên t t n i đ i vô cùng. Nay,ế ướ ạ ề ắ ể ướ ố ố ờ

trên nh Ph c thiêng, l i d ng nghi p c . Kính dâng huy ch ng, đ tôn n n t t.ờ ướ ạ ự ệ ả ươ ể ề ố

C n ti n sách vàng dâng tôn hi u là:Trinh Th c T Tĩnh M n Du Hu Kính Hi uẩ ế ệ ụ ừ ẫ ệ ệ ế

Chi Hoàng H u, th chung vào gian h u nh t nhà Thái Mi u.ậ ờ ữ ấ ế

Thái Tông Hi u Tri t(17) Hoàng H u h Chuế ế ậ ọ

(không rõ quê quán)

Ban đ u, bà h u chúa n i ti m đ , làm chánh phu nhân, sinh 2 trai, m t gái. Conầ ầ ở ơ ề ể ộ

trai tr ng là Diên đ c t n phong Ph c Qu n công, con th là Thu n, đ cưở ượ ấ ướ ậ ứ ầ ượ

phong Hi p Qu n công, con gái là Ng c Tào. Năm Giáp Tý (1684), Lê Chính Hòaệ ậ ọ

năm th 5 mùa đông, tháng 11, bà m t, th 60 tu i, t ng Tán Qu c Chánh Phuứ ấ ọ ổ ặ ố

Nhân, táng lăng Vĩnh H ng thu c s n ph n ph ng An Ninh huy n H ng Th y.ư ộ ơ ậ ườ ệ ươ ủ

Th Tông Hoàng Đ năm th 6, Giáp Tý (1744) truy dâng tôn th y là T M nế ế ứ ụ ừ ẫ

Chiêu Thánh Trang Phi sau thêm 2 ch "Trang Li t".ữ ệ

Gia Long năm th 5 Bính D n (1806) l i truy tôn làm T M n Chiêu Thánh Cungứ ầ ạ ừ ẫ

Tĩnh Trang Th n Hi u Tri t Hoàng H u.ậ ế ế ậ

Bài sách văn đ i l c r ng: Có thánh quân n i tr ; t c có th c đ c t gia. Cùng tônạ ượ ằ ố ị ứ ụ ứ ề

cùng quý, là chính l v y.ễ ậ

Kính nghĩ, T M n Chiêu Thánh Trang Li t Chu Trang Phi đi n h . Dáng t t trinhừ ẫ ệ ệ ạ ố

tĩnh, phép c trang nghiêm. H p đ c v i liên nguyên, truy n sáng b i khôn h u,ả ợ ứ ớ ề ở ậ

phong hóa gây t th "quan th "(18) ân tr ch đ m m nh th "cù m c"(19).ừ ơ ư ạ ầ ấ ư ơ ộ

Khuôn m u đáng làm phép, thánh thi n khó hình dung. Nay, đã thành công to, nhẫ ệ ớ

l i nghi p t t, bèn theo đi n l , báo đáp đ c lành. C n ti n sách vàng dâng tônạ ệ ố ể ễ ứ ẩ ế

hi u là: T M n Chiêu Thánh Cung Tĩnh Trang Th n Hi u Tri t Hoàng H u , thệ ừ ẫ ậ ế ế ậ ờ

chung vào gian t nh nhà Thái Mi u.ả ị ế

Hi u Tri t Hoàng H u h T ngế ế ậ ọ ố

Ng i quý huy n(20) t nh Thanh Hóa. Cha là T ng Ph c Khang, t ng Thi u phóườ ệ ỉ ố ướ ặ ế

Qu ̑3;n công, m là Ph m th . Tính ng i hi n t hòa thu n, khi m i vào cung bàẹ ạ ị ườ ề ừ ậ ớ

đ c li t vào hàng C , càng ngày càng đ c yêu chi u. Bà sinh 2 trai: con tr ngượ ệ ơ ượ ề ưở

là Anh Tông Hoàng Đ , con th hai là Trân, t ng Thi u phó, C ng Qu n công.ế ứ ặ ế ươ ậ

Mùa xuân tháng 3 (không nh năm) bà m t, táng lăng Quang H ng (thu c s nớ ấ ư ộ ơ

ph n xã Đ nh Môn, huy n H ng Trà). Th Tông Hoàng Đ năm th 6, Giáp Týậ ị ệ ươ ế ế ứ

(1744) truy dâng tôn th y là T Tiên Hu Thánh Tĩnh Phi, sau l i thêm 2 chụ ừ ệ ạ ữ

"Trinh Thu n", Gia Long năm th 5 Bính D n (1806) l i truy tôn là T Tiên Huậ ứ ầ ạ ừ ệ

Thánh Trinh Thu n Tĩnh Nhân Hi u Tri t Hoàng H u.ậ ế ế ậ

Bài sách văn l c r ng: Gi nhân luân, dùng đi n l , báo ngu n g c tôn ng iượ ằ ữ ể ễ ồ ố ườ

thân, là đ o hi u con cháu v y.ạ ế ậ

Kính nghĩ, T Tiên Hu Thánh Trinh Thu n T ng Tĩnh Phi đi n h sao B o vừ ệ ậ ố ệ ạ ả ụ

sáng soi, qu Th n khôn h p đ c. Phép khuê môn t p quen, l tôn mi u kính c n.ẻ ầ ợ ứ ậ ễ ế ẩ

Trên sách Ki n nguyên, sinh ra con tr ng, k th a d n m i lâu dài, khánh tr chề ưở ế ừ ẫ ố ạ

m n n th nh l n. Cho nên nay trên nh thiêng liêng m mang b cõi, thànhở ề ị ớ ờ ở ờ

nghi pnày, bèn theo đi n l , lẽ c cùng tôn. C n ti n sách vàng dâng tôn hi u là:ệ ể ễ ả ẩ ế ệ

T Tiên Hu Thánh Trinh Thu n Tĩnh Nhân Hi u Tri t Hoàng H u, th chung vàoừ ệ ậ ế ế ậ ờ

gian t nh nhà Thái Mi u.ả ị ế

Anh Tông Hi u Nghĩa(21) Hoàng H u h T ngế ậ ọ ố

Bà ng i quý huy n t nh Thanh Hóa, cha là T ng Ph c Vinh, t ng Thi u phóườ ệ ỉ ố ướ ặ ế

Qu n công, m là Lê th . Ban đ u bà ti n h u n i ti m đ , r i đ c thăng làmậ ẹ ị ầ ế ầ ơ ề ể ồ ượ

Cung t n(22). Lúc có thai, trên ch v ph ng tây nam, tr i m m t khoanhầ ỗ ở ề ươ ờ ở ộ

tròn mây đ p bay vòng quanh, gi a có m t ch sáng tròn khác th ng t trênẹ ở ữ ộ ỗ ườ ừ

không trung mà xu ng, ánh sáng soi r i lên tr i. Ng i th c gi cho là đi m sinhố ọ ờ ườ ứ ả ề

thánh. Đ y năm, bà sinh con trai, t c là Hi n Tông Hoàng Đ . Nguy n Gia phiầ ứ ể ế ễ

không có con, yêu mà v v , nuôi n ng. Năm Bính Tý (1696) Lê Chính Hòa năm 17ỗ ề ấ

mùa xuân tháng 3, bà m t, th 44 tu i. Hi n Tông Hoàng Đ (23) truy tôn là Qu cấ ọ ổ ể ế ố

Thái Phu Nhân, táng lăng Vĩnh M u (thu c s n ph n xã Đ nh Môn, huy n H ngậ ộ ơ ậ ị ệ ươ

Trà). Th Tông Hoàng Đ năm th 6, Giáp Tý (1744) truy dâng tôn th y là T Ti tế ế ứ ụ ừ ế

Tĩnh Th c Hi n Phi, sau thêm 2 ch "Hi u T ". Gia Long năm th 5, Bính D nụ ể ữ ế ừ ứ ầ

(1806) l i truy tôn là T Ti t Tĩnh Th c Tu M n Hi n Thu n Hi u Nghĩa Hoàngạ ừ ế ụ ệ ẫ ế ậ ế

H u.ậ

Bài sách văn đ i l c nói: d ng nghi p Tây kỳ, bà Thái Nhâm, bà Thái Kh ng gâyạ ượ ự ệ ươ

Ph c c . M n n Đông l c, bà Mã h u, b Đăng h u n i đi m lành. Đ c t t sánhướ ả ở ề ạ ậ ậ ố ề ứ ố

đ i x a, tên hay đ h u báo. Kính nghĩ, T Ti t Tĩnh Th c Hi u T T ng Hi n Phiờ ư ể ậ ừ ế ụ ế ừ ố ể

đi n h : Trăm n t có đ , muôn thi n đ u kiêm. Bao hàm r ng rãi trên sách Ki nệ ạ ế ủ ệ ề ộ ề

nguyên, n i tr có khuôn phép t ng c c , ng c hành(24) m d u t t lành sinh raộ ị ừ ọ ư ọ ở ấ ố

con tr ng truy n gia v ng c đ nh thái s n, bàn th ch. Cho nên nay đ c nhưở ề ữ ơ ổ ư ơ ạ ượ ờ

Ph c thiêng liêng, m i ch u m nh sáng, x ng d ng đ c t t, đ báo t t lành c nướ ớ ị ệ ư ươ ứ ố ể ố ẩ

ti n sách vàng dâng tôn hi u là T Ti t Tĩnh Th c Tu M n Hi u Thu n Hi uế ệ ừ ế ụ ệ ẫ ế ậ ế

Nghĩa Hoàng H u, th chung vào gian h u nh nhà Thái Mi u.ậ ờ ữ ị ế

Hi n Tông Hi u Minh Hoàng H u, h T ngể ế ậ ọ ố

Bà v n h H , sau khi vào cung, đ c cho h là T ng, ng i huy n H ng Tràố ọ ồ ượ ọ ố ườ ệ ươ

ph Th a Thiên, là con gái Ch ng doanh H Văn Mai. Vào cung đ c chúa yêuủ ừ ưở ồ ượ

chi u, cho làm H u Cung t n th 4. Sau đó đ c thăng Chiêu Nghi. Tính ng iề ữ ầ ứ ượ ườ

nhân thu n, cung kính, trong cung đ u đ c c m hóa vì đ c tính bà. Sinh đ c 2ậ ề ượ ả ứ ượ

trai: tr ng là Túc Tông Hoàng Đ (25) lúc sinh có h ng l đ y nhà, th là T ,ưở ế ươ ạ ầ ứ ứ

phong Luân Qu c công. Năm Bính Thân (1716, Lê Vĩnh Th nh năm th 12), mùaố ị ứ

xuân tháng 2, bà m t, th 37 tu i, t ng Minh Phi, li t vào hàng phu nhân, th y làấ ọ ổ ặ ệ ụ

T Tu , táng lăng Vĩnh Th nh (thu c xã Trúc Lâm, huy n H ng Trà). Năm Giápừ ệ ạ ộ ệ ươ

Tý (1744) Th Tông Hoàng Đ năm th 6, truy dâng tôn th y là T Hu Cungế ế ứ ụ ừ ệ

Th c Kính Phi, sau thêm 2 ch "Ý Đ c". Gia Long năm th 5 Bính D n (1806) truyụ ữ ứ ứ ầ

tôn là T Hu Cung Th c Ý Đ c Kính MHi u Minh Hoàng H u. Bài sách văn đ iừ ệ ụ ứ ế ậ ạ

l c r ng: Đón qu Ki n là qu Khôn sánh v i đ g i là h u. L đ t b i nghĩa,ượ ằ ẻ ề ẻ ớ ế ọ ậ ễ ặ ở

kính v i ng i tôn, là đ t l nhà tôn mi u. Kính nghĩ, T Hu Cung Th c Ý Đ cớ ườ ể ỏ ễ ế ừ ệ ụ ứ

T ng Kính Phi đi n h : dáng đ p n i trâm cài hoa gi t, đ c t t nh ng c c , ng cố ệ ạ ẹ ổ ắ ứ ố ư ọ ư ọ

hành. Thùy m đ tiên phòng g ng m u u c n giúp chúa nh th Kê minh(26)ị ề ươ ẫ ư ầ ư ơ

chung đúc đi m Hoa ch (27) t t lành, th nh v ng v sau th Lân ch (28). Choề ử ố ị ượ ề ơ ỉ

nên nay trên đ i n th a, m mang nghi p l n. Bèn xét lẽ văn, tán d ng đ c t t.ộ ơ ừ ở ệ ớ ươ ứ ố

C n tín sách vàng dâng tôn hi u là: T Hu Cung Th c Ý Đ c Kính M c Hi u Minhẩ ệ ừ ệ ụ ứ ụ ế

Hoàng H u, th chung vào gian t tam nhà Thái Mi u.ậ ờ ả ế

Nguy n Kính Phiễ

Là con gái Tham chính Nguy n H u Hi p, năm Hi n Tông m i làm chúa, bà vàoễ ữ ệ ể ớ

h u n i đình, đ c c t nh t làm H u Cung t n th 3, r i thăng Chánh N i ph .ầ ở ộ ượ ấ ắ ữ ầ ứ ồ ộ ủ

Năm Giáp Ng (1714, Lê Vĩnh Th nh th 10) mùa thu, bà m t, đ c t ng là Kínhọ ị ứ ấ ượ ặ

Phi, tôn b ng hàng phu nhân, th y là T Đ c, táng xã Trúc Lâm, l p đ n th ằ ụ ừ ứ ở ậ ề ờ ở

Hà Khê.

Bà là con nhà dòng vào h u chúa đ c yêu chi u (t ng truy n: bà sinh 11 con,ầ ượ ề ươ ề

nay còn m t ngành, ngoài ra không rõ). Bà m t đ c m t năm, chúa th ng khôngộ ấ ượ ộ ươ

thôi, làm đàn chay tr ng th chùa Thiên M , chúa (Hi n Tông Nguy n Ph cọ ể ở ụ ể ễ ướ

Chu) làm 4 bài th ; th ng nh vi t vào t ng chùơ ươ ớ ế ườ

BÀI 1

Phiên âm:

V n thiên hà s thi t ngô phi !ấ ự ế

Hoa t , tam cung nguy t y m huy !ạ ệ ế

B t đ c n trung vong kh n ph m !ấ ạ ữ ổ ạ

Hoàn tri kỳ n i th t dung nghi.ộ ấ

Th i đ ng th t t ch Ngân hà ám.ờ ươ ấ ị

S u ký thiên niên gi i l hi !ầ ớ ộ

M n đ o ti u nhân nhi ph thái.ạ ạ ế ụ

C kim thùy cánh th tình vi.ổ ử

D ch nghĩa:ị

C chi tr i l i c p phi ta !ớ ờ ạ ướ

Hoa r ng, ba cung bóng nguy t tà.ụ ệ

Ch ng nh ng g ng treo trong b n gái,ẳ ữ ươ ạ

L i đ y năm ch n v ng ng i hoa !ạ ầ ẵ ắ ườ

Đêm v a m ng b y sông Ngân t i !ừ ồ ả ố

S u đ ngàn năm móc h pha !ầ ể ẹ

Đ ng có c i trò nhi n nhé !ừ ườ ữ

Tình nay ai đ tránh t x a.ể ừ ư

BÀI 2

Phiên âm:

Kh niên Ch c n nh p song minh.ứ ứ ữ ậ

Kh c b trùng vân t u đ a sinh.ướ ị ự ị

Ch c m v hoàn, ty t i tr c !ế ẩ ị ạ ụ

Xuyên châm tài bãi, tuyên phiêu doanh !

Không hoài ngũ d Quỳnh lâu đ ch,ạ ị

Kh i v ng song xuy ng c đi n sinh.ở ọ ọ ệ

Nh t phi n mê ly nghi th t .ấ ế ử ế

Uyên ng tú ch m m ng n.ươ ẩ ộ

D ch nghĩa:ị

Sao n năm qua soi c a sữ ử ổ

Làn mây l p l p đ n che r i !ớ ớ ế ồ

G m d t ch a xong t l d !ấ ệ ư ơ ở ở

Kim xâu v a đ c, ch t i b i !ừ ượ ỉ ơ ờ

Sáo Quỳnh lâu, canh khuya lu ng nh !ố ớ

Sênh ng c đi n, nay d th i đôiọ ệ ễ ổ

M h t c d ng đâu đó,ơ ồ ấ ạ ờ

Gi c m ng uyên ng u ng ki m hoài !ấ ộ ươ ổ ế

BÀI 3

Phiên âm:

N i tr t ng kinh c ni,ộ ợ ằ ứ ỷ

Duy d đ ng nh l ng nan kỳ,ư ồ ữ ưỡ

Phi nhân m s c ti m huy l ,ộ ắ ề ệ

Ch v tôn hi n t ng phú thi.ỉ ị ề ụ

Vi t h i tuy khoan, nan t i h n,ệ ả ả ậ

T m lăng nghi c n, d quan bi.ẩ ậ ị

Tr ng đê th m c tài d ng li uườ ả ạ ươ ễ

H o đãi Thanh minh túng m c thì.ả ụ

D ch nghĩa:ị

D u dàng n i tr nghĩ th ng âu...ị ộ ợ ươ

Ch chúng ta sao khó h n nhau.ỉ ẹ

Há vì s c đ p r i hàng l ,ắ ẹ ơ ệ

Ch v ng i hi n v nh m y câu.ỉ ị ườ ề ị ấ

Bi n Vi t d u to khôn ch h n,ể ệ ầ ở ậ

Bia lăng g n đ c đ khuây s u.ầ ọ ể ầ

Đê dài đ ng có tr ng d ng li u.ừ ồ ươ ễ

Đ i ti t Thanh minh m t m lâu.ợ ế ắ ắ

BÀI 4

Phiên âm:

Nh th tuy vi, Ph c t tr ngữ ọ ướ ự ườ

Nhân truy n Ph c tr ch Nguy n cung h ng.ề ướ ạ ễ ươ

Phao t kim ng c doanh song nípư ọ

L u th nhi tôn mãn nh t đ ng.ư ử ấ ườ

Đ i c nh k h i hàm bi t lố ả ỷ ồ ệ ệ

Lân tài nh t th đ ng trung tr ng.ấ ế ộ ườ

Kim b ng di u pháp không v ng l c.ằ ệ ươ ự

Ti n b t u h n đ t th ng ph ng.ế ạ ồ ạ ượ ươ

D ch nghĩa:ị

Tu i th ng n thôi Ph c l i dài.ổ ọ ắ ướ ạ

Ph c l u cung Nguy n ngát h ng tướ ư ễ ươ

Quăng đi vàng ng c đ y hai tráp,ọ ầ

Đ l i cháu con n i v n đ i;ể ạ ố ạ ờ

Đ i c nh đòi phen c m gi t l ,ố ả ầ ọ ệ

Th ng tài m t ki p đ ng lòng ai.ươ ộ ế ộ

Nh phép Nh Lai m u nhi m yờ ư ầ ệ ấ

U h n siêu đ thoát luân h i.ồ ộ ồ

B y gi , trong các cung t n t tr n, không ai đ c ân s ng l lùng nh th . Ng iấ ờ ầ ừ ầ ượ ủ ạ ư ế ườ

đ i cho là vi c long tr ng v y.ờ ệ ọ ậ

Túc Tông Hi u Ninh Hoàng H u h Tr ngế ậ ọ ươ

Bà ng i quý huy n t nh Thanh Hóa, cha là Tr ng Ph c Phan làm đ n Tr nườ ệ ỉ ươ ướ ế ấ

biên doanh l u th Ch ng doanh, t ng Qu c công, có truy n riêng(k">29). Bà lúcư ủ ưở ặ ố ệ

m i vào h u n i ti m đ đ c phong làm Nhã c , sinh 2 trai: tr ng là Th Tôngớ ầ ơ ề ể ượ ơ ưở ế

Hoàng Đ , th là Du, l i có tên là Nghi m, t ng Thi u b o qu n công. Năm Canhế ứ ạ ễ ặ ế ả ậ

Tý (Lê Thái B o năm th nh t) 1720 mùa thu, tháng 7, bà m t th 22 tu i, t ngả ứ ấ ấ ọ ổ ặ

Tu Dung Á Phu Nhân, th y là T Ý, táng lăng Vĩnh Phong (thu c s n ph n xã Longụ ừ ộ ơ ậ

H , huy n H ng Trà), Th Tông Hoàng Đ năm th 6 Giáp Tý (1744) truy dângổ ệ ươ ế ế ứ

tôn th y là T ý Quang Thu n Th c Phi, sau thêm 2 ch "Chiêu Hi n". Gia Longụ ừ ậ ụ ữ ế

năm th 5 Bính D n (1806) l i truy tôn làm T ý Quang Thu n Chiêu Hi n Th cứ ầ ạ ừ ậ ế ụ

Hu Hi u Ninh Hoàng H u.ệ ế ậ

Bài sách văn đ i l c r ng: Đ o tr i đ t ki n khôn h p đ c, l tôn mi u, đ h uạ ượ ằ ạ ờ ấ ề ợ ứ ễ ế ế ậ

cung tôn.

Kính nghĩ, T Ý Quang Thu n Chiêu Hi n Tr ng Th c Phi đi n h : ti ng hayừ ậ ế ươ ụ ệ ạ ế

trong sáng, đ c t t đoan trang, sao b o v sáng li n th n c c, nghi hình túc m cứ ố ả ụ ề ầ ự ụ

nh ng c c ng c hành, khí phù d (30) đúc đ c thánh minh, dòng dõi lâu b nư ọ ư ọ ư ượ ề

nh thái s n bàn th ch. Cho nên nay trên nh n thiêng thêm sáng Ph c tr c.ư ơ ạ ờ ơ ướ ướ

Kính dâng huy x ng, đ t đ c t t. C n ti n sách vàng dâng tôn hi u là: T Ýư ể ỏ ứ ố ẩ ế ệ ừ

Quang Thu n Chiêu Hi n Th c Hu Hi u Ninh Hoàng H u, th chung vào gianậ ế ụ ệ ế ậ ờ

h u tam nhà Thái Mi u.ữ ế

Th Tông Hi u Vũ Hoàng H u h Tr ngế ế ậ ọ ươ

Bà là ng i quý huy n Thanh Hóa. Cha là Tr ng Văn Sáng làm đ n Ch ng c ;ườ ệ ươ ế ưở ơ

m là T ng th . Lúc m i vào h u n i ti m đ , bà đ c phong làm H u Cung t n.ẹ ố ị ớ ầ ơ ề ể ượ ữ ầ

Tính e th n c n th n, d y b o n i ch c, có phong đ h u phi đ i x a. Sinh đ c 3ẹ ẩ ậ ạ ả ộ ứ ộ ậ ờ ư ượ

trai 1 gái3;ng là Ch ng, t ng Thành Công, con th hai là H ng T Hoàng Đ (31),ươ ặ ứ ư ổ ế

con th ba là D c, t ng Ý Công, con gái là Ng c Đào. Năm Bính Thìn (1736, Lê Vĩnhứ ụ ặ ọ

H u năm th 2) mùa đông, tháng 10, bà m t th 25 tu i, đ c phong t ng là Tuự ứ ấ ọ ổ ượ ặ

Nghi Phu Nhân sau truy t ng là Ôn Thành Tr ng Thái Phi, táng lăng Vĩnh Tháiặ ươ

(thu c s n ph n xã D ng Xuân, huy n H ng Th y).ộ ơ ậ ươ ệ ươ ủ

Gia Long năm th 5 , Bính D n (1806) l i truy tôn là Ôn Thành Huy Ý Trang Tứ ầ ạ ừ

D c Thánh Hi u Vũ Hoàng H u.ụ ế ậ

Bài sách văn đ i l c r ng: Bà Đ S n m nhà H , bà H u Nhung g y nhàạ ượ ằ ồ ơ ở ạ ữ ầ

Th ng. Đ p cùng sánh v i ng i đ i tr c l nên tôn đ h u báo đ n.ươ ẹ ớ ườ ờ ướ ễ ể ậ ề

Kính nghĩ, Ôn Thành Tr ng Thái Phi đi n h : B n đ c g m đ , trăm n t đ uươ ệ ạ ố ứ ồ ủ ế ề

hay, bao hàm r ng sánh đ , trinh thu n đón l y tr i. Ti t t u ng c c ng c vũ, êmộ ế ầ ấ ờ ế ấ ọ ư ọ

vang công đ ng, l i ích cái tóc t c da, đ Ph c cho cháu ch t. Cho nên nayở ườ ợ ấ ể ướ ắ

trên nh thiêng liêng n i dài ngôi báu, bèn theo l to, kính dâng tên quý. C n ti nờ ố ễ ẩ ế

sách vàng dâng tôn hi u là Ôn Thành Huy Ý Trang T D c Thánh Hi u Vũ Hoàngệ ừ ụ ế

H u, th chung gian t t nhà Thái Mi u.ậ ờ ở ả ứ ế

Tu Tĩnh Thánh M u Nguyên S Nguy n thệ ẫ ư ễ ị

Bà lúc m i vào cung, r t đ c yêu quý, sinh 2 trai, con tr ng là Di u, t ng Thi uớ ấ ượ ưở ệ ặ ế

b o Qu n công, con th hai t c là Du Tông Hoàng Đ (32font>). Lo n năm Giápả ậ ứ ứ ệ ế ạ

Ng (1774) bà đi tu chùa Ph c Thành. Năm Gia Long th 3 (1804) mùa h , bàọ ở ướ ứ ạ

m t. Sách t ng làm Tu Tĩnh Thánh M u Nguyên S , hi u là Thi u Long giáo ch ,ấ ặ ệ ẫ ư ệ ệ ủ

táng xã An C u (thu c huy n H ng Th y) Gia Long năm th 4 (1805), c pở ự ộ ệ ươ ủ ứ ấ

đi n 15 m u. Tôn Th t Sài coi vi c th cúng.ề ẫ ấ ệ ờ

Tr n Quý nhânầ

Bà là ng i huy n Phong L c, t nh Qu ng Bình, là con gái Khám Lý Năng Tài H u.ườ ệ ộ ỉ ả ầ

Ngày Th Tông Th nh cung(33) bà 20 tu i, vì ng i đ p n t t t, đ c vào h uế ở ạ ổ ườ ẹ ế ố ượ ầ

n i ti m đ . Tính c c nh, nhanh nh n, khéo đón ý t nét m t, s m khuya kínhơ ề ể ơ ả ẹ ứ ở ặ ớ

c n, không trái ý chúa bao gi . Bà tính thanh nhã thích tu hành. M i khi lui ch u,ẩ ờ ỗ ầ

th ng đ n chùa, th p h ng, l Ph t. Năm M u Ng (1738) chúa n i ngôi,ườ ế ắ ươ ễ ậ ậ ọ ố

phong làm Quý nhân, ngày càng thêm yêu quý. Sinh 4 trai: tr ng là Kính, th haiưở ứ

là B n, th ba là Tu n, th t là Y n, đ u có truy n riêng, còn hai con gái c a bàả ứ ấ ứ ư ế ề ệ ủ

không rõ s tích. Năm Canh Ng (1750), mùa thu, bà m t, th 35 tu i. Bà là ng iự ọ ấ ọ ổ ườ

thu n th c c n th n, nói và làm đ u có phép t c, thông th o n i hu n, Lúc m iầ ụ ẩ ậ ề ắ ạ ộ ấ ớ

m, s chúa săn sóc, bà nghiêm d n nh ng ng i bên không cho chúa bi t. Đ nố ợ ặ ữ ườ ở ế ế

lúc m n ng, còn g ng d y ăn u ng, không tr i trăn m t l i nào. Khi bà ch t,ố ặ ượ ậ ố ố ộ ờ ế

chúa th ng ti c l m, s c t ng Chiêu Nghi, li t vào hàng phu nhân, th y là Tươ ế ắ ắ ặ ệ ụ ừ

M u, táng xã D ng Xuân, sai văn th n làm văn bia kh c vào đá d ng lên m ,ẫ ở ươ ầ ắ ự ộ

đ n nay hãy còn.ế

QUY N 2Ể

TRUY N CÁC HOÀNG TỆ Ử

Con tr ng Tri u T Hoàng Đưở ệ ổ ế

Hoàng tr ng t Uông, sinh m u là ai không rõ (Năm t T 1545 , Lê Nguyên Hòaưở ử ẫ Ấ ỵ

năm 13) t p m, phong làm: Lãng Xuyên H u, sau ti n phong T t ng quân, r iậ ấ ầ ế ả ướ ồ

b Tr nh Ki m làm h i, ch t (không nh năm).font>ị ị ể ạ ế ớ

Con là Uyên, theo Thái T Hoàng Đ vào Nam, làm quan đ n Đ lĩnh Th ng khổ ế ế ề ượ ố

Đ i tr ng.ộ ưở

Uyên có 2 con là Thao và Thanh, đ u làm đ n Ch ng doanh Qu n công.ề ế ưở ậ

Con Thao là Tráng, có dũng l c, th ng đi đánh d p, nhi u l n l p đ c quânượ ườ ẹ ề ầ ậ ượ

công. Năm M u Tý (1588) mùa thu, Thái Tông Hoàng Đ m i n i ngôi chúa, choậ ế ớ ố

r ng Qu ng Bình th y doanh tham t ng Nguy n Tri u Văn v n hèn nhát, bènằ ả ủ ướ ễ ề ố

tri u v dùng Tráng lên thay. Sau khi đ n n i, Tráng s a khí gi i, d y sĩ t t, vi cệ ề ế ơ ử ớ ạ ố ệ

phòng b ngoài biên càng đ c nghiêm m t. Năm Bính Thân (1596) mùa h , Trángị ượ ậ ạ

theo ti t ch Nguy n H u Ti n đem quân l y Ngh An, cùng Phó t ng Nguy nế ế ễ ữ ế ấ ệ ướ ễ

C u Ki u đem chu s đánh nhau v i th y quân gi c. Bính Ng (1606) năm th 18,ử ề ư ớ ủ ặ ọ ứ

mùa đông, Tráng đ c thăng C u doanh tr n th . Năm Đinh Mão (1627) mùa h ,ượ ự ấ ủ ạ

Anh Tông Hoàng Đ n i ngôi chúa, thăng Ch ng doanh qu n công. Năm y Trángế ố ưở ậ ấ

m t. Đ n năm Gia Long th 4 (1805) vì l th n h i qu c s , Tráng đ c li t vàoấ ế ứ ầ ồ ố ơ ượ ệ

b c ba, m th m t ng i cháu đ c th t p làm th đ i tr ng đ gi vi c thậ ấ ụ ộ ườ ượ ế ậ ứ ộ ưở ể ữ ệ ờ

cúng, c p cho 3 m u ru ng th , 1 ng i coi m . Tráng có 6 trai là Đ nh, Đ t, Đ ng,ấ ẫ ộ ờ ườ ả ị ạ ồ

Vĩnh, Thu n, Kính. Đ nh và Đ ng đ u làm đ n Ch ng doanh, Đ t và Kính đ uậ ị ồ ề ế ưở ạ ề

làm đ n Cai c , Vĩnh và Thu n đ u làm đ n Cai đ i.ế ơ ậ ề ế ộ

Các con Thái T Hoàng Đổ ế

Hoàng tr ng t : Hàưở ử

M là Đoan Qu c Thái Phu Nhân. Hà làm quan nhà Lê, vì có quân công, làm đ ;nẹ ố ế

T đô đ c Qu n công. Năm M u Ng (1558, Lê Chính T năm đ u), mùa đông,ả ố ậ ậ ọ ự ầ

đem gia quy n theo vào Thu n Hóa. Năm Bính Tý (1576) mùa h , Hà m t, t ngế ậ ạ ấ ặ

Thái b o Hòa qu n công. Hà có 6 trai: L c, V , Ho ng, Tuyên, Đ ng, Nghĩa. Duyả ậ ộ ệ ằ ố

L c, V , Tuyên và Nghĩa làm to h n c , L c làm đ n Ch ng doanh.ộ ệ ơ ả ộ ế ưở

V th ng đem quân đánh gi c, có nhi u chi n công, lên đ n Ch ng c . Hi Tôngệ ườ ặ ề ế ế ưở ơ

Hoàng Đ năm th 7, Canh Thân (1620) quân Tr nh vào l n c p. Chúa sai Vế ứ ị ấ ướ ệ

đem quân đi ch ng c , quân Tr nh không dám đ n g n. Năm th 14 Đinh Mãoố ự ị ế ầ ứ

(1627) Tr nh Tráng l i r m r kéo quân vào xâm l n. Tráng sai t ng là Nguy nị ạ ầ ộ ấ ướ ễ

Kh i đóng doanh tr i b b c sông Nh t L . Chúa sai V làm Ti t ch quân b ,ả ạ ở ờ ắ ậ ệ ệ ế ế ộ

ch ng đánh. Tôn Th t Trung làm Ti t ch quân th y, ti p ng. Hai bên đ i lũyố ấ ế ế ủ ế ứ ố

ch ng . Quân Tr nh đánh vào tr n c a V , V sai b n súng l n đ đánh phá, quânố ị ậ ủ ệ ệ ắ ớ ể

Tr nh kinh s . Tôn Th t Trung đem quân th y nhân lúc n c tri u lên, ti n sátị ợ ấ ủ ướ ề ế

quân doanh c a Kh i. Quân Tr nh s , v ch t r t nhi u, Tr nh Tráng bèn rút quânủ ả ị ợ ỡ ế ấ ề ị

v .ề

V có tài làm t ng, mang c ti t đi đánh d p l p nhi u công to, làm đ n ch ngệ ướ ờ ế ẹ ậ ề ế ưở

doanh. Khi ch t không con k t .ế ế ự

Tuyên ban đ u làm Cai c , sau d n thăng đ n Ch ng c . Hi Tông Hoàng Đ nămầ ơ ầ ế ưở ơ ế

th 7, Canh Thân (1620) ngh ch H p và ngh ch Tr ch m u đ làm lo n, m t đ aứ ị ợ ị ạ ư ồ ạ ậ ư

th cho chúa Tr nh, c h n làm n i ng. Chúa Tr nh tin, cho đóng quân Nh tư ị ướ ẹ ộ ứ ị ở ậ

L đ đ i. H p và Tr ch đem quân làm ph n, chúa Hi Tông sai Tuyên làm tiênệ ể ợ ợ ạ ả

phong t đem đ i quân đi đánh. H p và Tr ch thua ch y, Tuyên đu i theo b tự ạ ợ ạ ạ ổ ắ

đ c đem v dâng. Th n Tông Hoàng Đ khi m i lên ngôi chúa, ngh ch Anh giượ ề ầ ế ớ ị ữ

Qu ng Nam làm ph n, đ p lũy Câu Đê làm k c th . Chúa sai Tuyên đi đánh.ả ả ắ ế ố ủ

Tuyên d n quân b đi đ ng t t th ng đ n Qu ng Nam, đ t tr i gi c. Anh s ,ẫ ộ ườ ắ ẳ ế ả ố ạ ặ ợ

ch y ra Đ i Chiêm (c a bi n Qu ng Nam). Tuyên đu i theo, b t đ c đóng gôngạ ạ ử ể ả ổ ắ ượ

gi i v Kinh. Tuyên trí dũng h n ng i, li u tình hình gi c đ n m l y ph nả ề ơ ườ ệ ặ ể ắ ấ ầ

th ng. Hai l n d p yên n i lo n, binh c th n tình nhanh chóng, đánh là thànhắ ầ ẹ ộ ạ ơ ầ

công, ai cũng ph c là viên t ng có m u l c. Khi ch t không có con k t .ụ ướ ư ượ ế ế ự

Nghĩa làm đ n Ch ng doanh, t ng C m y v Đô ch huy s .ế ưở ặ ẩ ệ ỉ ứ

Con Nghĩa là Thu n làm đ n Tr n th ch ng c , t ng Ti n quân Đô đ c Ch ngầ ế ấ ủ ưở ơ ặ ề ố ưở

ph s , t c Qu n công.ủ ự ướ ậ

Con Thu n là Mân, t ng C m y v Đô ch huy s th Ch ng v s ch ng doanh.ầ ặ ẩ ệ ỉ ứ ự ưở ệ ự ưở

Con Mân là Phú, cũng t ng C m y v Đô ch huy s Ch ng doanh.ặ ẩ ệ ỉ ứ ưở

>Hoàng t th 2 : Hán.ử ứ

Sinh m u là ai không rõ. Hán, dũng c m, đánh gi c gi i, làm quan nhà Lê, vì cóẫ ả ặ ỏ

quân công, lên đ n T đô đ c, Lý qu n công. Năm Quý T (1593) Lê Quang H ngế ả ố ậ ỵ ư

năm th 16 mùa h , chúa t Thu n Hóa đem quân th y đi y t ki n vua Lê Đôngứ ạ ừ ậ ủ ế ế ở

Đô. Nhân b y gi d đ ng nhà M c là lũ Ki n, Nghĩa (không rõ h ), hai ng i nàyấ ờ ư ả ạ ế ọ ườ

t h p vài v n quân gi S n Nam H (nay là Nam Đ nh) chúa chuy n quân điụ ọ ạ ữ ơ ạ ị ể

đánh. Hán đem quân đi theo, đ n bãi Lâm Tiên, đánh nhau v i t ng M c là Kínhế ớ ướ ạ

Cung. Hán ch t tr n. Vua Lê r t th ng ti c, truy t ng L nhân công, đem v chônế ậ ấ ươ ế ặ ỵ ề

Thanh Hóa.ở

Hán có 2 con trai là: H c và V nh. Vua Lê m th cho H c. Năm Canh Tý (1600, Lêắ ị ấ ụ ắ

Thu n Đ c năm đ u) mùa h , chúa t Đông Đô v Thu n Hóa, l u H c cùngậ ứ ầ ạ ừ ề ậ ư ắ

hoàng t H i l i làm con tin nhà Lê (vi c này chép rõ truy n Hoàng t H i).ử ả ở ạ ệ ở ệ ử ả

H c làm đ n Thái phó. Hi Tông Hoàng Đ năm th 22, t H i (1635 Lê D ngắ ế ế ứ Ấ ợ ươ

Hòa năm đ u), mùa đông, H c m t Đông Đô, vua Lê t ng phong thái t . V sau,ầ ắ ấ ở ặ ể ề

con cháu đông đúc nh p t ch Thanh Hóa. Gia Long năm th nh t (1802) vua choậ ị ở ứ ấ

ngành này g i là h Nguy n H u.ọ ọ ễ ự

Hoàng t th 3 : Thành.ử ứ

Sinh m u là ai không rõ. Thành 17 tu i, ch t không có con.ẫ ổ ế

Hoàng t th 4 : Di n.ử ứ ễ

Sinh m u là ai không rõ. Di n làm quan nhà Lê đ n T đô đ c H o qu n công.ẫ ễ ế ả ố ả ậ

Năm M u Tu t(34) (1598 Lê Quang H ng 21). Mùa đông th ph H i D ng và lũậ ấ ư ổ ỉ ả ươ

L , Quỳnh và Th y (không rõ h 3 ng i này) k t đ ng vài ngàn ng i, gi tễ ụ ọ ườ ế ả ườ ế

t ng tr n th , c p bóc các huy n Th y D ng, Nghi D ng. Di n cùng c ngướ ấ ủ ướ ệ ủ ươ ươ ễ ướ

Lê Văn Kim, Phan Ng n cùng đánh nhau v i gi c sông H Mang. Di n đem binhạ ớ ặ ở ổ ễ

thuy n d i quy n mình xâm vào tr c đâm ch t tên L . Gi c h p quân l i đề ướ ề ướ ế ễ ặ ọ ạ ể

đánh, Di n b ch t tr n. Vua Lê truy t ng Thái phó, th y là Nghĩa Li t.ễ ị ế ậ ặ ụ ệ

Di n có 4 trai là Tu n, Đ ng, C , Phú đ u theo Thái T vào Nam. Hi Tông Hoàngễ ấ ườ ơ ề ổ

Đ năm th 19 Nhâm Thân (1632) Tu n làm Qu ng Bình tr n th , hi u l nhế ứ ấ ả ấ ủ ệ ệ

nghiêm túc, quan l i và nhân dân đ u đ c yên. Sau đó Tu n đ c tri u v làmạ ề ượ ở ấ ượ ệ ề

đ n Đô đ c. Đ ng và C đ u làm đ n Ch ng doanh, Phú làm đ n Đ i tr ng.ế ố ườ ơ ề ế ưở ế ộ ưở

Hoàng t th 5 : H i.ử ứ ả

Sinh m u là ai không rõ. H i làm quan nhà Lê, đ n T đô đ c, C m qu n công.ẫ ả ế ả ố ẩ ậ

Thái T Hoàng Đ năm th 43 Canh Tý (1600) mùa h , chúa t Đông Đô đemổ ế ứ ạ ừ

t ng sĩ b thu c đi đ ng bi n vào Nam, l u H i cùng hoàng tôn H c l i làmướ ộ ộ ườ ể ư ả ắ ở ạ

con tin nhà Lê. Tr nh Tùng(35) ng chúa vào gi Tây Đô(36) bèn đem vua Lê vị ờ ữ ề

gi n i căn b n. Khi Tr nh Tùng đi đ n huy n An S n, H i đón đ ng, nói rõ chúaữ ơ ả ị ế ệ ơ ả ườ

s dĩ đem quân v Thu n Hóa là ch c t gi b cõi phòng gi c khác, ch không cóở ề ậ ỉ ố ữ ờ ặ ứ

lòng gì khác. Vua Lê yên i, sai qu n binh nh cũ. Hi tông hoàng đ năm th 3 ,ủ ả ư ế ứ

Bính Thìn (1616, Lê Hoàng Đ nh năm th 17) , mùa đông, H i ch t Đông Đô. Vuaị ứ ả ế ở

Lê t ng hàm Thái phó, th y Hùng Tu n.ặ ụ ấ

H i có 4 trai là Nghiêm, Long, C ng, Ch t, đ u l y h t ch Thanh Hóa. Gia Longả ườ ấ ề ấ ộ ị ở

năm đ u (1802) cho ngành này l y h là Nguy n H u.ầ ấ ọ ễ ự

Hoàng t th 9: D ng.Sinh m u là ai không rõ. D ng tr c làm quan nhà Lêử ứ ươ ẫ ươ ướ

đ n T đô đ c, Qu n công (ng i đ i g i là Qu n Nghĩa). Năm M u Ng (1558)ế ả ố ậ ườ ờ ọ ậ ậ ọ

mùa đông, theo Thái T vào Thu n Hóa r i m t (không nh th bao nhiêu tu i),ổ ậ ồ ấ ớ ọ ổ

không có con k t .ế ự

Hoàng t th 10: Khê.ử ứ

M là Minh Đ c V ng Thái Phi. Khê có m u l c và tài phán đoán, tr c làmẹ ứ ươ ư ượ ướ

Ch ng c , t c T ng quan h u. Hi Tông Hoàng Đ năm th 13 Bính D n (1626ưở ơ ướ ườ ầ ế ứ ầ

Lê Vĩnh T th 8) mùa xuân, t n phong T ng tr n, T ng qu n công. Chúa sai xộ ứ ấ ổ ấ ườ ậ ử

đoán vi c n c, ch nh ng v tr ng án t tù m i tâu Ph c. Đ n lúc chúa se mình,ệ ướ ỉ ữ ụ ọ ử ớ ướ ế

tri u Khê vào nh n di m nh, chúa b o: "Ta n i nghi p t tiên có chí trên tôn phòệ ậ ệ ả ố ệ ổ

nhà vua, d i c u giúp nhân dân. Nay, th t ch a t ng tr i nhi u, phàm các đ iướ ứ ế ử ư ừ ả ề ạ

s quân qu c đ u giao cho hi n đ x đoán c . Khê kh n đ u khóc, nói: "Tôi xinự ố ề ề ệ ử ả ấ ầ

đem h t s c hèn m n đ mong báo đáp".ế ứ ọ ể

Th n Tông Hoàng Đ khi m i n i ngôi chúa, Qu ng Nam tr n th là Anh làm ph nầ ế ớ ố ả ấ ủ ả

(Anh là con th 3 Hi Tông) chúa dùng d ng không n gi t. Khê xin vì đ i nghĩa màứ ằ ỡ ế ạ

quy t đoán, bèn ra quân b t Anh, gi t đi (vi c này nói rõ truy n Anh). Chúa nghĩế ắ ế ệ ở ệ

Khê có công to cho dùng n đ ng, đi ki u đen. Năm th 11 Bính Tu t (1646 Lêấ ồ ệ ứ ấ

Ph c Thái năm th 4) mùa thu, Khê m t, th 58 tu i, chúa r t th ng ti c, t ngướ ứ ấ ọ ổ ấ ươ ế ặ

phong Tá lý tây th n đ c ti n th ng tr qu c bình ch ng quân qu c đ i sầ ặ ế ượ ụ ố ươ ố ạ ự

T ng tr n, Qu n công, th y Trung Ngh , l p đ n th xã Nam Ph (thu c huy nổ ấ ậ ụ ị ậ ề ờ ở ổ ộ ệ

Phú Vang). Hi n Tông Hoàng Đ cho con cháu Khê đ c h ng ng l c Namể ế ượ ưở ụ ộ ở

Ph . Gia Long năm th 4 (1805) cho Khê đ c li t vào h ng th ng đ ng trongổ ứ ượ ệ ạ ượ ẳ

các công th n khai qu c, m th m t ng i cháu đ c th t p Đ i tr ng đ giầ ố ấ ụ ộ ườ ượ ế ậ ộ ưở ể ữ

vi c cúng t , c p cho 15 m u ru ng th , 6 ng i coi m . L i cho th ph vào Tháiệ ế ấ ẫ ộ ờ ườ ộ ạ ờ ụ

Mi u. Năm Minh M ng 12 (1831) truy t ng hàm Khai qu c công th n, Tôn nhânế ạ ặ ố ầ

ph tôn nhân l nh, th y Trung Tr c, t c Nghĩa H ng Qu n v ng.ủ ệ ụ ự ướ ư ậ ươ

Khê là ch h thân nhà chúa ph chính tr c sau h n 40 năm, tr i th 3 đ i chúa,ỗ ọ ụ ướ ơ ả ờ ờ

đ c c , công to, đ c đ i trông c y và coi tr ng.ứ ả ượ ờ ậ ọ

Khê có 13 con trai: Thanh, Nghiêm, Sanh, Khiêm, Th c, Đ , Mão, Minh, Ngh , Pháp,ự ộ ị

S , Tri u và Di u đ u làm đ n Ch ng doanh. Sanh l i có tên khác là Đ t, th ngử ề ệ ề ế ưở ạ ạ ườ

c m quân đánh gi c, có quân công, lúc ch t đ c t ng phong T quân đô đ cầ ặ ế ượ ặ ả ố

ch ng s , Qu n công. Di u làm đ n Ngo i t ch ng doanh.ưở ự ậ ệ ế ạ ả ưở

Các con Hi Tông Hoàng Đế

Hoàng tr ng t : Kỳưở ử

M là Hoàng h u Nguy n Th . Kỳ, ban đ u đ c trao Ch ng c , Hi Tông Hoàngẹ ậ ễ ị ầ ượ ưở ơ

Đ năm đ u, Giáp D n (1614 Lê Hoàng Đ nh th 15) thăng H u ph Ch ng phế ầ ầ ị ứ ữ ủ ưở ủ

s , Tr n th Qu ng Nam. Kỳ đến tr n, chăm làm n hu , v v th ngự ấ ủ ả ấ ơ ệ ỗ ề ươ

yêu quân và dân, trong cõi đ c yên n. Năm th 1 3 là năm Tân Mùi (1631 Lêượ ổ ứ

Đ c Long th 3) mùa h , Kỳ m t. Kỳ Qu ng Nam ân và uy đ u sáng t đ n lúcứ ứ ạ ấ ở ả ề ỏ ế

ch t, sĩ dân ai cũng th ng ti c, t ng phong Thi u b o, Khánh qu n công. Giaế ươ ế ặ ế ả ậ

Long năm th 4 (1805) đ c c p 5 ng i coi m .ứ ượ ấ ườ ả

Kỳ có 4 trai là Nhu , Xuân, Tài, Trí đ u làm đ n Ch ng doanh. Cháu 5 đ i làệ ề ế ưở ờ

Th n, làm Cai đ i. Du Tông Hoàng Đ năm th 9 Giáp Ng (1774), Th n theoậ ộ ệ ế ứ ọ ậ

Ch ng c Tôn Th t Thăng đi đánh "gi c" Tây S n Qu ng Nam. Thăng nhát,ưở ơ ấ ặ ơ ở ả

ch y tr c; Th n c đánh, b ch t tr n. Hai em Th n là Hoàn và Đăng đ u làmạ ướ ậ ố ị ế ậ ậ ề

Đ i tr ng theo T quân Nguy n C u D t đi đánh Qu ng Nam, chi n đ u v iộ ưở ả ễ ử ậ ở ả ế ấ ớ

gi c đ u ch t tr n.ặ ề ế ậ

Hoàng t th 5: An.ử ứ

Là em cùng m v i hoàng tr ng t Kỳ. Không có truy n v An. An không có con.ẹ ớ ưở ử ệ ề

Hoàng t th 6: Vĩnh.ử ứ

Làm Đô đ c H u ph , Qu n công. Vĩnh m t năm nào không rõ, có 7 trai là: Vi t,ố ữ ủ ậ ấ ệ

Khoa, Bình, Thiên, H , Th nh và Nh t.ạ ị ấ

Hoàng t th 7: L c.ử ứ ộ

Năm m t và s tích không rõ. L c không có con.ấ ự ộ

Hoàng t th 8: T .ử ứ ứ

Sinh m u là ai không rõ. T ban đ u làm Phó t ng Qu ng Nam, Th n Tôngẫ ứ ầ ướ ả ầ

Hoàng Đ khi m i n i ngôi chúa, Qu ng Nam tr n th là Anh d y binh làm ph n,ế ớ ố ả ấ ủ ấ ả

đ p lũy Câu Đê, T không theo, đ c kh i t i. Không rõ năm m t, không có con.ắ ứ ượ ỏ ộ ấ

Hoàng t th 9: Thi u.ử ứ ệ

Không có truy n.ệ

Hoàng t th 10: Vinh.ử ứ

Sinh m u là ai không rõ, Vinh làm Ch ng c , Qu n công, m t vào m t mùa đông,ẫ ưở ơ ậ ấ ộ

không rõ năm nào. Con trai là Gia.

Hoàng t th 11 : Đôn.ử ứ

Sinh m u là ai không rõ. Đôn ban đ u làm Ch ng c , m t vào m t mùa thuẫ ầ ưở ơ ấ ộ

(không rõ năm nào). Con trai là Tu n.ấ

Các con Th n Tông Hoàng Đầ ế

Hoàng t Vũ.ử

Vũ m t s m, không con.ấ ớ

Hoàng t th 3: Quỳnh.pan>ử ứ

Không rõ s tích. Quỳnh không con.ự

Các con Thái Tông Hoàng Đế

Hoàng tr ng t : Di nưở ử ễ

L i có tên n a là Hán, m là Hoàng h u Chu th . Di n lúc m i l p làm th t , đ cạ ữ ẹ ậ ị ễ ớ ậ ế ử ượ

trao ch c Ch ng doanh. Năm Giáp Tý (1684 Lê Chính Hòa năm th 5) mùa đông,ứ ưở ứ

m t, th 45 tu i. Chúa th ng ti c, t ng phong Tá lý d ng Vũ công thần,ấ ọ ổ ươ ế ặ ươ

Th ng tr qu c, Ch ng ph s , Thiên s , Ph c qu n công, l p nhà th xãượ ụ ố ưở ủ ự ự ướ ậ ậ ờ ở

Th L i. Th Tông Hoàng Đ năm th 5, Quý H i (1743) truy c p dân ng l c 200ế ạ ế ế ứ ợ ấ ụ ộ

ng i (l y dân 3 xã thôn là Xuân Hòa, Th ng L và Đông Dã). Gia Long năm th 4ườ ấ ượ ễ ứ

(1805) cho Di n li t vào công th n khai qu c, h ng 3, m th m t ng i cháuễ ệ ầ ố ạ ấ ụ ộ ườ

đ c th t p làm Th đ i tr ng đ coi vi c th cúng, c p cho 3 m u ru ng th ,ượ ế ậ ứ ộ ưở ể ệ ờ ấ ẫ ộ ờ

2 ng i coi m .ườ ả

Di n có 6 trai: Tr , L ch, Hu , Thông, D c, Ti m, đ u làm Ch ng c . Con th 3 làễ ị ị ệ ự ề ề ưở ơ ứ

Hu và con th 4 là Thông đ u ph i t i b đ t ph vào cu i Tôn ph . Năm Minhệ ứ ề ả ộ ị ặ ụ ố ả

M ng th 14ạ ứ

(1833) xóa s h đi, cho bi t t ch làm h Nguy n Thu n (vi c này chép rõ ổ ọ ệ ị ọ ễ ậ ệ ở

truy n ngh ch th n).ệ ị ầ

Hoàng t th 3 : Trân.ử ứ

L i có tên n a là Huy n. M là Hoàng h u T ng th . Trân ban đ u làm Ch ng c .ạ ữ ề ẹ ậ ố ị ầ ưở ơ

Năm t S u (1685 Lê Chính Hòa th 6) Trân m t th 35 tu i ng Thi u b o,Ấ ử ứ ấ ọ ổ ặ ế ả

C ng qu n công. Con trai là Đà.ươ ậ

Hoàng t th 4 : Thu n.ử ứ ầ

Còn có tên khác là Hi p. Thu n là em cùng m v i hoàng tr ng t Di n. Ban đ u,ệ ầ ẹ ớ ưở ử ễ ầ

Thu n làm Ch ng c . Thu n v n có tài năng m u l c, ch t ng đ u s vàầ ưở ơ ầ ố ư ượ ư ướ ề ợ

ph c. Năm Nhâm Tý (1672, Lê D ng Đ c năm đ u) mùa h , chúa Tr nh đemụ ươ ứ ầ ạ ị

quân 180.000 ng i vào l n c p. B chính tr n th Nguy n Tri u Tín đem vi cườ ấ ướ ố ấ ủ ễ ề ệ

y tâu lên. Chúa b o ch t ng r ng: "Đánh gi c t t ph i tìm Nguyên súy, nay aiấ ả ư ướ ằ ặ ấ ả

làm đ c ?" M i ng i đ u nói: "Hoàng t th 4 hùng l c h n ng i có th làmượ ọ ườ ề ử ứ ượ ơ ườ ể

Nguyên súy đ c". Chúa l y làm ph i l m bèn cho làm nguyên súy. B y gi Thu nượ ấ ả ắ ấ ờ ầ

m i 20 tu i. Mùa thu tháng 7, Thu n ra quân. Đ n ph Đ ng Thăng thu c Qu ngớ ổ ầ ế ủ ồ ộ ả

Bình, Thu n sai chia quân c m tr i đóng gi . Lũ Nguy n H u D t đ u ch u ti tầ ắ ạ ữ ễ ữ ậ ề ị ế

ch . Hi u l nh c a Thu n th t nghiêm minh. Ch t ng nói v i nhau r ng: "Th cế ệ ệ ủ ầ ậ ư ướ ớ ằ ự

là t ng tài!" Tháng 8, quân Tr nh xâm l n sông Gianh, đóng đ n t Chính Th yướ ị ấ ồ ừ ủ

đ n đ u núi, đ p lũy dài t Phú Xá đ n Tr n Ninh su t ra b bi n. L i dàn hàngế ầ ắ ừ ế ấ ố ờ ể ạ

nghìn chi n thuy n c a bi n Linh Giang, th r t d d i. Thu n sai đ p pháo đàiế ề ở ử ể ế ấ ữ ộ ầ ắ

lũy Tr n Ninh, m th binh chia ra đóng gi các con đ ng y u h i đ uở ấ ộ ổ ữ ườ ế ạ ở ầ

ngu n đ phòng b .ồ ể ị

Tháng 11, t ng Tr nh là Lê Hi n ti n sát đ n lũy Tr n Ninh, Thu n đóng quân ướ ị ế ế ế ấ ầ ở

C Hà. Ch t ng chia đóng đ n Sa Tr y, và c a bi n Nh t L đ làm thanh thừ ư ướ ở ồ ủ ử ể ậ ệ ể ế

c u ng cho nhau. Quân Tr nh ti n đánh, không đ c. Chúa Tr nh T c tri u t ngứ ứ ị ế ượ ị ạ ệ ướ

tá đ n qu trách nghiêm kh c. Lê Hi n l i đ c quân đ n sát d i lũy l p hào pháế ở ắ ế ạ ố ế ướ ấ

lũy h t s c đánh g p, trong m t ngày lũy Tr n Ninh suýt b v đ n m y l n.ế ứ ấ ộ ấ ị ỡ ế ấ ầ

T ng gi lũy y là Tr ng Ph c C ng mu n b Tr n Ninh lui v đ n M iướ ữ ấ ươ ướ ươ ố ỏ ấ ề ồ ộ

N i. Thu n b o r ng: "Quân ta lui m t chút, gi c t t th a c đu i đánh chúngạ ầ ả ằ ộ ặ ấ ừ ơ ổ

t ng ch đ c n a. Nên g ng s c c gi , th nào ta cũng đ n c u. Bèn sai ng iố ế ượ ữ ắ ứ ố ữ ế ế ứ ườ

ru i ng a đ n lũy Sa Ph ra l nh cho Nguy n H u D t c u Tr n Ninh. Còn mìnhổ ự ế ụ ệ ễ ữ ậ ứ ấ

thì d i quân đ n gi Sa Ph . Tr nh l i sai t ng là Th ng (không nh h ) đem 30ờ ế ữ ụ ị ạ ướ ắ ớ ọ

chi c chi n thuy n t c a bi n vào gi b n sông đ c t đ ng c u vi n cho Tr nế ế ề ừ ử ể ữ ế ể ắ ườ ứ ệ ấ

Ninh. Thu n l p t c sai cai c Kiên L (không nh h ) đang đêm đ n th ng đ nầ ậ ứ ơ ễ ớ ọ ế ẳ ồ

Sa Tr y, đ t súng l n lên pháo đài, rình thuy n quân c a Th ng đi qua thì b n.ủ ặ ớ ề ủ ắ ắ

L i sai tham t ng Tài L (không nh h ) đem chi n thuy n ra c a bi n, đánhạ ướ ễ ớ ọ ế ề ử ể

k p l i. Quân Th ng qu b quân Kiên L đánh b i, quân th Tr n Ninh do đ y l iẹ ạ ắ ả ị ễ ạ ế ấ ấ ạ

đ c v ng m nh. Quân Tr nh đánh nhi u l n không phá đ c. Tháng 12, Lê Hi nượ ữ ạ ị ề ầ ượ ế

l i ch n ch nh quân đòi đánh Tr n Ninh, Thu n sai Cai c Th ng Lâm (không nhạ ấ ỉ ấ ầ ơ ắ ớ

h ) đem h n 60 th t voi t bãi bi n Tr ng Sa, vòng quanh đi ra, vào lũy Sa Ph .ọ ơ ớ ừ ể ườ ụ

L i sai th y quân b i thuy n nh bay ra kh i, ch đ i ng n c a bi n Di Luân;ạ ủ ơ ề ư ơ ỗ ố ạ ử ể

n c tri u lên thì đi, n c tri u xu ng thì v đ làm nghi binh. Lê Hi n m y ngàyướ ề ướ ề ố ề ể ế ấ

li n đánh lũy không h đ c, l i nghe nói chúa Tr nh T c đ n sông Gianh, b c mề ạ ượ ạ ị ạ ế ị ả

gió đ c, m n ng ph i quay v , Lê Hi n càng s , bèn rút quân ch y. Thu n đemộ ố ặ ả ề ế ợ ạ ầ

quân đu i theo đ n núi Lê Đ , r i v .ổ ế ệ ồ ề

T đó Nam B c thôi vi c binh đao không đánh nhau n a.ừ ắ ệ ữ

Tr n này chúa Tr nh d c quân c n c vào xâm l c, tình th r t nguy c p.ậ ị ố ả ướ ượ ế ấ ấ

Thu n m i 20 tu i, vâng m nh c m quân, đi u đ đúng kh p. Ch t ng ph cầ ớ ổ ệ ầ ề ộ ớ ư ướ ụ

tùng cho nên có th l y ít th ng nhi u, kh i ho n n n, yên ngoài biên, công laoể ấ ắ ề ỏ ạ ạ

r t l n. Sau khi quân đ ch rút lui, phàm nh ng quân lính B c hà b b t, Thu n đ uấ ớ ị ữ ắ ị ắ ầ ề

sai c p ti n g o, qu n, áo, tha cho v , không gi t m t ng i nào. L i đ t m t lấ ề ạ ầ ề ế ộ ườ ạ ặ ộ ễ

đàn trong thành Tr n Ninh t t ng sĩ tr n vong, cũng đ t m t đàn ngoàiở ấ ế ướ ậ ặ ộ ở

thành t t ng sĩ quân B c ch t tr n.ế ướ ắ ế ậ

Thu n d n quân v đ n Th ch Xá, đem tin th ng tr n báo lên. Chúa m ng quá,ầ ẫ ề ế ạ ắ ậ ừ

nói r ng: "Con ta m l n bóp h ng gi c B c, t nay v sau h Tr nh không dámằ ấ ầ ọ ặ ắ ừ ề ọ ị

dòm th ng vào Nam tri u ta n a". Chúa bèn sai quan đem vàng, b c, ti n, l a, h uẳ ề ữ ạ ề ụ ậ

th ng t ng sĩ và ban y n yên i ch quân. Năm Quý S u (1673), mùa xuân,ưở ướ ế ủ ư ử

Thu n đem quân kh i hoàn, đ n ph C m Ph c vào y t ki n. Chúa hài lòng l m,ầ ả ế ủ ẩ ướ ế ế ắ

th ng cho 100 l ng vàng, 1000 l ng b c, 50 t m g m. Thu n t ch i và tâuưở ạ ạ ạ ấ ấ ầ ừ ố

r ng: "Đ y là oai c a chúa th ng và s c c a ch t ng, ch tôi có tài năng gì".ằ ấ ủ ượ ứ ủ ư ướ ứ

Chúa nói r ng: "Có công l n nên nh n th ng to, sao l i t ch i?" Thu n bèn l yằ ớ ậ ưở ạ ừ ố ầ ạ

t .ạ

Tr c kia, Thu n vâng m nh ra quân, d i tr ng th ng dùng giáp sĩ h u tướ ầ ệ ướ ướ ườ ầ ở ả

h u, có ng i Qu ng Bình là B t Nghĩa (không nh h ) có m t con gái tuy t đ pữ ườ ả ậ ớ ọ ộ ệ ẹ

đem ti n lên. Thu n nói: "S c đ p thì đ c kém, dùng gì v u v t y". Kh c tế ầ ắ ẹ ứ ư ậ ấ ướ ừ

không nh n, nh ng l i th ng tình nhà nghèo ban cho 10 quan ti n. Ai ngheậ ư ạ ươ ề

chuy n này cũng ph c là ng i có đ c l ng. Đ n lúc d p gi c xong, Thu n vệ ụ ườ ứ ượ ế ẹ ặ ầ ề

nhà, b gái h u, làm chùa nh , th Ph t, bàn đ o huy n vi đ t vui. Năm t Mãoỏ ầ ỏ ờ ậ ạ ề ể ự Ấ

(1675 ) mùa h , ph i b nh đ u mùa ch t, m i 23 tu i. Chúa r t th ng, nói: "Conạ ả ệ ậ ế ớ ổ ấ ươ

ta vì n c d p n n, có công to v i xã t c, sao tr i v i c p con ta th !" T ngướ ẹ ạ ớ ắ ờ ộ ướ ế ặ

phong là Minh Nghĩa Tuyên Đ c Công Th n Khai Ph Ph c Qu c Th ng T ngứ ầ ủ ụ ố ượ ướ

Quân C m Y V Đô Đ c Ph Ch ng Ph S Thi u úy Hi p Qu n Công, th y Toànẩ ệ ố ủ ưở ủ ự ế ệ ậ ụ

Ti t. L p đ n th xã Vân Thê.ế ậ ề ờ ở

Du Tông Hoàng Đ năm th 3, M u Tý (1768) truy c p 300 t dân và 500 m uệ ế ứ ậ ấ ự ẫ

t đi n. Gia Long năm th 4 (1805), li t vào b c th ng h ng khai qu c côngự ề ứ ệ ậ ượ ạ ố

th n, m th m t ng i cháu th t p đ i tr ng, gi vi c th cúng, c p 15 m uầ ấ ụ ộ ườ ế ậ ộ ưở ữ ệ ờ ấ ẫ

ru ng th , 6 ng i coi m , l i cho th ph vào Thái Mi u. Minh M ng năm 12ộ ờ ườ ả ạ ờ ụ ế ạ

(1831), t ng phong Khai qu c tôn th n, Tôn nhân ph t tôn chánh, Đ c ti nặ ố ầ ủ ả ặ ế

tráng vũ đ i t ng quân, Trung quân đô th ng ph Ch ng ph s , đ i th y làạ ướ ố ủ ưở ủ ự ổ ụ

Hi n Ngh , t c Qu c Uy công. Thu n có 4 trai: Nhu n, L , Thi u, và Phan. Duyế ị ướ ố ầ ậ ễ ề

con tr ng là Nhu n, con th 3 là Thi u r t quý hi n, đ u làm đ n Ch ng doanhưở ậ ứ ề ấ ể ề ế ưở

t ng Thi u phó Qu n công.ặ ế ậ

Hoàng t th 5: ch t s m không con.ử ứ ế ớ

Hoàng t th 6 : Nhi u. M t s m, không con.ử ứ ễ ấ ớ

Các con Anh Tông Hoàng Đế

Hoàng t th 2 : Tuân. Ch t s m không con.ử ứ ế ớ

Hoàng t th 3: Toàn. Không có truy n, không có con.ử ứ ệ

>

Hoàng t th 4: Trinh. Làm Ngo i t ch ng doanh. Không nh ch t năm nào,ử ứ ạ ả ưở ớ ế

không con.

Hoàng t th 5 : Qu ng. Ch t s m không con.ử ứ ả ế ớ

Các con Hi n Tông Hoàng Để ế

C trai gái c ng 146 ng i. Nay trong Hoàng t ph ch kh o đ c 38 ng i.ả ộ ườ ử ả ỉ ả ượ ườ

(Cũng có ng i tìm đ c hàng th mà không rõ tên).ườ ượ ứ

Hoàng t th 2 : Th .ử ứ ể

M là Tr n th , đ c t ng phong Tu Dung phu nhân. Th làm Th y c Ch ng c .ẹ ầ ị ượ ặ ể ủ ơ ưở ơ

Năm Nhâm Ng (1762, Lê C nh H ng năm 23), mùa thu, Th ch t, th 74 tu i,ọ ả ư ể ế ọ ổ

t ng Ch ng dinh. Th có 7 trai là M n, Th ng, T o, H i, Chiêm, M ch, Thi.ặ ưở ể ẫ ưở ạ ộ ị

Hoàng t th 3 .ử ứ

Khuy t c truy n.ế ả ệ

Hoàng t th 4: Long.ử ứ

M là H u cung t n Lê Th . Long, làm Ch ng v s . Năm Quý H i (1743) (Lêẹ ữ ầ ị ưở ệ ự ợ

C nh H ng năm th 4) mùa h , ch t, th 51 tu i. Có 4 trai: Huy, Bính, Kính, Hân.ả ư ứ ạ ế ọ ổ

Hoàng t th 5: H i.ử ứ ả

Sinh m u là ai, không rõ. H i ch t vào mùa thu, không nh năm nào. Có 2 trai: Y vàẫ ả ế ớ

C

Hoàng t th 6: Khuy t.ử ứ ế

Hoàng t th 7: Liêm.ử ứ

Sinh m u là ai không rõ. Mùa đông, Liêm m t, không rõ năm nào, có 2 trai: M c vàẫ ấ ặ

Xí.

Hoàng t th 8: T .ử ứ ứ

L i có tên là Đán. M là T ng Hoàng h u. Năm t Mùi (1715 Lê Vĩnh Th nh nămạ ẹ ố ậ Ấ ị

11) T đ c làm N i h u cai đ i, ng i to béo, có khí l c. T h c r ng các sứ ượ ộ ữ ộ ườ ự ứ ọ ộ ử

sách, đ c bi t là tr i v th Nôm. Khi Th Tông Hoàng Đ lên ngôi chúa, vì T cóặ ệ ộ ề ơ ế ế ứ

tài b nhi u k ghét, bèn xin ngh vi c. Chúa làm nhà cho xã H ng C n (thu cị ề ẻ ỉ ệ ở ươ ầ ộ

huy n H ng Trà). T không d chính s ch i trăng th ng gió, u ng r u ngâmệ ươ ứ ự ự ơ ưở ố ượ

th đ mua vui, có làm truy n Hoa tình b ng qu c âm, l i r t thê th m ng i đ iơ ể ệ ằ ố ờ ấ ả ườ ờ

v n truy n t ng. Năm Quý D u (1753, Lê C nh H ng năm 14) mùa h , T m t,ẫ ề ụ ậ ả ư ạ ứ ấ

th 55 tu i, đ c t ng Thi u s , Luân qu c công. T có 5 trai: D c, Tĩnh, Thăng,ọ ổ ượ ặ ế ư ố ứ ụ

Túc và H .ộ

Con tr ng là D c, h c r ng, có tài l c, đ i Du Tông Hoàng Đ D c làm Ch ngưở ụ ọ ộ ượ ờ ệ ế ụ ưở

c , lãnh vi c b Hình, tri u đình d a làm tr c t. Năm th 3 khoa M u Tý (1768)ơ ệ ộ ề ự ụ ộ ứ ậ

thi h ng, D c làm Giám thí l y Lê Chính Vi n, B ch Doãn Tri u đ đ u lúc b yươ ụ ấ ệ ạ ề ỗ ầ ấ

gi cho là khoa y l y đ c ng i khá.ờ ấ ấ ượ ườ

Qu c phó Tr ng Ph c Loan th y D c là b tôi tôn th t c a n c, có danh ti ngố ươ ướ ấ ụ ề ấ ủ ướ ế

l ng l y, mu n kéo làm vây cánh, bèn g con gái cho D c. D c đ ng đ n, không aừ ẫ ố ả ụ ụ ứ ắ

dua; Loan ghét, sai ng i vu D c m u ph n. Đ n khi tra xét không có ch ng c gì,ườ ụ ư ả ế ứ ớ

bèn bãi ch c cho D c v nhà riêng. Khi đã v nhà, D c đ t tên ch là "Tĩnh Viênứ ụ ề ề ụ ặ ỗ ở

đ ng", ngày ngày cùng m c khách ngâm v nh làm vui, tuy t không nói đ n vi cườ ặ ị ệ ế ệ

n c. D c, hay th , cao c , bi t âm nh c. Đ i truy n r ng đi u Nam c m c aướ ụ ơ ờ ế ạ ờ ề ằ ệ ầ ủ

ta(37) là do D c đ c ra tr c. Năm Tân Mão (1771) D c m t, th 44 tu i.ụ ặ ướ ụ ấ ọ ổ

Con th 2 con c a T là Tĩnh, l i có tên là Chính làm Ngo i t Ch ng dinh qu nứ ủ ứ ạ ạ ả ưở ậ

công. Năm Giáp Ng (1774), mùa đông, theo Du Tông Hoàng Đ vào Nam, năm tọ ệ ế Ấ

Mùi (1775) mùa xuân, đi đ n Qu ng Nam, cùng Tôn Th t Ch t xin l p hoàng tônế ả ấ ấ ậ

D ng làm đông cung đ ràng bu c lòng ng i. Đông cung đã đ c l p r i, lũươ ể ộ ườ ượ ậ ồ

Tĩnh đ u l thu c vào c . R i Tĩnh l i theo đông cung vào Bình Đ nh. Mùa thu nămề ệ ộ ả ồ ạ ị

y, "gi c" Tây S n Nguy n Văn Nh c, sai Tĩnh đi Qu ng Ngãi, chiêu d quân vàấ ặ ơ ễ ạ ả ụ

dân, liên k t các ng i Man. Sau đó Tĩnh b gi c gi t ch t.ế ườ ị ặ ế ế

Con th ba c a T là Thăng, làm đ n B chính doanh Tr n th Ch ng doanhứ ủ ứ ế ố ấ ủ ưở

qu n công. Năm Giáp Ng (1774) mùa xuân "gi c" Tây S n qu y nhi u c p bócậ ọ ặ ơ ấ ễ ướ

Qu ng Nam, Thăng đi u đ ng ch quân đi đánh, nh ng s th gi c l n, đ ngả ề ộ ư ư ợ ế ặ ớ ươ

đêm ch y v . Đ n lúc quân Tr nh vào Thu n Hóa, Thăng đ n c a quân Hoàng Ngũạ ề ế ị ậ ế ử

Ph c xin hàng. Sau đó ch t.ướ ế

Con th c a D c là Hi. Lúc đ u làm Đ i tr ng; năm Nhâm D n (1782) theo vàoứ ủ ụ ầ ộ ưở ầ

Gia Đ nh, làm quan đ n Trung doanh Giám quân.ị ế

Con tr ng c a Tĩnh là Bân, làm Cai c . Năm Quý T (1773) mùa đông "gi c" Tâyưở ủ ơ ỵ ặ

S n gi Qu ng Ngãi. Bân đem quân đi ch ng đánh, không th ng đ c ph i rút v .ơ ữ ả ố ắ ượ ả ề

Năm Giáp Ng (1774) mùa đông, theo chúa vào Nam, vâng chi u đi tr ng t p quânọ ế ư ậ

6 đ o, đánh nhau v i gi c ch t tr n. Gia Long năm th 9 (1810) truy t ng Ch ngạ ớ ặ ế ậ ứ ặ ưở

c .ơ

Con th c a Tĩnh là Huy, làm đ n Th trung H u nh V uý lĩnh tr n th Bìnhứ ủ ế ị ữ ị ệ ấ ủ

Đ nh.ị

<>

Hoàng t th 9: Th .ử ứ ử

L i có tên là Đ ng, m là Hoàng th . Th ban đ u làm Ch ng c Tr n ph . Nămạ ườ ẹ ị ử ầ ưở ơ ấ ủ

Quý Mùi (1763, Lê C nh H ng năm 24) mùa thu, Th m t, th 66 tu i. T ngả ư ử ấ ọ ổ ặ

Ch ng doanh. Th có 7 trai: Gi ng, H i, Ngũ, Tín, Hoan, C u, Trí.ưở ử ả ộ ấ

Hoàng t th 10: Lân.ử ứ

Sinh m u là ai, không rõ. Lân ch t vào mùa xuân (không nh năm), có m t con làẫ ế ớ ộ

Doãn.

Hoàng t th 11 : Ch n.ử ứ ấ

Năm M u Ng (1738, Lê Vĩnh H u th 4) mùa xuân, Ch n m t. Có 6 con trai:ậ ọ ự ứ ấ ấ

Th c, Đàm, Tuy t, Vân, Bá, L ng.ạ ế ượ

Hoàng t th 12: Đi n.ử ứ ề

M là Kính phi Nguy n th . Tr c làm H u thu Cai đ i Năm K Mùi (1739, Lêẹ ễ ị ướ ữ ỷ ộ ỷ

Vĩnh H u năm th 5) mùa h , Đi n m t, th 40 tu i, t ng Thái b o D n qu cự ứ ạ ề ấ ọ ổ ặ ả ậ ố

công. Đi n có 4 trai: Con tr ng là Viên, làm đ n Ch ng thu c , tính nghi nề ưở ế ưở ỷ ơ ệ

r u, say s a b vi c.ượ ư ỏ ệ

Con th là Kh m, làm đ n Cai đ i; con th n a là Tuy n làm đ n H u th y Cai c .ứ ẩ ế ộ ứ ữ ề ế ữ ủ ơ

Năm Giáp Ng (1774) mùa đông, Tuy n theo Du Tông vào Nam, năm Bính Thânọ ề ệ

(1776) mùa h , đánh nhau v i gi c b ch t tr n.ạ ớ ặ ị ế ậ

Con th n a là Nghi m làm đ n H u trung c , d n thăng N i h u Ch ng doanhứ ữ ễ ế ữ ơ ầ ộ ữ ưở

coi hai b L i, Binhlĩnh ch c T ph Ch ng ph s dinh Qu ng Nam. Nghi mộ ạ ứ ả ủ ưở ủ ự ả ễ

tính xa l , v lẽ nàng h u hàng trăm, ch ham vui ch i y n ti c, không đ ý đ nệ ợ ầ ỉ ơ ế ệ ể ế

vi c n c. Năm Giáp Ng (1774) mùa h , "gi c" Tây S n qu y nhi u, c p Qu ngệ ướ ọ ạ ặ ơ ấ ễ ướ ả

Nam. Nghi m đem đ i binh đi đánh, r i đ c tri u v . Năm Quý Mão (1783) mùaễ ạ ồ ượ ệ ề

thu, Nghi m ch t.ễ ế

Hoàng t th 13: Đăng.ử ứ

M là Lê th , H u Cung t n. Đăng ban đ u làm Ch ng c . Năm Quý Mùi (1763, Lêẹ ị ữ ầ ầ ưở ơ

C nh H ng năm 24) mùa xuân, Đăng ch t, th 62 tu i, t ng ch c Ch ng doanh.ả ư ế ọ ổ ặ ứ ưở

Đăng có 2 trai: C n và U n.ẩ ẩ

Hoàng t th 14: Thi n.ử ứ ệ

M là Nguy n th . Thi n ban đ u làm Cai đ i. Năm K T (1749, Lê C nh H ngẹ ễ ị ệ ầ ộ ỷ ỵ ả ư

năm th 10) mùa xuân, Thi n m t, th 47 tu i, đ c t ng cai c , có 2 trai là Đ cứ ệ ấ ọ ổ ượ ặ ơ ứ

và Gia.

Hoàng t th 15: Khánh.ử ứ

M là Tr ng th . Khánh ban đ u làm Cai đ i. Năm M u Thìn (1748, Lê C nhẹ ươ ị ầ ộ ậ ả

h ng năm th 9) mùa h , Khánh ch t, th 45 tu i, đ c t ng cai c , có 3 trai: Đ o,ư ứ ạ ế ọ ổ ượ ặ ơ ạ

H c, Đi n.ạ ề

Hoàng t th 16: C o.ử ứ ả

M là T ng th . C o, ban đ u làm cai đ i. Năm Nhâm Ng (1762, Lê C nh H ngẹ ố ị ả ầ ộ ọ ả ư

năm 23) C o ch t, th 57 tu i, đ c t ng Cai c , có 6ỹ, T ng, Nguyên, K , Gia,ả ế ọ ổ ượ ặ ơ ườ ế

Ngh .ị

Hoàng t th 17: Bình.ử ứ

Làm quan đ n ch c Ch ng c . Bình m t năm nào không rõ. Có m t trai là Kính.ế ứ ưở ơ ấ ộ

Hoàng t th 18: Tú.ử ứ

M là Nguy n th . Tú m t vào mùa thu (không rõ năm nào). T ng Ch ng c ,ẹ ễ ị ấ ặ ưở ơ

Qu n công, có 3 con trai là Th ng, Uyên, D t.ậ ắ ậ

Hoàng t th 19: Truy n.ử ứ ề

Là em cùng m v i hoàng t Th . Truy n làm đ n Cai c . Không nh m t nămẹ ớ ử ử ề ế ơ ớ ấ

nào, đ c t ng Ch ng v s Qu n công. Có 2 trai là Thùy và Nghi.ượ ặ ưở ệ ự ậ

Hoàng t th 20: S m.ử ứ ả

Sinh m u là ai, không rõ. Năm t D u (1765, Lê C nh H ng năm 26) mùa h , S mẫ Ấ ậ ả ư ạ ả

m t, th 59 tu i. Có 2 con trai là Kiên và Thu n.ấ ọ ổ ậ

Hoàng t th 21 : Qu n.ử ứ ậ

Sinh m u là ai, không rõ. Qu n làm Cai đ i. Không rõ năm m t. Có m t con trai làẫ ậ ộ ấ ộ

D c.ụ

Hoàng t th 22: Luâ.ử ứ

L i có tên là Y n. Sinh m u là ai không rõ. Lu n ban đ u làm Cai đ i. Năm M uạ ể ẫ ậ ầ ộ ậ

Thìn (1748, Lê C nh H ng năm th 9) Luân m t vào mùa thu, th 41 tu i, đ cả ư ứ ấ ọ ổ ượ

t ng Cai c . Có 3 con trai là B o, Ý và Nho.ặ ơ ả

Hoàng t th 23: Bính.ử ứ

M là Lê th . Ban đ u làm Cai đ i. Năm t D u (1785, Lê C nh H ng năm 26) mùaẹ ị ầ ộ Ấ ậ ả ư

h , Bính m t, th 58 tu i, đ c t ng Cai c . Có 4 con trai là Khuông, Tuyên,ạ ấ ọ ổ ượ ặ ơ

L ng, Di.ươ

Hoàng t th 24: Tông.ử ứ

Sinh m u là ai, năm ch t và tu i th c a Tông đ u không rõ. Có m t con trai làẫ ế ổ ọ ủ ề ộ

Hán.

Hoàng t th 25: Nghi m.ử ứ ễ

L i có tên là M nh. M là Lê th . Nghi m làm đ n Ch ng c , m t năm nào khôngạ ạ ẹ ị ễ ế ưở ơ ấ

rõ. Nghi m có v n tr i xã Vân D ng, ng i đ i sau g i là "Viên Công" (V nễ ườ ạ ở ươ ườ ờ ọ ườ

ông), g i ch đó là "ch Viên Công". Có 2 con trai là Kỳ và Xuân.ọ ợ ở ợ

Hoàng t th 26: Xuân.ử ứ

Sinh m u là ai, không rõ. Xuân làm đ n Ch ng c . Không rõ Xuân m t năm nàoẫ ế ưở ơ ấ

và bao nhiêu tu i. Có m t con trai là Thái.ổ ộ

Phong.

L i có tên là M ch. M Nguy n th đ c t ng phong Chiêu phi, li t vào hàng phuạ ạ ẹ ễ ị ượ ặ ệ

nhân. Phong ban đ u làm H u d c c Ch ng c . Năm Giáp Tu t (1754, Lê C nhầ ữ ự ơ ưở ơ ấ ả

H ng năm th 15) mùa thu, Phong m t, th 46 tu i đ c t ng Thi u b o Th như ứ ấ ọ ổ ượ ặ ế ả ạ

Qu n công. Có 2 con trai là Ti n và Đ o.ậ ế ạ

Hoàng t th 28: H o.ử ứ ạ

Sinh m u là ai, H o ch t năm nào và th bao nhiêu tu i đ u không rõ. Có 1 conẫ ạ ế ọ ổ ề

trai là L ng.ượ

Hoàng t th 29: K .ử ứ ỷ

Là em cùng m v i hoàng t Truy n. K làm đ n Ch ng c . Năm Quý H i (1743,ẹ ớ ử ề ỷ ế ưở ơ ợ

Lê C nh H ng năm th 4) mùa h , K m t. Có 2 con trai là Chiêu và Tuy.ả ư ứ ạ ỷ ấ

Hoàng t th 30: Tuy n.ử ứ ề

Sinh m u là ai, không rõ. Tuy n làm đ n Ch ng c . Không rõ m t năm nào, vàẫ ề ế ưở ơ ấ

bao nhiêu tu i. Có m t trai là Huyên.ổ ộ

Hoàng t th 31: Hanh.ử ứ

Không có truy n. Có m t trai là Khánh.ệ ộ

Hoàng t th 32 : L c.ử ứ ộ

Là em cùng m v i hoàng t Bính. L c ban đ u làm Cai đ i. Năm Giáp Ng (1744,ẹ ớ ử ộ ấ ộ ọ

Lê C nh H ng năm th 35) mùa h , L c m t, th 63 tu i, đ c t ng Cai c . Có 2ả ư ứ ạ ộ ấ ọ ổ ượ ặ ơ

con trai là H p và Tu n.ợ ấ

Hoàng t th 33: Triêm.ử ứ

Sinh m u là ai, không rõ. T c g i là ông Đ c. Năm M u Thân (1788, Lê C nh H ngẫ ụ ọ ố ậ ả ư

năm 49)(38) mùa thu, Chiêm m t, th 64 tu i. Có 3 con trai là T y, Hoàng vàấ ọ ổ ụ

Nông. Nông có truy n riêng.ệ

Hoàng t th 34: Khiêm.ử ứ

Không nh Khiêm m t năm nào và bao nhiêu tu i. Có m t trai là L ng.ớ ấ ổ ộ ượ

Hoàng t th 35 : Khuy t.ử ứ ế

Hoàng t th 36 : Khuy t.ử ứ ế

Hoàng t th 37: Đ .ử ứ ộ

M là T ng th . Đ làm đ n Ch ng c . Năm Nhâm Thân (1752, Lê C nh H ngẹ ố ị ộ ế ưở ơ ả ư

năm th 13) mùa h , Đ m t, th 28 tu i. Có m t trai là Kiêm.ứ ạ ộ ấ ọ ổ ộ

Hoàng t th 38: Tài.ử ứ

Không nh Tài m t năm nào và bao nhiêu tu i. Có 2 con trai là Tráng và Th nh.ớ ấ ổ ị

Các con Túc Tông Hoàng Đế

Hoàng t th 2 : Du.ử ứ

L i có tên là Nghi m. M là Hoàng h u Tr ng th . Du làm đ n Ch ng c . Nămạ ễ ẹ ậ ươ ị ế ưở ơ

Tân Mùi (1751, Lê C nh H ng năm th 12) mùa h , Du m t, đ c t ng Thi u b oả ư ứ ạ ấ ượ ặ ế ả

Qu n công. Có 3 con trai là Di p, Liêu và Khánh.ậ ệ

Hoàng t th 3: T ng.ử ứ ườ

</div>

M là H u Cung t n Nguy n th . T ng ban đ u làm Cai đ i. Năm Đinh S uẹ ữ ầ ễ ị ườ ầ ộ ử

(1757, Lê C nh H ng năm th 18) mùa đông, T ng m t, th 30 tu i, đ c t ngả ư ứ ườ ấ ọ ổ ượ ặ

Cai c . Con trai là Huy.ơ

Các con

Hoàng tr ng t : Ch ng.ưở ử ươ

L i có tên là Trà. M là hoàng h u Tr ng th . Năm Quý Mùi (1763, Lê C nh H ngạ ẹ ậ ươ ị ả ư

năm th 24), mùa đông, Ch ng m t, th 32 tu i. Gia Long năm th 4 (1805) c pứ ươ ấ ọ ổ ứ ấ

15 m u t đi n đ cúng t . Năm th 5 (1806) truy phong Thành công, th y làẫ ự ề ể ế ứ ụ

C ng chính, th đ n Tri n thân. Không có con.ươ ờ ở ề ể

>

Hoàng t th 3 : Mão.ử ứ

L i có tên là Văn. M là Nguy n th . Mão làm N i t B doanh Ch ng c . Duạ ẹ ễ ị ộ ả ộ ưở ơ ệ

Tông Hoàng Đ năm th 7 Nhâm Thìn (1722) Mão vâng m nh chúa, di duy tế ứ ệ ệ

tuy n Quy Nh n r t đ c lòng dân. Năm th 8 Quý T (1773) Qu c phó Tr ngể ở ơ ấ ượ ứ ỵ ố ươ

Ph c Loan chuyên quy n, tôn th t và đ i th n nhi u ng i oán Loan, mu n trướ ề ấ ạ ầ ề ườ ố ừ

kh Loan. H sai Hàn lâm Ngô Đình Th và tri ph Tr n Giao l y tr m đ c nử ọ ư ủ ầ ấ ộ ượ ấ

tín c a Loan, làm th gi nói Loan ng m thông v i "gi c" Nh c b r i ra đ ng.ủ ư ả ầ ớ ặ ạ ỏ ơ ườ

Tham m u Tá (không nh h ) nh t đ c th y, đ a cho Mão. Mão nói v i chúaư ớ ọ ặ ượ ư ấ ư ớ

xin giam Loan vào ng c. Loan h t s c bi n b ch th y là vu cáo. Chúa không b tụ ế ứ ệ ạ ư ấ ắ

t i Loan. Loan ng th y là do Tá làm ra, bèn t ng giam Tá và gi t đi. Loan l i vìộ ờ ư ấ ố ế ạ

th oán Mão m i làm th gi nói Mão thông m u v i gi c, r i sai ng i t cáoế ớ ư ả ư ớ ặ ồ ườ ố

r ng Mão làm ph n, b t đ tr t i r t g p. Mão s ch y tr n đ n chân núi Liênằ ả ắ ể ị ộ ấ ấ ợ ạ ố ế

S n ph Cam L , chân s ng lên, không đi đ c. Loan sai Cai đ i Tôn Th t H ngơ ủ ộ ư ượ ộ ấ ư

đu i b t đ c, đem dìm xu ng phá Tam Giang. Ng i đ i đ u cho là oan. Mãoổ ắ ượ ố ườ ờ ề

m t năm y 41 tu i.ấ ấ ổ

Gia Long năm th nh t (1802) Th T Cao Hoàng Đ cho r ng Mão có công nuôiứ ấ ế ổ ế ằ

gi , bèn ban cho 30 m u đ làm ru ng th . Con Mão là Liên l i có tên là Đ ng.ữ ẫ ể ộ ờ ạ ồ

Năm Quý S u (1793) mùa h , vào Gia Đ nh, làm đ n Cai đ i. Gia Long năm th 17ử ạ ị ế ộ ứ

(1818) Liên m7;c t ng là Tráng Vũ công th n, Ph qu c Vũ li t t ng quân, Cai c .ặ ầ ụ ố ệ ướ ơ

Hoàng t th 4: C ng.ử ứ ườ

L i có tên là Thành; m là ai không rõ. Năm Giáp Ng (1774) Thành làm Ti t chạ ẹ ọ ế ế

th y b , Thành qu n công. Năm y mùa đông, quân nhà Tr nh đ n H Xá, Thànhủ ộ ậ ấ ị ế ồ

cùng Nguy n C u Pháp b t Qu c phó Tr ng Ph c Loan đ a đ n quân thễ ử ắ ố ươ ướ ư ế ứ

Hoàng Ngũ Ph c. Năm t Mùi (1775) mùa xuân, đi theo Du Tông vào Qu ngướ Ấ ệ ả

Nam. Lúc chúa đi Gia Đ nh, Thành m, không đi theo đ c, l u l i Qu ng Nam.ị ố ượ ư ạ ở ả

Năm y, mùa h , Thành ch t, th 41 tu i, có 5 con trai là Chiêu, Quý, Đàm, Ho ngấ ạ ế ọ ổ ả

và Di u. Ho ng có truy n riêng.ệ ả ệ

Hoàng t th 5: D c.ử ứ ụ

L i có tên là B o. M là hoàng h u Tr ng th . D c m t vào mùa xuân, không nhạ ả ẹ ậ ươ ị ụ ấ ớ

năm nào và bao nhiêu tu i; đ c t ng C m y v , Đô ch huy s ty Đô ch huy s ,ổ ượ ặ ẩ ệ ỉ ứ ỉ ứ

th y Chính Tr c. Gia Long năm th 4 (1805) c p 15 m u t đi n. Năm th 13ụ ự ứ ấ ẫ ự ề ứ

(1814) t ng phong thêm là Ý công, th đ n Tri n thân. D c có 3 con trai là Lân,ặ ờ ở ề ể ụ

Huy và Hi p. Huy có truy n riêng.ệ ệ

Hoàng t th 6: Ch t.ử ứ ấ

Sinh m u là ai không rõ. Năm Giáp Ng (1774) quân Tr nh vào l n c p, đánh pháẫ ọ ị ấ ướ

đ n L ng Ph c. Ch t làm Ti t ch b binh, đi ch ng gi c, b thua. Năm t Mùiồ ươ ướ ấ ế ế ộ ố ặ ị Ấ

(1775) theo chúa đi Qu ng Nam, l u l i giúp Đông cung D ng. Năm Bính Thânả ư ạ ươ

(1776) vào Gia Đ nh, thăng Thi u phó. Năm Đinh D u (1777) Ch t theo Tân Chínhị ế ậ ấ

V ng tránh gi c Ba Vi t, b m m t, th 41 tu i. Có 2 con trai là Cán vàươ ặ ở ệ ị ố ấ ọ ổ

Tr ng.ườ

Hoàng t th 7: Kính.ử ứ

M là Chiêu Nghi phu nhân Tr n th . Ban đ u Kính làm H u d c Cai đ i. Năm Giápẹ ầ ị ầ ữ ự ộ

Ng (1774) mùa thu, Du Tông Hoàng Đ duy t binh c a bi n T Hi n (tr cọ ệ ế ệ ở ử ể ư ề ướ

là T Dung) thăng Kính làm Ch ng doanh Qu n công quy n coi vi c n c. Nămư ưở ậ ề ệ ướ

t Mùi (1775) mùa xuân, Kính theo chúa vào Gia Đ nh, g p bão, ch t đu i bi nẤ ị ặ ế ố ở ể

lúc m i 38 tu i. Có 3 con trai là Tình, Tuy n và Đ o.ớ ổ ề ạ

Hoàng t th 8: B n.ử ứ ả

Là em cùng m v i hoàng t Kính. B n m t năm nào và bao nhiêu tu i, đ u khôngẹ ớ ử ả ấ ổ ề

rõ. Có m t trai là Sóc.ộ

Hoàng t th 9: H o.ử ứ ạ

M là T Cung t n Tr ng th . Lúc đ u H o đ c l p làm Th t . H ng năm, ngàyẹ ả ầ ươ ị ầ ạ ượ ậ ế ử ằ

18 tháng 8, g p ti t thánh đ n, các Tôn th t văn võ thân liêu đ u đem m ng châuặ ế ả ấ ề ừ

ng c, g m vóc riêng Th t ch dâng m t mâm thóc. Chúa ng c nhiên h i thì Thọ ấ ế ử ỉ ộ ạ ỏ ế

t tâu r ng: "Thóc là g c nuôi dân, th n cho là c a quý h n châu ng c, cho nênử ằ ố ầ ủ ơ ọ

dâng thóc đ m ng". Chúa cho là l . Năm Canh Thìn (1760, Lê C nh H ng nămể ừ ạ ả ư

21), mùa xuân, H o m t, th 22 tu i. Chúa th ng ti c không nguôi, t ng phongạ ấ ọ ổ ươ ế ặ

Thái b o Qu n công, táng Long H , c m ca hát 100 ngày. Đ u th i trungả ậ ở ồ ấ ầ ờ

h ng(39) đ t tên th y là Hi u Tuyên V ng, th vào án th 5 trong nhà Tháiư ặ ụ ế ươ ờ ứ

mi u Gia Đ nh. Gia Long năm th 3 (1804) đ i tên th y là Tu n Tri t Ôn L ngế ở ị ứ ổ ụ ấ ế ươ

Anh Du Minh Đ t Tuyên V ng, làm đ n đ th Long H . H o có m t con làệ ạ ươ ề ể ờ ở ổ ạ ộ

D ng, g i là Hoàng tôn D ng.ươ ọ ươ

Ph l cụ ụ

Hoàng tôn D ng, tu i tr , ng i đ p, mày m t nh tranh vẽ, có đ c đ , đ cươ ổ ẻ ườ ẹ ắ ư ứ ộ ượ

dân tình trông mong. Năm Giáp Ng (1774) mùa đông, t ng Tr nh là Hoàng Ngũọ ướ ị

Ph c vào xâm l n Nam Hà, D ng theo Du Tông vào Qu ng Nam. Năm t Mùiướ ấ ươ ệ ả Ấ

(1775 ) mùa xuân, Du Tông đóng B n Giá (Giá Tôn). Lũ Tôn Th t Ch t tâuệ ở ế ấ ấ

r ng: "Hoàng tôn D ng hi n đ c, trong ngoài đ u m t lòng trông c y, xin s mằ ươ ề ứ ề ộ ậ ớ

l p làm Thái t đ m u đ khôi ph c". Bèn l p D ng làm Thái t x ng là Đôngậ ử ể ư ồ ụ ậ ươ ử ư

cung tr n ph Qu ng Nam, T ng lý các vi c quân dân trong ngoài. Khi Du Tôngấ ủ ả ổ ệ ệ

vào Gia Đ nh, Đông cung đóng l i Câu 2;ê. Lũ Tôn Th t Tĩnh, Tôn Th t Ch t vàị ạ ở ấ ấ ấ

Nguy n C u Th n đ u l thu c d i quy n. "Gi c" Tây S n Nguy n Văn Nh cễ ử ậ ề ệ ộ ướ ề ặ ơ ễ ạ

cùng đ đ ng m u l y Đông cung đ mê ho c dân chúng bèn chia quân 3 đ o đồ ả ư ấ ể ặ ạ ể

ch n đón. Đông cung sai m u sĩ là Quý (không nh h ) đi b o t ng gi c mi nặ ư ớ ọ ả ướ ặ ở ề

th ng là th ng su t Di u (không nh h ) r ng: "Tây S n d u hung hăng, nh ngượ ố ấ ệ ớ ọ ằ ơ ẫ ư

ngoài B c có quân Tr nh, trong Nam có đ i binh Gia Đ nh, đ ng tr c đ ng sauắ ị ạ ị ằ ướ ằ

đ u b đánh, kéo dài t t khó gi đ c. Lũ ng i n u bè đ ng v i tr m gi c, saoề ị ấ ữ ượ ươ ế ả ớ ộ ặ

b ng s m m u tr l i v i chính nghĩa, theo ta vào Nam, cùng lo vi c khôi ph c,ằ ớ ư ở ạ ớ ệ ụ

l u công danh trên sách s , há ch ng t t h n sao ?" Lũ Di u nghe l i. Năm y mùaư ử ẳ ố ơ ệ ờ ấ

h , Đông cung t mi n th ng đi ra, trăm h theo đi r t nhi u. T ng gi c là lũạ ừ ề ượ ọ ấ ề ướ ặ

T p Bình và Lý Tài theo đ n Ô Gia đánh vào phá đ c quân lũ Di u, bèn đón đ cậ ế ượ ệ ượ

Đông cung v ph H i An. T p Bình mu n h i Đông cung, nh ng khuyên gi i m iề ố ộ ậ ố ạ ư ả ớ

thôi. Nguy n Văn Nh c bèn đón Đông cung v Quy Nh n. G p lúc T ng Ph cễ ạ ề ơ ặ ố ướ

Hi p đem quân Gia Đ nh, đánh l y đ c Phú Yên, ti ng quân l ng l y, Hi p saiệ ị ấ ượ ế ừ ẫ ệ

ng i đón Đông cung. Nh c s quá d i Đông cung đ n Hà Liêu, An Thái đ tránhườ ạ ợ ờ ế ể

đi. Nh c m u l p Đông cung làm chúa đ thu ph c lòng ng i, bèn đón Đông cungạ ư ậ ể ụ ườ

v B ng Giang, g cho con gái là Th H ng, l i cho nhi u vàng, b c, g m, l a vàề ồ ả ọ ươ ạ ề ạ ấ ụ

huy n Bình S n làm c a h i môn. Nh c nhi u l n xin Đông cung lên ngôi chúa;ệ ơ ủ ồ ạ ề ầ

Đông cung không nghe.

Năm Bính Thân (1776) mùa xuân, Nh c d i Đông cung đ n chùa Th p Tháp. Mùaạ ờ ế ậ

đông năm y, Đông cung mu n lén vào Gia Đ nh, bèn m t bàn v i gia th n r ng:ấ ố ị ậ ớ ầ ằ

"Tây S n đ nh hãm ta đ l a dân chúng, n u ta c c m cung đây thì t ng sĩơ ị ể ừ ế ứ ấ ở ướ

năm doanh và nghĩa binh các đ o vì có ta, t t s v c đ khi mu n ném chu t,ạ ấ ợ ỡ ơ ồ ố ộ

không dám đánh m nh, v y đ n ngày nào m i di t đ c gi c khôi ph c đ cạ ậ ế ớ ệ ượ ặ ụ ượ

nghi p cũ, chi b ng quy t k ra đi, v t kh i lung l c c a nó, đ m u vi c to".ệ ằ ế ế ượ ỏ ạ ủ ể ư ệ

G p lúc y có ch thuy n tên là Ti n đ thuy n H C , Đông cung m t sai m uặ ấ ủ ề ế ỗ ề ở ổ ơ ậ ư

sĩ là Quý h n Ti n s a so n thuy n đ đ i Đêm Quý Mão, tr i đang m a to, Đôngẹ ế ử ạ ề ể ợ ờ ư

cung cùng lũ Tr ng Ph c Đĩnh và m u sĩ Quý đ i m a ra đi. Ng i lái thuy nươ ướ ư ộ ư ườ ề

nói: "Ng c gió thì sao?" Đông cung li n tr l i: "C đi gió sẽ xuôi". Thuy n v aượ ề ả ờ ứ ề ừ

kh i hành, qu nhiên gió thu n bu m xuôi, thuy n đi nhanh nh tên b n. Khi đ nở ả ậ ồ ề ư ắ ế

h i ph n V Nê (Mũi Né), g p Tôn Th t Xuân t Qu ng Nam v a đi thuy n đ n,ả ậ ị ặ ấ ừ ả ừ ề ế

bèn cùng vào Nam, y t ki n chúa hành t i.ế ế ở ạ

Đ n n i, Đông cung xin v i Du Tông sai Tham m u Nguy n Doanh Khoáng đi dế ơ ớ ệ ư ễ ụ

Lý Tài. Tr c đó Lý Tài theo T ng Ph c Hi p vào c u. Ph c Hi p ch t. Lý Tàiướ ố ướ ệ ứ ướ ệ ế

có hi m khích v i đ ng Đông S n(40), bèn gi núi Chiêu Thái đ làm ph n. Đ nề ớ ả ơ ữ ể ả ế

bây gi Khoáng t i n i, Lý Tài sinh ng m i gi Khoáng l i trong quân, đem bờ ớ ơ ờ ớ ữ ở ạ ộ

h đ n Sài Gòn, Du Tông ph i t m lánh đi. Lý Tài chia quân làm 4 đ o, đánhạ ế ệ ả ạ ạ

tr ng mà ti n. Đông cung sai kéo c cho m i ng i th y c có 6 ch Đông cungố ế ờ ọ ườ ấ ờ ữ

ph ng m nh chiêu an". Quân Lý Tài trông th y đ u b súng, s p l y, ti ng vangụ ệ ấ ề ỏ ụ ạ ế

nh s m. Lý Tài bèn đón Đông cung đ n Du Mi t (D u M t). Đông cung sai ngayư ấ ế ệ ầ ộ

T n i Nguy n M n đi Sài Gòn thăm h i quan quân, chiêu an dân chúng. l i đ yả ộ ễ ẫ ỏ Ở ạ ấ

vài ngày, cùng quân Lý Tài tr v Sài Gòn, sai Tr ng Ph c Th n tâu xin đón Duở ề ươ ướ ậ ệ

Tông đ n chùa Kim Ch ng r i đem nhau đ n m ng. Trong đ i h i các quan vănế ươ ồ ế ừ ạ ộ

võ, Du Tông nh ng ngôi cho Đông cung. Đông cung nghĩ r ng s th đã d nệ ườ ằ ự ế ồ

d p ép bu c, b t đ c dĩ ph i vâng m nh, x ng làm Tân Chính V ng, tôn Duậ ộ ấ ắ ả ệ ư ươ ệ

Tông làm Thái Th ng V ng. Sau đó thăng Tôn Th t Ch t làm Thi u phó, Tônượ ươ ấ ấ ế

Th t Xuân làm Ch ng c , Lý Tài làm B o giá Đ i t ng quân, T ng Ph c Đ mấ ưở ơ ả ạ ướ ố ướ ạ

làm Giám quân, Tr n Văn Hòa làm N i đi n Tham m u.ầ ộ ệ ư

Năm Đinh D u (1777) mùa xuân, "gi c" Tây S n Nguy n Văn Hu vào l n c p.ậ ặ ơ ễ ệ ấ ướ

Chúa l u Lý Tài l i Sài Gòn, chính mình đem quân ti n đóng Tr n Biên. B binhư ở ạ ế ấ ộ

c a gi c ng m theo mi n th ng đánh vào, Phó Ti t ch Nguy n C u Tu n,ủ ặ ầ ề ượ ế ế ễ ử ấ

Ch ng tr ng là Nguy n Đ i Lã đ u ch t tr n. Lý Tài Sài Gòn nhi u l n đánhưở ưở ễ ạ ề ế ậ ở ề ầ

nhau v i gi c; th y quân b t l i. Chúa h i ch t ng đ bàn. Tham tán Nguy nớ ặ ủ ấ ợ ộ ư ướ ể ễ

Đăng Tr ng cho r ng nay quân gi c nhi u, quân ta ít, th khó đánh đ c. Chiươ ằ ặ ề ế ượ

b ng lui gi Sài Gòn đ tính k đánh gi . Chúa nghe theo, bèn l u Ch ng cằ ữ ể ế ữ ư ưở ơ

T ng Ph c L ng đóng l i Tr n Biên, còn mình thì d n quân v . L i sai Lý Tàiố ướ ươ ạ ở ấ ẫ ề ạ

đem quân ra Húc Môn (Hóc Môn) đánh gi c, chém đ c Tu n sát gi c là Tuyênặ ượ ầ ặ

(không nh h ) quân gi c h i lui. G p lúc Tr ng Ph c Th n t C n Giu c (C nớ ọ ặ ơ ặ ươ ướ ậ ừ ầ ộ ầ

B t) đem quân đ n c u, Lý Tài ng là quân Đông S n li n rút quân lui. Gi c th aộ ế ứ ờ ơ ề ặ ừ

th đánh, quân Lý Tài b v . Chúa đ c quân c a Ph c Th n, lui gi sông Tranh.ế ị ỡ ượ ủ ướ ậ ữ

Du Tông thì đ n r ch Chanh. Tr c đó, Lý Tài c y công, kiêu căng ngang ng nh.ệ ế ạ ướ ậ ạ

Th T Cao Hoàng Đ bi t Tài t t thua, nói v i Du Tông xin đi Ba Gi ng (Tamế ổ ế ế ấ ớ ệ ồ

Ph ) chiêu t p quân Đông S n. Đ n đây, đem h n 4000 quân Đông S n đ n c u.ụ ậ ơ ế ơ ơ ế ứ

Du Tông bèn ra l nh cho kéo c hi u "Đông S n th ng t ng quân", ti n đ nệ ệ ờ ệ ơ ượ ướ ế ế

Tài Ph . Du Tông b o chúa r ng: "Đ ng tr c Gi ng Đài (Tài Ph ) ta xin cángụ ệ ả ằ ườ ướ ồ ụ

đáng. Đ ng sau sông Tranh, chúa đ ng l y".ườ ươ ấ

Mùa h , tháng 4, quân gi c đánh sông Tranh, chúa lui gi Trà Lu t. Ch ng cạ ặ ữ ậ ưở ơ

T ng Ph c Thiêm đem th y quân đón đ n Ba Vi t. Chúa sai T ng Ph c H uố ướ ủ ế ệ ố ướ ự

gi Mỹ Lung, T ng Ph c Thiêm gi H ng Đôi, T ng Ph c Hòa lĩnh ch quânữ ố ướ ữ ươ ố ướ ư

b o v tr n đ a đ ch ng gi c.ả ệ ậ ị ể ố ặ

Năm y, mùa thu, Thi u phó Tôn Th t Ch t, N i t Nguy n M n và Ch ng cấ ế ấ ấ ộ ả ễ ẫ ưở ơ

T ng Ph c H u đ u m ch t, duy còn m t mình Ch ng c T ng Ph c Hòaố ướ ự ề ố ế ộ ưở ơ ố ướ

ch ng nhau v i gi c. Sau đó, Nguy n Văn Hu thêm quân đánh H ng Đôi. Ph cố ớ ặ ễ ệ ươ ướ

Thiêm ch y v Ba Vi t. Chúa th y mình quân ít, l ng h t, bèn ch y vào Bìnhạ ề ệ ấ ươ ế ạ

Thu n đ liên h p v i quân Chu Văn Ti p, nh ng r i cũng không đi đ c. Gi cậ ể ợ ớ ế ư ồ ượ ặ

đ n đánh Ba Vi t, ch t ng đ u tan, Ph c Hòa ch t. Chúa s đ n v , quân vàế ệ ư ướ ề ướ ế ợ ồ ỡ

dân không kh i b gi t c , bèn c h n v i gi c r ng: "N u các ng i gi v n tínhỏ ị ế ả ướ ẹ ớ ặ ằ ế ườ ữ ẹ

m nh cho quân và dân trong đ n thì ta sẽ t đ n". Gi c nh n l i. Chúa bèn đ nệ ồ ự ế ặ ậ ờ ế

ch quân gi c. Ngày Canh Tu t, chúa b h i, ch t. Các quan đi theo 18 ng i đ uỗ ặ ấ ị ạ ế ườ ề

b gi c gi t. Đ u th i trung h ng, đ t tên th y là Hi u Hu V ng, th án th 6ị ặ ế ầ ờ ư ặ ụ ế ệ ươ ờ ở ứ

trong Thái mi u Gia Đ nh. Gia Long năm th 3 (1804) đ i th y là Cung M n Anhế ị ứ ổ ụ ẫ

Doãn Huy n M c Vĩ Văn M c V ng. Năm th 8 (1809) đem hài c t v xây m ề ặ ụ ươ ứ ố ề ộ ở

Long H , th chung vào viên t m Tuyên V ng(41). C p t đi n cho 2 v ng 100ồ ờ ẩ ươ ấ ự ề ươ

m u, cho Tôn Th t Di u làm Cai đ i gi vi c th cúng. Minh M ng th 6 (1825)ẫ ấ ệ ộ ữ ệ ờ ạ ứ

bãi b t đi n, c p ti n đ chi vi c th cúng.ỏ ự ề ấ ề ể ệ ờ

Hoàng t th 10: An.ử ứ

L i có tên là Chiêu. M là Đ ng th . An ban đ u làm Th y c Cai đ i. Năm Nhâmạ ẹ ặ ị ầ ủ ơ ộ

Thìn (1772) mùa xuân, An m t, th 33 tu i, đ c t ng là Cai c . Có 3 con trai làấ ọ ổ ượ ặ ơ

Bính, Ch ng và Thân. Bính và Ch ng đ u có truy n riêng.ươ ươ ề ệ

Hoàng t th 11 : Tu n.ử ứ ấ

Lúc bé tên là Đá, Tu n là em cùng m v i hoàng t Kính. Năm Giáp Thân (1764)ấ ẹ ớ ử

mùa h , Tu n m t, m i 23 tu i, đ c t ng Cai đ i. Không có con.ạ ấ ấ ớ ổ ượ ặ ộ

Hoàng t th 12: Y n.ử ứ ế

L i có tên là Viêm, ti u danh là Su i, là em cùng m v i hoàng t Kính. Năm Giápạ ể ố ẹ ớ ử

Ng (1774) làm Ti t ch Ch ng doanh Qu n công. Năm Bính Thân (1776) mùaọ ế ế ưở ậ

h , Y n m t, năm y 34 tu i. Có 3 con trai là Hán, T n và Ho ng.ạ ế ấ ấ ổ ấ ả

Hoàng t th 13: Đ n.ử ứ ạ

L i có tên là Tr ng. M là Tr n th . Năm Giáp Ng (1774) làm Ti t ch Ch ngạ ườ ẹ ầ ị ọ ế ế ưở

doanh Qu n công. Năm Bính Ng (1786) mùa xuân, Đ n m t, năm y 43 tu i. có 2ậ ọ ạ ấ ấ ổ

con trai là Th và C n.ự ẩ

Hoàng t th 14: Quy n.ử ứ ề

Sinh m u là ai, không rõ. Năm t Mùi (1775) mùa đông, cùng em là Xuân, đ nẫ Ấ ế

Qu ng Nam d y quân đánh gi c, dùng Tr ng Ph c Tá làm m u sĩ. L i đ c láiả ấ ặ ươ ướ ư ạ ượ

buôn nhà Thanh, tên là T t, đem gia tài hàng c v n giúp cho. Quy n chiêu t pấ ứ ạ ề ậ

quân nghĩa dũng gi 2 ph Thăng, Đi n, binh th l ng l y. "Gi c" Tây S n Nguy nữ ủ ệ ế ừ ẫ ặ ơ ễ

Văn Nh c d c quân ra ch ng đánh, hai bên c m c nhau đ n h n hai tháng. G pạ ố ố ầ ự ế ơ ặ

năm m t mùa kém đói, quân thi u l ng ăn "gi c" th a th ti n đánh, quânấ ế ươ ặ ừ ế ế

Quy n b v , Quy n đi đâu m t không ai bi t. Em là Xuân có truy n riêng.ề ị ỡ ề ấ ế ệ

Hoàng t th 15: Đi u.ử ứ ệ

M là Tu Tĩnh Thánh M u Nguyên S Nguy n th . Di u m t s m, đ c t ngẹ ệ ẫ ư ễ ị ệ ấ ớ ượ ặ

phong Thi u b o Qu n công.ế ả ậ

Hoàng t th 17: Xuân.ử ứ

M là Vũ th . Năm Bính Thân (1776) Xuân cùng anh là Quy n đánh gi c Qu ngẹ ị ề ặ ở ả

Nam, b gi c đánh b i, bèn v t bi n ch y đ n V Nê (Mũi Né) thu c t nh Bìnhị ặ ạ ượ ể ạ ế ị ộ ỉ

Thu n, g p Đông cung D ng cùng vào Gia Đ nh. Du Tông Hoàng Đ trông th y,ậ ặ ươ ị ệ ế ấ

m ng quá, l p t c cho làm Ch ng c , gi đ n H ng Ph c. Năm Đinh D uừ ậ ứ ưở ơ ữ ồ ươ ướ ậ

(1777) mùa xuân, "gi c" Tây S n Nguy n Văn Hu vào l n c p, Xuân cùng Duặ ơ ễ ệ ấ ướ ệ

Tông Hoàng Đ lánh Long Xuyên. Đ n lúc th t th , Xuân thoát n n, bèn cùngế ở ế ấ ủ ạ

M c Thiên T ch y sang Xiêm, c u c u không đ c, l u l i Xiêm. N c Ông Giaoạ ứ ạ ầ ứ ượ ư ạ ở ặ

n c Chân L p ph n gián v i n c Xiêm r ng: có m t th Gia Đ nh nói Xuânướ ạ ả ớ ướ ằ ộ ư ở ị

cùng M c Thiên T đ nh làm n i ng, m u l y thành V ng Các. Vua Xiêm ng v c.ạ ứ ị ộ ứ ư ấ ọ ờ ự

Xuân bèn b h i, ch t, năm y 24 tu i. Gia Long năm th 2 (1803), hài c t đ cị ạ ế ấ ổ ứ ố ượ

đ a v an táng xã D ng Xuân, t ng phong Thi u phó, Qu n công. Năm th 9ư ề ở ươ ặ ế ậ ứ

(1810) đ c th vào mi u Trung ti t công th n, c p cho 4 ng i coi m . Con làượ ờ ế ế ầ ấ ườ ả

D ch có truy n riêng.ị ệ

Hoàng t th 18: Thăng.ử ứ

M là H u Cung t n T ng th . Cu c bi n năm Giáp Ng (1774) Du Tông Hoàngẹ ữ ầ ố ị ộ ế ọ ệ

Đ ch y vào Nam. Thăng m i 13 tu i không đi theo k p, li n b Tây S n b t đ c.ế ạ ớ ổ ị ề ị ơ ắ ượ

T ng gi c là Th ng lãnh Nguy n Chân mu n g con gái cho s c gi i c u kh iướ ặ ố ễ ố ả ứ ả ứ ỏ

ph i giam c m nh ng không đ c đi xa ra ngoài. Nhân d p đi câu cá bên sông,ả ầ ư ượ ị ở

th y có m t xác ng i con trai n i trên m t n c Thăng bèn m c qu n áo c aấ ộ ườ ổ ặ ướ ặ ầ ủ

mình vào cái xác y gi làm mình đi câu b ch t đu i. Gi c đ n đó không phân bi tấ ả ị ế ố ặ ế ệ

đ c, t ng là Thăng đã ch t, đem chôn đi. V i c y, Thăng tr n đi đ c. Ngheượ ưở ế ớ ớ ấ ố ượ

bi t Th T Cao Hoàng Đ đích thân đi đánh Quy Nh n, Thăng bèn cùng Tôn Th tế ế ổ ế ơ ấ

Liêm thuê thuy n v t bi n, ng m đ n quân th Vân Phong. Khi Thăng đ n n iề ượ ể ầ ế ứ ế ơ

Th T v a m ng v a th ng, c m tay a n c m t mà r ng: "G p v n gian nan,ế ổ ừ ừ ừ ươ ầ ứ ướ ắ ằ ặ ậ

thân thích lìa tan không ng ngày nay l i đ c g p nhau, há ch ng ph i là nhờ ạ ượ ặ ẳ ả ờ

Ph c th a c a tiên v ng khi n chúng ta trong nguy kh n mà có Ph c, g pướ ừ ủ ươ ế ố ướ ặ

ho n n n mà đ c an toàn đó sao ?". Bèn m ti c ăn m ng, vui đ n kỳ cùng m iạ ạ ượ ở ệ ừ ế ớ

thôi. R i gia phong Thăng làm Qu c thúc Ch ng c Qu n công, ân l r t h u. Tônồ ố ưở ơ ậ ễ ấ ậ

Th t Liêm cũng đ c làm Khâm sai, Cai đ i.ấ ượ ộ

Năm Tân D u (1801) mùa xuân, Thăng t Gia Đ nh đ c tri u đ n hành t i theoậ ừ ị ượ ệ ế ạ

ng giá đi thu ph c Kinh thành cũ (t c thành Phú Xuân). Mùa đông năm y,ự ụ ứ ấ

Nguy n Quang To n vào l n c p Đ ng H i (Đ ng H i), vua đi thân chinh, Thăngễ ả ấ ướ ộ ả ồ ớ

l i gi kinh thành. Gia Long năm th nh t, Nhâm Tu t (1802) vua đ a đ i quânở ạ ữ ứ ấ ấ ư ạ

đi B c ph t, Thăng cùng Nguy n Văn Khiêm l u l i Kinh, đ c phép tùy nghiắ ạ ễ ư ạ ở ượ

làm vi c. Sau đó Thăng coi vi c Tôn nhân ph , th ng li t kê các h trong h Tônệ ệ ủ ườ ệ ệ ọ

th t dâng lên, xin cho nh ng tôn th t t 8 tu i tr lên, 12 tu i tr xu ng, đ uấ ữ ấ ừ ổ ở ổ ở ố ề

đ c c p l ng, cho vào giám h c. Vua ng cho. Năm th 16 Đinh S u (1817), vuaượ ấ ươ ọ ư ứ ử

phong Thăng làm Ph c Long Công, ban cho sách, n, mũ, áo. Năm th 18 (1819)ướ ấ ứ

mùa h , Thăng m t th 58 tu i.ạ ấ ọ ổ

Thăng là ch r t thân trong h nhà vua, đ c yêu quý không ai b ng. Vua th ngỗ ấ ọ ượ ằ ườ

g i là Qu c thúc mà không g i tên. M i khi Thăng vào ch u riêng, vua bèn đ ngọ ố ọ ỗ ầ ứ

d y đón m i ng i lên gi ng ng , Thăng c t ch i mà r ng: "Tr i không có haiậ ờ ồ ườ ự ố ừ ố ằ ờ

m t tr i, th n là Thăng đâu dám ng i đ y". Vua sai tr i chi u xu ng đ t cùngặ ờ ầ ồ ở ấ ả ế ố ấ

ng i. Lúc Thăng ra v , vua đ ng d y ti n. Vua đ i Thăng, l đãi càng h u, Thăngồ ề ứ ậ ễ ốớ ễ ậ

gi l càng kính c n, h n 20 năm v n nh m t ngày. Qu n công Nguy n Vănữ ễ ẩ ơ ẫ ư ộ ậ ễ

Nhân và Lê Văn Duy t th ng nói v i nhau r ng: "Cái ân hoàng th ng ta thân v iệ ườ ớ ằ ượ ớ

ng i thân, cái đ c Qu c thúc khiêm th t là khiêm x a nay đ u ít có". Đ n b yườ ứ ố ậ ư ề ế ấ

gi Thăng m t, vua th ng xót không thôi, cho dùng tang l thân v ng theo chờ ấ ươ ễ ươ ế

đ , ngh ch u 5 ngày, đ t tên th y là Hòa Tĩnh, chi ti n cho s m s a vi c tang, saiộ ỉ ầ ặ ụ ề ắ ử ệ

hoàng t Đ nh Vi n công Bính đ n d t . Vua l i b o b L r ng: "Qu c thúc k ử ị ễ ế ự ế ạ ả ộ ễ ằ ố ể ở

nhà là b c kỳ đ c, k n c là h ng nguyên th n, nay không may m t đi, con cònậ ứ ể ở ướ ạ ầ ấ

bé, đ n khi l n tu i sẽ bàn cho t p m đ n i mãi vi c t t ". Thăng có 4 con trai:ế ớ ổ ậ ấ ể ố ệ ế ự

Th nh, Vĩnh, T ng, Thùy. Con tr ng là Th nh ch t s m. Con th hai là Vĩnh,ạ ườ ưở ạ ế ớ ứ

th i Minh M ng đ c t p phong Ph c Long H u. T ng và Thùy đ u đ c mờ ạ ượ ậ ướ ầ ườ ề ượ ấ

th Tr qu c lang.ụ ợ ố

TRUY N CÁC CÔNG CHÚAỆ

Con gái Tri u T Hoàng Đệ ổ ế

Hoàng n Ng c B oữ ọ ả

Là ch Thái T Hoàng Đ . Ng c B o l y Tr nh Ki m. Thái T làm t ng có côngị ổ ế ọ ả ấ ị ể ổ ướ

lao, b Ki m đ k th ng mu n m u h i. Bà bi t ý, gi a đi u đình c hai bên.ị ể ố ỵ ườ ố ư ạ ế ở ữ ề ả

L i khéo léo khuyên xin v i vua Lê cho Thái T c m c ti t vào tr n Thu n Hóa.ạ ớ ổ ầ ờ ế ấ ậ

Năm Bính Tu t (1586) mùa thu, cung chúa Tr nh cháy, bà m t, đ c t ng phongấ ị ấ ượ ặ

V ng thái phi, th y là T Nghi. Con trai là Tr nh Tòng(42).</span>ươ ụ ừ ị

Các con gái Thái T Hoàng Đ .ổ ế

Hoàng n Ng c Tiênữ ọ

L y ch ng là Nham Qu n công (không nh h ).ấ ồ ậ ớ ọ

Hoàng n Ng c Túữ ọ

L y Tr nh Tráng, bà đ c l p làm Tây cung. Hi Tông Hoàng Đ năm th 10 (1622)ấ ị ượ ậ ế ứ

m t sai Nguy n C u Ki u đem th32; và b o n vào Thu n Hóa dâng chúa. L i s aậ ễ ử ề ả ấ ậ ạ ử

chùa Long n ph ng Qu ng Bá, Thăng Long, truy thu t công đ c Tri u T vàẨ ở ườ ả ậ ứ ệ ổ

Thái T và ghi vào bia đá (Minh M ng năm th 2 (1821) đ i tên chùa là Sùng Ân.ổ ạ ứ ổ

Thi u Tr năm th nh t (1841) l i đ i tên là chùa Hoàng Ân. Năm Tân Mùi (1631)ệ ị ứ ấ ạ ổ

mùa xuân, bà m t, đ c t ng phong Chính phi, th y T Thu n. Con trai là Ki u,ấ ượ ặ ụ ừ ậ ề

con gái là Ng c Trúc đ c l p làm hoàng h u Lê Th n Tông (1619-1642) .ọ ượ ậ ậ ầ

<

Các con gái Hi Tông Hoàng Đ .ế

Hoàng n Ng c Liênữ ọ

Là ch cùng m v i hoàng t Kỳ, bà l y Tr n Biên doanh Tr n th Phó t ngị ẹ ớ ử ấ ấ ấ ủ ướ

Nguy n Ph c Vinh. (Vinh là con tr ng M c C nh Hu ng, đ c ban qu c tính,ễ ướ ưở ạ ả ố ượ ố

sau l i cho đ i làm h Nguy n H u).ạ ổ ọ ễ ữ

Hoàng n Ng c V nữ ọ ạ

"Times New Roman">Là em cùng m v i hoàng t tr ng Kỳ. Không có truy n.ẹ ớ ử ưở ệ

Hoàng n Ng c Khoaữ ọ

Cũng là em cùng m v i hoàng t tr ng Kỳ. Không có truy n.ẹ ớ ử ưở ệ

Hoàng n Ng c Đ nhữ ọ ỉ

Sinh m u là ai không rõ. Ng c Đ nh l y Phó t ng Nguy n C u Ki u. Năm Giáp Týẫ ọ ỉ ấ ướ ễ ử ề

(1624, Lê Chính Hòa năm th 5) mùa đông, Ng c Đ nh m t.ứ ọ ỉ ấ

Con gái Th n Tông Hoàng Đ .ầ ế

Hoàng n (không nh tên), l y Ch ng c Minh (không nh h ).ữ ớ ấ ưở ơ ớ ọ

man" color="red">Các con gái Thái Tông Hoàng Đ .ế

Hoàng n Ng c Tàoữ ọ

M là Chu hoàng h u. Công chúa Ng c Tào m t năm nào không rõ.ẹ ậ ọ ấ

Hoàng n (không nh tên) l y ch ng là Ch ng c Tráng (không nh h ).ữ ớ ấ ồ ưở ơ ớ ọ

Hoàng n (không nh tên). L y ch ng là Ch ng c Đ cữ ớ ấ ồ ưở ơ ứ

Các con gái Anh Tông Hoàng Đ .ế

Hoàng n (không nh tên).ữ ớ

L y ch ng là Tín Qu n công (không nh h ).ấ ồ ậ ớ ọ

Hoàng n (không nh tên).ữ ớ

L y ch ng là Tài Qu n công (không nh h ).ấ ồ ậ ớ ọ

Hoàng n Ng c Nhi mữ ọ ễ

L y ch ng là Ch ng doanh Tr ng Ph c Phan. Ng c Nhi m m t vào mùa thuấ ồ ưở ươ ướ ọ ễ ấ

năm Quý H i (1743 Lê C nh H ng năm th 4) đ c t ng phong là T ng S n Qu nợ ả ư ứ ượ ặ ố ơ ậ

Công Th c phu nhân.ụ

Hoàng n Ng c Ni uữ ọ ệ

Không rõ s tích.ự

Các con gái Hi n Tông Hoàng Để ế

(Hi n Tông có t t c 146 ng i con. Nay trong hoàng n ph ch có th kh oể ấ ả ườ ữ ả ỉ ể ả

đ c 4 ng i. Cũng có ng i đúng hàng th mà khuy t tên).ượ ườ ườ ứ ế

Hoàng n Ng c Sángữ ọ

M là H u Cung t n T ng th . Ng c Sáng l y Cai c , t ng Ch ng v T ng Vănẹ ữ ầ ố ị ọ ấ ơ ặ ưở ệ ố

Xuân. Năm Tân S u (1721, Lê B o Thái năm th 2) mùa thu bà m t, đ c t ngử ả ứ ấ ượ ặ

phong là T ng S n Qu n quân Trinh phu nhân, th y T Ý.ố ơ ậ ụ ừ

e="Times New Roman">Hoàng n Ng c Ph ngữ ọ ượ

L y N i h u Ch ng doanh Nguy n C u Th (là cháu n i Nguy n C u Ki u). Thấ ộ ữ ưở ễ ử ế ộ ễ ử ề ế

có truy n riêng. Năm Nhâm D n (1722 Lê B o Thái năm th 3) mùa đông, bà m t,ệ ầ ả ứ ấ

đ c t ng phong là T ng S n Qu n chúa T phu nhân, th y là T Nhã.ượ ặ ố ơ ậ ự ụ ừ

Hoàng n Ng c Nh tữ ọ ậ

Bà l y Cai c Nguy n C u Duy t (là ch t Nguy n C u Ki u).ấ ơ ễ ử ệ ắ ễ ử ề

Hoàng n (không nh tên)ữ ớ

L y Ch ng c Chân (không nh h ).ấ ưở ơ ớ ọ

Các con gái Túc Tông Hoàng Đ .ế

Hoàng n Ng c Th ngữ ọ ưở

M là T Cung t n Tr ng th . Ng c Th ng l y Cai đ i Nguy n Ph c Mao. (Cóẹ ả ầ ươ ị ọ ưở ấ ộ ễ ướ

lẽ do b y gi đ c ban cho qu c tính). Năm Canh Tu t (1790) mùa thu, bà m t,ấ ờ ượ ố ấ ấ

th 78 tu i.ọ ổ

Hoàng n Ng c Sanữ ọ

Sinh m u là ai, không rõ. Ng c San l y Ch ng doanh T ng Ph c Dĩnh. Nămẫ ọ ấ ưở ố ướ

Đinh H i (1767, Lê C nh H ng năm 28) mùa h , bà m t, th 51 tu i.ợ ả ư ạ ấ ọ ổ

Hoàng n Ng c Doãnữ ọ

L i có tên là Sang. Ng c Doãn l y Ngo i h u Ch ng doanh Hoán qu n côngạ ọ ấ ạ ữ ưở ậ

Nguy n C u Pháp. Cu c bi n năm Giáp Ng (1774) Du Tông vào Nam, bà cùngễ ử ộ ế ọ ệ

C u Pháp đem c nhà vào Qu ng Nam, theo ng giá. Sau đó, C u Pháp vì m ph iử ả ả ự ử ố ả

quay v Phú Xuân, bà theo Du Tông vào Gia Đ nh. Đ n lúc Gia Đ nh th t th , bàề ệ ị ế ị ấ ủ

l i theo Th T Cao Hoàng Đ sang Xiêm. Bà m t vào mùa h , không rõ năm nào.ạ ế ổ ế ấ ạ

S đem hài c t v táng xã D ng Xuân.ố ề ở ươ

Hoàng n Ng c Bi nữ ọ ệ

L y Cai đ i Tr ng Ph c Tín.ấ ộ ươ ướ

Hoàng n Ng c Uy nữ ọ ể

L y Cai c Nguy n C u Chính (Chính là con Nguy n C u Thông).ấ ơ ễ ử ễ ử

Các con gái Th Tông Hoàng Đ .ế ế

Hoàng n Ng c Tuyênữ ọ

M là T Cung t n T ng th . Ng c Tuyên l y Ti t ch Ch ng doanh Nguy n C uẹ ả ầ ố ị ọ ấ ế ế ưở ễ ử

Th ng. Trong s bi n năm Giáp Ng (1774) Th ng ch t, bà l i xã Vân D ngố ự ế ọ ố ế ở ạ ươ

(thu c huy n H ng Th y) c t tóc đi tu, ng i ta g i là s cô Vân D ng. "Gi c"ộ ệ ươ ủ ắ ườ ọ ư ươ ặ

Tây S n vô l xúc ph m đ n lăng t m li t thánh, bà m t sai con r là Nguy n Đ cơ ễ ạ ế ẩ ệ ậ ể ễ ứ

Tu n cùng s già thân tín bí m t đ n các xã Đ nh Môn, Kim Ng c, C Chánh, ng mấ ư ậ ế ị ọ ư ầ

d n ng i dân (s t i) theo dõi tùy nghi tìm cách b o h l y hài c t. Cho nênặ ườ ở ạ ả ộ ấ ố

ng i xã C Chánh là Nguy n Ng c Huyên, lén l y đ c hài c t C thánh đemườ ư ễ ọ ấ ượ ố ơ

gi u m t n i sấ ộ ơ ạ

ght="0">

Năm Tân H i (1791) bà ng m sai ng i thân tín, tên là Thi n, đáp thuy n buônợ ầ ườ ệ ề

vào Gia Đ nh, đem vi c y tâu lên. L i đem tình hình gi c đ ng tĩnh ra sao, binhị ệ ấ ạ ặ ộ

l ng nhi u, ít th nào, tâu bày t ng vi c m t... L i sao chép và ti n lên bài Hoàiươ ề ế ừ ệ ộ ạ ế

Nam khúc do Hoàng Quang, ng i xã Thai D ng đã so n đ trình bày cho bi tườ ươ ạ ể ế

lòng dân nh mong.ớ

Đ c th c a bà vi t, Th T Cao Hoàng Đ r t vui lòng. B y gi vua sai ng i điượ ư ủ ế ế ổ ế ấ ấ ờ ườ

l i trinh thám tình hình gi c đ u bí m t c trú nhà bà. Bà l i l y ti n c a giaoạ ặ ề ậ ư ở ạ ấ ề ủ

cho Nguy n Đ c Tu n đi chiêu d nh ng l ng dân trung nghĩa và bè đ ng ng yễ ứ ấ ụ ữ ươ ả ụ

khuyên h quy thu n. Vua cũng sai ng i đ a m t d và gi y đóng d u đ tr ngọ ậ ườ ư ậ ụ ấ ấ ể ố

giao cho bà tùy nghi vi t ch sai, ch truy n đ c p cho ng i làm vi c. Sau, vi c bế ỉ ỉ ề ể ấ ườ ệ ệ ị l , Ng y Đô đ c D t đem quân đ n vây nhà. May sao nh ng ng i đ c m t saiộ ụ ố ậ ế ữ ườ ượ ậ

b y gi không đó. Gi c tìm mãi, không b t đ c ai bèn c p c a c i mà đi. Nămấ ờ ở ặ ắ ượ ướ ủ ả

Đinh T (1797) Binh b gi c là Nguy n Đ i Phác, đ n tr n thành Quy Nh n. Đ cỵ ộ ặ ễ ạ ế ấ ơ ứ

Tu n có quen Phác, bi t Phác ng m có ý quy ph c. Đ n lúc Phác đi, bà sai Đ cấ ế ầ ụ ế ứ

Tu n đi ti n, d c đ ng, đ c câu "Th i h ! th iấ ễ ọ ườ ọ ờ ồ ờ

h , b t tái lai" (Th i c ! Th i c ! N u b qua thì nó không tr l i n a) c a Khoáiổ ấ ờ ơ ờ ơ ế ỏ ở ạ ữ ủ

Tri t, Phác g t đ u đi. Ng y Đô đ c Lê Ch t, là t ng gi i c a gi c. Lúc có vi c bèệ ậ ầ ụ ố ấ ướ ỏ ủ ặ ệ

đ ng, Ch t gi ch t, r i ng m v n náu núi Trà B ng, ph Quy Nh n. Bà đ cả ấ ả ế ồ ầ ề ẩ ở ồ ủ ơ ượ

tin, bèn sai ng i thân tín tên là H u, đi d Ch t v hàng. Bà l i cho do thám bi tườ ậ ụ ấ ề ạ ế

gi c đem h t quân đi Quy Nh n, còn đô thành thì tr ng r ng, bèn vẽ hình th đ nặ ế ơ ố ỗ ế ồ

s c a bi n T Hi n và Thu n An, m t sai b n Ph m H u Tâm và Nguy n Khở ử ể ư ề ậ ậ ọ ạ ữ ễ ả

B ng đi đ ng mi n th ng đ n hành t i (ch c a vua chúa trong khi điằ ườ ề ượ ế ạ ỗ ở ủ

đ ng) đem vi c tâu lên. Năm K Mùi (1799) mùa h , Đoàn Văn Cát sai ch c aườ ệ ỷ ạ ị ủ

Phác là Th Hu n mang s c ch vào thành (Quy Nh n) d hàng. Phác đ c s c ch ,ị ấ ắ ỉ ơ ụ ượ ắ ỉ

l p t c cùng T ng qu n Lê Văn Thanh đem thành Quy Nh n ra hàng.ậ ứ ổ ả ơ

Năm Tân D u (1801) mùa h , vua l y l i đ c Kinh thành cũ l p t c sai T ngậ ạ ấ ạ ượ ậ ứ ố

Ph c L ng đi đón bà đ n thuy n ng . Bà khóc l y, vua cũng khóc. T đ y, vuaướ ươ ế ề ự ạ ừ ấ

th ng đ n ch i nhà bà, ban th ng r t h u. Đ u đ i Gia Long (1802) u c p choườ ế ơ ưở ấ ậ ầ ờ ư ấ

l ng b ng hàng năm, và làm cho ph đ ngay t i ch bà đang . L i cho bà đ cươ ổ ủ ệ ạ ỗ ở ạ ượ

t m ng i l p đ i th ng ban làm tùy binh.ự ộ ườ ậ ộ ườ

Gia Long năm th 8 (1809) bà m t, th 72 tu i. Vua sai quan lo li u vi c tang, tángứ ấ ọ ổ ệ ệ

xã D ng Xuân, c p cho 5 ng i coi m . Sau, l y ch làm đ n th , m i năm,ở ươ ấ ườ ả ấ ỗ ở ề ờ ỗ

đ n ngày gi , c p 30 quan ti n. T Đ c năm th 3 (1850) m th cho ch t là Ânế ỗ ấ ề ự ứ ứ ấ ụ ắ

làm Bá h , coi vi c th cúng.ộ ệ ờ

Hoàng n Ng c Nguy nữ ọ ệ

L y C u doanh Tr n th Ch ng c Tr ng Ph c Th ng (con trai Tr ngấ ự ấ ủ ưở ơ ươ ướ ắ ươ

Ph c Loan). Năm Quý T (1773) mùa đông, bà m t, lúc 48 tu i.ướ ỵ ấ ổ

Hoàng n Ng c Thànhữ ọ

L y N i t Ch ng doanh, qu n 2 b L i, L kiêm qu n Đ gia L u qu n côngấ ộ ả ưở ả ộ ạ ễ ả ồ ư ậ

Nguy n C u Quán (là con Nguy n C u Uy n và là cháu Nguy n C u Ki u). Nămễ ử ễ ử ể ễ ử ề

Quý Mão (1783) mùa xuân bà m t, lúc 44 tu i.ấ ổ

Hoàng n Ng c Áiữ ọ

L y Ti t ch Ch ng c Nguy n C u Sách (con Nguy n C u Pháp). Năm t Mùiấ ế ế ưở ơ ễ ử ễ ử Ấ

(1775) mùa thu, bà m t, lúc 33 tu i.ấ ổ

Hoàng n Ng c Nguy tữ ọ ệ

L y Cai đ i Tr ng Ph c Đ o. Minh M ng năm th 6 (1825) mùa thu, bà m t,ấ ộ ươ ướ ạ ạ ứ ấ

th 77 tu i, th y Uyên T .ọ ổ ụ ừ

Hoàng n Ng c Qu nữ ọ ậ

L y Ch ng doanh t ng phong Thái b o Qu n công T ng Ph c Khuông (cóấ ưở ặ ả ậ ố ướ

truy n riêng). Vì c m s t b t hòa, bà v nhà, r i đi Qu ng Ngãi, đ n b n Ván, bệ ầ ắ ấ ề ồ ả ế ế ị gi c b t đ c, đem dìm ch t sông H i An thu c Qu ng Nam. Năm m t bà m iặ ắ ượ ế ở ộ ộ ả ấ ớ

25 tu i. Ng i đ y t v t thi hài và mai táng cho. Gia Long năm th 5 (1806) đemổ ườ ầ ớ ớ ứ

v mai táng xã An C u.ề ở ự

Hoàng n Ng c Đ oữ ọ ạ

M là T Cung t n Tr ng th . Ng c Đ o l y Cai c Tr ng Ph c Nh c (con thẹ ả ầ ươ ị ọ ạ ấ ơ ươ ướ ạ ứ

3 Tr ng Ph c Loan). Năm t Mùi (1775) mùa xuân, bà và Tr ng Ph c Nh cươ ướ Ấ ươ ướ ạ

cùng vào Gia Đ nh. Ph c Nh c ch t, bà theo Th T Cao Hoàng Đ ra đ o Phúị ướ ạ ế ế ổ ế ả

Qu c, r i đi Hà Tiên, li u lý vi c quân nhu, b gi c b t đ c bà b h i, năm m t 37ố ồ ệ ệ ị ặ ắ ượ ị ạ ấ

tu i.ổ

Hoàng n Ng c Xuy nữ ọ ế

L i có tên là Huy. Bà l y Cai c Nguy n C u Tú (con Nguy n C u Thông).ạ ấ ơ ễ ử ễ ử

Hoàng n Ng c Dữ ọ

M là Tr ng hoàng h u. Ng c Dao ch t vào mùa đông (không rõ năm nào). Giaẹ ươ ậ ọ ế

Long năm th 5 (1806) t ng phong là Đ nh t Cung hoàng n , th y là Trinh Th c,ứ ặ ệ ấ ữ ụ ụ

th vào đ n sau đ n Tri n Thân.ờ ề ề ể

Hoàng n (không nh tên).ữ ớ

L y Cai đ i Chi u (không nh h ).ấ ộ ể ớ ọ

Hoàng n Ng c Cữ ọ ơ

Không rõ s tích.ự

Hoàng n (không nh tên).ữ ớ

L y Cai c Tín (không nh h ).ấ ơ ớ ọ

Con gái Du Tông Hoàng Đ .ệ ế

Hoàng n Ng c Th cữ ọ ụ

M là Nguy n th . Ng c Th c l y Uy vũ V úy T ng Văn Th nh (con c a Đi uẹ ễ ị ọ ụ ấ ệ ố ị ủ ề

khi n T ng Văn Khôi). Gia Long năm th 17 (181 8) mùa thu, bà m t, đ c 43ể ố ứ ấ ượ

tu i, th y là Huổ ụ ệ

ze="3" face="Times New Roman">

QUY N 3Ể

TRUY N CÁC B TÔI (I)Ệ Ề

Nguy n Kễ Ư ỷ

Nguy n K , t Vô S . T tiên là ng i huy n T Kỳ, t nh H i D ng, sau d iễ Ư ỷ ự ự ổ ườ ệ ứ ỉ ả ươ ờ

vào Thanh Hóa. K là con Nguy n Kính Di n- Đ c ti n Ph qu c Th ng t ngƯ ỷ ễ ệ ặ ế ụ ố ượ ướ

quân, Th v s đ i Lê. Bà Tri u T Tĩnh Hoàng H u là em ru t K (43). Kự ệ ự ờ ệ ổ ậ ộ Ư ỷ Ư ỷ

làm quan nhà Lê đ n Thái phó Uy qu c công. Năm Bính Tu t (1527, Lê Th ngế ố ấ ố

Nguyên năm th 5), nhà Lê b nhà M c c p ngôi vua, Tri u t Tĩnh hoàng đ vàoứ ị ạ ướ ệ ổ ế

Ai Lao d y quân đ khôi ph c nhà Lê. Thái T hoàng đ (<span>44) năm y m iấ ể ụ ổ ế ấ ớ

lên hai tu i đ c l u d ng nhà K . K h t lòng chăm sóc. Thái T năm 20ổ ượ ư ưỡ ở Ư ỷ Ư ỷ ế ổ

tu i, đ c K th ng khuyên l p công danh s nghi p. Khi Tri u T m t, Tháiổ ượ Ư ỷ ườ ậ ự ệ ệ ổ ấ

T làm quan v i nhà Lê; vì có quân công, đ c phong Thái b o Đoan qu c công.ổ ớ ượ ả ố

Tr nh Ki m đ k vì Thái T có công to th ng mu n m u h i. K bi t vi cị ể ố ỵ ổ ườ ố ư ạ Ư ỷ ế ệ

này, khuyên Thái T gi cách b b nh điên, có nh ng c ch th t th ng khi n choổ ả ị ệ ữ ỉ ấ ườ ế

Ki m kh i đ ý. M u sĩ c a Ki m là Nguy n H ng Long l i khuyên Ki m gi tể ỏ ể ư ủ ể ễ ư ạ ể ế

Thái T đi. Có ng i m t báo Thái T , Thái T c s , bàn v i K . K nói:ổ ườ ậ ổ ổ ả ợ ớ Ư ỷ Ư ỷ

"Ki m có lòng nham hi m, ta nên tránh xa. Thu n Hóa là đ t hi m tr kiên c , cóể ể ậ ấ ể ở ố

th gi mình đ c. V y nên nh ch là Ng c B o (Ng c B o là con gái Tri u T , vàể ữ ượ ậ ờ ị ọ ả ọ ả ệ ổ

là Chánh phi c a Tr nh Ki m) nói v i Ki m, xin vào tr n th Thu n Hóa, r i sauủ ị ể ớ ể ấ ủ ậ ồ

sẽ m u làm vi c l n". Thái T cho làm ph i, sai ng i nói v i Ng c B o. Ng c B oư ệ ớ ổ ả ườ ớ ọ ả ọ ả

nhân lúc r i, nói v i Ki m. Ki m cũng cho r ng Thu n Hóa là n i lam ch ngỗ ớ ể ể ằ ậ ơ ướ

n c đ c và có t ng nhà M c đóng đ n đ y, mu n m n tay nhà M c đ gi tướ ộ ướ ạ ồ ở ấ ố ượ ạ ể ế

đi. Ki m bèn tâu vua Lê phong đ t y cho Thái T và trao cho c ti t làm tr n th .ể ấ ấ ổ ờ ế ấ ủ

Th là gây n n cõi Nam b t đ u t đó.ế ề ở ắ ầ ừ

Năm M u Ng (1558) mùa đông, Thái T vào Thu n Hóa, K đem con em điậ ọ ổ ậ Ư ỷ

theo. Đ n bãi cát Ái T (thu c huy n Đăng X ng) dân đem dâng 7 chum n cế ử ộ ệ ươ ướ

trong. K m ng tâu r ng: "Đ y là Ph c tr i cho. Vi c tr i t t có đi m báo. NayƯ ỷ ừ ằ ấ ướ ờ ệ ờ ấ ề

chúa th ng m i đ n mà dân đem "n c" dâng lên, có lẽ là đi m "đ c n c" đóượ ớ ế ướ ề ượ ướ

chăng ?". Thái T nh n l y 7 chum n c y, bèn c m doanh tr i xã Ái T . Nămổ ậ ấ ướ ấ ắ ạ ở ử

Quý T (1593) mùa h , Thái T l i ra Đông Đô, l i 8 năm, nhi u l n đi đánhỵ ạ ổ ạ ở ạ ề ầ

gi c, K theo h u bên c nh. Năm Canh Tý ( 1600), mùa h , Thái T v t bi nặ Ư ỷ ầ ạ ạ ổ ượ ể

v Nam. Thuy n đ n c a bi n Th n Phù, dân nhi u ng i đi theo. Nghe nói quânề ề ế ử ể ầ ề ườ

Tr nh đu i ri t, K sai quân b i thuy n đi nhanh. Dây bu c c c chèo b đ t. Cóị ổ ế Ư ỷ ơ ề ộ ọ ị ứ

ng i huy n Yên Mô là Ph m Th Công dâng m t s t t s ng đ làm dây bu c,ườ ệ ạ ị ộ ọ ơ ố ể ộ

thuy n l i đi nhanh (Ph m Th Công theo vào Thu n Hóa, đ n lúc ch t, đ c t ngề ạ ạ ị ậ ế ế ượ ặ

phong là Th tùng h giá Ph m phu nhân). Chúa đ n Thu n Hóa r i vài năm; ị ỗ ạ ế ậ ồ ở Ư

K v thăm Quý h ng(45), chúa ti n t ng r t h u, K chia c cho t ng sĩ. Vỷ ề ươ ễ ặ ấ ậ Ư ỷ ả ướ ề

sau K l i vào Thu n Hóa ch u h u, r i ch t.Ư ỷ ạ ậ ầ ầ ồ ế

K là ng i thân bêh ngo i b o h thân chúa(46), đ u tiên d ng k l n. LúcƯ ỷ ườ ọ ạ ả ộ ầ ự ế ớ

đ u vào tr n, căn b n ch a b n, K l i cùng Tr n ph T ng Ph c Tr , vàầ ấ ả ư ề Ư ỷ ạ ấ ủ ố ướ ị

Th ng binh M c C nh Hu ng đ ng lòng phò tá, trù tính nhi u cách đ xây v ngố ạ ả ố ồ ề ể ữ

nghi p chúa. Trong hàng công th n khai qu c, K th t đ ng đ u v y. Mi u cũ ệ ầ ố Ư ỷ ậ ứ ầ ậ ế ở

Quý h ng, cho K đ c ph i h ng. Gia Long năm th 2 (1803) đ i d ngươ Ư ỷ ượ ố ưở ứ ổ ự

Nguyên mi u(47), đình th n bàn lu n cho K là h ngo i, bèn bãi vi c ph iế ầ ậ Ư ỷ ọ ạ ệ ố

h ng. Thi u Tr năm th 5 (1845) Đông các đ i h c sĩ Vũ Xuân C n xin truy xétưở ệ ị ứ ạ ọ ẩ

công lao K . Hi n T Ch ng Hoàng Đ d b L xét s tr ng tâu lên. Sau đóƯ ỷ ế ổ ươ ế ụ ộ ễ ự ạ

truy t ng Khai qu c công th n Đ c ti n Tráng vũ t ng quân, Trung quân Đôặ ố ầ ặ ế ướ

th ng ph Ch ng ph s , Thái s , th y Trung Trinh, v n phong Uy qu c công,ố ủ ưở ủ ự ư ụ ẫ ố

cho th vào bàn th nh t h u vu nhà Thái Mi u.ờ ứ ấ ở ữ ế

Con là Đình Dũng (có thuy t nói là h Mai. Vì tr c kia, khi nhà M c c p ngôi vuaế ọ ướ ạ ướ

nhà Lê, Tri u T kh i binh Ai Lao, K nuôi Thái T , s nhà M c bi t nên đ iệ ổ ở ở Ư ỷ ổ ợ ạ ế ổ

h là h Mai. Đình Dũng bèn noi theo h Mai, đ n lúc vi c đã yên m i đ i l i là họ ọ ọ ế ệ ớ ổ ạ ọ

Nguy n), theo cha vào Nam, nhi u l n l p chi n công làm đ n Thái b o Qu nễ ề ầ ậ ế ế ả ậ

công. Năm Tân Mùi (1571) mùa thu, th m c(48) Qu ng Nam làm lo n, c p gi tổ ụ ả ạ ướ ế

l n nhau. Đình Dũng d p yên r i l u tr n đ t y, thu th p v v qu n chúng cònẫ ẹ ồ ư ấ ấ ấ ậ ỗ ề ầ

l i, trăm h đ c yên.ạ ọ ượ

Con Đình Dũng là Đình Hùng, tính ng i tr m ngh , có tài làm t ng, vì có quânườ ầ ị ướ

công đ c phong t c đ n Qu n công. Hi Tông Hoàng Đ năm th 7 (1630),ượ ướ ế ậ ế ứ

t ng Tr nh là Nguy n T ch gi châu Nam B Chính, Đình Hùng đem quân đánhướ ị ễ ị ữ ố

úp, chém T ch t i tr n, bèn gi đ t y, l p làm doanh B Chính.ị ạ ậ ữ ấ ấ ậ ố

T ng Ph c Trố ướ ị

T ng Ph c Tr là ng i Quý huy n Thanh Hóa. Ông làm quan v i nhà Lê, t i ch cố ướ ị ườ ệ ớ ớ ứ

Tr n ph Thu n Hóa, t c Luân qu n công. Làm chính s khoan hòa, Tr đ cấ ủ ậ ướ ậ ự ị ượ

trăm h yêu m n, g i là "B n x công". Thái T Hoàng Đ vào tr n Thu n Hóa.ọ ế ọ ả ứ ổ ế ấ ậ

Tr dâng ngay s sách b n đ trong cõi, r i cùng Uy qu c công Nguy n K vàị ổ ả ồ ồ ố ễ Ư ỷ

Th ng binh M c C nh Hu ng đ ng lòng h t s c giúp nhà chúa. Lúc m i khai qu c,ố ạ ả ố ồ ế ứ ớ ố

Tr th c có công. V sau Tr m ch t t i ch c. Gia Long năm th 4 (1805) xét sị ự ề ị ố ế ạ ứ ứ ự

tr ng khai qu c công th n x p Tr vào h ng nhì, m th cho m t ng i cháu làmạ ố ầ ế ị ạ ấ ụ ộ ườ

Th đ i tr ng, đ c th t p, đ coi vi c th cúng, c p 6 m u t đi n, 3 ng iứ ộ ưở ượ ế ậ ể ệ ờ ấ ẫ ự ề ườ

phu coi m .ả

Con Ph c Tr là Ph c Đông, làm đ n Ch ng c .ướ ị ướ ế ưở ơ

v>

Con Ph c Đông là Ph c Khang, vì là con nhà t ng, th ng đ c c m quânướ ướ ướ ườ ượ ầ

đánh d p, có công, thăng đ n Ch ng doanh Qu n công. Lúc ch t, đ c t ng hàmẹ ế ưở ậ ế ượ ặ

Thi u phó.ế

Ph c Khang có 2 con trai: con tr ng là Ph c Vinh, làm đ n Trung quân Đô đ cướ ưở ướ ế ố

ph , lúc ch t t ng Thi u phó Qu n công. Con th hai là Ph c Th ch, làm đ nủ ế ặ ế ậ ứ ướ ạ ế

Ti n quân Đô đ c ph qu n công.ề ố ủ ậ

Con Ph c Vinh là Ph c Trí, làm đ n N i h u Ch ng doanh.ướ ướ ế ộ ữ ưở

Con Ph c Th ch là Ph c Di u, làm đ n ngo i Ch ng doanh kiêm Tào v .ướ ạ ướ ệ ế ạ ưở ụ

Con Ph c Di u là Ph c Dĩnh, l y công chúa Ng c San (con gái th ba c a Túcướ ệ ướ ấ ọ ứ ủ

Tông) làm đ n Phò mã Ch ng doanhế ưở

T ng Ph c Hi pố ướ ệ

Là dòng dõi Ph c Tr . Đ i Th Tông Hoàng Đ , Ph c Hi p làm L u th Longướ ị ờ ế ế ướ ệ ư ủ

H . Du Tông Hoàng Đ năm th 6 (1771) mùa đông, quân Xiêm l n c p Hàồ ệ ế ứ ấ ướ

Tiên. M c Thiên T ch y đi Tr n Giang, cáo c p. Đ c tin, Ph c Hi p đemạ ứ ạ ấ ấ ượ ướ ệ

thuy n quân đ n c u, đóng Châu Đ c. Quân Xiêm lui, vào l m sông Cùng. Đ iề ế ứ ở ố ầ ạ

binh (c a Ph c Hi p) đu i theo, chém h n 300 th c p. Quân Xiêm b thuy nủ ướ ệ ổ ơ ủ ấ ỏ ề

ch y.ạ

Giáp Ng , năm th 9 (1774) "gi c" Tây S n n i d y l n c p Bình Thu n. Đi uọ ứ ặ ơ ổ ậ ấ ướ ậ ề

khi n Gia Đ nh là Nguy n C u Đàm sai Ph c Hi p cùng Cai b Nguy n Khoaể ị ễ ử ướ ệ ạ ễ

Thuyên lĩnh t ng sĩ 5 doanh và truy n h ch hi u tri u nghĩa binh các đ o, th yướ ề ị ệ ệ ạ ủ

b đ u ti n, đánh phá đ c quân gi c, l y l i ba ph Bình Thu n, Diên Khánh vàộ ề ế ượ ặ ấ ạ ủ ậ

Bình Khang, bèn đóng quân Vân Phong tên cũ là Hòn Khói(pos=0000931051ở

>49) ch ng nhau v i gi c.ố ớ ặ

Năm y (Giáp Ng 1774) mùa đông, quân Tr nh xâm ph m đô thành. Chúa ch yấ ọ ị ạ ạ

vào Qu ng Nam. Năm t Mùi (1775) chúa vào Gia Đ nh. Thuy n chúa đ n c aả Ấ ị ề ế ử

bi n Vân Phong (Hòn Khói). Ph c Hi p cùng Khoa Thuyên đ n đón, chúa l p t cể ướ ệ ế ậ ứ

cho Ph c Hi p làm Ti t ch , Kinh qu n công, ti n đánh l y l i Phú Yên. Nghe nóiướ ệ ế ế ậ ế ấ ạ

Đông cung b "gi c" Tây S n b t đ c, Ph c Hi p sai Tri huy n B ch Doãn Tri uị ặ ơ ắ ượ ướ ệ ệ ạ ề

nói v i gi c r ng: "Tr Đông cung cho ta ! N u không thì đ i binh đ n đánh khôngớ ặ ằ ả ế ạ ế

có đ ng ch y đâu !" Th lĩnh gi c là Nguy n Văn Nh c c s , gi cách sa đ n xinườ ạ ủ ặ ễ ạ ả ợ ả ế

hàng; Ph c Hi p tin l i nên không đ phòng, b Nguy n Văn Hu t p kích, ph iướ ệ ờ ề ị ễ ệ ậ ả

lui v gi Vân Phong và sai b n Ph c Hòa gi Ô Loan. T ng gi c là Lý Tài đemề ữ ọ ướ ữ ướ ặ

thành Phú Yên đ u hàng Ph c Hi p. Chúa sai nh n cho Lý Tài đ u hàng và theoầ ướ ệ ậ ầ

d i s ti t ch c a Ph c Hi p. Tr c đây tr n Phú Yên t ng gi c là Nghĩa làmướ ự ế ế ủ ướ ệ ướ ậ ướ ặ

tiên phong đánh quân ta thua n ng. Ph c Hi p gi n l m, sai Tôn Th t Ch t dặ ướ ệ ậ ắ ấ ấ ụ

Nghĩa xu ng hàng, r i gi t đi cùng v i đ đ ng h n 50 ng i.ố ồ ế ớ ồ ả ơ ườ

Năm Bính Thân (1776) Tây S n vào c p Gia Đ nh. Ph c Hi p vào c u. Khi đ nơ ướ ị ướ ệ ứ ế

n i, y t ki n chúa hành t i. Mùa h năm y, Ph c Hi p m t.ơ ế ế ở ạ ạ ấ ướ ệ ấ

Tr c kia, Ph c Hi p tr n th Long H , có chính s nhân hu , dân yêu nh chaướ ướ ệ ấ ủ ồ ự ệ ư

m . Ph c Hi p là ng i kh ng khái có tài l c cho vi c đánh gi c là nhi m vẹ ướ ệ ườ ả ượ ệ ặ ệ ụ

c a mình. Đ n lúc ch t, ai nghe tin cũng th ng khóc; ng i cày thì ngh vi c canhủ ế ế ươ ườ ỉ ệ

nông, ng i buôn thì ngh ch búa đ n 3 ngày. Chúa th ng ti c mãi, truy t ngườ ỉ ợ ế ươ ế ặ

H u ph Qu c công, d ng đ n th Long H , xuân thu t l . Đ n linh thiêngữ ủ ố ự ề ờ ở ồ ế ễ ề

h ng khói không ng t. Gia Long năm th 9 (1810) x p th vào mi u Trung ti tươ ớ ứ ế ờ ế ế

công th n, đ u đ i Minh M ng phong Trung đ ng th n, th mi u H i đ ng.ầ ầ ờ ạ ẳ ầ ờ ở ế ộ ồ

T ng Ph c Hòaố ướ

Ph c Hòa là em chú bác (t ng đ ) T ng Ph c Hi p, tr c làm Cai c , l thu cướ ụ ệ ố ướ ệ ướ ơ ệ ộ

quân Ph c Hi p. Tr n Phú Yên th t l i, lui gi Vân Phong, sai Ph c Hòa đóngướ ệ ậ ấ ợ ữ ướ

gi Ô Loan. Năm Bính Thân (1776) mùa xuân "gi c" Tây S n vào c p Gia Tôngữ ặ ơ ướ

Hoàng Đ đi Tr n Biên. Ph c Hi p sai Ph c Hòa đem quân b n b vào c u,ế ấ ướ ệ ướ ả ộ ứ

đóng đ n L ng Ph , cùng quân các đ o h p s c đánh gi c. Quân gi c b v ,ồ ở ượ ụ ạ ợ ứ ặ ặ ị ỡ

ph i ch y (quân ta l y l i đ c Sài Gòn), chúa thăng Ph c Hòa làm Ch ng th yả ạ ấ ạ ượ ướ ưở ủ

doanh Qu n công. G p lúc hàng t ng Lý Tài cùng Đ Thanh Nhân không hòa h pậ ặ ướ ỗ ợ

v i nhau(50) chúa r t l y làm lo, bèn sai Ph c Hòa cùng T ng Ph c Thiêm,ớ ấ ấ ướ ố ướ

đóng quân Long H đ phòng b . Năm Đinh D u (1777) mùa xuân "gi c" Tâyở ồ ể ị ậ ặ

S n l i vào l n c p. Sài Gòn th t th , chúa ch y đi Long Xuyên, ch t ng theoơ ạ ấ ướ ấ ủ ạ ư ướ

Tân Chính V ng lui gi Ba Vi t (thu c Vĩnh Long), Ph c Hòa qu n lĩnh chươ ữ ệ ộ ướ ả ư

quân, bày tr n đ ch ng gi c. B y gi ch t ng ph n nhi u b m ch t. M tậ ể ố ặ ấ ờ ư ướ ầ ề ị ố ế ộ

mình Ph c Hòa ch ng gi c nhi u l n, đánh đ u th ng, gi c s . Sau đó gi c l iướ ố ặ ề ầ ề ắ ặ ợ ặ ạ

đánh Ba Vi t. Ph c Hòa than r ng: "Chúa ph i lo thì b tôi ph i ch t, nghĩaệ ướ ằ ả ề ả ế

không nên tránh". Bèn b o b thu c r ng: "Lũ ng i tu i còn tr , s c còn kh e,ả ộ ộ ằ ươ ổ ẻ ứ ỏ

nay nên t n đi các n i, đ m u tính l p công v sau. Ta đã cao tu i, không làm gìả ơ ể ư ậ ề ổ

đ c, dù mu n s ng đ báo đáp cũng ch a ch c đ c. H n n a, thân làm đ iượ ố ố ể ư ắ ượ ơ ữ ạ

t ng, xã t c không gi đ c, mà nh n nh c s ng th a, há nên th ?" Nói xongướ ắ ữ ượ ẫ ụ ố ừ ế ư

bèn t t ... Sau đó đ c truy t ng Ch ng doanh Qu n công. Gia Long năm th 9ự ử ượ ặ ưở ậ ứ

(1810) , đ c th vào mi u Trung ti t công th n.ượ ờ ế ế ầ

M c C nh Hu ngạ ả ố

C nh Hu ng ng i huy n Nghi D ng, thu c H i D ng, là em Khiêm v ng M cả ố ườ ệ ươ ộ ả ươ ươ ạ

Kính Đi n. Bà Hi u Văn Hoàng H u cháu g i M c C nh Hu ng b ng chú. Nămể ế ậ ọ ạ ả ố ằ

M u Ng (1558) mùa đông, Thái T vào Nam, tr n th Thu n Hóa, C nh Hu ngậ ọ ổ ấ ủ ậ ả ố

đem gia quy n đi theo, làm quan đ n Th ng binh, tham m u trong màn tr ng.ế ế ố ư ướ

Giúp vi c lúc khai qu c, công lao ngang v i Nguy n K , T ng Ph c Tr . C nhệ ố ớ ễ Ư ỷ ố ướ ị ả

Hu ng m t trong khi đang t i ch c.ố ấ ạ ứ

Con là Vinh (v n là h M c, lúc đ u đ c ban qu c tính g i là Nguy n Ph c, vố ọ ạ ầ ượ ố ọ ễ ướ ề

sau, l i đ i làm h Nguy n H u). Đ i Hy Tông Hoàng Đ , Vinh l y công chúa Ng cạ ổ ọ ễ ữ ờ ế ấ ọ

Liên làm đ n Phó t ng. Năm th 16 (1629) L u ph Phú Yên là Văn Phong làmế ướ ứ ư ủ

ph n, Vinh d p yên đ c, m đ t đ n Bình Khang l p ra doanh Tr n Biên. (đ uả ẹ ượ ở ấ ế ậ ấ ầ

cõi g i là Tr n Biên). Vì có công Vinh đ c ban &#7845;n đ .ọ ấ ượ ỏ

Tr n Đ c Hòaầ ứ

Đ c Hòa là ng i huy n B ng S n, Bình Đ nh. Ông n i là Ng c Chính, làm quanứ ườ ệ ồ ơ ị ộ ọ

nhà Lê, đ c t ng phong Vinh l c đ i phu. Cha là Ng c Ph n, cũng làm quan nhàượ ặ ộ ạ ọ ẩ

Lê, đ n ch c Phó t ng dinh Qu ng Nam. Hòa là ng i hào hùng cao c , vì là conế ứ ướ ả ườ ả

nhà t ng, ban đ u đ c m th làm Ho ng tín đ i phu r i thăng C m y v Đôướ ầ ượ ấ ụ ằ ạ ồ ẩ ệ

ch huy s th v s . Vì có quân công, Đ c Hòa đ c phong làm Thám lý Quyỉ ứ ự ệ ự ứ ượ

Nh n, C ng qu n công.ơ ố ậ

Thái T Hoàng Đ năm 43, Canh Tý (1600) mùa h , chúa t Đông Đô (nay là Hàổ ế ạ ừ

N i) v , Đ c Hòa vào y t ki n. Thái t khen là ng i cung thu n, h u đãi cho v .ộ ề ứ ế ế ổ ườ ậ ậ ề

Đ n khi Hy Tông Hoàng Đ n i ngôi chúa, Đ c Hòa th ng d bàn vi c quân, vi cế ế ố ứ ườ ự ệ ệ

n c, r t đ c chúa thân yêu tin c, chúa th ng g i là "nghĩa đ ". G p khi Namướ ấ ượ ườ ọ ệ ặ

B c d ng binh, trong cõi nhi u vi c Đ c Hòa đã Quy Nh n lâu ngày, trong v vắ ụ ề ệ ứ ở ơ ỗ ề

c dân, ngoài góp l ng quân, đ c tri u đình d a làm tr c t. Đ c Hòa là ng iư ươ ượ ề ự ụ ộ ứ ườ

sáng su t, bi t ng i, c t nh c Đào Duy T t lúc còn là k chăn trâu, g cho conố ế ườ ấ ắ ừ ừ ẻ ả

gái và ti n c Duy T lên chúa, cu i cùng Duy T tr thành ng i đ ng đ u trongế ử ừ ố ừ ở ườ ứ ầ

các công th n (vi c này nói rõ truy n Duy T ). Sau khi m t, đ c t ng phongầ ệ ở ệ ừ ấ ượ ặ

Ph c th n. Dân B Đ l p đ n th . Hi n Tông Hoàng Đ năm th 25, Bính Thânướ ầ ồ ề ậ ề ờ ể ế ứ

(1716) cho m t ng i cháu g i Đ c Hòa b ng ông chú đ c mi n sai d ch, l i c pộ ườ ọ ứ ằ ượ ễ ị ạ ấ

cho 10 m u t đi n. Gia Long năm th 4 (1805) truy xét công th n khai qu c, li tẫ ự ề ứ ầ ố ệ

Đ c Hòa vào h ng nh t, m th m t ng i cháu xa đ i làm Đ i tr ng, đ c thứ ạ ấ ấ ụ ộ ườ ờ ộ ưở ượ ế

t p đ coi vi c th cúng, l i c p cho 9 m u t đi n, 4 ng i coi m .ậ ể ệ ờ ạ ấ ẫ ự ề ườ ả

Con là Đ c Nghi làm quan đ n Phó Đ đ c ph Quy Ninh (sau đ i là Quy Nh n).ứ ế ề ố ủ ổ ơ

Đào Duy Từ

Ng i huy n Ng c S n, Thanh Hóa. Duy T là con nhà x ng ca Đào Tá Hán. Sinhườ ệ ọ ơ ừ ướ

ra, Duy T thông minh l th ng, h c r ng kinh s , khéo làm văn, đ c bi t là tinhừ ạ ườ ọ ộ ử ặ ệ

thông v nh ng môn t ng vĩ thu t s . Đi thi H ng nhà Lê, b quan tr ng choề ữ ượ ậ ố ươ ị ườ

là con nhà x ng ca, không cho vào thi. Duy T b c t c quay v . Nghe nói Thái Tướ ừ ự ứ ề ổ

Hoàng Đ ta yêu dân, tr ng sĩ, hào ki t quy ph c, Duy T bèn quy t chí vào Nam.ế ọ ệ ụ ừ ế

Đi đ n Vũ X ng, h n m t tháng, ch a ai bi t là ng i th nào. Nghe nói, Thámế ươ ở ơ ộ ư ế ườ ế

lý Quy N n là Tr n Đ c Hòa đ c chúa tin yêu bèn vào Quy Nh n n ng nh m tơ ầ ứ ượ ơ ươ ờ ộ

nhà phú ông xã Tùng Châu làm vi c chăn trâu. M t hôm, phú ông đ t ti c h iở ệ ộ ặ ệ ộ

h p các danh sĩ, u ng r u ngâm th đ mua vui, Duy T chi u đ n h i trâu vọ ố ượ ơ ể ừ ề ế ố ề

c m roi đ ng phía tr c, cùng các danh sĩ bàn lu n c kim và kinh s bách gia,ầ ứ ở ướ ậ ổ ử

đi u gì cũng thông hi u, c đám ti c đ u kinh ng c. Phú ông l y làm l841;, nói v iề ể ả ệ ề ạ ấ ớ

Đ c Hòa.ứ

Đ c Hòa nói chuy n v i Duy T , th y Duy T h c r ng bi t nhi u, đem lòng yêuứ ệ ớ ừ ấ ừ ọ ộ ế ề

quý, bèn m i đ n nhà d y h c r i g con gái cho. Duy T th ng ngâm m t bàiờ ế ạ ọ ồ ả ừ ườ ộ

Ng a Longọ

c ng b ng qu c âm đ sánh mình v i Gia Cát L ng. Đ c Hòa th y th nói r ng:ươ ằ ố ể ớ ượ ứ ấ ế ằ

"Duy T là Ng a Long ngày nay đ y nh ?".ừ ọ ấ ỉ

Hy Tông Hoàng Đ năm th 1 4, Đinh Mão (1627) quân ta đánh th ng quân Tr nhế ứ ắ ị

Nh t L . Đ c Hòa nghe tin th ng tr n, vào m ng, thong dong l y trong tay áo raở ậ ệ ứ ắ ậ ừ ấ

bài Ng a longọ

c ng ngâm dâng lên chúa và nói: "Đây là th y đ nhà tôi, Đào Duy T làm ra".ươ ầ ồ ừ

Chúa xem cho là l , v i ra l nh v i vào y t ki n. Vài ngày sau Duy T đ n y tạ ộ ệ ờ ế ế ừ ế ế

ki n, chúa m c áo tr ng, đi hài xanh, ra c a hông đ đ i. Duy T trông th y, d ngế ặ ắ ử ể ợ ừ ấ ừ

b c, đ ng yên, không vào, chúa bi t ý, l p t c mũ áo ch nh t r i m i tri u vào.ướ ứ ế ậ ứ ỉ ề ồ ớ ệ

Duy T r o b c vào l y. Chúa cùng nói chuy n, b ng lòng l m. Phán r ng: "Saoừ ả ướ ạ ệ ằ ắ ằ

khanh đ n mu n th !" Li n phong làm Nha úy N i tán, t c L c Khê h u, qu nế ộ ế ề ộ ướ ộ ầ ả

quân c trong ngoài, tham d tri u chính. Chúa th ng tri u vào cung bàn b c,ơ ự ề ườ ệ ạ

Duy T giãi bày h t c nh ng đi u p , bi t gì nói h t.ừ ế ả ữ ề ấ ủ ế ế

Năm K T (1629) mùa đông, Tr nh Tráng mu n xâm l n mi n Nam, tr c saiỷ ỵ ị ố ấ ề ướ

Nguy n Kh c Minh đem s c t n phong chúa làm Thái phó qu c công, gi c ra Đôngễ ắ ắ ấ ố ụ

Đô đi đánh gi c. Kh c Minh đ n n i, chúa tri u qu n th n đ n bàn; Duy T nói :ặ ắ ế ơ ệ ầ ầ ế ừ

"Đó là chúa Tr nh m n m nh l nh vua Lê đ nh ta đ y. Nh n sc mà không đ n,ị ượ ệ ệ ể ử ấ ậ ế

thì h có c đ trách ta đ c, n u không nh n thì t t h đ ng binh. Vi c hi mọ ớ ể ượ ế ậ ấ ọ ộ ệ ề

khích ngoài biên c ng m t khi n ra, không ph i là Ph c cho sinh dân! H n n aươ ộ ổ ả ướ ơ ữ

phía ta, thành quách ch a kiên c , quân sĩ ch a luy n t p, m t khi gi c đ n, l y gìư ố ư ệ ậ ộ ặ ế ấ

ch ng đ c? Chi b ng nay hãy t m nh n s c, cho h không nghi, ta đ c chuyênố ượ ằ ạ ậ ắ ọ ượ

tâm s a sang phòng gi b cõi. R i sau d ng k tr s c, thì h không làm gì đ cử ữ ờ ồ ụ ế ả ắ ọ ượ

ta". Chúa nghe l i Duy T , h u đãi s gi r i cho v .ờ ừ ậ ứ ả ồ ề

Duy T khuyên chúa đ ng n p l c ng và phu thu cho Tr nh. Chúa l y làm khóừ ừ ộ ễ ố ế ị ấ

nghĩ. Duy T tâu r ng: "Th n nghe: d u có trí tu không b ng th a th . Tiênừ ằ ầ ẫ ệ ằ ừ ế

v ng ta oai vũ m u l c không ph i không th chi m gi đ t này. Nh ng tr cươ ư ượ ả ể ế ữ ấ ư ướ

kia tam ty thu c t ng đ u do chúa Tr nh thuyên b c t đ t, h làm m t vi c gìộ ướ ề ị ổ ắ ặ ễ ộ ệ

đ u b h ngăn tr , cho nên ph i n nh n đ n nay. Bây gi chúa th ng chuyênề ị ọ ở ả ẩ ẫ ế ờ ượ

ch m t ph ng, quan liêu đ u do mình c t đ t, m t l i nói ra ai còn dám trái ?ế ộ ươ ề ắ ặ ộ ờ

Th n xin dâng m t k sách, hàng năm không ph i n p phu thu n a mà v n giầ ộ ế ả ộ ế ữ ẫ ữ

đ c b cõi và có th thành đ c đ i nghi p".ượ ờ ể ượ ạ ệ

Chúa h i k sách th nào. Duy T tâu r ng: "Nay, d ng nghi p bá v ng, c t ph iỏ ế ế ừ ằ ự ệ ươ ố ả

v n toàn. Ng i x a nói không nh c m t l n thì không đ c r nh lâu, không t nẹ ườ ư ọ ộ ầ ượ ả ố

công m t l n thì không đ c yên mãi. Th n xin l y quân và dân hai x (Thu nộ ầ ượ ầ ấ ứ ậ

Hóa - Qu ng Nam) đ p lũy dài, trên t núi Tr ng D c d i đ n bãi cát H c H i,ả ắ ừ ườ ụ ướ ế ạ ả

nhân th đ t đ t lũy hi m cho v ng vi c phòng b ngoài biên, quân gi c d u đ nế ấ ặ ể ữ ệ ị ặ ẫ ế

cũng không làm gì đ c".ượ

Chúa nghe theo. Năm Canh Ng (1630) mùa xuân, đi u đ ng c quân và dân đ pọ ề ộ ả ắ

lũy Tr ng D c, h n m t tháng, lũy hoàn thành. Duy T xin v i chúa làm mâmườ ụ ơ ộ ừ ớ

đ ng hai l n đáy, đ s c vào trong, trên đ t vàng l a, ph m v t r i sai T ngồ ầ ể ắ ặ ụ ẩ ậ ồ ướ

th n là L i Văn Khuông làm s đi t ân. Duy T nghĩ s n h n 10 câu v n đáp traoầ ạ ứ ạ ừ ẵ ơ ấ

cho Văn Khuông đem đi. Văn Khuông đ n Đông Đô, Tr nh Tráng tri u vào h i, Vănế ị ệ ỏ

Khuông bi n b ch, không ch u khu t, Tráng sm, đãi Văn Khuông r t h u. Vănệ ạ ị ấ ấ ậ

Khuông bèn đem mâm đ ng đ ng vàng l a dâng lên, r i th a c đi ngay.ồ ự ụ ồ ừ ơ

Bên Tr nh lúc m đáy mâm đ ng ra, th y có m t đ o s c và m t t thi p r ngị ở ồ ấ ộ ạ ắ ộ ờ ế ằ

"Mâu nhi vô d ch, M ch phi kiên tích, Ái l c tâm tr ng, L c l i t ng đ ch" (Mâuị ị ạ ườ ự ạ ươ ị

mà không nách,

M ch ch ng th y v t, Ái r ng m t tim, S c t i thì đánh). Tráng đem cho các quanị ẳ ấ ế ụ ấ ứ ớ

xem, không ai bi t nghĩa là gì; duy Thi u úy Phùng Kh c Khoan bi t, n i r ng: đâyế ế ắ ế ồ ằ

là l i nói n ng v 4 ch "d b t th s c"(51) . Tráng gi n l m, sai ng i đu iố ẩ ữ ề ữ ư ấ ụ ắ ậ ắ ườ ổ

theo thì Văn Khuông đã đi xa r i. Tráng mu n phát binh vào đánh, g p Cao B ngồ ố ặ ằ

và H i D ng có gi c, bèn thôi.ả ươ ặ

Văn Khuông v đ n n i, chúa m ng nói r ng: "Duy T là T Phòng và Kh ng Minhề ế ơ ừ ằ ừ ử ổ

ngày nay", th ng cho r t h u. L i cho Văn Khuông thăng Cai h p.ưở ấ ậ ạ ợ

Năm y mùa đông, Duy T khuyên chúa ra quân đánh l y châu Nam B Chính đấ ừ ấ ố ể

gi v ng cõi Nam. Chúa bèn sai Nguy n Đình Hùng đánh úp, chém Tri châuữ ữ ễ

Nguy n T ch mà gi đ t y, l y sông Gianh làm gi i h n Nam B c. Ch n dân làmễ ị ữ ấ ấ ấ ớ ạ ắ ọ

lính đ t làm 24 đ i thuy n.ặ ộ ề

Năm Tân Mùi (1631) mùa thu, Duy T nói v i chúa r ng: "Th n xem t c a bi nừ ớ ằ ầ ừ ử ể

Nh t L đ n núi Đâu Mâu thu c Đ ng H i ngoài có khe ngòi sâu, bùn l y, dùng đậ ệ ế ộ ồ ớ ầ ể

làm hào, trong đ p lũy dài, l i hi m h n lũy Tr ng D c g p m i l n". Chúaắ ạ ể ơ ườ ụ ấ ườ ầ

ng i khó l m. Duy T bèn cáo m, m n th t đ ng ý khuyên chúa, l i r t thaạ ắ ừ ố ượ ơ ừ ể ụ ờ ấ

thi t. Chúa bèn nghe theo, sai Duy T cùng Nguy n H u D t đ ng trông coi côngế ừ ễ ữ ậ ứ

vi c tính công, thuê dân đ p lũy dài, t c g i lũy Th y, t c "Đ nh b c tr ngệ ắ ụ ọ ầ ứ ị ắ ườ

thành" ngày nay. Vài tháng, lũy đ p xong, cao 1 tr ng 5 th c, dài h n 3000ắ ượ ướ ơ

tr ng, tr thành m t n i hùng vĩ ngăn cách Nam B c. L i cho làm xích s t ch nượ ở ộ ơ ắ ạ ắ ắ

ngang các c a bi n Nh t L và Minh Linh.ử ể ậ ệ

Duy T khéo can ngăn tr c khi có vi c, chúa ph n nhi u l a ý nghe theo. Duy Tướ ệ ầ ề ự ừ

th ng khuyên chúa l p phép duy t dân tuy n lính đ ch n đinh tráng, làm phépườ ậ ệ ể ể ọ

sát h nh, thi c đ kén l y nhân tài. L i nhân m ng th y hùm xám m c cánh, dângạ ử ể ấ ạ ộ ấ ọ

Nguy n H u Ti n lên làm t ng (vi c này nói rõ truy n Nguy n H u Ti n).ễ ữ ế ướ ệ ở ệ ễ ữ ế

Năm Giáp Tu t (1634) mùa đông, Duy T m n ng, chúa thân đ n thăm. Duy Tấ ừ ố ặ ế ừ

khóc, nói: "Th n g p g thánh minh, ch a báo đáp đ c m t gi t, m t tí gì, nayầ ặ ỡ ư ượ ộ ọ ộ

m th này còn bi t nói gì n a". Sau đó Duy T m t, th 63 tu i. Chúa th ngố ế ế ữ ừ ấ ọ ổ ươ

ti c mãi, t ng phong Hi p m u đ ng đ c công th n, Đ c ti n Tr qu c Kim tế ặ ệ ư ồ ứ ầ ặ ế ụ ố ử

vinh l c đ i phu, Thái th ng t khanh L c khê h u, th y Trung L ng, đ a vộ ạ ườ ự ộ ầ ụ ươ ư ề

táng xã Tòng Châu, sai l p đ n th . Nhi u đ i phong thêm là: Vỹ qu c gia m uở ậ ề ờ ề ờ ố ư

Phù v n Tán tr chi th n. Cho l y thu đinh ph ng Đ ng Du huy n B ng S nậ ị ầ ấ ế ườ ồ ệ ệ ồ ơ

làm ng l c. L i cho 10 ng i cháu g i b ng chú bác đ c mi n thu thân đ coiụ ộ ạ ườ ọ ằ ượ ễ ế ể

vi c th cúng. Gia Long năm th 4 (1805) xét s tr ng khai qu c công th n, li tệ ờ ứ ự ạ ố ầ ệ

Duy T vào th ng đ ng, cho th ph Thái Mi u, c p 15 m u t đi n, 6 ng iừ ượ ẳ ờ ụ ở ế ấ ẫ ự ề ườ

coi m , m th cháu n i là Duy Tình làm Cai h p, đ c th t p Đ i tr ng, coi giả ấ ụ ộ ợ ượ ế ậ ộ ưở ữ

vi c th cúng. Năm Gia Long th 9 (1810) cho th vào mi u Khai qu c công th n.ệ ờ ứ ờ ế ố ầ

Minh M ng năm th 12 (1831) truy t ng là Khai qu c công th n, Đ c ti n Vinhạ ứ ặ ố ầ ặ ế

l c đ i phu, Đông các đ i h c sĩ, Thái s , phong Ho ng qu c công. Năm th 17ộ ạ ạ ọ ư ằ ố ứ

(1836) sai s t i s a sang ph n m .ở ạ ử ầ ộ

Duy T có tài thao l c văn võ, ph chính 8 năm, công nghi p r ràng, đ ng đ uừ ượ ụ ệ ỡ ứ ầ

các khai qu c công th n. Tác ph m có H tr ng khu c t p và Ng a Long c ngố ầ ẩ ổ ướ ơ ậ ọ ươ

ngâm l u truy n đ i. Cháu xa đ i là Duy M n, đ u đ i trung h ng, làm quanư ề ở ờ ờ ẫ ầ ờ ư

đ n Khâm sai Tham tán.ế

Bùi Tá Hán

Ng i huy n Ch ng Nghĩa, t nh Qu ng Nghĩa. Tá Hán làm quan v i nhà Lê, tườ ệ ươ ỉ ả ớ ừ

ch c th quan, d n d n làm đ n B c quân Đô đ c ph Ch ng ph s , T ng tr nứ ổ ầ ầ ế ắ ố ủ ưở ủ ự ổ ấ

Qu ng Nam Thi u b o, Tr n qu n công. Tá Hán khi làm quan, chú tr ng ban ânả ế ả ấ ậ ọ

hu , v yên quân và dân, trăm h yêu m n g i là Tr n B c công.ệ ỗ ọ ế ọ ấ ắ

Năm M u Ng (1558) Thái T Hoàng Đ vào tr n Thu n Hóa th ng có gi c ậ ọ ổ ế ấ ậ ườ ặ ở

phía đông đ n. Tá Hán đem quân Qu ng Nam đi c u ng, gi c không dám ph m.ế ả ứ ứ ặ ạ

L i th ng đem quân đi đánh các man Th ch Bích Qu ng Nghĩa, theo ven núiạ ườ ạ ở ả

đ t đ n đ ch ng gi , biên c nh đ c yên. Lúc m i khai qu c, Tá Hán d vàoặ ồ ể ố ữ ả ượ ớ ố ự

hàng có công lao. M u Thìn Thái T năm th 11 (1568), Tá Hán m ch t, t ngậ ổ ứ ố ế ặ

phong Thái b o. V sau hi n linh, chúa cho s t i l p đ n th , ban cho áo th t vàả ề ể ở ạ ậ ề ờ ậ

đ th t đ th . Minh M ng năm th ; 13 (1832) phong thêm là Khuông qu c Tĩnhồ ậ ể ờ ạ ứ ố

biên Th đ c th ng đ ng th n.ụ ứ ượ ẳ ầ

Cháu xa đ i là Ph Phong , đ u đ i Thi u Tr (1841) làm quan đ n B chính S nờ ụ ầ ờ ệ ị ế ố ơ

Tây, vì liên l y b t i, ph i mi n quan, sau đ c kh i ph c, b làm Tri ph Ho ngụ ị ộ ả ễ ượ ở ụ ổ ủ ằ

An, r i ch t.ồ ế

Tr

Không rõ quê quán đâu, ông cha là ai. Ban đ u theo Thái T Hoàng Đ vào Nam,ở ầ ổ ế

làm quan đ n Phó t ng, t c Trà qu n công. B y gi có ng i huy n Khang L cế ướ ướ ậ ấ ờ ườ ệ ộ

là Mỹ L ng cùng em là Văn Lan và Nghĩa S n đ u nh n p thóc mà đ c làmươ ơ ề ờ ộ ượ

quan v i nhà Lê. Vua Lê cho Mỹ L ng làm Tham đ c, Văn Lan và Nghĩa S n làmớ ươ ố ơ

Th v . Chúa Tr nh bèn m t sai đi ánh úp Vũ X ng. Tân Mùi, Thái T Hoàng Đự ệ ị ậ ươ ổ ế

năm th 14 (1571) mùa thu, Mỹ L ng sai Văn Lan và Nghĩa S n đem quân maiứ ươ ơ

ph c Minh Linh, còn mình thì đem quân bí m t đi đ ng núi, đ n C u Ngóiụ ở ậ ườ ế ầ

(Ngõa Ki u) huy n H i Lăng đ t ph c binh, h n ngày giáp công. Chúa bi t m uề ệ ả ặ ụ ẹ ế ư

y, bèn sai Trà đánh Nghĩa S n và Văn Lan, còn chúa thân đi đánh Mỹ L ng C uấ ơ ươ ở ầ

Ngói, đ t h t tr i gi c. Mỹ L ng tr n ch y, chúa đu i theo b t đ c, chém đi.ố ế ạ ặ ươ ố ạ ổ ắ ượ

Trà đ n Ph c Th , đánh nhau v i gi c b Nghĩa S n b n ch t. V Trà là Tr n thế ướ ị ớ ặ ị ơ ắ ế ợ ầ ị ng i Diêm Tr&#432; ng, đ c tin s c sôi căm gi n, li n ăn m c gi trai, đi đ cườ ờ ượ ụ ậ ề ặ ả ố

chi n, b n ch t Nghĩa S n tr c tr n. Văn Lan tr n ch y, b n gi c b d p tanế ắ ế ơ ở ướ ậ ố ạ ọ ặ ị ẹ

c . Chúa đem quân v , bàn xét công lao phong Tr n th làm Qu n phu nhân. Giaả ề ầ ị ậ

Long năm th 4 (1805) xét s tr ng công th n khai qu c li t vào h ng nhì, choứ ự ạ ầ ố ệ ạ

m th m t ng i trong dòng dõi đ c th t p làm Th Đ i tr ng, coi vi c thấ ụ ộ ườ ượ ế ậ ứ ộ ưở ệ ờ

cúng phu nhân. L i c p cho 6 m u t đi n và 3 ng i coi m .ạ ấ ẫ ự ề ườ ả

L ng Văn Chínhươ

Ng i huy n Tuy Hò t nh Phú Yên. Tiên t là ng i B c Hà. Lúc tr c Văn Chínhườ ệ ỉ ổ ườ ắ ướ

làm quan nhà Lê, đ n ch c Thiên vũ v Đô ch huy s . Đ u năm M u Ng (1558)ế ứ ệ ỉ ứ ầ ậ ọ

theo Thái T vào Nam. Kho ng năm M u D n (1578) ng i Chiêm Thành đ n l nổ ả ậ ầ ườ ế ấ

c p, Chính ti n quân đ n sông Đà Di n, đánh l y đ c H Thành. Vì có quânướ ế ế ễ ấ ượ ồ

công, thăng Đ c ti n Ph qu c Th ng t ng quân, t c Phù Nghĩa h u. L iặ ế ụ ố ượ ướ ướ ầ ạ

thăng làm quan tr n An Biên huy n Tuy Vi n. Văn Chính chiêu t p dân Xiêm khaiấ ệ ễ ậ

kh n đ t hoang Cù Mông, Bà Đài (t c Xuân Đài ngày nay). Cho dân di c đ nẩ ấ ở ứ ư ế

đ y. L i m dân khai hoang trên d i tri n sông Đà Di n(52) chia l p thôn p,ấ ạ ộ ở ướ ề ễ ậ ấ

ngày d n đông đúc. Lúc Văn Chính ch t, đ c t ng phong Ti n tr n doanh Thamầ ế ượ ặ ề ấ

t ng Phù qu n công, B o qu c chi th n. T ra hi n linh, đ c ng i làng l pướ ậ ả ố ầ ỏ ể ượ ườ ậ

đ n th . ThN71; Tông năm th 2 Canh Thân (1740) truy t ng B o qu c H dânề ờ ứ ặ ả ố ộ

H u thu n chi th n. Năm th 6 Giáp Tý (1744), t ng thêm là B o qu c H dânự ậ ầ ứ ặ ả ố ộ

H u thu n Phong công Tĩnh ti t chi th n. Minh M ng năm th 3 (1822) s cự ậ ế ầ ạ ứ ắ

phong Tráng du Cung vũ Linh ng Th ng đ ng th n. Con cháu có hai ng i đ cứ ượ ẳ ầ ườ ượ

phong t c h u. Văn Chính là công th n h i qu c s , khai kh n đ t đai, m r ngướ ầ ầ ồ ố ơ ẩ ấ ở ộ

biên gi i, công lao th t rõ r t. Nh ng vì s tích đ c bi t t i mu n, cho nên sáchớ ậ ệ ư ự ượ ế ớ ộ

Th c l c b sót tên ông.ự ụ ỏ

Nguy n H u Ti nễ ữ ế

T tiên là ng i huy n Ng c S n t nh Thanh Hóa, sau di c vào huy n B ng S nổ ườ ệ ọ ơ ỉ ư ệ ồ ơ

t nh Bình Đ nh. Ti n trang m o khôi ngô, vai nh vai h , lòng bàn chân có 7 n tỉ ị ế ạ ư ổ ố

ru i. Lúc bé m côi, nhà nghèo ph i đ làm thuê cho ng i ta. Tính Ti n tr m l ng,ồ ồ ả ườ ế ầ ặ

c ng quy t, có chí l n, th ng nói: "Ta n u g p th i thì sẽ d p yên lo n l c đươ ế ớ ườ ế ặ ờ ẹ ạ ạ ể

t tài năng". Ai cũng t c c i, cho là si. Hy Tông Hoàng Đ năm 18 Tân Mùi (1631),ỏ ứ ườ ế

N i tán Đào Duy T , m t hôm n m m ng th y con h đen t ph ng nam vào.ộ ừ ộ ằ ộ ấ ổ ừ ươ

Duy T sai quân vây b t. H thình lình m c 2 cánh bay lên tr i múa. Th c d y,ừ ắ ổ ọ ờ ứ ậ

Duy T m c áo ch nh t , ng i đ i giây lát, H u Ti n t ngoài vào, m c áo thâm,ừ ặ ỉ ề ồ ợ ữ ế ừ ặ

c m qu t lông, đ ng d i th m. Duy T th y ng i di n m o v khác th ng,ầ ạ ứ ở ướ ề ừ ấ ườ ệ ạ ẻ ườ

h i thì nói h tên, h i năm sinh thì nói sinh năm Nhâm D n. Duy T m ng th m vìỏ ọ ỏ ầ ừ ừ ầ

ăn kh p v i câu chuy n trong gi c m ng, l u l i nói chuy n. Duy T quý tr ngớ ớ ệ ấ ộ ư ở ạ ệ ừ ọ

l m, g con gái cho Ti n. R i ti n c lên chúa. Chúa cho Ti n làm Đ i tr ng đ cắ ả ế ồ ế ử ế ộ ưở ố

su t thuy n Đ ch c n N i th y. Ti n th ng ban đêm di n t p quân đ i. Cóấ ề ị ầ ộ ủ ế ườ ễ ậ ộ

ng i trái l nh, Ti n chém ngay Kỳ tr ng đ rao trong quân. Do đ y toàn quânườ ệ ế ưở ể ấ

đ u s . Duy T nghe tin, s hãi v i vào ch u chúa. B y gi chúa đ ng ng i xemề ợ ừ ợ ộ ầ ấ ờ ươ ồ

sách, bèn cùng Duy T bàn binh pháp x a nay. Duy T nói đ n chuy n Tôn Vũ từ ư ừ ế ệ ử

d y tr n pháp cho cung nhân, chém ng i ái c c a Ngô v ng. Chúa khen Ngôạ ậ ườ ơ ủ ươ

v ng thì quy t đoán, Tôn Vũ thì nghiêm ngh cho nên làm thành bá nghi p. Duyươ ế ị ệ

T nhân đó đem vi c H u Ti n chém Kỳ tr ng, xin nh n t i. Chúa nói: "Quânừ ệ ữ ế ưở ậ ộ

không t ch nh thì gi t đi, có t i gì đâu?". Sau đó thăng Ti n làm Cai đ i. T đ y sĩề ỉ ế ộ ế ộ ừ ấ

t t ai cũng s và ph c Ti n, d n thăng đ n Cai c , l i làm Ch ng c . Th n Tôngố ợ ụ ế ầ ế ơ ạ ưở ơ ầ

Hoàng Đ , năm th 13 M u Tý (1648) mùa xuân theo Th t (t c là Thái Tôngế ứ ậ ế ử ứ

Hoàng Đê) ch ng quân Tr nh c a bi n Nh t L , H u Ti n tr c đem h n 100ố ị ở ử ể ậ ệ ữ ế ướ ơ

voi kh e, đánh úp doanh tr i gi c. K đó, đ i quân kéo đ n, đ i phá quân gi c,ỏ ạ ặ ế ạ ế ạ ặ

chém đ c h n 10 t ng gi c, b t s ng đ c gi c r t nhi u, đu i đ n sông Gianhượ ơ ướ ặ ắ ố ượ ặ ấ ề ổ ế

r i m i v . H u Ti n lĩnh 3000 quân đóng đ n Vũ Xá đ phòng th g i là đ oồ ớ ề ữ ế ồ ở ể ủ ọ ạ

L u Đ n (t c g i là doanh M i).ư ồ ụ ọ ườ

Thái Tông Hoàng Đ , năm th 7 t Mùi (1655) mùa xuân, t ng Tr nh là Tr nhế ứ Ấ ướ ị ị

Đào sai t ng gi đ n là Ph m T t Đ ng sang sông xâm l n doanh B Chính.ướ ữ ồ ạ ấ ồ ấ ố

Chúa bàu n đánh ra B c, mong đ c ng i hi n tài đ giao phó cho vi c ngoàiố ắ ượ ườ ề ể ệ

biên. Chúa m ng th y th n nhân cho bài th r ng:ộ ấ ầ ơ ằ

Tiên k t nhân tâm thu n.ế ậ

H u thi đ c hóa chiêu.ậ ứ

Chi di p kham t i l c,ệ ồ ạ

Căn b n dã nan diêu (dao).ả

D ch nghĩa:ị

Tr c h t lòng ng i thu n.ướ ế ườ ậ

Sau đ c hóa chi u ngay.ứ ế

Cành lá có th r ng,ể ụ

C i g c khó lung lay.ộ ố

Chúa nghĩ bài th này ng vào tên Thu n Nghĩa và Chiêu Vũ (Nguy n H u Ti n,ơ ứ ậ ễ ữ ế

t c là Thu n Nghĩa h u , Nguy n H u D t là Chiêu Vũ h u) cho nên phàm vi cướ ậ ầ ễ ữ ậ ầ ệ

quân đ u bàn v i hai ng i y. Chúa cho H u Ti n làm Ti t ch , cùng v i Đ cề ớ ườ ấ ữ ế ế ế ớ ố

chi n Nguy n H u D t đem quân ti n đánh sang sông Gianh. H u Ti n tr c saiế ễ ữ ậ ế ữ ế ướ

C u doanh Tr n th T ng H u Đ i ra xã Lũ Đăng, đánh đu i Tham đ c bên Tr nhự ấ ủ ố ữ ạ ổ ố ị

là Đ ng Minh T c c p l y doanh tr i. L i sai Phù D ng ra Phù L u(53), đánhặ ắ ướ ấ ạ ạ ươ ư

phá doanh Tam Hi u(54). T t Đ ng ch y đ n Lũng Bông. L i đi u Xuân S n làmệ ấ ồ ạ ế ạ ề ơ

h đ o ti n phong, b n Nguy n C u Ki u đ u l thu c, ti n đánh ng Tr nh làạ ạ ề ọ ễ ử ề ề ệ ộ ế ướ ị

L u H u Đ c Hoành S n(55), th ng l i, thu đ c voi ng a, khí gi i vô k . Th aư ữ ứ ở ơ ắ ợ ượ ự ớ ể ừ

th ng, ti n th ng đ n doanh Hà Trung, Tr nh Đào h t s c ch ng đánh. Đ i binhắ ế ẳ ế ị ế ứ ố ạ

c a H u Ti n ti p đ n, chém tỳ t ng Tr nh là Chăn Bái t i tr n. Quân Tr nh thuaủ ữ ế ế ế ướ ị ạ ậ ị

ch y. Quân H u Ti n l y đ c doanh Hà Trung. Phù D ng đu i k p T t Đ ng ạ ữ ế ấ ượ ươ ổ ị ấ ồ ở

Lũng Bông. T t Đ ng dâng châu y xin hàng. Tr nh Đào theo đ ng sau núi Hoànhấ ồ ấ ị ườ

S n ch y. Tr c đó H u D t tính r ng Đào thua, t t theo đ ng núi B ch Th chơ ạ ướ ữ ậ ằ ấ ườ ạ ạ

mà ch y, nên đã d n quân b n b đ n ph c s n đ y. K p khi Đào đ n, ngoáiạ ẫ ả ộ ế ụ ẵ ở ấ ị ế

b o thu c h r ng: "Ch này n u có ph c binh thì là ta h t đ ng ch y!". Nóiả ộ ạ ằ ỗ ế ụ ế ườ ạ

ch a d t l i, ph c binh v t n i d y, H u D t chính mình b n Đào trúng cánh tayư ứ ờ ụ ụ ổ ậ ữ ậ ắ

trái, Đào bèn b voi, ng a, khí gi i, cùng H u Đ c ch y v Yên Tr ng. H u D tỏ ự ớ ữ ứ ạ ề ườ ữ ậ

mu n th a th ng đu i tràn, nh ng H u Ti n cho là không nên. H bèn h i quân ố ừ ắ ổ ư ữ ế ọ ộ ở

doanh Hà Trung, báo tin th ng tr n.ắ ậ

Chúa m ng nói: "H u Ti n và H u D t th c là h t ng". Sai s đ n quân thừ ữ ế ữ ậ ự ổ ướ ứ ế ứ

khao th ng y l o quân sĩ, và sai đóng quân l i, chiêu t p v v nhân dân, đ đ iưở ủ ạ ạ ậ ỗ ề ể ợ

c h i. B y gi H u Ti n m i l p bài chiêu an đ thu ph c nhân tâm. T ngơ ộ ấ ờ ữ ế ớ ậ ể ụ ướ

Tr nh, lũ Đ ng Minh T c, đ n c a quân xin hàng. H u Ti n chia cho l thu c vàoị ặ ắ ế ử ữ ế ệ ộ

các doanh tr i. L i làm s biên s t ng sĩ m i hàng dâng lên. H u D t vi t thạ ạ ổ ố ướ ớ ữ ậ ế ư

d hàng Tr nh Đào, Đào không theo, H u D t bèn tung ph n gián qua bên Tr nh.ụ ị ữ ậ ả ị

Tr nh Tráng ng Đào, sai b t v , Đào ch t d c đ ng. Vi c này đ n tai chúa.ị ờ ắ ề ế ở ọ ườ ệ ế

Chúa hài lòng l m, th ng H u Ti n 30 l ng vàng, 100 l ng b c, th ng H u D tắ ưở ữ ế ạ ạ ạ ưở ữ ậ

30 l ng vàng, 80 l ng b c. L i th ng thêm H u D t m t áo g m, m t thanhạ ạ ạ ạ ưở ữ ậ ộ ấ ộ

g m báu. Còn ch t ng đ u đ c th ng có t ng b c khác nhau.ươ ư ướ ề ượ ưở ầ ậ

Mùa h năm y, Tr nh Tráng sai Thái b o Tr nh Tr ng làm Th ng lĩnh, B i t ngạ ấ ị ả ị ươ ố ồ ụ

Nguy n Văn Tr c và C p s trung Nguy n Tính làm Đ c th lĩnh 8 t ng, đi thuễ ạ ấ ự ễ ố ị ướ

ph c doanh Hà Trung. Vũ Văn Têm đem 50 chi n thuy n đóng c a bi n Kỳ La.ụ ế ề ở ử ể

Đ c tin, H u Ti n bàn m u v i H u D t, H u D t nói: "Quân gi c nhi u, quân taượ ữ ế ư ớ ữ ậ ữ ậ ặ ề

ít, khó tranh phong v i đ ch! Ta hãy t m lui v sông Gianh, gi v t ra ta y u. M tớ ị ạ ề ả ờ ỏ ế ậ

sai b binh ph c Lũng Bông, th y quân đóng c a Ròn(56) đ đ i. Lũ Tr ngộ ụ ở ủ ở ử ể ợ ươ

th y quân ta rút v Nam, t t cho là ta nhát, chúng không phòng b , ta th a c màấ ề ấ ị ừ ơ

đánh t t đ c toàn th ng. Th là đ c sách đ y". H u Ti n cho là ph i, bèn sai Caiấ ượ ắ ế ắ ấ ữ ế ả

c Tr ng Ph c Hùng đem quân ph c Lũng Bông, Tôn Th t Tráng đem binhơ ươ ướ ụ ở ấ

thuy n ra đóng c a Ròn, còn mình thì rút quân v sông Gianh. Lũ Tr ng đ n Hàề ử ề ươ ế

Trung, nghi ng không dám ti n, bèn h i Văn Tr c; Văn Tr c nói: "H u Ti n vàờ ế ỏ ạ ạ ữ ế

H u D t là t ng trí dũng. T khi sang b bên B c đ n nay th a th ng đánh xa,ữ ậ ướ ừ ờ ắ ế ừ ắ

nhu khí càng m nh, nay vô c rút quân, là nh quân ta đây. Chi b ng ta hãy luiệ ạ ớ ử ằ

đóng L c Xuyên, cho quân th y quân b liên ti p nhau". Tr ng theo l i y, luiở ạ ủ ộ ế ươ ờ ấ

đóng đ n L c Xuyên. H u Ti n và H u D t đ c tin y, dâng th tâu v i chúaồ ở ạ ữ ế ữ ậ ượ ấ ư ớ

r ng: "Đ i x a, Tào Tháo trăm v n quân b thua v i Đông Ngô, Hách Chiêu baằ ờ ư ạ ị ớ

ngàn quân ch ng đ c Gia Cát. V y bi t quân nhi u hay ít, không c n bàn đâu.ố ượ ậ ế ề ầ

Nay Tr nh Tr ng vào Nam, h n m t tháng, ch a t ng đánh m t tr n nào, mà bị ươ ơ ộ ư ừ ộ ậ ỏ

đ t Kỳ Hoa (nay là Kỳ Anh) lui gi L c Xuyên, t t là quân nhi u mà không có chíấ ữ ạ ấ ề

chi n đ u. Lũ th n xin ra quân đánh, r i đ i quân theo sau ti p ng và bày th yế ấ ầ ồ ạ ế ứ ủ

quân sông Gianh đ làm thanh th c u vi n". Chúa cho là ph i.ở ể ế ứ ệ ả

Mùa thu năm y, H u Ti n sai ch t ng chia đ ng cùng ti n. T ng Tr nh sấ ữ ế ư ướ ườ ế ướ ị ợ

oai phong đ u cùng tr n. Tr nh Tr ng lui gi Yên Tr ng, quân ta th a th ngề ố ị ươ ữ ườ ừ ắ

ti n đ n xã Bân Xá (thu c huy n Thiên L c). B c Hà do đ y náo đ ng c lên.ế ế ộ ệ ộ ắ ấ ộ ả

Tr nh Tráng đ c tin, l i sai Tr nh Ninh và Đào Quang Nhiêu đem quân đi c uị ượ ạ ị ứ

Tr nh Tr ng. Quân ta lui đóng Hà Trung. T ng Tr nh bèn b t đem v nh ngị ươ ướ ị ắ ề ữ

dân Kỳ Hoa đã hàng ta. H u Ti n sai quân ra Th ch Hà đón đánh, c phá đ cở ữ ế ạ ả ượ

gi c. L i đánh đ n Ti p Vũ, t ng Tr nh là Thân Văn Qu ng thua ch y. Quân taặ ạ ồ ế ướ ị ả ạ

th a th ng, ti n đ n sông Tam Ch , quân Tr nh h p s c l, ch ng đánh. H u D từ ắ ế ế ế ị ợ ứ ố ữ ậ

đánh t ng Tr nh là Văn Thiêm M n Tr ng, phá tan đ c. H u Ti n ti n quânướ ị ở ẫ ườ ượ ữ ế ế

đ n đóng Minh L ng. T ng Tr nh là Quang Nhiêu ch y v gi Yên Tr ng. Lũế ươ ướ ị ạ ề ữ ườ

H u Ti n thu quân, đóng đ n Vân Cát, báo tin th ng tr n. Chúa sai s mangữ ế ồ ở ắ ậ ứ

vàng l a th ng l o t ng sĩ.ụ ưở ạ ướ

H u Ti n l i sai các t ng là lũ Ho ng Vinh đem th y quân đánh t ng Tr nh làữ ế ạ ướ ằ ủ ướ ị

Tr nh Xuân c a bi n Nam Gi i. H u D t d c quân t b t đ c Tr nh Xuân vàị ở ử ể ớ ữ ậ ố ồ ạ ắ ượ ị

30 chi n thuy n. Quân Tr nh tr n ch y, lui gi b n Đi m. H u Ti n đ c tinế ề ị ố ạ ữ ế ề ữ ế ượ

Tr nh Ninh đem quân c u đã đ n xã Tam L ng, bèn bày th y tr n các b n ngãị ứ ế ộ ủ ậ ở ế

ba Tri u(57), Phù Th ch(58). H u D t sai Ho ng Tín lĩnh chi n thuy n ph c ề ạ ữ ậ ằ ế ề ụ ở

Minh L ng, còn mình thì đem b binh ph c xã Nam Ng n đ ch n đ ng vươ ộ ụ ở ạ ể ẹ ườ ề

c a Ninh. Ninh nghe nói H u D t đóng quân xã Nam Ng n, c i r ng: "H n đemủ ữ ậ ở ạ ườ ằ ắ

cô quân vào sâu, khác nào cá vào l i, đ đ cho ta cùng ch t ng ăn g i đ yướ ủ ể ư ướ ỏ ấ

thôi!" Ninh bèn chia quân c p t c ra xã Nam Ng n, đánh nhau v i quân ta, nh ngấ ố ạ ớ ư

đ u b ph c binh ta gi t h t. Ninh d n quân qua Bình H , l i b th y binh c aề ị ụ ế ế ẫ ồ ạ ị ủ ủ

Ho ng Tín ch n đánh. Quân Ninh ch t r t nhi u. Ninh bèn lui đóng Yên Tr ng.ằ ẹ ế ấ ề ở ườ

Sau đó, Tr nh T c ng Ninh, tri u v , cho Tr nh Căn ra thay. Quân ta cũng lui đóngị ạ ờ ệ ề ị

Hà Trung, gi đ t 7 huy n thu c Ngh An, l y sông Lam làm ranh gi i ch ng quânữ ấ ệ ộ ệ ấ ớ ố

Tr nh. H u Ti n vâng m nh chiêu d v v nhân dân, l i tuy n ng i tài h c chiaị ữ ế ệ ụ ỗ ề ạ ể ườ ọ

đ t quan ch c, xét s đinh, thu l ng và l y lính. B y gi dân vui làm vi c, quânặ ứ ổ ươ ấ ấ ờ ệ

có l ng th a, quân ta đánh nhi u l n đ u th ng. Tr nh Căn mu n b Ngh An.ươ ừ ề ầ ề ắ ị ố ỏ ệ

Sau đó, vì quân ta đóng lâu, nh nhà, mu n v ; H u Ti n l i b t hòa H u D t;ớ ố ề ữ ế ạ ấ ữ ậ

thêm vào đó tr n đánh An Đi m l i th t l i ta bèn d n quân v Nam, v n đóngậ ở ề ạ ấ ợ ẫ ề ẫ

đ o L u Đ n.ở ạ ư ồ

Năm Nhâm D n (1662) mùa xuân, quân Tr nh vào xâm l n. Quân ta đánh pháầ ị ấ

đ c. H u Ti cùng H u D t coi vi c đ p lũy Tr n Ninh, vài tháng sau, lũy hoànượ ữ ữ ậ ệ ắ ấ

thành. Vi c phòng th ngoài biên càng b n v ng . Năm Giáp Thìn (1664) mùa h ,ệ ủ ề ữ ạ

H u Ti n nhân m xin v ngh . Chúa cho tri u v làm Tr n th C u doanh đữ ế ố ề ỉ ệ ề ấ ủ ự ể

đi u d ng, c H u D t thay.ề ưỡ ử ữ ậ

Năm Bính Ng (1666) mùa thu, H u Ti n m n ng, tri u các thu c t ng đ n,ọ ữ ế ố ặ ệ ộ ướ ế

b o r ng: "Ta ch u n to c a n c, ch a tr đ c h Tr nh, lòng căm gi n còn đả ằ ị ơ ủ ướ ư ừ ượ ọ ị ậ ể

l i đ y !" Nói xong r i ch t, th 65 tu i.ạ ấ ồ ế ọ ổ

Chúa đ c tin, th ng xót l m, t ng phong là Hi p m u tán lý công th n, Đ c ti nượ ươ ắ ặ ệ ư ầ ặ ế

T quân Đô đ c ph Ch ng ph s , Ti t ch , Thu n qu n công; l i ban nhi uả ố ủ ưở ủ ự ế ế ậ ậ ạ ề

g m, l a, ti n b c và cho táng theo l t c công.ấ ụ ề ạ ễ ướ

H u Ti n làm t ng, l p nhi u chi n công, B c Hà g i là H uy đ i t ng, n iữ ế ướ ậ ề ế ắ ọ ổ ạ ướ ổ

ti ng ngang nhau v i Nguy n H u D t. H u Ti n là b c khai qu c công th n. Sauế ớ ễ ữ ậ ữ ế ậ ố ầ

khi ch t, nhân dân th ng ti c l p đ n th p Tráng Ti p (thu c t nh Qu ngế ươ ế ậ ề ờ ở ấ ệ ộ ỉ ả

Bình).

Hi n Tông Hoàng Đ , năm th 3 Giáp Tu t (1694) truy c p 18 m u t đi n, 100ể ế ứ ấ ấ ẫ ự ề

ng i dân đ th cúng. Gia Long năm th 4 (1805) xét s tr ng khai qu c côngườ ể ờ ứ ự ạ ố

th n, li t vào th ng đ ng, cho th ph vào Thái Mi u, m th m t ng i dòngầ ệ ượ ẳ ờ ụ ế ấ ụ ộ ườ

dõi làm Đ i tr ng, đ c th t p coi vi c th cúng, l i c p 15 m u t đi n, 6ộ ưở ượ ế ậ ệ ờ ạ ấ ẫ ự ề

ng i coi m . Năm th 9 (1810) cho th vào mi u Khai qu c công th n. Minhườ ả ứ ờ ế ố ầ

M ng năm th 12 (1831) truy t ng Khai qu c công th n, Đ c ti n Tráng vũ t ngạ ứ ặ ố ầ ặ ế ướ

quân, T quân đô th ng Ph ch ng s , Thái b o, th y T ng Vũ, phong Anhả ố ủ ưở ự ả ụ ươ

qu c công, th ph vào Thái Mi u nh cũ. Năm th 16 (1835) l i cho th vào Vũố ờ ụ ế ư ứ ạ ờ

Mi u. Năm th 17 (1836) sai s t i s a ph n m .ế ứ ở ạ ử ầ ộ

Con là H u Uy, ban đ u đ c trao ch c Cai c . Năm Tân Mùi (1691) mùa xuân,ữ ầ ượ ứ ơ

Hi n Tông n i ngôi chúa, cho thăng Ch ng c r i cho lên làm Tr n th doanhể ố ưở ơ ồ ấ ủ

Bình Khang. Giáp Tu t (1694) mùa xuân, Thu n Thành gây bi n vây Phan Rang,ấ ậ ế

Kiêm Th ng cáo c p. H u Uy d n quân đ n c u, gi i đ c vây. R i H u Uy mắ ấ ữ ẫ ế ứ ả ượ ồ ữ ố

ch t. Con là H u Ph ng làm đ n N i Đ i tr ng.ế ữ ụ ế ộ ộ ưở

Nguy n H u D tễ ữ ậ

Ng i Quý huy n t nh Thanh Hóa. D t là con Tham t ng Ch ng c Nguy nườ ệ ỉ ậ ướ ưở ơ ễ

Tri u Văn. Lúc m i lên vài tu i, cùng đàn tr ch i đùa, D t th ng bày tr n, đ tề ớ ổ ẻ ơ ậ ườ ậ ặ

quân kỳ và quân chính, t nh n mình là đ i t ng. Tri u Văn m ng th m choự ậ ạ ướ ề ừ ầ

r ng con mình ngày sau t t thành ng i tài, bèn cho đi h c. G p đ c d nhân,ằ ấ ườ ọ ặ ượ ị

d y cho binh pháp, b i th D t h c càng ti n.ạ ở ế ậ ọ ế

Hy Tông Hoàng Đ , năm th 6 K Mùi (1619) H u D t 16 tu i, vì có văn h c, đ cế ứ ỷ ữ ậ ổ ọ ượ

b Văn ch c. Sau đó vì t u đ i trái ý chúa, chúa cho v . T đ y, t mình h t s cổ ứ ấ ố ề ừ ấ ự ế ứ

c g ng, thu t nghi p càng tinh. Năm Bính D n (1626) l i vào làm Văn ch c thamố ắ ậ ệ ầ ạ ứ

d vi c c m t, thông thái chính th , chúa yêu và quý tr ng. Năm Đinh Mãoự ệ ơ ậ ể ọ

(1627) mùa xuân, Tr nh Tráng vào l n c p, chúa sai Ti t ch Tôn Th t V đemị ấ ướ ế ế ấ ệ

b binh đi ch ng c , cho H u D t làm Giám chi n, nhi u l n phá tan quân Tr nh.ộ ố ự ữ ậ ế ề ầ ị

L i th l i ph n gián nói anh em Tr nh Gia và Tr nh Nh c m u làm lo n. Hay tinạ ả ơ ả ị ị ạ ư ạ

đó, Tr nh Tráng sinh nghi bèn rút quân v . Năm Tân Mùi (1631) mùa xuân, D tị ề ậ

cùng Đào Duy T coi vi c đ p lũy Nh t L .ừ ệ ắ ậ ệ

Năm Quý D u (1633) mùa đông, Tr nh Tráng đem quân th y quân b xâm l n,ậ ị ủ ộ ấ

th ng đ n c a bi n Nh t L . Chúa sai H u D t đem quân đi ch ng c , đ p lũyẳ ế ử ể ậ ệ ữ ậ ố ự ắ

Tr ng Sa đ h v chánh lũy. Quân Tr nh cách lũy c m c h n m t tu n(59),ườ ể ộ ệ ị ầ ự ơ ộ ầ

H u D t th y quân Tr nh h i tr n i, l là bèn thình lình xông ra đánh d , pháữ ậ ấ ị ơ ễ ả ơ ữ

đ c đ ch, quân gi c ch t đ n quá n a. Tr nh Tráng bèn cho Kh c Loát gi châuượ ị ặ ế ế ử ị ắ ữ

B c B Chính, còn mình rút quân v .ắ ố ề

Sau đó, Kh c Loát sai ng i đ a l , n p lòng thành. Th n Tông Hoàng Đ , nămắ ườ ư ễ ộ ầ ế

th 5 Canh Thìn (1640) mùa thu, Kh c Loát l i làm ph n, quay v v i Tr nh, qu yứ ắ ạ ả ề ớ ị ấ

r i châu Nam B Chính. Chúa tri u qu n th n bàn lu n. H u D t bàn r ng: "Loátố ố ệ ầ ầ ậ ữ ậ ằ

là k ti u nhân ph n tr c, Tráng d u dung nó, nh ng trong lòng th c v n ng . Xinẻ ể ả ắ ẫ ư ự ẫ ờ

làm th ph n gián đ a cho bên Tr nh nói r ng Kh c Loát h n nhau v i ta gi cáchư ả ư ị ằ ắ ẹ ớ ả

b t hòa, quân ta đánh thì gi v thua, ch y v , d Tráng đ n thì gi t đi. Làm v yấ ả ờ ạ ề ụ ế ế ậ

là c t đ cho Tráng t c gi n. Ta nhân sai quân ng m sang sông Gianh đón Kh cố ể ứ ậ ầ ắ

Loát đ n h i h p nh c l i giao c tr c, r i nhân lúc không phòng b , ta li nế ộ ọ ắ ạ ướ ướ ồ ị ề

đánh úp. Kh c Loát không b ta b t, thì cũng b chúa Tr nh gi t thôi". Chúa dùngắ ị ắ ị ị ế

m u y. Tráng đ c th , qu nhiên c gi n, l p t c sai thái úy Tr nh Ki u đemư ấ ượ ư ả ả ậ ậ ứ ị ề

5000 quân vào châu B c B Chính đ b t Kh c Loát. Đ n n i thì Kh c Loát bắ ố ể ắ ắ ế ơ ắ ị t ng ta là Nguy n C u Ki u và Tr ng Ph c Ch n đánh cho ch y r i. Ki u choướ ễ ử ề ươ ướ ấ ạ ồ ề

là Kh c Loát gi cách thua, bèn b t Kh c Loát gi i đ n cho Tráng gi t đi. Quân taắ ả ắ ắ ả ế ế

l y đ c đ t châu B c B Chính. Chúa khao th ng t ng sĩ, thăng H u D t làmấ ượ ấ ắ ố ưở ướ ữ ậ

Giám chi n.ế

Năm M u Tý (1648) mùa xuân, chúa Tr nh sai t ng là Tr nh Đào đem đ i quânậ ị ướ ị ạ

vào xâm l n mi n Nam, th y quân ti n đóng Vũ Xá. Chúa sai Th t ti t ch cácấ ề ủ ế ế ử ế ế

doanh, chia đ ng ti n đánh. H u D t cùng Tôn Th t L c lĩnh b binh làm tiênườ ế ữ ậ ấ ộ ộ

phong. Đ n xã An Đ i thu c Qu ng Bình, g p gió ng c n i to, L c mu n đóngế ạ ộ ả ặ ượ ổ ộ ố

quân c gi . H u D t th y ph ng nam có đám mây đ to nh cái l ng nh pố ữ ữ ậ ấ ươ ỏ ư ọ ấ

nhoáng sáng ng i, ph ng b c có mây tr ng tan tác nh tuy t. D t m ng b o L cờ ươ ắ ắ ư ế ậ ừ ả ộ

r ng: "Chiêm nghi m khí t ng trên tr i thì là cái đi m ph ng nam đ i th ng,ằ ệ ượ ờ ề ươ ạ ắ

c n gì ph i gi !" L c v n còn ng . D t l i nói: "Quân gi c d u nhi u nh ng theoầ ả ữ ộ ẫ ờ ậ ạ ặ ẫ ề ư

ven núi đi, ch a bi t đ a hình ch nào hi m, ch nào d . Ta ch n ch hi m màư ế ị ỗ ể ỗ ễ ẹ ỗ ể

xông ra đánh, t t phá đ c quân gi c". Bèn s p x p quân t ch nh, g p ti n lên.ấ ượ ặ ắ ế ề ỉ ấ ế

G p quân b c a Tr nh, ta đánh, phá đ c. Th quân ta r t l ng l y. Th t ti pặ ộ ủ ị ượ ế ấ ừ ẫ ế ử ế

đ n, sai H u Ti n nhân đang đêm đem quân có voi đánh lũy gi c, c phá đ cế ữ ế ặ ả ượ

đ ch. Tr nh Đào đ n Nam B Chính, b quân ch y. Ta b t s ng đ c đ ch r tị ị ở ồ ố ỏ ạ ắ ố ượ ị ấ

nhi u.ề

Thái Tông Hoàng Đ , K S u năm đ u (1649) mùa xuân, thăng H u D t làm Caiế ỷ ử ầ ữ ậ

c , lĩnh Ký l c doanh B Chính. Năm Canh D n (1650) mùa xuân, D t th ng raơ ụ ố ầ ậ ườ

l nh cho các t ng sĩ ng y trang m c qu n áo và mang c xí B c Hà, m u làm r iệ ướ ụ ặ ầ ờ ắ ư ố

lo n quân Tr nh, l i làm th trá hàng đ a cho bên Tr nh h n làm n i ng, nh ngạ ị ạ ư ư ị ẹ ộ ứ ư

ch a k p tâu cho chúa bi t. Tôn Th t Tráng vì có hi m khích v i D t, bèn đemư ị ế ấ ề ớ ậ

vi c y gièm pha v i chúa. Chúa sai b t D t, giam vào ng c. D t bèn thu t truy nệ ấ ớ ắ ậ ụ ậ ậ ệ

Anh li t chí đ u đ i Minh làm truy n Hoa Vân Các th (Hoa Vân ch i gi c mà ch t,ệ ầ ờ ệ ị ử ặ ế

v là Các th cũng ch t theo) đ t chí mình, nh ng i coi ng c dâng lên. Chúaợ ị ế ể ỏ ờ ườ ụ

xem r i, tha D t, l i cho làm Văn ch c, yêu th ng đãi ng nh tr c.ồ ậ ạ ứ ươ ộ ư ướ

Năm t Mùi (1655) mùa xuân, t ng Tr nh là Ph m T t Đ ng tung quân sangẤ ướ ị ạ ấ ồ

sông Gianh xâm nhi u. Chúa bàn mu n đánh B c Hà nhân nghĩ tên c a H u D tễ ố ắ ủ ữ ậ

đúng v i l i th trong m ng(60) nên càng tin dùng h n n a. Sau đó sai H u D t điớ ờ ơ ộ ơ ữ ữ ậ

tu n ngoài biên, xem xét hình th núi sông. Đ n lúc v , chúa tri u vào h i, H uầ ế ế ề ệ ỏ ữ

D t nhân đó dâng k r ng: "G n đây, m y năm d ng binh, quân ta ch a t ng quaậ ế ằ ầ ấ ụ ư ừ

sông sang B c. Nay tôi xin chia quân ra làm 3 đ o: Th ng đ o tr c đánh T tắ ạ ượ ạ ướ ấ

Đ ng; Trung đ o ti n theo đ làm thanh th ti p ng. Tr nh Đào doanh Hàồ ạ ế ể ế ế ứ ị ở

Trung, đ c tin, t t cho r ng quân ta kéo đ n ch nh m đánh T t Đ ng mà thôi,ượ ấ ằ ế ỉ ằ ấ ồ

th nào Đào cũng b tr i không mà đem quân đi c u T t Đ ng. Quân h đ o c aế ỏ ạ ứ ấ ồ ạ ạ ủ

ta lén ra Hoành S n, đánh úp Lê H u Đ c, nhân s h chi m l y doanh Hà Trung.ơ ữ ứ ơ ở ế ấ

Th là k đi u h lìa núi, đánh m t tr n có th thu đ c m ng, nói: "Ng m xemế ế ệ ổ ộ ậ ể ượ ừ ẫ

di u k c a ng i, d u m u th n đ i x a ch ng qua cũng ch đ n th !". H u D tệ ế ủ ươ ẫ ư ầ ờ ư ẳ ỉ ế ế ữ ậ

l i xin l p đài đ t l a báo hi u các c a bi n Qu ng Bình, đ báo tin cho nhanh.ạ ậ ố ử ệ ở ử ể ả ể

Và xin đ t kho Tr ng D c, t i thóc ch a vào. R i sai t ng sĩ các doanh Qu ngặ ở ườ ụ ả ứ ồ ướ ả

Bình, B Chính đ u ch nh b quân nhu đ đ i tr ng phát. Chúa đ u nghe theo. Choố ề ỉ ị ể ợ ư ề

H u D t làm Đ c chi n, cùng Ti t ch Nguy n H u Ti n đem quân th y và quânữ ậ ố ế ế ế ễ ữ ế ủ

b sang sông Gianh, ti n đánh gi c; đi đ n đâu đ u đánh th ng c , bèn chi m giộ ế ặ ế ề ắ ả ế ữ

đ c đ t 7 huy n thu c Ngh An (Vi c này nói rõ chuy n Nguy n H u Ti n).ượ ấ ệ ộ ệ ệ ở ệ ễ ữ ế

Năm Bính Thân (1656) mùa h , chúa đi Qu ng Bình, đóng An Tr ch. H u D tạ ả ở ạ ữ ậ

đ n y t ki n hành t i. Chúa h i vi c binh, H u D t tâu r t t ng t n. Nhân nói:ế ế ế ở ạ ỏ ệ ữ ậ ấ ườ ậ

"D ng binh hai năm nay, m i t m đ nh đ c 7 huy n Ngh An, l y đ c r t khóụ ớ ạ ị ượ ệ ệ ấ ượ ấ

mà t n c a r t nhi u. Nay ch a có th ti n đánh, xin hãy đ p lũy b nam sôngố ủ ấ ề ư ể ế ắ ở ờ

Lam đ gi và ch c h i. V l i d ng binh tr c ph i ch n t ng. Nay nh ngể ữ ờ ơ ộ ả ạ ụ ướ ả ọ ướ ữ

ng i c m quân, ph n nhi u là ch h hàng c c u v i nhà chúa có ng i khôngườ ầ ầ ề ỗ ọ ố ự ớ ườ

quen k lu t, ti n lui trái phép, cũng có ng i dung quân c p bóc đ m t lòngỷ ậ ế ườ ướ ể ấ

dân. Nh th đ u không ph i đ o toàn th ng. X a kia, Hàn Tín, Bành Vi t, Anh Bư ế ề ả ạ ắ ư ệ ố

đ u có trí dũng, làm t ng nhà Hán, l p đ c công nghi p, có ph i đ u là ng iề ướ ậ ượ ệ ả ề ườ

Phong Bái(61) đâu? Nay tôi xin ch n kỹ các t ng, ai có m u l c thì không c làọ ướ ư ượ ứ

thân thích hay ng i ngoài, đ u cho c m quân, còn nh ng ng i h hàng c c uườ ề ầ ữ ườ ọ ố ự

mà không bi t binh pháp thì cho b ng l c u h u su t đ i ch không cho n m giế ổ ộ ư ậ ố ờ ứ ắ ữ

binh quy n. Nh th , b d ng sẽ đ c t ng tài, đánh đâu cũng t t th ng". Chúaề ư ế ổ ụ ượ ướ ấ ắ

khen ph i, th ng cho vàng b c và g m báu, l i cho tr v quân th .ả ưở ạ ươ ạ ở ề ứ

Năm Đinh D u (1657) mùa h , quân ta đóng b nam sông Lam. T ng Tr nh làậ ạ ở ờ ướ ị

lũ Lê Hi n, Hoàng Nghĩa Giao và Đ ng Th Công h n nhau chia quân làm 3 đ o,ế ặ ế ẹ ạ

sang sông, qua huy n Thanh Ch ng, v t qua Nam Kim, đánh úpT ng H u Đ i;ệ ươ ượ ố ữ ạ

Tr nh Căn thì đem quân ti p ng, đ ch n phía sau quân ta. H u D t bi t m u y,ị ế ứ ể ặ ữ ậ ế ư ấ

m t báo cho H u Đ i bày tr n đ i s n. K đó quân Tr nh lên b sông, đi ch aậ ữ ạ ậ ợ ẵ ế ị ờ ư

đ c vài d m đã g p quân c a H u Đ i, bèn giao chi n. H u Đ i gi ch y, lũượ ặ ặ ủ ữ ạ ế ữ ạ ả ạ

Hi n đu i theo, ph c binh c a ta thình lình n i lên, quân Tr nh rút ch y, tan v .ế ổ ụ ủ ổ ị ạ ỡ

Quân ta đu i theo đ n ven sông r i v .ổ ế ồ ề

Tin th ng tr n báo lên, chúa cho đem vàng l a th ng các t ng sĩ theo th b c.ắ ậ ụ ưở ướ ứ ậ

Mùa thu năm y, Tr nh Căn cho r ng Th ng Nham (không nh h ) đóng quân ấ ị ằ ắ ớ ọ ở

lũy Đ ng Hôn, đ t y th p và m t, s đ n mùa thu l t, sẽ b quân ta đánh úp,ồ ấ ấ ấ ẩ ướ ợ ế ụ ị

bèn mu n d i đ n đ n chân núi Th S n. Ng i do thám đem vi c y v báo.ố ờ ồ ế ổ ơ ườ ệ ấ ề

H u D t b o H u Ti n r ng: "Tôi đã tính đ n ngày 25 là ngày Quý H i, sao Ch nữ ậ ả ữ ế ằ ế ợ ẩ

g p (tri u đ ) m t tr i, t t có gió d m a to, l i có khí đen su t đ n ph n saoặ ề ộ ặ ờ ấ ữ ư ạ ố ế ầ

Đ u. Mây tr ng che vào ch n cung, ph ng b c t c có n c l t. Ta nhân d p này,ẩ ắ ấ ươ ắ ứ ướ ụ ị

đánh úp đ n c a Th ng Nham, t t là phá đ c". Đ n ngày y, qu nhiên m a toồ ủ ắ ấ ượ ế ấ ả ư

gió d , n c sông lên to. H u D t đem quân th ng đ n Đ ng Hôn, nhân n c l t,ữ ướ ữ ậ ẳ ế ồ ướ ụ

đánh phá đ n y. Th ng Nham lên Th S n, tr n ch y. Quân ta thu đ c khí gi iồ ấ ắ ổ ơ ố ạ ượ ớ

r t nhi u. H u Ti n m ng b o H u D t r ng: "Ông tính gi i nh th n v y". H uấ ề ữ ế ừ ả ữ ậ ằ ỏ ư ầ ậ ữ

D t nói: "Nh oai linh chúa th ng và s c các t ng, tôi có gi i gì đâu".ậ ờ ượ ứ ướ ỏ

Năm M u Tu t (1658) mùa thu, H u Ti n m u qu y r i quân Tr nh, bèn chiaậ ấ ữ ế ư ấ ố ị

quân l n l t ra đ a ph ng các huy n Đông Thành, H ng Nguyên và Nam Đàn.ầ ượ ị ươ ệ ư

Quân Tr nh cũng phòng th nghiêm c n. Quân ta l i tr v , c m c v i gi c. Ch tị ủ ẩ ạ ở ề ầ ự ớ ặ ợ

có tên Ph m Ph ng đ n quân th H u Ti n nói: "Năm ngoái Th ng Nham giạ ượ ế ứ ữ ế ắ ữ

Đ ng Hôn, b Đ c chi n(62) đánh thua, Tr nh Căn sai Tham đ c là Vân Khồ ị ố ế ị ố ả

(không nh h ) lĩnh quân thay gi . Vân Kh là ng i tham b o, có th tìm cáchớ ọ ữ ả ườ ạ ể

đánh l y đ c". H u Ti n sai ng i nói v i H u D t. H u D t m ng nói: "Tr cấ ượ ữ ế ườ ớ ữ ậ ữ ậ ừ ướ

đây ta xem thiên văn th y mây đen che vào sao Khôi, ngày 11, M u Thìn, là ngàyấ ậ

l c long, t t có m a l t. Nhân lúc n c lên to mà đánh, t t là th ng h n". H u D tụ ấ ư ụ ướ ấ ắ ắ ữ ậ

bèn h n H u Ti n h i quân đ đánh. Đ n ngày y, qu nhiên m a to, H u D tẹ ữ ế ộ ể ế ấ ả ư ữ ậ

tr c đem thuy n quân p đ n lũy Đ ng Hôn, đánh g p. Quân Tr nh kinh s tanướ ề ậ ế ồ ấ ị ợ

v . Vân Kh tr n v Yên Tr ng. H u Ti n d n quân v .ỡ ả ố ề ườ ữ ế ẫ ề

Năm K H i (1659) mùa thu, Tr nh T c th y quân thua mãi, lo l m, m u đ mu nỷ ợ ị ạ ấ ắ ư ồ ố

d H u D t, bèn sai ng i mang trân châu, kh i vàng và m t th đ a đ n. H uụ ữ ậ ườ ố ộ ư ư ế ữ

D t c gi n, gi cách đáp ng nói: "Xin chúa t đem quân đón ti p tôi trên bậ ả ậ ả ứ ự ế ở ờ

sông". S gi c a Tr nh đi r i, H u D t l p t c đem th và đ bi u c a Tr nh T cứ ả ủ ị ồ ữ ậ ậ ứ ư ồ ế ủ ị ạ

đ a lên tâu v i chúa, và nói: "Tôi th chúa th ng, n tình nh ch cha con, chư ớ ờ ượ ơ ư ỗ ả

có ý đ gì khác. Nay mu n đem k c a đ ch làm k c a mình đ b t l y tên gi cồ ố ế ủ ị ế ủ ể ắ ấ ặ

y. Ch s ý này không đ c ph i bày thì t i nào l n h n n a". Chúa b o cho bi tấ ỉ ợ ượ ơ ộ ớ ơ ữ ả ế

r ng: "Ta v n bi t ng i trung thành, nh ng c a bên Tr nh đ a bi u ng i hãyằ ố ế ươ ữ ủ ị ư ế ươ

c nh n l y ch cho là hi m nghi mà b n lòng". H u D t m ng quá, s p quân tứ ậ ấ ớ ề ậ ữ ậ ừ ắ ề

ch nh đ đ i. G p có k đ u hàng là Tô Long t B c vào nói: "Quân ta không ti n,ỉ ể ợ ặ ẻ ầ ừ ắ ế

b l c h i, đáng ti c!". H u D t h u đãi và cho Tô Long v r i l p t c đ n chỏ ỡ ơ ộ ế ữ ậ ậ ề ồ ậ ứ ế ỗ

H u Ti n bàn vi c ra quân và thu t v i H u Ti n nh ng l i Tô Long nói. Bi t H uữ ế ệ ậ ớ ữ ế ữ ờ ế ữ

D t t ý cho Tô Long v mà không bàn v i mình. H u Ti n không b ng lòng.ậ ự ề ớ ữ ế ằ

Thu c t ng (c a Ti n) là lũ Tôn Th t Tráng dòm bi t ý y l i ghen ghét H u D tộ ướ ủ ế ấ ế ấ ạ ữ ậ

có công to, bèn nói v i H u Ti n r ng: "Đ i binh đánh d p l nh nguyên súy, thớ ữ ế ằ ạ ẹ ệ ở ế

mà Đ c chi n riêng cho Tô Long đi v , là nghĩa gì! H n n a, m t th tr c kia, hố ế ề ơ ữ ậ ư ướ ư

th c ch a rõ, sao nên v i tin l i c a Tô Long, chi b ng ta hãy đóng quân đ đ i".ự ư ộ ờ ủ ằ ể ợ

H u Ti n cho là ph i. H u D t đ ng ph t d y, nói: "Tôi cùng ch t ng vângữ ế ả ữ ậ ứ ắ ậ ư ướ

m nh ra quân, ch c t báo đ n n n c. Tr c kia, th Tr nh m t d tôi đã tâuệ ỉ ố ề ơ ướ ướ ư ị ậ ụ

lên chúa ngay r i, chính mu n đem k c a nó làm k c a mình đ đ c vi c to.ồ ố ế ủ ế ủ ể ượ ệ

Các ông sao l i ng tôi!" H u Ti n nói: "Lũ ta ch u n n c, ch nên đ ng lòng báoạ ờ ữ ế ị ơ ướ ỉ ồ

đáp, ch có nghi gì đâu. Nh ng l i ch t ng nói nên đ i c h i, cũng có lý, Đ cứ ư ờ ư ướ ợ ơ ộ ố

chi n nên nghe theo là ph i". B i th H u D t u t c không vui, lo l ng ph n u tế ả ở ế ữ ậ ấ ứ ắ ẫ ấ

thành b nh.ệ

Năm Canh Tý (1660) mùa thu, quân ta đóng lâu, nh nhà, mu n v , nh ng línhớ ố ề ữ

m i đ u hàng Ngh An ph n nhi u cũng tr n đi. H u D t thì có ý hăng hái ti nớ ầ ở ệ ầ ề ố ữ ậ ế

quân. Ph n đông ch t ng không đ ng ý; H u Ti n th y H u D t nhi u l nầ ư ướ ồ ữ ế ấ ữ ậ ề ầ

đ c khen th ng, cũng đem lòng ghen ghét. Phù D ng nói v i H u Ti n r ng:ượ ưở ươ ớ ữ ế ằ

"H u D t là b ch di n th sinh, ch nói khéo đ c chúa tin dùng, t sánh mình v iữ ậ ạ ệ ư ỉ ượ ự ớ

Qu n, Nh c(63), lũ ta th ng th n cho anh ta. L i nghe nói s gi c a Tr nh bíả ạ ườ ẹ ạ ứ ả ủ ị

m t đi l i, s có ý gì khác chăng!". H u Ti n gi cách m ng át đi r ng: "Ông nóiậ ạ ợ ữ ế ả ắ ằ

th quá l m; đ o quân th n l y trung ái làm đ u, trung đ th chúa, ái đ k tế ắ ạ ầ ấ ầ ể ờ ể ế

b n, há nên nghi k l n nhau đ ph lòng tri u đình y thác hay sao?" Sau đó,ạ ỵ ẫ ể ụ ề ủ

H u Ti n cho quân sang sông Tam Ch đánh gi c, ít l i, bèn rút quân v . H uữ ế ế ặ ợ ề ữ

Ti n lúc cùng ch t ng h i quân, không cho H u D t bi t. Đ n lúc H u D t ngheế ư ướ ộ ữ ậ ế ế ữ ậ

có ti ng súng m i cho ng i đ n h i. H u Ti n sai H u D t ti n đánh lũy Đ ngế ớ ườ ế ỏ ữ ế ữ ậ ế ồ

Hôn. H u D t l p t c đem quân b n b đánh đu i quân Tr nh. Quân Tr nh l iữ ậ ậ ứ ả ộ ổ ị ị ạ

quanh ra đ ng sau núi, đánh thình lình. G p đ i binh c a H u Ti n ti p đ n. Quânằ ặ ạ ủ ữ ế ế ế

Tr nh không dám ch ng đánh, ch y v Yên Tr ng. H u Ti n bèn d c quân kípị ố ạ ề ườ ữ ế ố

sang sông Lam đóng đ n. H u D t đóng quân t Đ ng Hôn đ n xã Lãng Khê, đồ ữ ậ ừ ồ ế ể

làm th gi c. L i cho quân làm c u phao qua sông sang b nam. Thanh th quânế ỷ ố ạ ầ ờ ế

càng l ng l y. Tr nh Căn nghe tin, s quá, mu n b Ngh An, lui gi Thanh Hóa,ừ ẫ ị ợ ố ỏ ệ ữ

nh ng các thu c t ng ngăn tr , bèn thôi.ư ộ ướ ở

H u Ti n và H u D t đem tin th ng tr n báo lên và xin thêm quân đ m u đánhữ ế ữ ậ ắ ậ ể ư

l y Ngh An. Chúa cho r ng đ ng lúc giao th i thu đông, m a to gió rét t. Màấ ệ ằ ươ ờ ư ướ

ch quân đóng l i không có đ a th hi m tr có th d a đ c, thêm vào đó nhânỗ ạ ị ế ể ở ể ự ượ

tình đóng lâu, nh nhà, nay mu n d ng binh, th c ch a l i. Chúa bèn h l nh choớ ố ụ ự ư ợ ạ ệ

quân rút v lũy cũ, đ i mùa xuân sang năm sẽ l i đem quân đi đánh. H u D t cùngề ợ ạ ữ ậ

H u Ti n b y gi m i sai d c u phao, rút quân v b nam đ c th .ữ ế ấ ờ ớ ỡ ầ ề ờ ể ố ủ

Sau đó Tr nh Căn l i sai t ng là Tr n Công Bách làm tiên phong đánh L n S n;ị ạ ướ ầ ậ ơ

chia hai lũ Hoàng Nghĩa Giao đi đ ng huy n H ng Nguyên, Lê Hi n đi đ ngườ ệ ư ế ườ

huy n Nghi Xuân, còn Tr nh Căn t c m quân lên núi Dũng Quy t ti p chi n. Lũệ ị ự ầ ế ế ế

Nghĩa Giao sang sông, đ n núi An L c. Công Bách c p gi L n S n. H u D t dãnế ạ ướ ữ ậ ơ ữ ậ

quân t trong r ng đ t xu t ch n đánh. Công Bách b ch t tr n, còn l i đ u s oaiừ ừ ộ ấ ặ ị ế ậ ạ ề ợ

phong mà ch y tr n. Tr nh Căn đem h t chi n sĩ ra ch ng đánh. Quân ta lui giạ ố ị ế ế ố ữ

huy n Nghi Xuân.ệ

Năm y mùa đông, H u Ti n th y t ng sĩ m i hàng Ngh An đ u khác lòng,ấ ữ ế ấ ướ ớ ở ệ ề

bèn h i ch t ng đ h i cách x trí. T ng H u Đ i nói: "Vi c binh c t nghiêm,ộ ư ướ ể ỏ ử ố ữ ạ ệ ố

nay nên xét xem k nào ph n thì gi t m t vài tên đ răn đe k khác". Tôn Th tẻ ả ế ộ ể ẻ ấ

Tráng cũng khuyên nh th . H u D t đ ng kh i ch ng i mà nói: "L i hai ông nóiư ế ữ ậ ứ ỏ ỗ ồ ờ

là đúng phép hành binh. Còn y u đ o d ng binh c t nhân hòa, nhân tâm hòa thìế ạ ụ ố ở

đánh đâu cũng th ng. Ta nên l y ân mà k t, l y tín mà k t, l y tín mà c m thìắ ấ ế ấ ế ấ ả

chúng sẽ vui đ ta dùng, c n gì ph i chém gi t". Vũ Đình Ph ng cũng khuyênể ầ ả ế ươ

H u Ti n rút v . H u Ti n bèn bí m t đ nh k rút quân, nh ng v n gi n v l iữ ế ề ữ ế ậ ị ế ư ẫ ậ ề ờ

nói c a H u D t. Thình lình, Tr nh Căn sai lũ Lê Hi n t b bi n qua xã C ngủ ữ ậ ị ế ừ ờ ể ươ

Gi n ti n lên; lũ Hoàng Nghĩa Giao đi đ ng b qua hai xã Lũng Trâu, M n Tr ngả ế ườ ộ ạ ườ

ti n lên. Quân ta đánh thua v i gi c hai xã An Đi m, Phù L u, đ u th t l i. B yế ớ ặ ở ề ư ề ấ ợ ấ

gi H u Ti n m i quy t k rút v , bèn gi cách h n ngày v i H u D t đi đánhờ ữ ế ớ ế ế ề ả ẹ ớ ữ ậ

quân doanh bên Tr nh. Nh ng d n riêng ch t ng đang đêm rút v châu Nam Bị ư ặ ư ướ ề ố

Chính. Đêm y H u D t m c áo giáp ng i đ i, đ n lúc bi t H u Ti n lui quân, thìấ ữ ậ ặ ồ ợ ế ế ữ ế

quân Tr nh đã đ n g n ngoài quân doanh r i. H u D t bèn sai ca hát mua vui,ị ế ầ ồ ữ ậ

nh ng bí m t sai ch quân d n d n rút v . Tr nh Căn nghe trong doanh tr i H uư ậ ư ầ ầ ề ị ạ ữ

D t ti ng đàn sáo, ng không dám đ n g n. H u D t rút đ c toàn quân tr v .ậ ế ờ ế ầ ữ ậ ượ ở ề

Đ n Hoành S n, h p binh v i H u Ti n. L i sai ng i kéo cành cây, tung b i lên ế ơ ợ ớ ữ ế ạ ườ ụ ở

trong r ng và treo c lên ng n cây đ làm nghi binh. Quân Tr nh đu i theo, ng cóừ ờ ọ ể ị ổ ờ

quân ph c, bèn rút v .ụ ề

Năm Tân S u (1661) mùa xuân, H u D t đ c thăng Ch ng c , Tr n th doanhử ữ ậ ượ ưở ơ ấ ủ

B Chính. S a sang thành lũy, v v quân dân, vi c phòng th ngoài biên càngố ử ỗ ề ệ ủ

v ng. Sau đó, chúa sai d i đ n đ n xã Ph c L c, đ p lũy t bi n An Ni u đ nữ ờ ồ ế ướ ộ ắ ừ ể ể ế

chân núi thu c xã Chu Th , li n k lũy l n Đ ng H i (Đ ng H i), đ t pháo đài, s aộ ị ề ề ớ ồ ồ ồ ớ ặ ử

đ ng đi, làm k phòng th c m c .ườ ế ủ ầ ự

Mùa đông năm y, Tr nh Căn đem quân đ n xâm l n, H u D t làm k v n khôngấ ị ế ấ ữ ậ ế ườ

nhà tr ng đ a dân châu Nam B Chính vào trong đ i lũy đ c th .ố ư ố ạ ể ố ủ

Năm Nhâm D n (1662) mùa xuân, H u D t d i đ n đ n Vũ Xá. Quân Tr nh nhi uầ ữ ậ ờ ồ ế ị ề

l n đ n khiêu chi n. Quân ta b t đ ng. H n m t tháng, quân Tr nh thi u l ngầ ế ế ấ ộ ơ ộ ị ế ươ

ăn, H u D t sai Tr ng Văn Vân đem quân ăn m c gi làm quân Tr nh, nhân banữ ậ ươ ặ ả ị

đêm, ng m ra ngòi Đ ng H i, p l i đánh doanh tr i t ng Tr nh Đào, Quangầ ồ ồ ậ ạ ạ ướ ị

Nhiêu, gi t h n 100 quân Tr nh. Ch t ng trong thành đ u đánh tr ng hò reoế ơ ị ư ướ ở ề ố

đ ti p ng. Quang Nhiêu s quá cho là đ i binh p đ n, v i b lũy ch y. Lúc t ngể ế ứ ợ ạ ậ ế ộ ỏ ạ ả

sáng, H u D t đem quân th y quân b cùng ti n. Tr nh Căn cũng b doanh tr iữ ậ ủ ộ ế ị ỏ ạ

mà tr n. Quân ta đu i đ n sông Gianh, b t đ c h t voi, ng a, khí gi i. Tin th ngố ổ ế ắ ượ ế ự ớ ắ

tr n báo đ n n i, chúa nói: "H u D t phá đ c gi c to, th c là t ng tài. V y taậ ế ơ ữ ậ ượ ặ ự ướ ậ

còn lo gì", Chúa sai đem vàng l a th ng cho các t ng sĩ.ụ ưở ướ

Năm y, mùa thu, H u D t cùng H u Ti n coi đ p lũy Tr n Ninh đ ch ng giấ ữ ậ ữ ế ắ ấ ể ố ữ

đ ng bi n. Lũy này đ i nhau v i lũy Sa B (Đ ng Cát) làm th gi c cho nhau.ườ ể ố ớ ộ ộ ế ỷ ố

Năm Giáp Thìn (1664) mùa h , H u Ti n nhân m, xin v Chúa bèn ch t làmạ ữ ế ố ề ậ

Ch ng doanh, Ti t ch đ o L u Đ n.ưở ế ế ạ ư ồ

Năm Nhâm Tý (1672) mùa h , Tr nh Căn đem 10 v n quân, nói lên là 18 v n đ nạ ị ạ ạ ế

xâm l n, Tr nh T c kèm vua Lê đi đ c quân h u đ o đ ti p ng. Chúa sai hoàngấ ị ạ ố ậ ạ ể ế ứ

t Hi p làm Nguyên súy đ ch ng gi c, và sai H u D t gi lũy Sa B . K đó quânử ệ ể ố ặ ữ ậ ữ ộ ế

Tr nh đánh sát vào lũy Tr n Ninh, nhi u l n lũy suýt b v . T ng gi lũy y làị ấ ề ầ ị ỡ ướ ữ ấ

Tr ng Ph c C ng cáo c p. Hi p sai ng i gi c H u D t đi c u Tr n Ninh.ươ ướ ươ ấ ệ ườ ụ ữ ậ ứ ấ

H u D t nói: "Ch c trách c a ta là gi Sa B , còn Tr n Ninh không ph i ph n sữ ậ ứ ủ ữ ộ ấ ả ậ ự

c a ta, ta không dám b đây mà đi". Sau H u D t lên lũy trông, ng m xa th y l aủ ỏ ữ ậ ắ ấ ử

sáng r c tr i, súng vang nh s m, bi t là quân Tr nh đánh Tr n Ninh đang g p,ự ờ ư ấ ế ị ấ ấ

H u D t l i nghĩ: "N u ta không đi, Nguyên súy t t ph i thân đ n. Ta há nên trútữ ậ ạ ế ấ ả ế

gi c cho Nguyên súy hay sao?". L p t c d n quân ti n đi, H u D t sai ng i đẽoặ ậ ứ ẫ ế ữ ậ ườ

thân cây đa bên đ ng, vi t m y ch r ng: "H u D t đi c u vi n Tr n Ninh, xinở ườ ế ấ ữ ằ ữ ậ ứ ệ ấ

Nguyên súy chuy n quân t i thay tôi gi Sa B ". Khi H u D t đ n Tr n Ninh, lũyể ớ ữ ộ ữ ậ ế ấ

đã b ch c th ng đ n h n 30 tr ng, c h không th ch ng đ đ c. B y giị ọ ủ ế ơ ượ ơ ồ ể ố ỡ ượ ấ ờ

tr i đã t i, đêm đen nh m c, cách nhau gang t c không rõ m t ng i. H u D tờ ố ư ự ấ ặ ườ ữ ậ

sai bu c r m c làm đu c đ t l a sáng r c nh ban ngày. Quân Tr nh bi t có quânộ ơ ỏ ố ố ử ự ư ị ế

c u đã đ n, không dám ti n g n. H u D t bèn sai quân và dân đ n cây làm kè đ pứ ế ế ầ ữ ậ ẵ ắ

đ t vào ch lũy b s t l . Sáng ra quân Tr nh d c h t nhu khí ti n đánh thì lũy đãấ ỗ ị ạ ở ị ố ế ệ ế

v ng ch c r i, không th đánh phá đ c.ữ ắ ồ ể ượ

Tr c đ y, vì H u D t t ch i không đ n c u Tr n Ninh, Hi p l p t c đem quânướ ấ ữ ậ ừ ố ế ứ ấ ệ ậ ứ

ngày đêm đi g p. Khi th y ch H u D t vi t vào cây đa bên đ ng, bèn d i quânấ ấ ữ ữ ậ ế ườ ờ

đ n Sa B . Chúa đóng quân xã Toàn Th ng, nghe tin Tr n Ninh nguy c p, sai sế ộ ở ắ ấ ấ ứ

phi ng a đ n h i vi c quân. H u D t tâu r ng: "Tr c kia quân ta đi sâu vào Nghự ế ỏ ệ ữ ậ ằ ướ ệ

An là đ t l , quân Tr nh còn không ph m đ c hu ng chi nay ta lũy cao, hào sâu,ấ ạ ị ạ ượ ố

l y th ch mà ng phó v i khách, l i còn s gì". L p t c dâng th , nói: "Th n xinấ ế ủ ứ ớ ạ ợ ậ ứ ư ầ

ra s c gi lũy, phá gi c đ báo n n c. N u có x y ra đi u gì s su t thì xin ch uứ ữ ặ ể ơ ướ ế ả ề ơ ấ ị

t i theo quân pháp". Chúa đ c th nói: "H u D t t khi làm ch t ng đ n nayộ ượ ư ữ ậ ừ ủ ướ ế

dâng m u k đánh đâu cũng th ng, nay l i nói th ta không còn lo gì n a".ư ế ắ ạ ế ữ

Mùa đông năm y, Tr nh T c th y đánh luôn m y tháng không l y đ c Tr nấ ị ạ ấ ấ ấ ượ ấ

Ninh, bèn rút quân v . T đ y bèn l y sông Gianh làm gi i h n Nam B c, khôngề ừ ấ ấ ớ ạ ắ

vào xâm l n n a. H u D t v n tr n đ o L u Đ n.ấ ữ ữ ậ ẫ ấ ạ ư ồ

Năm Tân D u (1681) mùa xuân, H u D t m ch t, th 78 tu i, có đ l i bài diậ ữ ậ ố ế ọ ổ ể ạ

bi u, l i r t khích thi t. Chúa xem bi u, th dài th ng ti c, t ng phong là Tán trể ờ ấ ế ể ở ươ ế ặ ị Tĩnh n n công th n, Đ c ti n Ph qu c th ng t ng quân, C m y v T quân Đôạ ầ ặ ế ụ ố ượ ướ ẩ ệ ả

đ c ph Ch ng ph s , Chiêu qu n công, th y là C n Ti t.ố ủ ưở ủ ự ậ ụ ẩ ế

H u D t là ng i sáng su t có tài l c. Ban đ u t làm Văn ch c, ra làm Giámữ ậ ườ ố ượ ầ ừ ứ

chi n, danh v ng đã vang d y r i. Đ n lúc làm t ng, nhi u l n bày m u cao,ế ọ ậ ồ ế ướ ề ầ ư

đánh đâu th ng đó, ng i đ ng th i r t n tr ng th ng ví v i Kh ng Minh, Báắ ườ ươ ờ ấ ể ọ ườ ớ ổ

Ôn. Sau khi H u D t ch t, dân Qu ng Bình th ng và nh , g i là "B Tát", l p đ nữ ậ ế ả ươ ớ ọ ồ ậ ề

th xã Th ch Xá. Hi n Tông Hoàng Đ , năm th 3 Giáp Tu t (1694) truy c p 3ờ ở ạ ể ế ứ ấ ấ

m u t đi n, 100 t dân. Gia Long năm th 4(1805) đ c phong là Th ng đ ngẫ ự ề ự ứ ượ ượ ẳ

công th n, th ph vào Thái Mi u, m th cho m t ng i trong dòng dõi làm Đ iầ ờ ụ ế ấ ụ ộ ườ ộ

tr ng đ c th t p đ coi vi c th cúng, c p cho 15 m u t đi n và 6 ng i coiưở ượ ế ậ ể ệ ờ ấ ẫ ự ề ườ

m . Năm th 9 (1810) th vào mi u Khai qu c công th n, Đ c ti n Tráng vũả ứ ờ ế ố ầ ặ ế

t ng quân, H u quân Đô th ng ph Ch ng ph s Thái phó, đ i th y là Nghướ ữ ố ủ ưở ủ ự ổ ụ ị Vũ, phong Tĩnh qu c công, v n th ph vào Thái Mi u. Năm th 16 (1835) l i choố ẫ ờ ụ ế ứ ạ

th vào Vũ Mi u. Năm th 17 (1836) sai quan s t i s a ph n m .ờ ế ứ ở ạ ử ầ ộ

H u D t có 2 con trai là H u Hào và H u C nh.ữ ậ ữ ữ ả

Nguy n H u Hàoễ ữ

Là con tr ng c a H u D t. Hào t bé theo cha đi đánh d p, t p bi t vi c binh, cóưở ủ ữ ậ ừ ẹ ậ ế ệ

can đ m và m u l c. Đ i Anh Tông, Hào làm Cai c c u doanh, K T (1689)ả ư ượ ờ ơ ự ỷ ỵ

năm th 2 Phó t ng Mai V n Long đi đánh Chân L p, không thành công ph i bãiứ ướ ạ ạ ả

v . Chúa bàn ch n ng i thay t ng. Ch ng c Ho ng Khí ti n c Nguy n H uề ọ ườ ướ ưở ơ ằ ế ử ễ ữ

Hào. Chúa cho Hào làm Th ng su t cùng v i Tham m u Hòa Tín, ti n đánh Chânố ấ ớ ư ế

L p. Hào đóng quân Bích Đôi (Gò Bi c) b trí doanh tr i, quân l nh nghiêm túc.ạ ở ế ố ạ ệ

Ch t ng ai cũng s và ph c. Vua n c Chân L p là N c Thu sai ng i đ n c u,ư ướ ợ ụ ướ ạ ặ ườ ế ầ

dâng l t lòng thành. Hòa Tín mu n c đánh. Hào nói: "Qu c v ng kia đã đemễ ỏ ố ứ ố ươ

mình v v i ta, có đánh thì cũng ch ng oai võ gì". K đó n c Chân L p đem vàng,ề ớ ẳ ế ướ ạ

b c, tê giác, voi kh e đ n dâng, nh ng voi đ u th p bé. Th chi n là Di u Đ c nói:ạ ỏ ế ư ề ấ ị ế ệ ứ

"Nh ng th Chân L p đem dâng nh th này không ph i chân tình, chi b ng cữ ứ ạ ư ế ả ằ ứ

đánh". Hào nói: "V v ng i xa, quý l , không quý v t ph m! Đ i x a c ng cỗ ề ườ ở ễ ở ậ ẩ ờ ư ố ỏ

tranh, có ph i là vì v t ph m đâu";. Bèn nh n đ c ng c a Chân L p mà v . Lũả ậ ẩ ậ ồ ố ủ ạ ề

Hòa Tín tâu v i chúa r ng: "H u Hào l ng ch ng, làm l vi c quân". Chúa gi n,ớ ằ ữ ừ ừ ỡ ệ ậ

tru t ch c Th ng su t.ấ ứ ố ấ

Đ n đ i Hi n Tông Hoàng Đ , Hào l i đ c dùng làm Cai c th ng su t c H uế ờ ể ế ạ ượ ơ ố ấ ơ ữ

súng, r i thăng Ch ng c . Năm th 13 Giáp Thân (1704) Hào ra làm Tr n thồ ưở ơ ứ ấ ủ

Qu ng Bình. Khi đ n tr n, Hào yêu nuôi sĩ t t, v yên trăm h , quan và dân đ uả ế ấ ố ỗ ọ ề

yêu m n. G p lúc ngoài biên vô s , Hào đ ý vào văn ch ng, có làm truy n Songế ặ ự ể ươ ệ

tinh b t d (64) b ng qu c âm, ng i đ i truy n t ng.ấ ạ ằ ố ườ ờ ề ụ

Năm Quý T (1713) mùa thu, H u Hào m t, đ c t ng phong Đôn h u công th n,ỵ ữ ấ ượ ặ ậ ầ

th y là Nhu T . Gia Long năm th 4 (1805) đ c x p vào h ng công th n b c nhì,ụ ử ứ ượ ế ạ ầ ậ

m th m t cháu làm Th Đ i tr ng, đ gi vi c th cúng, c p cho 6 m u tấ ụ ộ ứ ộ ưở ể ữ ệ ờ ấ ẫ ự

đi n, 3 ng i coi m . Con là Khôi, làm đ n Ký l c.ề ườ ả ế ụ

Nguy n H u C nhễ ữ ả

Là con th H u D t. Lúc tr tu i H u C nh theo cha đi đánh d p, có công đ cứ ữ ậ ẻ ổ ữ ả ẹ ượ

làm Cai c . Hi n Tông Hoàng Đ , năm đ u Nhâm Thân (1692), vua Chiêm Thành làơ ể ế ầ

Bà Tranh làm ph n, l n c p Diên Ninh (sau này đ i là Diên Khánh thu c Khánhả ấ ướ ổ ộ

Hòa). Chúa cho H u C nh làm Th ng binh cùng v i Tham m u Nguy n Đìnhữ ả ố ớ ư ễ

Quang đem quân ti n đánh phá đ c quân Chiêm, b t Bà Tranh đem v , đ i n cế ượ ắ ề ổ ướ

y làm tr n Thu n Thành. B y gi ng i Bà Tranh là A Ba, d d đám qu nấ ấ ậ ấ ờ ườ ụ ỗ ầ

chúng còn sót c a Thu n Thành làm lo n. H u C nh l i d p yên, đ c thăngủ ậ ạ ữ ả ạ ẹ ượ

Ch ng c , lĩnh Tr n th doanh Bình Khang.ưở ơ ấ ủ

Năm M u D n (1698) mùa xuân, chúa sai H u C nh làm Th ng su t, đem quân điậ ầ ữ ả ố ấ

kinh l c Chân L p, l y đ t Đ ng Ph , đ t làm ph Gia Đ nh phân chia đ t y, l yượ ạ ấ ấ ồ ố ặ ủ ị ấ ấ ấ

Đ ng Nai(65) làm huy n Ph c Long, đ t doanh Tr n Biên, l y Sài Gòn làmồ ệ ướ ặ ấ ấ

huy n Tân Bình, d ng doanh Phiên Tr n. M đ t nghìn d m, dân đ c h n 4 v nệ ự ấ ở ấ ặ ượ ơ ạ

h , bèn chiêu m l u dân t châ Chính tr vào nam cho đ t y. Đ t xã, thôn,ộ ộ ư ừ ố ở ở ấ ấ ặ

ph ng p, khai kh n ru ng đ t, đ nh ng ch tô thu , làm s đinh. Đ n lúc v ,ườ ấ ẩ ộ ấ ị ạ ế ổ ế ề

H u C nh l i lĩnh tr n nh cũ.ữ ả ạ ấ ư

Năm K Mão (1699) mùa thu, vua n c Chân L p là N c Thu làm ph n. T ng coiỷ ướ ạ ặ ả ướ

doanh Tr n Biên đem vi c y tâu lên. Chúa l i sai H u C nh làm Th ng su t điấ ệ ấ ạ ữ ả ố ấ

đánh.

Năm Canh Thìn (1700) mùa xuân, H u C nh đ n n i, bày tr n Ng Khê, đ p lũyữ ả ế ơ ậ ở ư ắ

Hoa Phong, sai ng i xem tình hình h th c, chia đ ng ti n đánh đ n sát lũyườ ư ự ườ ế ế

Bích Đôi (Gò Bi c) ph Nam Vang. N c Thu đón đánh. H u C nh m c nhung ph c,ế ủ ặ ữ ả ặ ụ

đ ng đ u thuy n, đ c thúc ch quân đánh g p. N c Thu s ch y. N c Yêm raứ ầ ề ố ư ấ ặ ợ ạ ặ

hàng. H u C nh vào thành v yên nhân dân. N c Thu cũng đ n quân dinh xinữ ả ỗ ặ ế

hàng, H u C nh v i lòng thành th c v v yên i. Cho N c Thu v thành La Bíchữ ả ớ ự ỗ ề ủ ặ ề

chiêu t p l u dân. Còn mình d n quân v bãi Sao M c, báo tin th ng tr n. G pậ ư ẫ ề ộ ắ ậ ặ

m a to gió l n, núi Lao Đôi bãi tr c b s t l . H u C nh đêm m ng th y th nư ớ ở ướ ị ạ ở ữ ả ộ ấ ầ

b o r ng: "T ng quân nên v s m, ch lâu đây không l i". H u C nh c i,ả ằ ướ ề ớ ứ ở ợ ữ ả ườ

r ng: "M nh ta tr i, há đ t này đâu". Th c d y thân th nh c m t. Nhân ngàyằ ệ ở ờ ở ấ ứ ậ ể ọ ệ

t t Đoan ng , H u C nh g ng d y, cùng u ng r u mua vui v i các t ng tá,ế ọ ữ ả ượ ậ ố ượ ớ ướ

thình lình th ra m t c c máu, H u C nh l y tay áo che đi, không đ cho m iổ ộ ụ ữ ả ấ ể ọ

ng i bi t đ yên lòng quân. Đ n lúc m n ng, H u C nh than r ng: "Ta mu nườ ế ể ế ố ặ ữ ả ằ ố

n i chí ông cha, h t s c báo n c, ng t vì s tr i có h n. Ch há ph i s c ng iố ế ứ ướ ặ ố ờ ạ ứ ả ứ ườ

làm đ c đâu?" Bèn d n quân v , đ n R ch G m(66) H u C nh ch t, th 51 tu i.ượ ẫ ề ế ạ ầ ữ ả ế ọ ổ

Đ c tin, chúa r t th ng ti c. T ng phong Hi p tán công th n, Đ c ti n Ch ngượ ấ ươ ế ặ ệ ầ ặ ế ưở

doanh, th y Trung C n, ban cho vàng, l a đ h u táng. Ng i Chân L p l p đ nụ ầ ụ ể ậ ườ ạ ậ ề

th đ u bãi Nam Vang. ch ông đóng quân, và sông đ o Đông Kh u là chờ ở ầ Ở ỗ ở ạ ẩ ỗ

ông đi qua, nhân dân nh công đ c, đ u l p đ n th . Ng i ta g i bãi y là bãi ôngớ ứ ề ậ ề ờ ườ ọ ấ

L , sông y là sông ông L vì t c phong c a H u C nh là L Tài h u. Bãi Đ i Phễ ấ ễ ướ ủ ữ ả ễ ầ ạ ố

Tr n Biên là n i đ quan tài, nhân dân cũng l p đ n th . Ch nào cũng linh ng.ấ ơ ỗ ậ ề ờ ỗ ứ

Túc Tông Hoàng Đ năm 12 (1736) truy c p 50 ng i làm dân ng l c. Đ u th iế ấ ườ ụ ộ ầ ờ

trung h ng, truy c p 5 ng i gi đ n th , m i năm chi ti n kho 10 quan đ cungư ấ ườ ữ ề ờ ỗ ề ể

c p vi c th cúng. Gia Long năm th 4 (1805) truy t ng Tuyên l c công th n, Đ cấ ệ ờ ứ ặ ự ầ ặ

ti n Ph qu c th ng t ng quân, C m y v đô ch huy s ty, Đô ch huy s Đôế ụ ố ượ ướ ẩ ệ ỉ ứ ỉ ứ

đ c ph Ch ng ph s Phó t ng ch ng c , li t vào th ng đ ng công th n,ố ủ ưở ủ ự ướ ưở ơ ệ ượ ẳ ầ

th ph vào Thái Mi u, m th m t cháu làm Đ i tr ng đ c th t p đ coiờ ụ ế ấ ụ ộ ộ ưở ượ ế ậ ể

vi c th cúng, c p cho 15 m u t đi n, 6 ng i coi m . Năm th 9 (1810) đ cệ ờ ấ ẫ ự ề ườ ả ứ ượ

th vào mi u Khai qu c công th n. Minh M ng năm th 12 (1831) truy t ng làờ ế ố ầ ạ ứ ặ

Khai qu c công th n Tráng vũ t ng quân, Th n c doanh Đô th ng, đ i th y làố ầ ướ ầ ơ ố ổ ụ

Tráng Hoàn, t c Vĩnh An h u, th ph vào Thái Mi u nh cũ.ướ ầ ờ ụ ế ư

H u C nh có con là H u Tú, làm đ n Ch ng c Tr n th .ữ ả ữ ế ưở ơ ấ ủ

Nguy n H u Bácễ ữ

Cháu 4 đ i c a H u D t và là con Ký l c H u Khôi. H u Bác do m hàm c a cha,ờ ủ ữ ậ ụ ữ ữ ấ ủ

làm đ n Cai c H u trung c . Th Tông Hoàng Đ , năm th 10 M u Thìn (1748),ế ơ ữ ơ ế ế ứ ậ

mùa đông, H u Bác do ch c Cai c kiêm vi c b Hình. Năm th 14 Nhâm Thânữ ứ ơ ệ ộ ứ

(1752) mùa xuân, H u Bác cùng Tr n Đình Hi đ u sung Khâm sai Tu n sát 3ữ ầ ề ầ

huy n trong kinh kỳ và các châu huy n Vũ X ng, H i Lăng, Minh Linh, Khangệ ệ ươ ả

L c, B Chính. Phàm nh ng quan l i b dân ki 3;u b xét h i. Võ t Cai đ i và vănộ ố ữ ạ ị ệ ị ỏ ừ ộ

t Ký l c tr lên thì tâu lên chúa quy t đ nh, còn Đ i t ng, Cai án và Tri huy nừ ụ ở ế ị ộ ưở ệ

tr xu ng, thì c theo pháp lu t tr t i. Khi xong vi c v r i thì ch t. H u Bác cóở ố ứ ậ ị ộ ệ ề ồ ế ữ

con là Khâm làm đ n Cai c .ế ơ

>

QUY N 4Ể

TRUY N CÁC B TÔI (II)Ệ Ề

Nguy n C u Ki uễ ử ề

Ng i Quý huy n t nh Thanh Hóa, (v n là h Nguy n đ c cho theo qu c tính.ườ ệ ỉ ố ọ ễ ượ ố

Minh M ng năm th nh t (1820) cho đ i làm h Nguy n C u). Cha là Qu ng làmạ ứ ấ ổ ọ ễ ử ả

quan nhà Lê đ n ch c Đi n ti n Đô ki m đi m Qu n công. Ki u là ng i kh ngế ứ ệ ề ể ể ậ ề ườ ả

khái, có chí l n, th y chúa Tr nh không theo đ o làm tôi bèn có tâm h ng vớ ấ ị ạ ướ ề

Nam Hà, Hi Tông Hoàng Đ năm th 10, Quý H i (1623) Ki u t Đông Đô, nh nế ứ ợ ề ừ ậ

m t th và b o n do Tr nh Phi là Ng c Tú giao cho, gi là ng i đi ch i gà vàoậ ư ả ấ ị ọ ả ườ ọ

Nam. Chúa Tr nh bi t, cho ng i đu i theo. Ki u đ n sông Gianh, không cóị ế ườ ổ ề ế

thuy n mà lính bên Tr nh đu i theo g n đ n n i. Ki u m t kh n r ng: "Sông n uề ị ổ ầ ế ơ ề ậ ấ ằ ế

có th n thiêng thì giúp cho ta qua sông, đ ng đ gi c b t". Ch t th y có m t conầ ừ ể ặ ắ ợ ấ ộ

trâu n m b sông, Ki u bèn c ;i trâu sang sông. Lên đ n b sông bên nàyằ ở ờ ề ưỡ ế ờ

không th y trâu đâu n a. Đ n Qu ng Bình, nh H u D t ti n c ra m t chúa,ấ ữ ế ả ờ ữ ậ ế ử ắ

dâng m t th và b o n. Chúa m ng quá, cho Ki u làm Đ i tr ng, qu n thuy nậ ư ả ấ ừ ề ộ ưở ả ề

Mã c , sau thăng làm Cai đ i thuy n Trung đ o, đ c g công chúa th&#7913; baơ ộ ề ạ ượ ả

là Ng c Đ nh, thăng Ch ng c .ọ ỉ ưở ơ

Quý D u, năm th 20 (1633), Ki u ra làm Tr n th Qu ng Bình. Ki u đ n tr n,ậ ứ ề ấ ủ ả ề ế ấ

r ng ban ân tín, v v th ng yêu quân và dân, ai cũng b ng lòng. Mùa đông nămộ ỗ ề ươ ằ

y, quân Tr nh đ n xâm l n, Ki u xin đóng c c ngăn c a bi n Nh t L , đ ch ngấ ị ế ấ ề ọ ử ể ậ ệ ể ố

quân gi c. Chúa dùng k y. H n m t tu n (m i ngày) quân Tr nh h i tr n i,ặ ế ấ ơ ộ ầ ườ ị ơ ễ ả

quân ta đ t chi n xông ra đánh d , quân Tr nh tan ch y.ộ ế ữ ị ạ

Th n Tông Hoàng Đ năm th 5, Canh Thìn (1640) t ng Tr nh đã đ u hàng làầ ế ứ ướ ị ầ

Nguy n Kh c Loát l i làm ph n, qu y r i châu Nam B Chính. Chúa sai Ki u cùngễ ắ ạ ả ấ ố ố ề

Tr ng Ph c Ph n đem quân đánh đu i, bèn l y đ c c đ t B c B Chính. Kươ ướ ấ ổ ấ ượ ả ấ ắ ố ế

đó chúa Tr nh l i đ a th nói Nguy n và Tr nh là ch th ngh và đòi l i ch đ tị ạ ư ư ễ ị ỗ ế ị ạ ỗ ấ

đã b xâm l n. Chúa sai tr cho h Tr nh.ị ấ ả ọ ị

Th n Tông năm th 13, M u Tý (1648) mùa xuân, chúa Tr nh đem h t quân cầ ứ ậ ị ế ả

n c vào xâm ph m c a bi n Nh t L , Ki u sai Nguy n Tri u Văn đem binhướ ạ ử ể ậ ệ ề ễ ề

thuy n ch ng c nh ng không đánh th ng đ c. Gi c c y quân nhi u, ti n đóngề ố ự ư ắ ượ ặ ậ ề ế

Võ Xá. Chúa sai Th t đem quân đi đánh, đ c toàn th ng.ế ử ượ ắ

Năm y, Thái Tông Hoàng Đ n i ngôi chúa, Ki u gi Túc v , thăng Ch ngấ ế ố ề ữ ệ ưở

doanh. Chúa có ng i con hát quê Ngh An là Th Th a, nhan s c xinh đ p, chúaườ ở ệ ị ừ ắ ẹ

yêu l m. Nhân xem sách Qu c ng (67) th y vi c vua Ngô yêu Tây Thi (đ n m tắ ố ữ ấ ệ ế ấ

n c) ch t t nh ng , bèn sai Th Th a đem chi c áo ng đ n cho Ki u, trong d iướ ợ ỉ ộ ị ừ ế ự ế ề ả

áo có gi u m t th sai Ki u dìm ch t Th Th a. Năm th 7, t Mùi (1655) t ngấ ậ ư ề ế ị ừ ứ Ấ ướ

Tr nh gi châu B c B Chính là Ph m T t Đ ng th quân qu y r i ngoài biên,ị ữ ắ ố ạ ấ ồ ả ấ ố

Ti t ch Nguy n H u Ti n và Đ c chi n Nguy n H u D t đem quân đi đánh, saiế ế ễ ữ ế ố ế ễ ữ ậ

Xuân S n làm ti n phong h đ o, i u đem quân đi, cũng l thu c vào đ y. Quân taơ ề ạ ạ ề ệ ộ ấ

ti n đánh đ c Hà Trung, quân Tr nh thua ch y. Ki u đem th y quân ti n đóngế ượ ị ạ ề ủ ế

b nam sông Đàm, chiêu ph hai huy n Kỳ Anh, Th ch Hà, quân và dân v hàngờ ủ ệ ạ ề

ngày càng đông. Năm th 8, Bính Thân (1656) mùa h , quân ta ti n đ n sông Lam,ứ ạ ế ế

Ki u kiêm lĩnh ch c Th y s Phó t ng cùng Tham t ng Tôn Th t Tráng đemề ứ ủ ư ướ ướ ấ

binh thuy n th ng đ n c a bi n Đan Nha (t c c a H i)) đánh th y binh nhàề ẳ ế ử ể ứ ử ộ ủ

Tr nh, phá tan đ c. G p lũ Phù D ng đem binh mi n th ng đánh quân c aị ượ ặ ươ ề ượ ủ

t ng Tr nh là Đào Quang Nhiêu. Quân Tr nh p đ n, quân Phù D ng thua. Ki uướ ị ị ậ ế ươ ề

đem quân đ n c s c đánh, chém đ c t ng gi c là Tào Nham và Di n Th t iế ố ứ ượ ướ ặ ễ ọ ạ

tr n. Ki u cũng b th ng n ng, v Qu ng Bình thì ch t, th 58 tu i. Chúa đ cậ ề ị ươ ặ ề ả ế ọ ổ ượ

tin, th ng ti c quá, t ng phong Đ c ti n Ph qu c th ng t ng quân, T quânươ ế ặ ặ ế ụ ố ượ ướ ả

Đô đ c ph T đô đ c, Nghĩa qu n công. L p đ n th xã D ng Xuân, c p choố ủ ả ố ậ ậ ề ờ ở ươ ấ

50 ng i coi m .ườ ả

Tr c kia khi Ki u sang sông vào Nam đ c trâu th n giúp s c, hàm n mãi, su tướ ề ượ ầ ứ ơ ố

đ i không ăn th t trâu, và d n con cháu khi cúng t không đ c dùng trâu. Ki u cóờ ị ặ ế ượ ề

hai trai là ng và D c.Ứ ự

ng là ng i dũng c m, khéo b n súng l n. Ban đ u làm Cai c , qu n c T TrungỨ ườ ả ắ ớ ầ ơ ả ơ ả

kiên, làm d n đ n Tr n th doanh B Chính. Khi t i ch c, Ki u làm chính s ,ầ ế ấ ủ ố ạ ứ ề ự

chu ng hòa, r t có thành tích. Quan và dân đ u khen. R i đ c trao ch c Ch ngộ ấ ề ồ ượ ứ ưở

c , lĩnh vi c tr n nh cũ. D n thăng đ n Ch ng doanh, Th ng su t đ o L uơ ệ ấ ư ầ ế ưở ố ấ ạ ư

Đ n. Vì con là Khâm ch i ngh ch ph m pháp, ph i t i lây, b mi n ch c. Sau đóồ ơ ị ạ ả ộ ị ễ ứ

đ c kh i ph c l i làm Tr n th Qu ng Bình, m lính l p c Trung Kiên, thuy nượ ở ụ ạ ấ ủ ả ộ ậ ơ ề

Th ng Tr . Năm t D u (1705) mùa thu, ng ch t, th 72 tu i, đ c t ng Khiêmắ ụ Ấ ậ Ứ ế ọ ổ ượ ặ

cung công th n, Đ c ti n ph qu c th ng t ng quân T quân Đô đ c Ch ngầ ặ ế ụ ố ượ ướ ả ố ưở

ph s , Tr n Qu n công. Dân xã Trung Kiên t nh Qu ng Bình, nh n l p đ n th .ủ ự ấ ậ ỉ ả ớ ơ ậ ề ờ

D c làm quan đ n Qu ng Bình Th y doanh Tham t ng, r i thăng ch ng c d nự ế ả ủ ướ ồ ưở ơ ầ

lên đ n Ch;ng doanh, ra làm Tr n th C u doanh. Năm Giáp Ng (1714), mùa h ,ế ấ ủ ự ọ ạ

D c ch t, đ c t ng phong ch c Tr n ph .ự ế ượ ặ ứ ấ ủ

Con ng là Th , con D c là Vân đ u làm quan to, có truy n riêng.Ứ ế ự ề ệ

Nguy n C u Thễ ử ế

L i có tên là Vũ. C u Th là con trai th ba c a ng. Do chân m t ti n thân, C uạ ử ế ứ ủ Ứ ấ ử ế ử

Th ban đ u qu n đ i Ti u sai, đ n th i Hi n Tông Hoàng Đ , C u Th d n lênế ầ ả ộ ể ế ờ ể ế ử ế ầ

đ n Ch ng c . Năm K S u (1709) mùa xuân, em là Khâm cùng v i N i h uế ưở ơ ỷ ử ớ ộ ữ

Ch ng doanh T ng Ph c Thi u ng m m u làm vi c trái phép, C u Th dò bi tưở ố ướ ệ ầ ư ệ ử ế ế

đ c s tr ng, m t đem vi c y tâu lên. G p đ u xuân làm l đ i duy t, các quanượ ự ạ ậ ệ ấ ặ ầ ễ ạ ệ

ch u h u xong, có ch b t lũ Khâm, Thi u giao cho đình th n tra xét. Chúng đ uầ ầ ỉ ắ ệ ầ ề

thú nh n, Khâm vì là ch m u b x t . Thi u b ph làm dân. Chúa cho r ng C uậ ủ ư ị ử ử ệ ị ế ằ ử

Th bi t d p yên n i lo n, bèn thăng N i h u Ch ng doanh. Chúa làm câu đ iế ế ẹ ộ ạ ộ ữ ưở ố

ban cho nh sau:ư

Vi đ ng vi l ng, tr ng tr n Nam tri u l ng h u b t.ố ươ ọ ấ ề ươ ữ ậ

Thí kim thí ng c, tráng ngô qu c lão đi n bàn an.ọ ố ệ

Nghĩa là:

Làm c t làm r ng, tr ng tr n Nam tri u th t là ph b t x ng đáng.ộ ườ ọ ấ ề ậ ụ ậ ứ

Nh vàng nh ng c, khen ng i qu c lão, giúp cho bàn th ch v ngư ư ọ ườ ố ạ ữ

vàng.

Công chúa Ng c Ph ng tr c đ nh g cho Thi u, đ n đ y đình bãi, đem g choọ ượ ướ ị ả ệ ế ấ ả

C u Th . Năm Giáp Ng (1714) mùa xuân, ác man Cam L qu y r i ngoài biên,ử ế ọ ở ộ ấ ố

C u Th đem quân đi ti u d p yên đ c. V lĩnh Túc v nh cũ. N i tán Nguy nử ế ễ ẹ ượ ề ệ ư ộ ễ

Khoa Đăng là ng i c ng tr c, gi phép nghiêm kh c. C u Th ghét Đăng, mu nườ ươ ự ữ ắ ử ế ố

bu c t i. Năm t T (1725) mùa h , Hi n Tông m t. C u Th nói thác lên r ngộ ộ Ấ ỵ ạ ể ấ ử ế ằ

Đăng m t sai cung nhân gi u n vàng truy n qu c, đ làm gi di m nh, m u vi cậ ấ ấ ề ố ể ả ệ ư ệ

ph l p r i cho đòi Đăng v , gi t Đăng d c đ ng.ế ậ ồ ề ế ở ọ ườ

Túc Tông Hoàng Đ năm th 5, Canh Tu t (1730) mùa h , C u Th ch t, th 66ế ứ ấ ạ ử ế ế ọ

tu i. Truy t ng Tán tr công th n, Đ c ti n Khai ph ph qu c Th ng t ngổ ặ ị ầ ặ ế ủ ụ ố ượ ướ

quân, Tr n th , H u quân Đô th ng ph Đô đ c Thi u phó Trung qu c công, choấ ủ ữ ố ủ ố ế ố

l p đ n th xã Vân D ng, c p cho 50 ng i coi m . C u Th có 3 con trai làậ ề ờ ở ươ ấ ườ ả ử ế

Quý, Thông và Pháp. Pháp có truy n riêng.ệ

Quý làm đ n Ngo i h u Ch ng doanh, t ng phong Tá lý công th n, T quân Đôế ạ ữ ưở ặ ầ ả

đ c ph Tr n ph , Uyên qu n công.ố ủ ấ ủ ậ

Thông tr c làm Cai đ i, gi quân c m v , d n thăng đ n N i t Ch ng c , l iướ ộ ữ ấ ệ ầ ế ộ ả ưở ơ ạ

lên Ch ng doanh, t ng Tr n ph Kính qu n công.ưở ặ ấ ủ ậ

Con Quý là Quán và Đi n.ể

Quán l y công chúa, làm đ n Phò mã Cai c . Quán nh n xét s vi c tinh nhanh,ấ ế ơ ậ ự ệ

làm đ n N i t Ch ng doanh, lĩnh hai b L i và L , kiêm cai qu n Nhà đ , t cế ộ ả ưở ộ ạ ễ ả ồ ướ

L u qu n công.ư ậ

Đi n làm đ n H u quân Phó Ti t ch .ể ế ữ ế ế

Con là Th ng cũng l y công chúa, làm quan đ n Ti t ch , Ch ng doanh qu nố ấ ế ế ế ưở ậ

công.

Nguy n C u Vânễ ử

Là con c a D c. Vân làm đ n Chánh th ng Cai c . Hi n Tông Hoàng Đ năm thủ ự ế ố ơ ể ế ứ

14, t D u (1705), mùa thu, g p n c Chân L p có n i bi n, anh em N c Yêm,Ấ ậ ặ ướ ạ ộ ế ặ

N c Thâm d y quân đánh nhau. N c Thâm c u Xiêm c u vi n. N c Yêm s , ch yặ ấ ặ ầ ứ ệ ặ ợ ạ

sang Gia Đ nh, xin m nh l nh tri u đình ta. Chúa sai Vân th ng lĩnh quân th yị ệ ệ ề ố ủ

quân b Gia Đ nh, ti n đánh N c Thâm. Vân đem quân đ n S m Giang thì g pộ ị ế ặ ế ầ ặ

vi n binh c a Xiêm, Vân đánh tan quân Xiêm. N c Thâm ch y sang Xiêm. Vân đemệ ủ ặ ạ

quân đ a N c Yêm l i v thành La Bích.ư ặ ạ ề

N c Chân L p đã yên, Vân bèn khai kh n ru ng C u Úc(68) (nay thu c Đ nhướ ạ ẩ ộ ở ầ ộ ị

Tr ng) đ cho quân và dân noi theo. Vân l i cho r ng gi c th ng ng m đ n đ tườ ể ạ ằ ặ ườ ầ ế ấ

y, qu y r i phía sau quân ta, bèn đ p lũy dài t Quán Cai đ n ch L ngấ ấ ố ắ ừ ế ợ ươ

Phú(69), đào thông đ u ngu n hai sông C u Úc - Mỹ Tho, d n n c v làm hàoầ ồ ầ ẫ ướ ề

ngoài lũy đ vi c phòng th đ+2; c nghiêm ng t.ể ệ ủ ợ ặ

Tân Mão, Hi n Tông năm th 20 (1711) mùa thu, Vân đ c thăng Tr n Biênể ứ ượ ấ

doanh Phó t ng. Vân th ng t ý sai dân trong h t ph c d ch vi c riêng. Vi c yướ ườ ự ạ ụ ị ệ ệ ấ

đ n tai chúa. Chúa qu trách r ng: "Ng i là con nhà t ng, ch ng gi m tế ở ằ ươ ướ ố ữ ộ

ph ng th mà không nghĩ tr c ph i nuôi nhân dân. Nh ng l u dân m i quay vươ ế ướ ả ữ ư ớ ề

kia n u l i b t chúngvi c thì chúng ch u sao đ c. X a Tiêu Hà gi Quan Trung,ế ạ ắ ệ ị ượ ư ữ

Kh u Tuân gi Hà N i, đ u bi t v yên trăm h , giúp thành đ nghi p. Ng i nênấ ữ ộ ề ế ỗ ọ ế ệ ươ

c g ng noi theo". T đ y, đ i v i nh ng l u dân tr v Vân đ u chia c p choố ắ ừ ấ ố ớ ữ ư ở ề ề ấ

ru ng đ t, l p ra thôn, ph ng, dân đ c yên nghi p làm ăn.ộ ấ ậ ườ ượ ệ

B y gi N c Thâm t Xiêm v , m u h i N c Yêm, N c Yêm sai ng i phi báo, xinấ ờ ặ ừ ề ư ạ ặ ặ ườ

quân đ n c u, Vân cùng t ng gi đ n là Tr n Th ng Xuyên đem vi c tâu lên.ế ứ ướ ữ ồ ầ ượ ệ

Chúa cho vi t th b o lũ Vân nên tùy nghi ph d cho yên tình hình ngoài biên. Lũế ư ả ủ ụ

Vân bèn tuyên th đ c ý tri u đình, ng i Chân L p m n ph c. V vi c m mangị ứ ề ườ ạ ế ụ ề ệ ở

cõi Nam, công Vân r t nhi u. Sau đó đ c tri u v , Vân m ch t.ấ ề ượ ệ ề ố ế

Lúc Vân Tr n Biên, có làm chùa phía nam sông Ph c Giang(70). sau Túc Tôngở ấ ở ướ

Hoàng Đ nh công Vân, đ t tên chùa y là chùa "H Qu c". Chúa vi t ch vàoế ớ ặ ấ ộ ố ế ữ

bi n ng ch ban cho g i là chùa "S c t ". Vân có 2 con trai là Chiêm và Đàm.ể ạ ọ ắ ứ

Nguy n C u Chiêmễ ử

Là con tr ng c a C u Vân. Chiêm làm đ n Phó t ng. Hi n Tông Hoàng Đ nămưở ủ ử ế ướ ể ế

th 24, t Mùi (1715) mùa đông, đ c thăng Tr n Biên doanh L u th , Chiêm xinứ Ấ ượ ấ ư ủ

trích l y hai ba kho n trong s ru ng c a cha là Vân đã khai kh n C u Úc làmấ ả ố ộ ủ ẩ ở ầ

quan đi n đ ăn riêng. Chúa ng bút phê cho, nhân g i ru ng y là ru ng "Châuề ể ự ọ ộ ấ ộ

phê". Sông g n ru ng y cũng g i là sông "Châu phê".ầ ộ ấ ọ

Túc Tông Hoàng Đ năm th 6, T i (1731) mùa h , gi c Lào xâm l n ngoài biên,ế ứ ợ ạ ặ ấ

Chiêm làm Giám quân đánh nhau v i gi c L t Giang(71) phá đ c quân gi c. L iớ ặ ở ậ ượ ặ ạ

cùng Đi u khi n Tr ng Ph c Vĩnh và Th ng binh Tr n Đ i Đ nh chia quân 3ề ể ươ ướ ố ầ ạ ị

đ ng cùng ti n, gi c b v , ch y. Chiêm trong quân, ng i Chân L p s nhườ ế ặ ị ỡ ạ ở ườ ạ ợ ư

hùm. Chúa đ c tin, bèn cho Chiêm làm Th ng lĩnh quân doanh Tr n Biên. Sau đóượ ố ấ

Chiêm ch t.ế

ont color="black">

Nguy n C u Đàmễ ử

Là con th c a c a C u Vân. Đàm làm quan đ n H u quân Phó Ti t ch , Cai c .ứ ủ ủ ử ế ữ ế ế ơ

Du Tông Hoàng Đ năm th 7, Nhâm Thìn (1772) mùa xuân, quân Xiêm xâm l nệ ế ứ ấ

Hà Tiên, Nam Vang. Th ngoài biên gi i báo c p, chúa cho Đàm làm Khâm saiư ớ ấ

Chánh th ng su t Đ c chi n, cùng Tham t ng Tr n Ph c Thành lĩnh m t v nố ấ ố ế ướ ầ ướ ộ ạ

quân th y b hai doanh Bình Khang, Bình Thu n, và 30 chi n thuy n vào giủ ộ ậ ế ề ữ

quy n đi u khi n Gia Đ nh.ề ề ể ị

Mùa h năm y, Đàm t đ ng sông Ti n Giang ti n quân đánh phá tan quânạ ấ ừ ườ ề ế

Xiêm Nam Vang. Quân Xiêm ch y sang Hà Tiên, r i xin hòa. Vi c n c Chân L pở ạ ồ ệ ướ ạ

l i đ c yên. Đàm d n quân v , đ p lũy Tân Hoa, dài 15 d m, hình nh bánạ ượ ẫ ề ắ ặ ư

nguy t, bao quanh doanh tr i ch n ngang đ ng b đ đ phòng b t tr c.ệ ạ ặ ườ ộ ể ề ấ ắ

Năm th 10, t Mùi (1775) mùa xuân, Du Tông Hoàng Đ vào Nam, Đàm đemứ Ấ ệ ế

quân đón chúa, r i đ c thăng Ngo i t . Lúc "gi c" Tây S n vào c p, chúa đi Baồ ượ ạ ả ặ ơ ướ

Gi ng (Tam Ph ). Đàm đem quân theo h u chúa. Trong chi n d&#7883;ch Kýồ ụ ầ ế

Giang(72), Đàm và Nguy n C u Tu n đ u t tr n. Đàm không có con. Gia Longễ ử ấ ề ử ậ

năm th 9 (1810), đ c th vào mi u Trung ti t công th n.ứ ượ ờ ế ế ầ

Nguy n C u Phápễ ử

Là con th t c a C u Th . Pháp l y công chúa th t c a Túc Tông Hoàng Đ làứ ư ủ ử ế ấ ứ ư ủ ế

Ng c Doãn, làm quan đ n Phò mã, Cai c . Đ i Hy Tông Hoàng Đ , Pháp ra làmọ ế ơ ờ ế

Tr n th Qu ng Bình, r i đ c tri u v , thăng Ngo i h u Ch ng doanh, kiêmấ ủ ả ồ ượ ệ ề ạ ữ ưở

qu n hai b L , Hình, cai qu n Nhà đ , t c Hoán qu n công, cùng v i hai anh làả ộ ễ ả ồ ướ ậ ớ

Quý, N i h u Ch ng doanh và Thông, N i t Ch ng c , cùng ph chính.ộ ữ ưở ộ ả ưở ơ ụ

Du Tông Hoàng Đ n i ngôi chúa, Qu c phó Tr ng Ph c Loan chuyên quy n,ệ ế ố ố ươ ướ ề

Pháp th ng can ngăn nh ng không đ c.ườ ư ượ

Năm Quý T (1773), "gi c" Tây S n Nguy n Văn Nh c n i lo n, quan quân nhi uỵ ặ ơ ễ ạ ổ ạ ề

l n b thua, Pháp ti n c ba ng i con là Sách, Th n và D t đem quân vào Qu ngầ ị ế ử ườ ậ ậ ả

Nam, đánh gi c.ặ

Năm Giáp Ng (1774) t ng Tr nh là Hoàng Ngũ Ph c vào xâm l n mi n Nam.ọ ướ ị ướ ấ ề

Khi quân Tr nh đ n truông nhà H (H Xá), Pháp cho r ng vì Ph c Loan chuyênị ế ồ ồ ằ ướ

quy n sinh lo n, bèn cùng Tôn Th t Hu ng b t Ph c Loan gi i đ n c a quânề ạ ấ ố ắ ướ ả ế ử

Ngũ Ph c. Khi v r i, Pháp đ t b ng s c, đem gia quy n vào Qu ng Nam, u tướ ề ồ ố ằ ắ ế ả ấ

h n thành b nh, d n con là lũ Th n, D t r ng: "Nhà ta nhi u đ i ch u n n c,ậ ệ ặ ậ ậ ằ ề ờ ị ơ ướ

d u tan x ng ch a đ báo đ n. Nay ta già y u, không làm gì đ c, các con nênẫ ươ ư ủ ề ế ượ

c g ng, h t lòng theo chúa, đ ng đ n cha!"ố ắ ế ừ ế

Năm t Mùi ( 1775) Du Tông vào Nam, Pháp m không đi theo đ c, v Phúấ ệ ố ượ ề

Xuân r i ch t, th 75 tu i.ồ ế ọ ổ

Pháp là ng i thanh liêm, ti t ki m, b ng l c đ c đ u giúp cho bà con và ch cườ ế ệ ổ ộ ượ ề ỗ ố

c u, không ch u lo đ n ru ng đ t tài s n. Ng i ta h i thì Pháp tr l i: "Con cháuự ị ế ộ ấ ả ườ ỏ ả ờ

ta n u hi n tài thì lo gì b n ti n! N u b t tài b t hi n mà đ c a cho thì ch thêmế ề ầ ệ ế ấ ấ ề ể ủ ỉ

m i tranh nhau, có ích gì !"ố

Con tr ng là Sách, cũng l y công chúa, làm quan đ n Phò mã, Cai c . Năm Giápưở ấ ế ơ

Ng (1774) đ c thăng Khâm sai Ti t ch , t m qu n N i h u Ch ng doanh,ọ ượ ế ế ạ ả ộ ữ ưở

t c Th c qu n công, cùng em là D t đem quân đi Qu ng Nam đánh gi c. Mùaướ ạ ậ ậ ả ặ

đông năm y, quân Tr nh vào xâm l n, Du Tông đi Qu ng Nam. Năm t Mùiấ ị ấ ệ ả Ấ

(1775) khi chúa vào Gia Đ nh, Sách đ a cha là Pháp v Phú Xuân r i ch t.ị ư ề ồ ế

Con th c a Pháp là Th n, tr c làm Đ i tr ng Thuy n ki u. Năm Giáp Ngứ ủ ậ ướ ộ ưở ề ệ ọ

(1774), theo chúa đi Qu ng Nam, gi lũy Câu Đê đ c trao ch c H u quân Đ i đôả ữ ượ ứ ữ ạ

đ c, chiêu ph binh các đ o, theo h u Đông cung D ng, sau đó vâng m nh l iố ủ ạ ầ ươ ệ ở ạ

giúp Đông cung. Quân gi c đ n đánh, Câu Đê th t th , Th n h v Đông cung theoặ ế ấ ủ ậ ộ ệ

đ ng núi vào Nam. Sau b gi c ép đ a Đông cung v Quy Nh n, Th n ch t vì vi cườ ị ặ ư ề ơ ậ ế ệ

n c.ướ

Nguy n C u D tễ ử ậ

L i có tên là Du, là con th ba c a Phá t là ng i can đ m m u l c, có tài làmạ ứ ủ ậ ườ ả ư ượ

t ng, ban đ u làm Đ i tr ng T ti p. Năm Quý T (1773) mùa đông, "gi c" Tâyướ ầ ộ ưở ả ệ ỵ ặ

S n Nguy n Văn Nh c và Nguy n Văn Hu qu y nhi u, c p bóc h ng p, quanơ ễ ạ ễ ệ ấ ễ ướ ươ ấ

quân đánh d p không đ c. D t theo Th ng binh Huy (không nh h ) đem quânẹ ượ ậ ố ớ ọ

đi Qu ng Nam, đánh gi c. B y gi quân ta b t l i, gi c chi m gi kho Ch Mỹ(73),ả ặ ấ ờ ấ ợ ặ ế ữ ợ

D t m t mình đem b h ch ng nhau v i gi c. Đêm đ n sai ng i đ t nhi u bóậ ộ ộ ạ ố ớ ặ ế ườ ố ề

đu c trong r ng đ cho gi c nghi ng ; còn mình thì t đem quân t p kích.ố ở ừ ể ặ ờ ự ậ

"Gi c" t ng đ i binh kéo đ n, nên tan v , ch y. D t l y l i đ c kho Ch Mỹ. Tinặ ưở ạ ế ỡ ạ ậ ấ ạ ượ ợ

th ng tr n đ n n i, chúa cho thăng ch c T quân Đ i Đô đ c Du qu n công, saiắ ậ ế ơ ứ ả ạ ố ậ

đi u quân ti n đánh.ề ế

D t là ng i trung nghĩa hăng hái, căm thù gi c, m i khi ra tr n, c i voi, m t đậ ườ ặ ỗ ậ ưỡ ặ ỏ

nh son, đi tr c sĩ t t, đ n đâu, gi c đ u b t c , ng i ta trông th y cho là Quanư ướ ố ế ặ ề ạ ả ườ ấ

Vân Tr ng ph c sinh. M t hôm, gi c trên núi, D t đ t quân ph c s n, r i bàyườ ụ ộ ặ ở ậ ặ ụ ẵ ồ

tr n d i núi đ đ i. Gi c trông th y đ u c i. Đ n lúc chi n đ u, D t gi cáchậ ướ ể ợ ặ ấ ề ườ ế ế ấ ậ ả

lui, cho voi sa xu ng ch bùn l y. Gi c đ c quân xu ng núi đu i. D t li n thúc b yố ỗ ầ ặ ố ố ổ ậ ề ả

con voi lên đ t b ng, ph c binh v t d y, gi t gi c r t nhi u. L i th ng đánhấ ằ ụ ụ ậ ế ặ ấ ề ạ ườ

th y chi n v i gi c. D t gi cách làm thuy n m c c n, không b n súng đ i bác.ủ ế ớ ặ ậ ả ề ắ ạ ắ ạ

Gi c th y th coi th ng, đem h t quân đ n, lúc y trên thuy n m i n súng, gi cặ ấ ế ườ ế ế ấ ề ớ ổ ặ

ch t và b th ng vô k , lui gi đ t Thiên L c, đ t đ n l n c th . Đ n này đ ngế ị ươ ể ữ ấ ộ ặ ồ ớ ố ủ ồ ằ

tr c cách sông to, đ ng sau m c ngòi nông, quan quân đánh nhi u l n, không hướ ằ ắ ề ầ ạ

đ c. M t đêm, D t sai quân ng m tăm l y thuy n nh "v y r ng" đ t lòngượ ộ ậ ậ ấ ề ỏ ả ồ ặ ở

ngòi, nhân lúc gi c không ng , đánh úp đ ng sau gi c, còn thuy n l n thì đánhặ ờ ằ ặ ề ớ

m t tr c. Gi c b v , lui gi B n Ván (B n Tân).ặ ướ ặ ị ỡ ữ ế ả

D t làm t ng th ng l y ít đánh nhi u, chi n đ u hàng m i tr n đ u th ng.ậ ướ ườ ấ ề ế ấ ươ ậ ề ắ

Quân gi c r t s . Trong quân ví D t nh Hàn K và Ph m Tr ng Yêm đ i T ngặ ấ ợ ậ ư ỷ ạ ọ ờ ố

v y.ậ

Năm Giáp Ng (1774) mùa đông, quân Tr nh vào xâm l n, Du Tông Hoàng Đ điọ ị ấ ệ ế

Qu ng Nam. Năm t Mùi (1775), mùa xuân, chúa đóng B n Giá (Gia Tân) tri uả Ấ ở ế ệ

D t đ n hành t i. D t cùng ch t ng bàn, cho r ng đ ng tr c có "gi c" Tâyậ ế ạ ậ ư ướ ằ ằ ướ ặ

S n, đ ng sau có quân Tr nh, Qu ng Nam l ng quân không đ , th khó gi lâuơ ằ ị ả ươ ủ ế ữ

đ c. Bèn xin chúa đi Gia Đ nh, sẽ m u đ vi c khôi ph c. Ngày 12 tháng 2,ượ ị ư ồ ệ ụ

thuy n chúa ra bi n sai D t ng i thuy n khác đi theo h giá. Ngày 18 g p bãoề ể ậ ồ ề ộ ặ

thuy n D t b đ m, D t ch t.ề ậ ị ắ ậ ế

Gia Long năm th 9 (1810) Nguy n Văn Thành dâng s nói: "D t ch t vì vi cứ ễ ớ ậ ế ệ

n c, l i có chi n công, xin chi u l công th n, ho c cho th ph , ho c cho thướ ạ ế ế ệ ầ ặ ờ ụ ặ ờ

riêng, đ nêu ng i trung li t!". Vua giao cho đình th n bàn cho th vào mi uể ườ ệ ầ ờ ế

Trung ti t công th n. Minh M ng năm th 5 (1824) cháu ch t t trình bày r ngế ầ ạ ứ ắ ự ằ

tiên t t Ki u đ n D t đ i đ i có công lao, mong gia ân đi n. Vua bèn t ng thêmổ ừ ề ế ậ ờ ờ ể ặ

cho D t hàm Thái b o, th y là Trung M n, c p cho 2 ng i coi m . Minh M ngạ ả ụ ẫ ấ ườ ả ạ

năm th 21 (1840) truy t ng Ki t ti t công th n, Đ c ti n Tráng vũ t ng công,ứ ặ ệ ế ầ ặ ế ướ

T quân Đô th ng ph Ch ng ph s , Thái b o, v n th y là Trung M n, phongả ố ủ ưở ủ ự ả ẫ ụ ẫ

Thăng Hoa qu n công, cho th ph vào Thái Mi u . Năm Thi u Tr th nh tậ ờ ụ ế ệ ị ứ ấ

(1841) đ i phong làm Thăng Bình qu n công. D t có 2 trai là Miêu và Thu n, đ uổ ậ ậ ậ ề

ch t s m, cháu n i là Khanh làm Th Đ i tr ng, coi vi c th cúng.ế ớ ộ ứ ộ ưở ệ ờ

Là cháu năm đ i c a C u Ki u. Cha Tu n là C c, làm đ n Qu n công. Tu n banờ ủ ử ề ấ ụ ế ậ ấ

đ u, do chân m t , đ c c m quân. Năm t Mùi (1775) mùa xuân, theo Duầ ấ ử ượ ầ Ấ ệ

Tông Hoàng Đ vào Nam, năm Bính Thân (1776) mùa đông, l i đem quân theoế ạ

Th T Cao Hoàng Đ ta đi đánh Chân L p có công. Năm Đinh D u (1777) mùaế ổ ế ạ ậ

xuân, "gi c" Tây S n Nguy n Văn Hu vào c p Gia Đ nh, quân b ng m vàoặ ơ ễ ệ ướ ị ộ ầ

mi n th ng. Tu n theo Tân Chính v ng ch ng gi c. Chúa bèn cho Tu n làmề ượ ấ ươ ố ặ ấ

N i t Ch ng c Phó Ti t ch , đem quân đóng sông Ký, cùng Tôn Th t Xuânộ ả ưở ơ ế ế ở ấ

đóng H ng Ph c và Nguy n Đ i Lã đóng núi N Tăng đ ch ng gi c. Thở ư ướ ễ ạ ở ữ ể ố ặ ế

gi c r t m nh. Quân lũ Tu n đ u m i m , không ch ng n i, gi c th a th , đánhặ ấ ạ ấ ề ớ ộ ố ổ ặ ừ ế

d . Tu n cùng Đ i Lã đ u t tr n. Sau đó Tu n đ c t ng Đô đ c ph Ch ngữ ấ ạ ề ử ậ ấ ượ ặ ố ủ ưở

ph s . Gia Long năm th 3 (1804) cho th vào mi u Hi n trung công th n Giaủ ự ứ ờ ế ể ầ ở

Đ nh. Năm th 9 (1810), cho th mi u Trung ti t công th n. Tu n có con trai làị ứ ờ ở ế ế ầ ấ

Đ nh.ị

</div>

Tr ng Ph c Ph nươ ướ ấ

Là ng i Quý huy n, t nh Thanh Hóa. Ph n tr c là h Tr ng Công, sau đ cườ ệ ỉ ấ ướ ọ ươ ượ

cho đ i làm ch Ph c bèn g i là h Tr ng Ph c. Cha là Gia, làm quan đ nổ ữ ướ ọ ọ ươ ướ ế

Đi n ti n Đô ki m đi m, L ng qu n công đ i Lê. Lúc Thái T Hoàng Đ vàoệ ề ể ể ươ ậ ờ ổ ế

Thu n Hóa, Gia đem gia quy n đi theo. Ban đ u làm Tr n th Qu ng Bình, nhânậ ế ầ ấ ủ ả

đó làm nhà lũy Tr n Ninh. Hi Tông Hoàng Đ năm th 14 (1627) quân Tr nh vàoở ấ ế ứ ị

xâm l n, chúa sai Tôn Th t đem quân ch ng đánh. Gia m u bàn v i Nguy n H uấ ấ ố ư ớ ễ ữ

D t, sai gián đi p phao đ n r ng t ng gi c là Tr nh Gia âm m u làm lo n. Tr nhậ ệ ồ ằ ướ ặ ị ư ạ ị

Tráng ng , bèn rút quân v .ờ ề

Ph n, vũ l c h n ng i, xu t thân t Cai c . Hy Tông Hoàng Đ năm 17 (1630)ấ ượ ơ ườ ấ ừ ơ ế

l p doanh B Chính cho Ph n làm Tr n th . Th n Tông Hoàng Đ năm th 5ậ ố ấ ấ ủ ầ ế ứ

(1639) t ng làm ph n là Nguy n Kh c Loát qu y r i châu Nam B Chính. Chúaướ ả ễ ắ ấ ố ố

cùng Nguy n H u D t, bàn k tr đi. Tr c h t tung ph n gián qua Tr nh, r i saiễ ữ ậ ế ừ ướ ế ả ị ồ

Ph n cùng Nguy n C u Ki u ng m đem quân sang sông Gianh gi cách m i Kh cấ ễ ử ề ầ ả ờ ắ

Loát đ n g p. Kh c Loát tin l i, không phòng b , lũ Ph n thình lình p đ n đánhế ặ ắ ờ ị ấ ậ ế

úp. Kh c Loát b i r i ch y v , b chúa Tr nh sai gi t đi. Lũ Ph n th a th ng, l yắ ố ố ạ ề ị ị ế ấ ừ ắ ấ

h t c đ t châu B c B Chính. Tin th ng tr n y đ n n i, chúa ban th ng r tế ả ấ ắ ố ắ ậ ấ ế ơ ưở ấ

h u. Năm th 13 (1647) quân Tr nh vào xâm l n, Ph n cùng con là Hùng gi lũyậ ứ ị ấ ấ ữ

Tr ng D c. Quân Tr nh đánh m nh, sát ngay ngoài lũy. Lũy y đ p b ng đ t cát,ườ ụ ị ạ ấ ắ ằ ấ

không b n l m, đ n gi c b n vào, lũy b v vài m i tr ng. Quân s ch y m tề ắ ạ ặ ắ ị ỡ ươ ượ ợ ạ ấ

b y tám ph n m i. Ph n đánh tr ng, v y c đem b h mình ác chi n v i gi c.ả ầ ườ ấ ố ẫ ờ ộ ạ ế ớ ặ

Gi c v a lui v a đánh, đ n súng d i xu ng nhi u. Cha con Ph n xông pha tên đ n,ặ ừ ừ ạ ộ ố ề ấ ạ

gi ng l ng ng i tr c lũy, đ c quân sĩ đan tre d ng thuy n đ cát l p vào chươ ọ ồ ở ướ ố ự ề ổ ấ ỗ

lũy b s t. Súng gi c c nh m ch c m l ng b n đ n xu ng nh m a. Vũ sĩ tị ạ ặ ứ ắ ỗ ắ ọ ắ ạ ố ư ư ở ả

h u vài trăm ng i, nhi u ng i b th ng ch t. Ph n v n ng i nghiêm ch nh,ữ ườ ề ườ ị ươ ế ấ ẫ ồ ỉ

không đ ng, gi c cho là th n, không dám đ n g n. Đ c m t ch c, lũy vá l i xong,ộ ặ ầ ế ầ ượ ộ ố ạ

gi c không đánh đ c. Ng i ta g i là "Ph n c trì"(74). Sau đó Ph n m ch t,ặ ượ ườ ọ ấ ố ấ ố ế

không nh th bao nhiêu tu i. Gia Long năm th 4 (1805) bàn đ nh đ ng c p khaiớ ọ ổ ứ ị ẳ ấ

qu c công th n, Ph n đ c li t vào h ng nhì, đ c c p 6 m u t đi n, 3 ng iố ầ ấ ượ ệ ạ ượ ấ ẫ ự ề ườ

coi m . Ph n có 2 con trai là Hùng và C ng.ả ấ ươ

Tr ng Ph c Hùngươ ướ

Là con tr ng c a Ph n. Ban đ u làm Cai c , Hùng th ng đem quân theo cha làưở ủ ấ ầ ơ ườ

Ph n đi đánh gi c. Hùng dũng c m, thi n chi n, có phong cách c a cha. Năm M uấ ặ ả ệ ế ủ ậ

Tý (1648) chi n d ch Tr ng D c v i m t toán cô quân Hùng đóng góp nhi uế ị ườ ụ ớ ộ ề

công s c trong vi c gi v ng lũy. Thái Tông Hoàng Đ năm th 7 (1654), mùaứ ệ ữ ữ ế ứ

xuân, Hùng đem quân t n b theo Ti t ch Nguy n H u Ti n đánh quân Tr nh.ả ộ ế ế ễ ữ ế ị

Hùng ph c quân Lũng Bông, quân Tr nh ng , bèn rút lui. Mùa đông tháng 10,ụ ở ị ờ

t ng Tr nh vào Kỳ Anh, lùa s dân đã đ u hàng, đem v . Nguy n H u Ti n saiướ ị ố ầ ề ễ ữ ế

Thiêm Vinh (không nh h ) làm Ti n phong, Hùng làm V tr n, đem quân raớ ọ ề ệ ậ

huy n Th ch Hà đón đánh, c phá đ c gi c.ệ ạ ả ượ ặ

Hùng kh e m nh, can đ m, th ng đi tr c xông pha đánh phá tr n gi c, đ n đâuỏ ạ ả ườ ướ ậ ặ ế

gi c cũng ch y gi t. Quân B c Hà s Hùng g i là "Hùng s t". Năm Thái Tông thặ ạ ạ ắ ợ ọ ắ ứ

12 (1659) Hùng đánh nhau v i gi c lũy Ng u Pha, b t l i. Ti t ch Nguy n H uớ ặ ở ư ấ ợ ế ế ễ ữ

Ti n bèn đem quân v Nam. Năm th 16 (1663) mùa h , Hùng đ c thăngế ề ứ ạ ượ

Ch ng c , tr n th doanh B Chính, r i thăng Tr n th Qu ng Bình, Đ c chi nưở ơ ấ ủ ố ồ ấ ủ ả ố ế

Qu n công, r i Hùng ch&#7871;t. Gia Long năm th 4 (1805) bàn đ nh đ ng c pậ ồ ứ ị ẳ ấ

công th n, Hùng đ c li t vào h ng nhì, đ c c p ru ng t đi n và phu coi mầ ượ ệ ạ ượ ấ ộ ự ề ả

cũng nh cha là Ph n. Con là Ph c Th c có truy n riêng.ư ấ ướ ứ ệ

Tr ng Ph c C ngươ ướ ươ

Là con th c a Ph n. C ng làm quan đ n Ch ng c . Thái Tông Hoàng Đ nămứ ủ ấ ươ ế ưở ơ ế

th 24 (1672), quân Tr nh kéo đ i binh vào l n c p chúa sai Hoàng t Hi p làmứ ị ạ ấ ướ ử ệ

Nguyên soái ra ngăn ch n, C ng làm Ti n phong, đóng đ n Phù Chính. Mùa thuặ ươ ề ồ ở

tháng 7, Hi p đ n n i, chia sai các t ng gi n i hi m y u. C ng gi lũy Tr nệ ế ơ ướ ữ ơ ể ế ươ ữ ấ

Ninh. Gi c vây g p, C ng cùng Nguy n H u D t h t s c c gi . Gi c đánh hàngặ ấ ươ ễ ữ ậ ế ứ ố ữ ặ

tháng không h đ c, bèn rút lui. C ng vì có công đ c thăng N i h u Ch ngạ ượ ươ ượ ộ ữ ưở

c , r i lên Th ng su t đ o L u Đ n. Anh Tông lên ngôi chúa, thăng C ng làmơ ồ ố ấ ạ ư ồ ươ

Ch ng doanh. Năm Anh Tông th 2 (1688), tri u v tr n th c u doanh r iưở ứ ệ ề ấ ủ ự ồ

C ng ch t. Con là Phan có truy n riêng.ươ ế ệ

Tr ng Ph c Th cươ ướ ứ

<p>Là con c a Hùng. Th c làm quan đ n Chánh doanh Cai c . Hi n Tông Hoàngủ ứ ế ơ ể

Đ năm 24, Th c ra làm Tr n th doanh B Chính, r i đ i làm Tr n th Qu ngế ứ ấ ủ ố ồ ổ ấ ủ ả

Bình. R i l i v tri u làm H u phó Đô đ c Qu n công. Chúa cho l y l s Qu ngồ ạ ề ề ữ ố ậ ấ ỵ ở ả

Bình làm nhà th h Tr ng đ t lòng yêu quý. L i ban cho t đi n m t kho nh.ờ ọ ươ ể ỏ ạ ự ề ộ ả

Khi ch t, th 84 tu i, đ c t ng Tán tr công th n Đ c ti n Khai ph Ph qu cế ọ ổ ượ ặ ị ầ ặ ế ủ ụ ố

Th ng t ng quân, C m y v ch ng ph s , T Đô đ c Th c qu n công. chùaượ ướ ẩ ệ ưở ủ ự ả ố ứ ậ

Hoàng Giác huy n Phong Đi n còn có di tích. Th c có con là Duy t, làm đ n Caiệ ề ứ ệ ế

đ i. Con Duy t là Th n, ch t vì vi c n c, có truy n riêng.ộ ệ ậ ế ệ ướ ệ

Tr ng Ph c Phanươ ướ

iv height="0">

Là con c a C ng. Phan l y Ng c Nhi m, công chúa th ba c a Anh Tông Hoàngủ ươ ấ ọ ễ ứ ủ

Đ . Phan làm đ n Ch ng doanh, r i lĩnh ch c Tr n th doanh Tr n Biên. Hi nế ế ưở ồ ứ ấ ủ ấ ể

Tông Hoàng Đ năm th 11 (1701) mùa thu, gi c bi n Man An-li t (75) là lũế ứ ặ ể ệ

Thuy n, Tô, Ly, Gia, Thi 5 ng i, x ng là 5 ban, cùng đ đ ng 200 ng i đóng ề ườ ư ồ ả ườ ở

đ o Côn Lôn l p đ n tr i ch a c a báu nh núi. B n m t đ o, chúng đ u đ tả ậ ồ ạ ứ ủ ư ố ặ ả ề ặ

súng l n. Phan đem vi c tâu lên, chúa sai Phan đ nh k tr b n c p y. Phan bènớ ệ ị ế ừ ọ ướ ấ

tri u m 15 ng i Chà Và, m t sai trá hàng r i nh m ban đêm phóng h a đ t gi tệ ộ ườ ậ ồ ắ ỏ ố ế

ban Nh t ban Nhì, b t s ng ban Năm, còn ban Ba, ban T đ u đi ra ngoài bi n.ấ ắ ố ư ề ể

Phan đ c tin báo, l p t c sai binh thuy n đ n đ o Côn Lôn thu h t vàng l a đemượ ậ ứ ề ế ả ế ụ

v n p. Chúa h u th ng cho. Lúc Phan ch t, đ c t ng phong hàm Thái b oề ộ ậ ưở ế ượ ặ ả

Phan qu c công. Phan có 2 con trai là Thông và Loan. Thông làm đ n Ch ngố ế ưở

doanh. Còn Loan, xem Gian th n truy n.ầ ệ

e="Times New Roman">

Tr ng Ph c Th nươ ướ ậ

Là con c a Duy t. Lúc đ u, Th n làm Ch ng c , thu c quân T ng Ph c Hi p.ủ ệ ầ ậ ưở ơ ộ ố ướ ệ

Khi Du Tông Hoàng Đ ch y vào Nam, đ n Bình Khang, Th n và Nguy n Khoaệ ế ạ ế ậ ễ

Toàn đ u theo chúa vào Gia Đ nh. G p b y gi Chân L p làm ph n, Th n cùngề ị ặ ấ ờ ạ ả ậ

Ti t ch Nguy n C u Tu n theo Th T Cao Hoàng Đ đi đánh d p yên đ c.ế ế ễ ử ấ ế ổ ế ẹ ượ

Năm Đinh D u (1777) mùa h , "gi c" Tây S n xâm ph m Sài Gòn. Th n t C nậ ạ ặ ơ ạ ậ ừ ầ

Giu c (C n B t) đem quân đ n c u. Tân Chính V ng đ c quân c a Th n, bènộ ầ ộ ế ứ ươ ượ ủ ậ

lui gi r ch Tranh. Tháng 9, Du Tông Hoàng Đ đi Long Xuyên, Th n đi h giá.ữ ạ ệ ế ậ ộ

Quân gi c đánh Long Xuyên, cha con Th n đ u ch t.ặ ậ ề ế

T ng H u Đ iố ữ ạ

color="black">

Ng i Quý huy n t nh Thanh Hóa. Cha là H u Sĩ theo Thái T Hoàng Đ vào Namườ ệ ỉ ữ ổ ế

làm quan đ n Nho úy, Thái b c t khanh. H u Đ i ban đ u làm Cai c , Th n Tôngế ộ ự ữ ạ ầ ơ ầ

Hoàng Đ năm th nh t (1635) H u Đ i đ c thăng C u doanh Tr n th . Nămế ứ ấ ữ ạ ượ ự ấ ủ

th 13 (1647) quân Tr nh vào l n c p. H u Đ i cùng Nguy n H u D t lĩnh quânứ ị ấ ướ ữ ạ ễ ữ ậ

b , theo Th t ti t ch , đánh quân Tr nh, th ng tr n to. Thái Tông Hoàng Độ ế ử ế ế ị ắ ậ ế

năm đ u, H u Đ i đ c thăng Ch ng doanh. Năm th 7 (1655) quân Tr nh vàoầ ữ ạ ượ ưở ứ ị

l n c p, H u Đ i theo Ti t ch Nguy n H u Ti n đem quân ra xã Lũ Đăng, đánhấ ướ ữ ạ ế ế ễ ữ ế

đu i t ng Trnh là Tham đ c Đ ng Minh T c. Tr nh Đào đem h t quân đ n c u.ổ ướ ố ặ ắ ị ế ế ứ

H u Đ i l i v sông Gianh đóng đ n. K đó, Nguy n H u Ti n ti n quân đ nữ ạ ạ ề ồ ế ễ ữ ế ế ế

doanh Hà Trung, l y Phù D ng làm tiên phong. H u Đ i ti p ng, ti n đánhấ ươ ữ ạ ế ứ ế

t ng Tr nh Ph m T t Đ ng. Đ ng ph i đ u hàng. H u Đ i l i đánh phá t ngướ ị ạ ấ ồ ồ ả ầ ữ ạ ạ ướ

Tr nh là Tài và Đ nh L c Xuyên Th ng, thu đ c khí gi i không th đ m xi t.ị ị ở ạ ượ ượ ớ ể ế ế

Năm Thái Tông th 8 (1656), mùa xuân, H u Đ i đem quân mi n th ng đ nứ ữ ạ ề ượ ế

Bình Lãng, đánh quân c a t ng Tr nh Đào Quang Nhiêu. Quang Nhiêu b lũyủ ướ ị ỏ

ch y. Năm Thái Tông th 9 (1657) ng i huy n Nghi Xuân là Phan Lân nói v iạ ứ ườ ệ ớ

H u Đ i r ng "Quân Tr nh chia quân đi ba đ ng qua xã Nam Kim đ đánh úpữ ạ ằ ị ườ ể

quân H u Đ i, Tr nh Căn c m đ u đ i binh đ y m h đàng sau". H u D t m tữ ạ ị ầ ầ ạ ể ể ộ ữ ậ ậ

báo cho H u Đ i bày tr n đ đ i. Ti p đó, bên Tr nh qu d n quân đ n. G p quânữ ạ ậ ể ợ ế ị ả ẫ ế ặ

H u Đ i giao chi n, H u Đ i gi thua ch y, quân Tr nh đu i theo, quân ph c c aữ ạ ế ữ ạ ả ạ ị ổ ụ ủ

H u Đ i n i d y, quân Tr nh b v , rút ch y. Tin th ng tr n đ a đ n, chúaữ ạ ổ ậ ị ị ỡ ạ ắ ậ ư ế

th ng r t h u. Sau đó H u Đ i ch t, đ c t ng phong là Đ c ti n Ph qu cưở ấ ậ ữ ạ ế ượ ặ ặ ế ụ ố

Th ng t ng quân, Tr n ph Ch ng doanh, Phó t ng.ượ ướ ấ ủ ưở ướ

Con là H u Thân làm đ n ch c Tr n th Qu ng Bình, đ c t ng phong Ti n quânữ ế ứ ấ ủ ả ượ ặ ề

Đô đ c Thiêm s , Qu n công.ố ự ậ

Nguy n Đ c B oễ ứ ả

Ngư ̖Quý huy n, t nh Thanh Hóa. Cha là Đ c Tráng, lúc đ u theo chúa vào Nam,ệ ỉ ứ ầ

nh p t ch xã Phú Xuân, làm đ n Cai đ i. Đ c B o làm quan lên d n đ n Ch ngậ ị ế ộ ứ ả ầ ế ưở

c . Th Tông Hoàng Đ năm 24 (1672) quân Tr nh đ n l n c p, Đ c B o cùngơ ế ế ị ế ấ ướ ứ ả

Tr ng Ph c C ng làm t h u ti n phong, đánh quân Tr nh sông Gianh,ươ ướ ươ ả ữ ề ị ở

th ng tr n to. Sau làm Tr n th Qu ng Nam, Ch ng doanh.ắ ậ ấ ủ ả ưở

Anh Tông Hoàng Đ năm đ u (1687), Đ c B o đ c thăng làm Tr n th Qu ngế ầ ứ ả ượ ấ ủ ả

Nam. Hi n Tông Hoàng Đ năm đ u (1691) mùa xuân, đ c thăng làm T quânể ế ấ ượ ả

Đô đ c ph T đô đ c Ch ng ph s , Ti n Qu n công, v n làm Tr n th Qu ngố ủ ả ố ưở ủ ự ế ậ ẫ ấ ủ ả

Nam. Đ c B o Qu ng Nam đã lâu, bi t hòa h p v v nhân dân. Tri u đình banứ ả ở ả ế ợ ỗ ề ề

th có đóng n ng c t đ khen th ng, l i cho n đ ng và ki u đen đ bi uư ấ ọ ỉ ể ưở ạ ấ ồ ệ ể ể

d ng đ c bi t. Năm Giáp Tu t (1694) mùa thu, Đ c B o ch t, đ c t ng phongươ ặ ệ ấ ứ ả ế ượ ặ

Tá lý công th n, Đ c ti n Tr qu c Th ng t ng quân, C m y v , Khai phầ ặ ế ụ ố ượ ướ ẩ ệ ủ

Ch ng ph s , Thi u b o. Chúa ban b c, l a, g m, vóc đ h u táng.ưở ủ ự ế ả ạ ụ ấ ể ậ

Con là Đ c Khang, đ c t p m, làm quan đ n T b Ch ng c , Hi n Tôngứ ượ ậ ấ ế ả ộ ưở ơ ể

Hoàng Đ năm 22 (1712) thăng Ch ng doanh, lĩnh Qu ng Bình tr n th . Năm 24ế ưở ả ấ ủ

(1714) thăng L u Đ n đ o Th ng su t.ư ồ ạ ố ấ

Con Khang là Xuân, làm quan đ n Cai c .ế ơ

Nguy n H u Doãnễ ữ

Không rõ quê quán. Ban đ u Doãn làm Cai c . Th i Túc Tông Hoàng Đ kho ngầ ơ ờ ế ả

năm 1725-1727, Đi u khi n Gia Đ nh là Tr ng Ph c Vĩnh ph i t i, chúa bèn saiề ể ị ươ ướ ả ộ

Doãn thay làm s v Đi u khi n Gia Đ nh. Th Tông Hoàng Đ năm th 10ự ụ ề ể ị ế ế ứ

(1748), M u Thìn, Chân L p N c Tha đã đ c l p làm vua, N c Thâm t Xiêmậ ở ạ ặ ượ ậ ặ ự

đem quân v đánh. N c Tha ch y sang Gia Đ nh, N c Thâm bèn chi m gi n c.ề ặ ạ ị ặ ế ữ ướ

Đ n lúc N c Thâm ch t, con là Đôn, Hiên và Y m tranh nhau làm vua. B tôi N cế ặ ế ế ề ặ

Thâm là Xô Liên T c nhân đó gây bi n, sang c p bóc Mỹ Tho. Vi c y đ n taiố ế ướ ệ ấ ế

chúa. Chúa sai Doãn đi đánh. Doãn đem quân ti n đánh Xô Liên T c, c phá đ cế ố ả ượ

gi c, đ t h t chi n thuy n, th a th ng, th ng đ n thành Nam Vang. Lũ Đôn, Hiênặ ố ế ế ề ừ ắ ẳ ế

và Y m đ u tr n. Doãn bèn đ a N c Tha v n c. N c Chân L p đã yên, Doãnế ề ố ư ặ ề ướ ướ ạ

l i v tr n.ạ ề ấ

Tr c kia đ t Gia Đ nh nhi u ch l y l i, lúc b t đ u khai thác, đ ng b ch aướ ấ ị ề ỗ ầ ộ ắ ầ ườ ộ ư

thông su t, ng i l hành l y làm kh , tin báo biên phòng cũng không ti n. Doãnố ườ ữ ấ ổ ệ

bèn đo đ c đ a th , chăng dây làm đ ng th ng, t N i Ki u đ n H ng Ph c, tùyạ ị ế ườ ẳ ừ ạ ề ế ư ướ

n i mà đ t nhà tr m, g i là đ ng Thiên lý, g p sông l n thì sai dân s t i đ tơ ặ ạ ọ ườ ặ ớ ở ạ ặ

thuy n ch đò, mi n lao d ch cho ng i ch đò, công t đ u l y làm ti n.ề ở ễ ị ườ ở ư ề ấ ệ

Hùng L c (không nh h )ộ ớ ọ

Không bi t là ng i đâu. Hùng L c làm quan đ n Cai c . Thái Tông Hoàng Đế ườ ở ộ ế ơ ế

năm th 5 Quý T (1653), mùa xuân, Chiêm Thành xâm l n Phú Yên, quan ngoàiứ ỵ ấ

biên đem vi c tâu lênHùng L c làm Th ng binh, Xá sai Minh Vũ (không nh h )ệ ộ ố ớ ọ

làm Tham m u, đem 3000 quân đi đánh. Quân ta đ n Phú Yên, ch t ng mu nư ế ư ướ ố

đóng quân l i đ chiêu d . Hùng L c nói: "Binh pháp có nói: ra quân lúc b t ng ,ạ ể ụ ộ ấ ờ

đánh gi c lúc không phòng b . Nay quân ta t xa đ n, đánh ngay m i l i, còn dặ ị ừ ế ớ ợ ụ

gi c làm gì!" Hùng L c li n ti n quân qua núi Th ch Bi, núi H D ng, th ng đ nặ ộ ề ế ạ ổ ươ ẳ ế

thành gi c, đ ng đêm đ t l a, đánh g p, đ i phá đ c gi c. Chiêm Thành qu cặ ươ ố ử ấ ạ ượ ặ ố

v ng Bà T m tr n ch y, Hùng L c l y đ t đ n sông Phan Rang. Bà T m sai conươ ấ ố ạ ộ ấ ấ ế ấ

là Xác Bà Ân dâng th xin hàng. Hùng L c đem vi c tâu lên, chúa y cho, bèn l yư ộ ệ ấ

sông Phan Rang làm ranh gi i. T phía đông sông y đ n đ u cõi Phú Yên, đ t làmớ ừ ấ ế ầ ặ

doanh Thái Khang cho Hùng L c tr n th , t phía tây sông y tr vào, v n tr choộ ấ ủ ừ ấ ở ẫ ả

Chiêm Thành, b t s a l c ng. Vi c m mang đ t đai bu i qu c s , Hùng L c cũngắ ử ễ ố ệ ở ấ ổ ố ơ ộ

có công r t l n. Ch ti c không bi t rõ h , quê quán và năm m t c a Hùng L c.ấ ớ ỉ ế ế ọ ấ ủ ộ

Nguy n D ng Lâmễ ươ

Tiên t là ng i Quý huy n, t nh Thanh Hóa, sau theo vào Nam nh p t ch phổ ườ ệ ỉ ậ ị ở ủ

Th a Thiên. Cha là Văn Nghĩa, làm quan đ n Th ng su t doanh Qu ng Bình, t cừ ế ố ấ ả ướ

Qu n công. D ng Lâm đ c t p m, tr i làm đi n binh. Thái Tông Hoàng Đậ ươ ượ ậ ấ ả ể ế

năm 26, Giáp D n (1674), đ c thăng Cai c đ o Nha Trang, doanh Thái Khang.ầ ượ ơ ạ

B y gi n c Chân L p, N c Ô Đài (l i có tên là Bô Tâm) gi t cha là N c Xô, tấ ờ ở ướ ạ ặ ạ ế ặ ự

l p làm vua. S tri u đình đem quân đ n đánh, N c Ô Đài bèn đ p thành Namậ ợ ề ế ặ ắ

Vang và các lũy Bích Đôi, làm c u phao giăng xích s t đ t b o v , l i c u xinầ ắ ể ự ả ệ ạ ầ

n c Xiêm giúp s c, m u gi t nh v ng là N c N n. N c N n s , ch y sangướ ứ ư ế ị ươ ặ ộ ặ ộ ợ ạ

doanh Thái Khang. N c Ô Đài ti n quân chi m gi Sài Gòn, đ p lũy H ng Ph c,ặ ế ế ữ ắ ư ướ

phòng b r t kiên c . Tr n th doanh Thái Khang là Nguy n Tri u đem vi c tâuị ấ ố ấ ủ ễ ề ệ

lên. Chúa nói: "N c N n là phiên th n, khi có nguy c p ta không th không c u".ặ ộ ầ ấ ể ứ

Bèn sai D ng Lâm làm Th ng binh, Th h p Nguy n Diên làm tham m u, Vănươ ố ủ ạ ễ ư

Sùng (không nh h ) làm Th chi n, đem quân đi đánh, chia quân đi hai đ ng.ớ ọ ị ế ườ

Diên th ng lĩnh quân ti n phong, g p đ ng ti n th ng lên đ n lũy H ng Ph c,ố ề ấ ườ ế ẳ ế ư ướ

nhân lúc b t ng đánh úp mà gi l y lũy. K đó, quân Chân L p t p h p c b nấ ờ ữ ấ ế ạ ậ ợ ả ố

phía, bao vây và đánh r t m nh, Nguy n Diên gi v ng trong lũy, không ra đánh.ấ ạ ễ ữ ữ

G p quân c a D ng Lâm v a đ n, trong ngoài đánh khép l i; quân Chân L p tanặ ủ ươ ừ ế ạ ạ

v . Quân ta bèn th a th ng, ti n l y Sài Gòn, phá lũy Bích Đôi, đ t c u phao vàỡ ừ ắ ế ấ ố ầ

phá tung xích s t, ti n vây thành Nam Vang. N c Ô Đài ch y tr n, b đ đ ng gi tắ ế ặ ạ ố ị ồ ả ế

ch t. Con th N c Xô là N c Thu ra hàng. N c Chân L p do đó đ c yên.ế ứ ặ ặ ướ ạ ượ

Diên là quan văn c m quân mà oai phong ch n đ ng c n c Chân L p. Vì quá laoầ ấ ộ ả ướ ạ

l c, Diên m ch t trong quân. Văn Sùng sau đó cũng m ch t. D ng Lâm đemự ố ế ở ố ế ươ

vi c tâu lên, chúa truy t ng Diên là Câu kê, Sùng là Cai h p. Diên ch t r i, th ngệ ặ ạ ế ồ ườ

hi n linh, ng i Chân L p l p đ n th c a bi n Mỹ Tho.ể ườ ạ ậ ề ờ ở ử ể

D ng Lâm rút quân v , vì có quân công, đ c thăng làm Tr n th doanh Tháiươ ề ượ ấ ủ

Khang, kinh lý vi c ngoài biên. Năm K T (1689), mùa đông, chúa tri u v , thăngệ ỷ ỵ ệ ề

Ch ng doanh, lĩnh Tham t ng Th y doanh Qu ng Bình, sau đó D ng Lâmưở ướ ủ ả ươ

ch t.ế

Con là Th ng Long làm đ n Cai c Tr n Biên. Con Th ng Long là Phú theo Nguy nắ ế ơ ấ ắ ễ

H u C nh đi d p Chân L p, có công, tr i làm Cai c , d n thăng đ n Tr n th C uữ ả ẹ ạ ả ơ ầ ế ấ ủ ự

doanh, Phú Qu n công.ậ

Con Phú là Chánh, làm đ n N i t Ch ng doanh. Năm Giáp Ng (1714) đánhế ộ ả ưở ọ

nhau v i quân Tr nh sông Phú L b ch t tr n.ớ ị ở ễ ị ế ậ

Em Chánh là Thành, làm quan đ n Cai c , đánh nhau v i "gi c" Tây S n, ch t L iế ơ ớ ặ ơ ế ở ạ

Con Chánh là Đ ng, làm Cai đ i, theo Du Tông vào Nam đ n đèo H i Vân, r i l iồ ộ ệ ế ả ơ ạ

phía sau, b quân Tr nh gi t ch t. Đ u năm Gia Long (1802) , truy t ng Chánh làị ị ế ế ầ ặ

T quân Đô đ c, Qu n công, cho th hai mi u Hi n trung và Trung ti t côngả ố ậ ờ ở ế ể ế

th n.ầ

T ng Văn Khôi (có ch chép là Nguy n C u Khôi)ố ỗ ễ ử

Tiên t ng i Quý huy n t nh Thanh Hóa, sau d i vào huy n Bình D ng, t nhổ ườ ệ ỉ ờ ở ệ ươ ỉ

Gia Đ nh. Khôi là ng i can đ m, qu quy t làm quan d i tri u Du Tông, d nị ườ ả ả ế ướ ề ệ ầ

thăng đ n Th ng su t Đi u khi n Ngũ doanh t ng sĩ Gia Đ nh, sau vì t i liên l yế ố ấ ề ể ướ ị ộ ụ

ph i giáng làm Cai đ i. Năm t Mùi (1775), "gi c" Tây S n l n c p vùng Phú Yênả ộ Ấ ặ ơ ấ ướ

- Khánh Hòa, Khôi đem quân t Gia Đ nh ti n ra Khánh Hòa, đánh nhau v i "gi c"ừ ị ế ớ ặ

Tam Đ c giang (76), Khôi b ch t tr n. Khôi có hai con trai là Ph c và Th nh.ở ộ ị ế ậ ướ ị

Ph c, h i đ u trung h ng, làm đ n Cai c . Can đ m, dũng mãnh, Ph c là tayướ ồ ầ ư ế ơ ả ướ

thi n chi n, có tính cách gi ng cha. Năm Tân S u (1781), theo quan quân đi đánhệ ế ố ử

ngh ch đ ng Đông S n L ng Phú, Ph c b ch t tr n, đ c truy t ng làị ả ơ ở ươ ướ ị ế ậ ượ ặ

Ch ng c , cùng cha là Khôi đ u đ c th hai mi u Hi n trung và Trung ti tưở ơ ề ượ ờ ở ế ể ế

công th n.ầ

Th nh kho ng gi a đ i trung h ng, làm quan đ n Uy vũ V úy l y công chúa Ng cị ả ữ ờ ư ế ệ ấ ọ

Th c, là con gái Du Tông. Sau đó Th nh tòng quân, đi đánh gi c, b ch t tr n.ụ ệ ị ặ ị ế ậ

v>

Con Th nh là Minh, làm quan đ n Nghĩa vũ Phó v úy. Kho ng gi a đ i Minh M ngị ế ệ ả ữ ờ ạ

(1820-1840) đóng gi Tr n Ninh, b th tù là gi c Hu ng đánh úp, Minh b h i,ữ ấ ị ổ ặ ố ị ạ

đ c t ng V úy h u tu t cho b c l ng.ượ ặ ệ ậ ấ ạ ạ

Con Minh là Tri u đ c m th C m y Hi u úy.ề ượ ấ ụ ẩ ệ

Bùi Công K (t c Nguy n K )ế ứ ễ ế

Ng i Quý huy n, t nh Thanh Hóa, tr ng m o khôi ngô ch ng ch c, có s c kh e,ườ ệ ỉ ạ ạ ữ ạ ứ ỏ

gi i võ ngh . Đ i Du Tông, ban đ u K làm Cai đ i thuy n Ng ng Bích, theoỏ ệ ờ ệ ầ ế ộ ề ư

quan quân đi c u Cao Miên, có quân công, d n thăng đ n Ch ng c , lĩnh Tr nứ ầ ế ưở ơ ấ

th Bình Khang. Năm t Mùi (1775), "gi c" Tây S n qu y r i c p bóc trong bủ Ấ ặ ơ ấ ố ướ ờ

cõi. Ti t ch T ng Ph c Hi p sai K đem quân đi đ ng núi, đánh úp. Quân thua,ế ế ố ướ ệ ế ườ

b gi c b t đ c. Gi c mu n d hàng, K b t khu t, m ng gi c mà ch t. Ng iị ặ ắ ượ ặ ố ụ ế ấ ấ ắ ặ ế ườ

lính h u tên là Kh , đ c gi c th ra, nh ng Kh không ch u, nói: "Ch t ng đãầ ố ượ ặ ả ư ố ị ủ ướ

ch t, ta s ng làm gì!" Gi c cũng gi t n t. Lúc đ u trung h ng, truy t ng K làế ố ặ ế ố ầ ư ặ ế

Ch ng doanh, c p ng i coi m , cho th hai mi u Hi n trung và Trung ti tưở ấ ườ ả ờ ở ế ể ế

công th n.ầ

<div height="16">

Nguy n H u Danhễ ữ

Ng i huy n Duy Xuyên thu c Qu ng Nam, ban đ u làm Cai c . Du Tông, nămườ ệ ộ ả ầ ơ ệ

th 9 Giáp Ng (1774) sai qu n binh lính 5 thuy n và các thuy n Qu ng Nam,ứ ọ ả ề ề ả

theo Ch ng c Tôn Th t Th ng đi đánh d p, đánh nhau v i gi c Chi n Đàn, bưở ơ ấ ắ ẹ ớ ặ ở ế ị ch t tr n.ế ậ

(Ph : m y ng i cùng "t nh" v i Nguy n H u Danh)ụ ấ ườ ỉ ớ ễ ữ

1. Phan Ph c Ânướ

Ng i huy n Diên Ph c cũng t nh Qu ng Nam, tr c làm Khám lý, đ c su t cácườ ệ ướ ỉ ả ướ ố ấ

huy n thu c ph Thăng Bình. Năm Quý T (1773), "gi c" Tây S n n i lo n, Ânệ ộ ủ ỵ ặ ơ ổ ạ

đem theo Tán lý Đ Văn Ho ng làm Tiên phong đi đánh gi c. Gi c đ ng đêmỗ ả ặ ặ ươ

đánh úp; gi t Ho ng, sĩ t t tan v . Ân bèn thu nh t quân tàn, lui đóng Câu Đê.ế ả ố ỡ ặ ở

Năm Giáp Ng (1774) mùa xuân, Ân theo T quân Nguy n C u D t, cai qu n quânọ ả ễ ử ậ ả

ti n phong, ti n đánh gi c sông Tam Kỳ, b ch t tr n.ề ế ặ ở ị ế ậ

color="black">2. Đ H u Nghiỗ ữ

Năm Giáp Ng (1774), Nghi theo Đ c chi n Tr(không nh h ) đánh gi c, có công,ọ ố ế ớ ọ ặ

đ c b Tri huy n Bình S n. L i theo Nguy n C u D t đem h ng binh đánhượ ổ ệ ơ ạ ễ ử ậ ươ

nhau v i gi c sông Thanh Hà, b ch t tr n.ớ ặ ở ị ế ậ

3. Vũ Văn Duy

Ng i huy n L D ng. Tr c Duy làm Đ i tr ng, đ c su t đ i T mã. Nămườ ệ ễ ươ ướ ộ ưở ố ấ ộ ả

Giáp Ng (1774), theo T quân Nguy n C u D t đi đánh gi c, có chi n công, đ cọ ả ễ ử ậ ặ ế ượ

thăng Cai đ i, r i chuy n làm Khâm sai Cai c . Năm t Mùi (1775) Du Tông vàoộ ồ ể ơ Ấ ệ

Nam, Duy chiêu t p tàn quân, theo Tôn Th t Xuân đánh gi c, b thua. Năm Đinhậ ấ ặ ị

D u (1777) Duy l i t p h p qu n chúng, đánh gi c Hà Lam b ch t tr n.ậ ạ ậ ợ ầ ặ ở ị ế ậ

QUY N 5Ể

TRUY N CÁC B TÔI (III)Ệ Ề

Nguy n Đăng Đễ ệ

Tiên t ng i huy n Thiên L c, thu c Ngh An, nguyên là h Tr nh. Ông t xa đ iổ ườ ệ ộ ộ ệ ọ ị ổ ờ

là Tr nh Cam, làm quan nhà Lê, đ n Binh b Th ng th . Đ n lúc nhà M c c pị ế ộ ượ ư ế ạ ướ

ngôi vua nhà Lê, Cam bèn tránh vào Thu n Hóa, mu n chiêu t p nh ng ng iậ ố ậ ữ ườ

trung nghĩa, đ m u đ khôi ph c nhà Lê, nh ng ch a làm đ c vi c đã ch t. Vể ư ổ ụ ư ư ượ ệ ế ề

sau, con cháu bèn nh p t ch xã An Hòa ng Trà) chi m khoa m c r t nhi u.ậ ị ở ươ ế ụ ấ ề

Ng n ng có câu: "H c Đ ng Di (xã Đ ng Di thu c huy n Phú Vang) thi An Hòa".ạ ữ ọ ồ ồ ộ ệ

Đăng Đ , cháu b y đ i Tr nh Cam là ng i ôn nhã, trung chính, văn h c sâu r ng.ệ ả ờ ị ườ ọ ộ

Lúc Đăng Đ còn nh , có th y t ng trông th y, b o r ng: "Khi u m t có tàngệ ỏ ầ ướ ấ ả ằ ế ắ

th n, là quý cách đ y, ch ti c tai th p, không đ cao đ c". Năm Tân T (1701)ầ ấ ỉ ế ấ ỗ ượ ỵ

thi đ Sinh đ . Đ i Hi n Tông Hoàng Đ , b làm Hu n đ o, r i thăng Tri huy nỗ ổ ờ ể ế ổ ấ ạ ồ ệ

Minh Linh. Nh làm chính s có thành tích lên đ n tai chúa, đ c c t nh c vàoờ ự ế ượ ấ ắ

vi c Văn ch c. Đăng Đ t u đ i t ng t n, rõ ràng, bàn b c sâu r ng đ y đ . Chúaệ ứ ệ ấ ố ườ ậ ạ ộ ầ ủ

l y làm l và yêu l m, ban cho h Nguy n. Năm Nhấ ạ ắ ọ ễ ��m Thìn (1712) mùa h ,ạ

đ c thăng Ký l c doanh Qu ng Nam. Khi làm quan Đăng Đ làm cho ki n cáoượ ụ ở ả ệ ệ

đ c b t đi, phong t c đ c khuy n khích, dân đ u yêu m n. Năm t Mùi (1715)ượ ớ ụ ượ ế ề ế Ấ

mùa thu, đ c thăng Chánh doanh Đô tri. Năm Đinh D u (1717), mùa xuân, chúaượ ậ

cho r ng Đăng Đ tr c Qu ng Nam, làm vi c thanh liêm, công bình, vi c ki nằ ệ ướ ở ả ệ ệ ệ

cáo do đ y im l ng, v n đ c nha l i và dân chúng tín ph c, bèn cho l i đi lĩnhấ ặ ố ượ ạ ụ ạ

ch c Ký l c Qu ng Nam, chúa vi t câu đ i ban cho:ứ ụ ả ế ố

"L p pháp tinh hình, cánh ki n ngã tri u sinh C p m;ậ ế ề ấ Ả

S dân vô t ng, ph ng tri ngô qu c h u Hoài Nam ".ử ụ ươ ố ữ

Nghĩa là:

L p lu t pháp, b t hình ph t l i th y tri u ta có C p m (77).ậ ậ ớ ạ ạ ấ ề ấ Ả

Làm cho dân không ki n cáo, m i bi t n c ta có Hoài Nam.ệ ớ ế ướ

Năm Giáp Thìn (1724), đ c thăng Chính doanh Ký l c, Đăng Đ xin c m các lo iượ ụ ệ ấ ạ

ti n b ng gang, kẽm, chì và s t không đ c dùng đ mua bán. Ti n đ ng m gãyề ằ ắ ượ ể ề ồ ẻ

không đ c ch n chê. Chúa nghe theo.ượ ọ

Túc Tông năm đ u (1725), Đăng Đ vâng m nh đi tu n ki m các ph thu cầ ệ ệ ầ ể ủ ộ

Qu ng Nam, đ nh rõ th l quan ch c c a các thu c m i l p. Thu c nào t 500ả ị ể ệ ứ ủ ộ ớ ậ ộ ừ

ng i tr lên đ t Cai thu c, Ký thu c, đ u m t ng i, thu c nào t 450 ng i,ườ ở ặ ộ ộ ề ộ ườ ộ ừ ườ

đ t m t Ký thu c. Thu c nào t 100 ng i tr xu ng, đ t m t T ng th n. Duyặ ộ ộ ộ ừ ườ ở ố ặ ộ ướ ầ

các thu c Hoa Châu, Phú Châu, h làm li m, nhà đan l i và nhà bè, đ t m t Độ ộ ề ướ ặ ộ ề

lĩnh.

Đăng Đ l i xin c m dân đánh b c, ki n gian, tr n tránh sai d ch và n l u đinhệ ạ ấ ạ ệ ố ị ẩ ậ

kh u. Chúa đ u cho làm. Sau đó, Đăng Đ b m, ngh vi c. Năm Đinh Mùi (1727)ẩ ề ệ ị ố ỉ ệ

mùa đông, ông m t, th 59 tu i. Đ c t ng phong Kim t Vinh l c đ i phu, choấ ọ ổ ượ ặ ử ộ ạ

nhi u ti n, l a đ mai táng. Con là Đăng C n và C Trinh đ u có truy n riêng.ề ề ụ ể ẩ ư ề ệ

Nguy n Đăng Th nhễ ị

T là H ng, hi u là Chuy t Trai. Cha tên Đăng Tr , là anh Đăng Đ , tr c kia đự ươ ệ ế ị ệ ướ ỗ

H ng ti n (t c C nhân), làm quan đ n Văn ch c kiêm Giám tr ng, đ c truyươ ế ứ ử ế ứ ạ ượ

t ng Tri u ngh đ i phu. Đăng Th nh lúc tr thông minh, nhanh nh n, nh dai, h cặ ề ị ạ ị ẻ ẹ ớ ọ

r ng, gi i văn. Năm 14 tu i, trúng tuy n, đ c b L sinh, t ch i không nh n.ộ ỏ ổ ể ượ ổ ễ ừ ố ậ

Hi n Tông Hoàng Đ năm th 30, khoa Tân S u (1721), đ H ng ti n, s b làmể ế ứ ử ỗ ươ ế ơ ổ

Tri huy n H ng Trà, r i c t nh c làm Văn ch c vi n. Ông n i ti ng v vănệ ươ ồ ấ ắ ở ứ ệ ổ ế ề

ch ng. Phàm các l i y đ u ra t tay ông. Túc Tông năm đ u (1725), Th Tôngươ ệ ấ ề ừ ầ ế

còn thanh cung (78) Đăng Th nh làm Th gi ng. Năm Canh Tu t (1730), mùaở ị ị ả ấ

đông, thăng Đô tri. Năm Tân H i (1731), mùa đông, ra làm Cai b Qu ng Nam.ợ ạ ả

Năm t Mão (1735), mùa đông, v thăng Nha úy. Năm Giáp Tý (1744), mùa h ,Ấ ề ạ

Th Tông m i lên ngôi chúa. Bài bi u c a qu n th n khuy n ti n có câu r ng:ế ớ ể ủ ầ ầ ế ế ằ

"Chính danh ph n nh t qu c, duy tân chi th y; H ng l nh c bách niên, tíchậ ư ấ ố ủ ư ễ ạ ư

đ c chi d " (Chính danh ph n m t n c, lúc b t đ u duy tân; Đ y l nh c ứ ư ậ ở ộ ướ ắ ầ ấ ễ ạ ở

trăm năm, sau bao lâu tích đ c). L i có câu r ng: "Dĩ th t th p lý chi c ng vũ, tứ ạ ằ ấ ậ ươ ự

khai huy n đi u chi c ; th n tam thiên lý chi d đ , th ng ti n hoàn khuê chi v "ề ể ơ ẩ ư ồ ươ ễ ị

(Nhà Th ng v i b y m i d m đ t đai, còn m c đ huy n đi u (79); chúa taươ ớ ả ươ ặ ấ ở ơ ồ ề ể

có ba nghìn d m đ t n c, nên chính danh v hoàn khuê) (80) đ u là l i văn c aặ ấ ướ ị ề ờ ủ

Đăng Th nh. Sau đó vì có công đ u làm Kim sách t n tôn, Đăng Th nh đ c trao Lị ầ ấ ị ượ ễ

b kiêm L i b . Phàm nh ng ch đ m i đ t nh tri u nghi, ph c s c, bàn lộ ạ ộ ữ ế ộ ớ ặ ư ề ụ ắ ễ

kh o văn, ph n nhi u do Đăng Th nh tán đ nh. Năm t H i (1755), mùa h , ôngả ầ ề ị ị Ấ ợ ạ

m t t i ch c, th 62 tu i, đ c t ng Chính tr th ng khanh Tham ngh , choấ ạ ứ ọ ổ ượ ặ ị ượ ị

nhi u ti n l a đ táng.ề ề ụ ể

Sau khi Đăng Th nh ch t, chúa sai ng i đ n nhà thu th p sao chép các di th oị ế ườ ế ậ ả

văn ch ng. Chúa xem bao gi cũng c m thán khen ng i Đăng Th nh gi i th văn,ươ ờ ả ợ ị ỏ ơ

tr c tác có: Hi u tân thi t p, Chuyêt Trai văn t p, Chuy t Trai v nh s t p l uướ ệ ậ ậ ế ị ử ậ ư

hành đ i. Đăng Th nh có 2 trai: con tr ng là Đăng Giám, làm quan đ n Cai bở ờ ị ưở ế ạ

doanh Tr n Biên, t ng phong T tr thi u khanh. Con th là Đăng Vinh, làm quanấ ặ ư ị ế ứ

đ n Hàn lâm tr c gi ng, truy t ng Quang l c t kha.ế ự ả ặ ộ ự

Nguy n C Trinhễ ư

T là Nghi, hi u Đ m Am là con út Đăng Đ . Thông minh h n ng i, năm 11 tu i,ự ệ ạ ệ ơ ườ ổ

Trinh hay văn, gi i th , văn ch ng d i dào có phép t c, n i ti ng ngang v i anhỏ ơ ươ ồ ắ ổ ế ớ

h là Đăng Th nh. Ông đ H ng c ng (t c c nhân) khoa Canh Thân (1740), làmọ ị ỗ ươ ố ứ ử

Tri ph Tri u Phong, r i thăng Văn ch c, g p vi c dám nói, có phong cách ng iủ ệ ồ ứ ặ ệ ườ

b tôi bi t can ngăn.ề ế

Năm Giáp Tý (1744), mùa h , Th Tông v a lên ngôi chúa, đi n ch ng pháp đạ ế ừ ể ươ ộ

đ u do Đăng Th nh ki n l p rõ ràng, còn văn th t l nh thì do C Trinh so nề ị ế ậ ư ừ ệ ư ạ

th o. Trinh là ng i kh ng khái, có m u l c, li u s bi t phán đoán th ng h pả ườ ả ư ượ ệ ự ế ườ ợ

c nghi.ơ

Năm Canh Ng (1750), mùa xuân, đ c thăng Tu n ph Qu ng Ngãi. B y giọ ượ ầ ủ ả ấ ờ

Qu ng Ngãi có Man Th ch Bích th ng qu y ngoài biên, quan quân đánh mãiả ạ ườ ấ

không xong. Trinh đ n, vi t th ph d , chúng cũng không ra. Ông bàn ti n đánh,ế ế ư ủ ụ ế

nhi u ng i cho r ng hi m tr xa xôi và s n lâm ch ng khí ngăn tr . Trinh bènề ườ ằ ể ở ơ ướ ở

vi t truy n Sãi vãi b ng qu c âm đ t làm l i v n đáp đ khuyên b o. R i ti nế ệ ằ ố ặ ờ ấ ể ả ồ ế

quân, gi c Man l n tr n, tan tác. Trinh s ta đem quân v , chúng l i t h p, bènặ ẩ ố ợ ề ạ ụ ọ

chi m đóng ch sào huy t đ ch l p tr i lũy, l p đ n đi n, đ t đi m canh, gi vế ỗ ệ ị ậ ạ ậ ồ ề ặ ế ả ờ

làm k lâu. Gi c Man s , đ n c&#7917;a quân xin hàng. Trinh v v , yên i, choế ở ặ ợ ế ỗ ề ủ

chúng v , r i kéo quân rút lui. Tin th ng tr n đ n tai chúa, chúa ban khen.ề ồ ắ ậ ế

Năm Tân Mùi (1751), mùa đông, Trinh dâng th trình bày tình tr ng đau kh c aư ạ ổ ủ

dan: "Dân là g c n c, g c không b n thì n c ch ng yên. Ngày bình th ngố ướ ố ề ướ ẳ ườ

không l y ân k t dân, thì lúc có vi c trông c y n ng t a vào đâu? Tôi tr m lo:ấ ế ệ ậ ươ ự ộ

Dân gian ch t ch a t h i đã nhi u n u c đ yên n p th ng, gi l i cũ, khôngấ ứ ệ ạ ề ế ứ ể ế ườ ữ ố

tùy nghi thêm b t, thi t l p k c ng thì m t đ o (81) còn không th làm đ cớ ế ậ ỷ ươ ộ ạ ể ượ

n a là m t n c. Nay có ba vi c h i dân là c p l ng lính, nuôi voi và n p ti n ánữ ộ ướ ệ ạ ấ ươ ộ ề

phí. Còn các nhũng l khác không th đ m xi t!" Nhân đó Trinh đi u tr n b nệ ể ế ế ề ầ ố

đi u t h i đã lâu:ề ệ ạ

1. Các viên ph huy n có ch c v cai tr dân g n đây không đôn đ c làm vi c y,ủ ệ ứ ụ ị ầ ố ệ ấ

ch sai khám xét ki n cáo. Xin t nay, các thu l nh sai d đi n tô, nh t thi tỉ ệ ừ ế ệ ư ư ề ấ ế

giao cho Tri huy n thu biên, giao lên doanh Qu ng Nam đ n p cho đ phi nệ ả ể ộ ỡ ề

nhi u.ễ

2. Các viên ph huy n t tr c đ n gi th ng ki m l i nh ng vi c sai b t traủ ệ ừ ướ ế ờ ườ ế ợ ở ữ ệ ắ

xét (nh ng ng i can ph m) đ l y b ng l c ti n tài, c a dân càng hao, phong t cữ ườ ạ ể ấ ổ ộ ề ủ ụ

trong dân càng b c. Nay xin li u c p cho l ng th ng xuyên, thăng giáng tuỳạ ệ ấ ươ ườ

theo t ng viên ch c thanh liêm hay tham ô, siêng năng hay l i bi ng.ừ ứ ườ ế

3. L u đinh có hai lo i: có k tr n tránh s u thu mà lang thang, có k đói rét thânậ ạ ẻ ố ư ế ẻ

mà xiêu tán. Nay không chia đ ng h ng, t t c đ u li t vào s đinh, b t đóng thuẳ ạ ấ ả ề ệ ổ ắ ế

thân, h t t s hãi mà t n mát, lén lút núi r ng, dân l i ph i gánh đ y b iọ ấ ợ ả ở ừ ở ạ ả ậ ồ

th ng, thì sao ch u n i! Nay xin xét s l u đinh, ai còn có ngh làm ăn thì thuườ ị ổ ố ậ ề

thu nh l , ai đói rét kh n khó thì cho mi n thu , tùy cách v v đ h ng cùngế ư ệ ố ễ ế ỗ ề ể ạ

dân đ c s ng l i.ượ ố ạ

4. Nên đ cho dân yên tĩnh, không nên làm đ ng, đ ng thì d lo n, tĩnh thì d tr .ể ộ ộ ễ ạ ễ ị

Nay b t dân săn b n núi r ng, ki m gà, lùng ng a, không th t t đ c ý (tri uắ ắ ở ừ ế ự ể ấ ứ ề

đình) qu y r i nhân dân đ a ph ng. Lũ gi m o đi đ n đâu làm náo đ ng đ n đó,ấ ố ị ươ ả ạ ế ộ ế

ng i đ u than oán. Xin t nay h sai ng i đi làm vi c ph i có gi y t đóng d u,ườ ề ừ ễ ườ ệ ả ấ ờ ấ

trình quan đ a ph ng xem xét. K nào nhi u dân thì b t tr t i, may ra lòng dânị ươ ẻ ễ ắ ị ộ

yên tĩnh, kh i dao đ ng.ỏ ộ

S này dâng lên, chúa không tr l i. Trinh c t ch c. Chúa bèn tri u v r i đ iớ ả ờ ố ừ ứ ệ ề ồ ổ

làm Ký l c doanh B Chính. Trinh đ n tr s r i đ t thêm đ n lũy, nghiêm vi cụ ố ế ị ở ồ ặ ồ ệ

phòng th . Chúa Tr nh đ a th xin m n đ ng đi Tr n Ninh đánh Lê Duy M t.ủ ị ư ư ượ ườ ấ ậ

Trinh vi t th t ch i. H Tr nh đã bi t ta phòng b , bèn thôi.ế ư ừ ố ọ ị ế ị

Năm Quý D u (1753) mùa đông, N c Nguyên n c Chân L p xâm l n Côn Manậ ặ ướ ạ ấ

(82). chúa mu n đánh n c Chân L p, bèn sai Cai đ i Thi n Chính (không nhố ướ ạ ộ ệ ớ

h ) làm Th ng su t, Trinh làm Tham m u, đi u khi n t ng sĩ năm doanh điọ ố ấ ư ề ể ướ

đánh Chân L p. Quân ti n đóng B n Nghé, thi t l p doanh tr i l a ch n sĩ t t,ạ ế ở ế ế ậ ạ ự ọ ố

làm nhi u kho tàng đ làm k khai thác.ề ể ế

Năm Giáp Tu t (1754) mùa h , Trinh cùng Thi n Chính chia đ ng mà ti n. Trinhấ ạ ệ ườ ế

đi đ n đâu, gi c đ u tan ch y đ n đó; qua Tân L ra Đ i giang, cùng quân Thi nế ặ ề ạ ế ộ ạ ệ

Chính h i đ n Lô Yêm. B y gi b n ph là Soi R p (Lôi L p), T m Bôn, C uộ ở ồ ấ ờ ố ủ ạ ạ ầ ầ

Nam và Nam Vang đ u hàng. Ta bèn chiêu ph Côn Man đ làm thanh th .ề ủ ể ế

Năm t H i (1755), mùa xuân, Th ng su t Thi n Chính v đ n Mỹ Tho, dân CônẤ ợ ố ấ ệ ề ồ

Man đi theo, đ n đ t Vô Tà Ân, b Chân L p đánh úp. Thi n Chính vì tràm r ngế ấ ị ạ ệ ừ

ngăn tr không đi c u đ c. Trinh đem quân tùy tùng đ n c u h n 5000 đàn ôngở ứ ượ ế ứ ơ

đàn bà Côn Man h t ng v đóng chân núi Bà Đen. Trinh nhân đó h c tâu Thi nộ ố ề ở ặ ệ

Chính làm m t c ng i, b dân chúng m i quy ph c. Chúa bèn giáng Thi n Chínhấ ơ ơ ỏ ớ ụ ệ

xu ng làm Cai đ i, và cho Tr ng Ph c Du lên thay. Trinh cùng Ph c Du dùngố ộ ươ ướ ướ

ng i Côn Man làm h ng đ o, đi đánh C u Nam, Nam Vang. N c Nguyên ch yườ ướ ạ ầ ặ ạ

sang Hà Tiên, xin dâng đ t hai ph T m Bôn và Soi R p (Lôi L p), đ bù vào lấ ủ ầ ạ ạ ể ệ

c ng b thi u trong ba năm tr c. Chúa ch a ng thu n vi c này, Trinh tâu r ng:ố ỏ ế ướ ư ư ậ ệ ằ

"T x a d ng binh, ch ng qua c t mu n gi t k đ ng đ u m r ng b cõi. Nayừ ư ụ ẳ ố ố ế ẻ ứ ầ ở ộ ờ

N c Nguyên h i l i, dâng đ t, lòng thành. N u tra c u đ n cùng t i d i trá c a nó,ặ ố ỗ ấ ế ứ ế ộ ố ủ

nó sẽ ch y tr n. Và t Gia Đ nh đ n La Bích đ ng đi xa xôi không ti n đu i đ nạ ố ừ ị ế ườ ệ ổ ế

kỳ cùng. Nay mu n m r ng b cõi, nên l y hai ph y tr c đ gi v ng l y phíaố ở ộ ờ ấ ủ ấ ướ ể ữ ữ ấ

sau hai doanh. Năm tr c, m ph Gia Đ nh, tr c l y H ng Ph c, sau l y Đ ngướ ở ủ ị ướ ấ ư ướ ấ ồ

Nai, khi n cho quân dân t h p đông đúc. Nay đ t cũ t H ng Ph c đ n Sài Gònế ụ ọ ấ ừ ư ướ ế

ch hai ngày đ ng, dân c còn ch a yên, quân lính đóng gi cũng ch a đ y đ .ỉ ườ ư ư ở ữ ư ầ ủ

H n n a, t Sài Gòn đ n T m Bôn, hàng sáu ngày đ ng, lính thú trú phòng th c eơ ữ ừ ế ầ ườ ự

không đ . Th n th y ng i Côn Man gi i v đánh b , Chân L p cũng đã th t d .ủ ầ ấ ườ ỏ ề ộ ạ ộ ạ

N u cho h vào đ t y đ ch ng , dùng ng i Man đánh ng i Man, cũng làế ọ ở ấ ấ ể ế ự ườ ườ

đ c sách. V y xin cho Chân L p chu c t i, l y đ t hai ph y, giao cho th n xemắ ậ ạ ộ ộ ấ ấ ủ ấ ầ

kỹ hình th , đ t lũy, đóng quân, biên ch chia c p đi n s n cho quân dân, v ch rõế ặ ế ấ ề ả ạ

đ a gi i, cho thu c v châu Đ nh vi n đ thu toàn khu". Chúa nghe cho. Ch a baoị ớ ộ ề ị ễ ể ư

lâu, N c Nguyên ch t. Chúa bèn phong N c Tôn làm qu c v ng Chân L p. N cặ ế ặ ố ươ ạ ặ

Tôn l i dâng đ t T m Phong Long. Trinh tâu xin d i doanh Long H đ n x T mạ ấ ầ ờ ổ ế ứ ầ

Bào. L i đ t đ o Đông Kh u x Sa Đéc, đ o Tân Châu Ti n Giang, đ o Châuạ ặ ạ ẩ ở ứ ạ ở ề ạ

Đ c H u Giang, đ u đem lính doanh Long H đ n tr n áp. Cõi Nam m đ t đ nố ở ậ ề ổ ế ấ ở ấ ế

đây r t r ng, đ u là công C Trinh. Đ t Gia Đ nh đ ng sông nhi u ng , thuy nấ ộ ề ư ấ ị ườ ề ả ề

c p th ng t ch v ng, rình thuy n buôn đi qua đ c p bóc, ng i buôn r tướ ườ ụ ỗ ắ ề ể ướ ườ ấ

kh . Trinh h l nh cho các h t: phàm thuy n l n nh , đ u ph i kh c tên h quêổ ạ ệ ạ ề ớ ỏ ề ả ắ ọ

quán ch thuy n đâu, đ c quan s t i làm s thuy n đ ti n tra xét. T đây,ủ ề ở ượ ở ạ ổ ề ể ệ ừ

k gian không n n p vào đâu đ c, tr m c p ph i im h i.ẻ ẩ ấ ượ ộ ướ ả ơ

C Trinh ngoài biên h n 10 năm, uy danh l y l ng, dân Vi t ng i Man đ uư ở ơ ẫ ừ ệ ườ ề

m n ph c. Ông l i hay ngâm v nh, th ng cùng Đô đ c Hà Tiên M c Thiên T l yế ụ ạ ị ườ ố ạ ứ ấ

văn t t ng đáp nhau, l i và ý d i dào đ p đẽ. Vì văn nhi u, cho nên không chépừ ặ ờ ồ ẹ ề

vào đây. Ông l i h a m i bài v nh Hà Tiên, đ cạ ọ ườ ị ượ

Năm t D u (1765) Du Tông Hoàng Đ n i ngôi chúa, tri u Trinh v , thăng L iẤ ậ ệ ế ố ệ ề ạ

b kiêm Tào v n s . Quy n th n Tr ng Ph c Loan cho mình có công l p chúa,ộ ậ ứ ề ầ ươ ướ ậ

chuyên quy n ngang ng c, th ng tri u các quan đ n nhà riêng bàn vi c, Cề ượ ườ ệ ế ệ ư

Trinh nghiêm nét m t nói: "Bàn vi c công tri u ch đ đã đ nh t lâu. Ph cặ ệ ở ề ế ộ ị ừ ướ

Loan sao dám vô l nh th ! Ch c chuyên quy n à? Lo n thiên h , t t là ng iễ ư ế ự ề ạ ạ ấ ườ

này !" Các quan đ u không dám đi. Ph c Loan căm gi n l m nh ng v n kính sề ướ ậ ắ ư ẫ ợ

không dám làm h i.ạ

Năm Đinh H i (1767) mùa h , C Trinh m t, lúc 52 tu i, đ c t ng phong Tá lýợ ạ ư ấ ổ ượ ặ

công th n, Đ c ti n Tr qu c kim t Vinh l c đ i phu Chính tr th ng khanhầ ặ ế ụ ố ử ộ ạ ị ượ

Tham ngh , tên th y là Văn Đ nh.ị ụ ị

Minh M ng năm th 20 (1839), Thánh T Nhân Hoàng Đ truy l c công C Trinh,ạ ứ ổ ế ụ ư

t ng Khai qu c công th n, Vinh l c đ i phu, Hi p bi n đ i h c sĩ, lĩnh Th ng thặ ố ầ ộ ạ ệ ệ ạ ọ ượ ư

b L i, đ i th y là Văn Khác, phong Văn Minh h u. Cho theo th Thái Mi u.ộ ạ ổ ụ ầ ờ ở ế

C Trinh là ng i có tài l c, khéo quy t đoán. Nh ng vi c ông tâu bày ph nư ườ ượ ế ữ ệ ầ

nhi u là l i trung, bàn ph i. Khi coi vi c quân cõi Nam, m đ t đai, gi yên ngoàiề ờ ả ệ ở ở ấ ữ

biên, huân nghi p h n ng i. ông l i gi i văn, tr i th , có t p Đ m am l u hành ệ ơ ườ ạ ỏ ộ ơ ậ ạ ư ở

đ i.ờ

C Trinh có hai con trai: con tr ng là C D t, là ng i có khí khái. Du Tôngư ưở ư ậ ườ ệ

Hoàng Đ năm th 9 (1774), quân Tr nh vào xâm l n, khi đ n huy n Qu ng Đi n,ế ứ ị ấ ế ệ ả ề

s th r t g p. D t nghĩ nhà mình m y đ i h ng l c, t xin li u ch t báo đ n nự ể ấ ấ ậ ấ ờ ưở ộ ự ề ế ề ợ

n c. L p t c đ c chúa cho làm Cai đ i, đem quân đi ch ng gi c, quân th h iướ ậ ứ ượ ộ ố ặ ế ơ

m nh. Đ c thăng Khâm sai Th ng binh. Năm y (1774), mùa đông quân Tr nhạ ượ ố ấ ị

ti n g n đánh g p, C D t sang sông Phú L , b ch t đu i. Con th C Trinh là Cế ầ ấ ư ậ ễ ị ế ố ứ ư ư

Tu n, lúc m i vào Gia Đ nh sung Qu c t giám Th h c, tr i làm quan đ n Cai bấ ớ ị ố ử ị ọ ả ế ạ

Qu ng Tr , vì tham lam, ăn h i l ph i t i đ . Con C Tu n là C Sĩ m i 14 tu i,ả ị ố ộ ả ộ ồ ư ấ ư ớ ổ

xin thay cha đeo ng xích làm vi c kh sai. Thánh T Nhân Hoàng Đ th ng xótề ệ ổ ổ ế ươ

tha t i cho. L i cho C Sĩ vào Giám h c, sau đó b dùng, d n d n làm đ n Ng s ,ộ ạ ư ọ ổ ầ ầ ế ự ử

Án sát, tr i làm B chánh hai t nh Phú Yên, Gia Đ nh r i ch t.ả ố ỉ ị ồ ế

Nguy n Đăng Ti nễ ế

T là M n, hi u Minh Khiêm, là con th năm Đăng Tr và là em Đăng Th nh. Nhàự ẫ ệ ứ ị ị

nghèo, chăm h c, Ti n gi i t l nh, đ c bi t là tr i v th văn qu c âm. Đ i Túcọ ế ỏ ừ ệ ặ ệ ộ ề ơ ố ờ

Tông Hoàng Đ (1725-1737), ông thi c ng sĩ, không đ . Quan trên yêu ông có tài,ế ố ỗ

tâu lên đình th n cũng đ u ti n c , đ c trao làm vi c vi n Văn ch c, cùng anhầ ề ế ử ượ ệ ở ệ ứ

là Đăng Th nh cùng làm Th gi ng Đông cung.ị ị ả

Th Tông Hoàng Đ lên ngôi chúa (1744) cho thăng Tu n ph Phú Yên. Ông làmế ế ầ ủ

chính s có lòng nhân t . V tri u, thăng Văn ch c vi n Th a ch .ự ừ ề ề ứ ệ ừ ỉ

Năm Bính D n (1746), mùa thu, ra làm Ký l c Qu ng Nam. Sau đó, chúa cho làmầ ụ ả

Khâm sai tu n sát các châu huy n H i Lăng, Vũ X ng và B Chính. T i đó, văn ánầ ệ ả ươ ố ạ

ki n t ng còn đ ng l i b b n, Ti n x đoán trôi ch y, ng i ta đ u ph c là tinhệ ụ ọ ạ ề ộ ế ử ả ườ ề ụ

nhanh.

Năm Đinh Mão (1747) mùa thu, cai qu n thuy n v n t i đ n kinh, đ c tri u vàoả ề ậ ả ế ượ ệ

y t ki n chúa. Chúa yên i thăm h i, thi t y n và ban t ng r t h u. Sau đó, mế ế ủ ỏ ế ế ặ ấ ậ ố

ch t, m i 47 tu i, đ c t ng phong Chính tr th ng khanh, th y là Văn Trung,ế ớ ổ ượ ặ ị ượ ụ

ban ân đi n t tu t g p b i.ể ử ấ ấ ộ

Đăng Ti n tính c ng tr c và thanh cN53;n tr ng gi l i h a, thích giao du tânế ươ ự ọ ữ ờ ứ

khách, nói chuy n su t đêm vui v quên m t. Nhà nghèo xác, nh ng v n yên tâm.ệ ố ẻ ệ ư ẫ

Lúc tr , làm văn thích phong đi u T , Dũ (83), lúc cu i đ i, đ c Hàn, Li u (84) thẻ ệ ừ ố ờ ọ ễ ể

văn l i chuy n ra c kính và đi n nhã, nhi u ng i h u h c đ u b t ch c. Khiạ ể ổ ể ề ườ ậ ọ ề ắ ướ

làm quan ông trong s ch, thu c l i và dân đ u yêu ông không ai n l a d i.ạ ộ ạ ề ỡ ừ ố

Tác ph m có Minh Khiêm thi t p l u hành đ i. Ti n có hai con: con tr ng làẩ ậ ư ở ờ ế ưở

Đăng Khuông, làm quan đ n Cai b Qu ng Nam, tu n hành 5 ph , kiêm lĩnh ch cế ạ ả ầ ủ ứ

Bình nhung. Con th là Đăng Huy. Năm Giáp Ng (1774), mùa đông, quân Tr nhứ ọ ị

vào xâm l n mi n Nam, Huy ch y đ n núi Minh Linh, m binh c n v ng, t x ngấ ề ạ ế ộ ầ ươ ự ư

là Bình B c Đ i t ng quân, đánh nhau v i gi c. Quân b thua, Huy ch t trongắ ạ ướ ớ ặ ị ế ở

r ng.ừ

Nguy n Đăng C nễ ẩ

Là con Đăng Đ và là anh C Trinh. C n có tính phóng khoáng, không ch u gò bó,ệ ư ẩ ị

thích võ ngh . Hi n Tông Hoàng Đ , năm 21 Nhâm Thìn (1712), m th Văn ch cệ ể ế ấ ụ ứ

vi n, vì nhà nghèo m c n ti n công, ph i bãi ch c. Năm Giáp Tý (1744) mùa thu,ệ ắ ợ ề ả ứ

l i đ c dùng làm Văn ch c. Sau đó thăng Cai b Ký l c s doanh Tr n Biên.ạ ượ ứ ạ ụ ự ở ấ

Năm Đinh Mão (1747) mùa xuân, lũ lái buôn Ph c Ki n là Lý Văn Quang t h pướ ế ụ ọ

đ đ ng m u làm ph n nh ng s C n ch a dám phát, nên m u gi t C n tr c.ồ ả ư ả ư ợ ẩ ư ư ế ẩ ướ

Nhân ngày T t Nguyên đán, chi u đ n, chúng rình lúc C n không, ph c quân đâmế ề ế ẩ ụ

C n; C n b th ng, còn l y tay không đánh gi c, giây lát c p đ c thanh longẩ ẩ ị ươ ấ ặ ướ ượ

đao, gi t đ c 5, 6 tên gi c, thì thu c binh c a C n kéo đ n, gi c bèn ch y. C n bế ượ ặ ộ ủ ẩ ế ặ ạ ẩ ị th ng n ng quá cũng ch t. L u th Nguy n C ng và H ng Ph c đ o T ngươ ặ ế ư ủ ễ ườ ư ướ ạ ố

Ph c Đ i h p quân đi đánh b t h t b n gi c. Vi c lên đ n chúa, chúa truy t ngướ ạ ọ ắ ế ọ ặ ệ ế ặ

C n hàm Đ i lý t khanh, th y là Trung Ngh .ẩ ạ ự ụ ị

Tr c kia C n có m t con ng a kh e, g i nuôi ch khác. Đêm y, nhà ch m ngướ ẩ ộ ự ỏ ở ở ỗ ấ ủ ộ

th y C n v i vàng đ n l y ng a, t nh d y ra chu ng ng a xem thì ng a đã ch tấ ẩ ộ ế ấ ự ỉ ậ ồ ự ự ế

r i. Nhà ch l y làm l , v i đi báo tin cho C n bi t, m i hay C n đã ch t t canhồ ủ ấ ạ ộ ẩ ế ớ ẩ ế ừ

hai đêm y r i. Đ n lúc tra t n b n gi c chúng &#273; u nói: Đ ng đêm, th yấ ồ ế ấ ọ ặ ề ươ ấ

C n c i ng a, múa đao, đón đánh, cho nên không tr n vào đâu đ c. Ai cũng choẩ ưỡ ự ố ượ

là thiêng bèn l p đ n th C n ngay đ y.ậ ề ờ ẩ ở ấ

Con C n là Đăng Thông, ng Gia Đ nh. Khi Tây S n vào "c p, Thông m quânẩ ụ ở ị ơ ướ ộ

c n v ng, làm quan đ n Khâm sai Th ng binh, đánh nhau v i "gi c" ch t tr n.ầ ươ ế ố ớ ặ ế ậ

Thông có 3 con là Vinh, An và Thu n, đ u th i trung h ng, đ u tòng quân, làm Caiậ ầ ờ ư ề

đ i.ộ

N i tán Ph mộ ạ

Hi u là Vân Hiên. Hi Tông Hoàng Đ năm th 18 (1630) đ c b Văn ch c. Th nệ ế ứ ượ ổ ứ ầ

Tông Hoàng Đ khi ch a lên ngôi, v n quý tr ng nhân cách ông, th ng cùng bànế ư ẫ ọ ườ

b c, giao tình r t thân m t. Năm th 19 (1631) ngh ch Anh làm Tr n th Qu ngạ ấ ậ ứ ị ấ ủ ả

Nam hung t n t đ c, v n có ý c p ngôi Th t . Ph m s Anh c m quân ngoài,ợ ự ắ ẫ ướ ế ử ạ ợ ầ ở

không ki m ch đ c, bèn nói v i chúa, xin làm Ký l c Qu ng Nam, chúa ngề ế ượ ớ ụ ả ư

thu n. Th n Tông h u bên c nh, ch a hi u ông, có v b t bình. Ph m m y l nậ ầ ầ ạ ư ể ẻ ấ ạ ấ ầ

ph i đ a m t, Th n Tông m i hi u. Lúc Ph m ra đi, Th n Tông thân đi ti n.ả ư ắ ầ ớ ể ạ ầ ễ

Ph m nói th m: "Có tôi đ y, minh công yên g i, không lo ng i gì". Lúc đã đ nạ ầ ở ấ ố ạ ế

tr n, h Anh có c đ ng gì, Ph m li n g i th m t phi báo đ đ phòng.ấ ễ ử ộ ạ ề ử ư ậ ể ề

Đ n lúc Th n Tông n i ngôi chúa, Anh bèn gi Qu ng Nam làm ph n, tri u Ph mế ầ ố ữ ả ả ệ ạ

h p bàn. Ph m gi cách bàn m u: xin đ p lũy ch n quân, làm k c th . R i bíọ ạ ả ư ắ ặ ế ố ủ ồ

m t đem gia thu c tr n v , đem s vi c tâu lên. Chúa bèn sai t ng đi đánh, b tậ ộ ố ề ự ệ ướ ắ

đ c Anh. Ph m vì có công, đ c thăng làm N i tán, coi vi c chính s .ượ ạ ượ ộ ệ ự

Canh Thìn (1640), Th n Tông năm th 5, chúa th y biên c nh yên n bèn đ ýầ ứ ấ ả ổ ể

vi c doanh t o, xây Nam lâu r t l ng l y. Ph m can r ng: "Th n nghe ng i x aệ ạ ấ ộ ẫ ạ ằ ầ ườ ư

dùng ng i hi n làm gi ng c t, l y nhân đ c làm thành quách, ung dung, l ng lẽườ ề ườ ộ ấ ứ ặ

ch p tay mà nhà n c v ng nh t m đá. X a, đ Nghiêu nhà tranh không ván,ắ ướ ữ ư ấ ư ế ở

rui mè không ch m tr mà ch h u c m nh n, b n bi n m n đ c, hà t t ph i nhàạ ổ ư ầ ả ậ ố ể ế ứ ấ ả

cao l u r ng m i thích ý? Và nay chúa Tr nh trên c y vua Lê, d i hi p côngầ ộ ớ ị ậ ướ ế

khanh, có ý dòm ngó mi n Nam đã lâu, chúa th ng nên siêng năng lo nghĩ li u cề ượ ệ ơ

mà làm, m r ng b cõi, ch ng t t h n sao ? Không nghĩ làm vi c y, mà ch chămở ộ ờ ẳ ố ơ ệ ấ ỉ

ch lo vi c thô m c, th n th y là ch a nên đâu". Chúa d u nét m t mà b o: "Vi cỉ ệ ộ ầ ấ ư ị ặ ả ệ

này là do nh ng k n nh hót mu n tâng công mà làm, không ph i ý ta". R i l p t cữ ẻ ị ố ả ồ ậ ứ

ra l nh bãi vi c y. Xa g n nghe bi t đ u c m ng.ệ ệ ấ ầ ế ề ả ừ

Ph m tính c ng tr c, m i khi can ngăn, chúa ph n nhi u đ ng ý nghe theo. Ti cạ ươ ự ỗ ầ ề ồ ế

r ng không bi t rõ đ c quê quán và tu i th c a .ằ ế ượ ổ ọ ủ

Vũ Phi Th aừ

Không rõ quê quán đâu. Đ i Thái Tông Hoàng Đ (1648-1686), làm Ký l c. Phiở ờ ế ụ

Th a th y dân gian hay tranh chi m ru ng l u, không n p tô thu , bèn tâu v iừ ấ ế ộ ậ ộ ế ớ

chúa: "Quân s và tài chính là vi c l n c a nhà n c. Kho tàng đ y thì c a đự ệ ớ ủ ướ ầ ủ ủ

dùng, c a đ dùng thì binh l c m nh. Nay xin sai quan đo đ c nh ng ru ng đ tủ ủ ự ạ ạ ữ ộ ấ

hi n cày tr ng đ c b t n p thu l , đ chi tiêu vào vi c n c. Th là nhà nôngệ ồ ượ ắ ộ ế ệ ể ệ ướ ế

s n ra thóc đ nuôi binh lính, binh lính xu t l c đ b o v ngh nông, là phép đ iả ể ấ ự ể ả ệ ề ờ

x a v y". Chúa nghe theo. T đ y vi c dân tranh chi m ru ng đ t d n im l ng.ư ậ ừ ấ ệ ế ộ ấ ầ ặ

Năm Nhâm T (1672), mùa h , quân Tr nh vào c p trong Nam, chúa sai hoàng tỵ ạ ị ướ ử

Hi p làm Nguyên súy, Phi Th a làm Tham m u, s v c m t trong quân ph nệ ừ ư ự ụ ơ ậ ầ

nhi u do ông bày k giúp cho vi c l n đ c thành công. Sau đó Th a đ c thăngề ế ệ ớ ượ ừ ượ

Nha úy coi L nh s ty. Khi ch t, đ c t ng phong Tham ngh .ệ ử ế ượ ặ ị

ight="16">

Nguy n Khoa Chiêmễ

Tiên t là ng i H i D ng. Ông n i là Nguy n Đình Thân, theo Thái T Hoàng Đổ ườ ả ươ ộ ễ ổ ế

(1558-1612) vào Nam, bèn nh p t ch huy n H ng Trà, ph Th a Thiên, đ iậ ị ở ệ ươ ủ ừ ổ

làm h Nguy n Khoa. Chiêm ban đ u làm Th h p. Hi n Tông Hoàng Đ năm thọ ễ ầ ủ ạ ể ế ứ

10 Tân T (1701) mùa xuân, Chiêm cùng Văn ch c Tr n Đình Khánh theo b nỵ ứ ầ ọ

Ngo i t Tôn Th t Di u và N i h u Cai c T ng Ph c Tài đi Qu ng Bình, đ cạ ả ấ ệ ộ ữ ơ ố ướ ả ố

su t ch quân đ p chính lũy. Canh D n, Hi n Tông năm 19 (1710) đ c thăngấ ư ắ ầ ể ượ

Chính doanh Cai h p, kiêm Tri b . Tr n Đình Ân th ng nói tr c m t chúaợ ạ ầ ườ ở ướ ặ

r ng Chiêm có tài. Chúa tin dùng. Giáp Ng , Hi n Tông năm 23 (1714) Chiêm cùngằ ọ ể

lũ Ký l c Nguy n Đăng Đ bàn vi c chuyên ch cho nhà n c c a các thuy n hụ ễ ệ ệ ở ướ ủ ề ộ

và vi c phân b trách nhi m chuyên ch thóc thu hàng năm c a các đ a ph ngệ ổ ệ ở ế ủ ị ươ

v kinh theo h ng thuy n l n nh , nhân đ nh l i đi u l . L i tính đ ng xa g nề ạ ề ớ ỏ ị ạ ề ệ ạ ườ ầ

mà c p ti n thuê có khác nhau.ấ ề

t Mùi, Hi n Tông năm 24 (1715), thăng Câu kê kiêm Tri b , Tham tán quân c .Ấ ể ạ ơ

M u Tu t năm 27 (1718) thăng Cai b Phó doãn s . Giáp Thìn năm 33 (1724),ậ ấ ạ ự

thăng Tham chính Chánh doãn s . Tu i già v trí sĩ nhà. M t hôm, t m g i m tự ổ ề ở ộ ắ ộ ặ

tri u ph c, trông vào c a khuy t l y hai l y, đi n m mà ch t, th 78 tu i, đ cề ụ ử ế ạ ạ ằ ế ọ ổ ượ

truy t ng Đ i lý t th ng khanh, th y là Thu n H u. Chiêm gi i văn ch ng,ặ ạ ự ượ ụ ầ ậ ỏ ươ

t ng làm sách Nam tri u công nghi p di n chí, l u hành đ i. Con Chiêm là Đăng.ừ ề ệ ễ ư ở ờ

Nguy n Khoa Đễ

Là con th hai c a Chiêm. Khoa Đăng vì là con nhà th phi t đ c b Văn ch cứ ủ ế ệ ượ ổ ứ

vi n. Hi n Tông Hoàng Đ năm 29 Canh Tý (1720), vâng m nh đi Qu ng Nam vàệ ể ế ệ ả

Phú Yên, chia l i l p p thu c. Nhâm D n (1722) Hi n Tông năm 31, đ c thăngạ ậ ấ ộ ầ ể ượ

N i tán kiêm Án sát s coi h t vi c quân qu c tr ng s , đ nh rõ đi u l . Đ ngộ ứ ế ệ ố ọ ự ị ề ệ ườ

r ng Nhà H (H Xá) th ng có gi c c p t h p, ng i đi đ ng s hãi. Chúa saiừ ồ ồ ườ ặ ướ ụ ọ ườ ườ ợ

Đăng đi kinh lý đ t y. Đăng t i đ t phép b t c p, l nh c m nghiêm minh. T đóấ ấ ớ ặ ắ ướ ệ ấ ừ

b n c p im b t. B bi n Tam Giang g i là x Bàu Ng c ( xã Vĩnh X ng và Kọ ướ ặ ờ ể ọ ứ ượ ở ươ ế

Môn, thu c huy n Qu ng Đi n), n c sâu sông cong, mùa thu đông th ng có gióộ ệ ả ề ướ ườ

to sóng d thuy n đi th ng b đ m. Đăng cho dân đào và n n th ng sông y đữ ề ườ ị ắ ắ ẳ ấ ể

rút b t s c n c. B y gi thuy n đi m i không tr ng i, ng i đi buôn và kháchớ ứ ướ ấ ờ ề ớ ở ạ ườ

đi đ ng đ c ti n l i m i ng i đ u ca t ng.ườ ượ ệ ợ ọ ườ ề ụ

Đăng là ng i nghiêm kh c, ngay th ng, không n k quy n th . Nh ng hoàngườ ắ ẳ ể ẻ ề ế ữ

thân qu c thích ăn tiêu xa x , th ng m n ti n kho, lâu tr l i, Đăng xin đòi n ,ố ỉ ườ ượ ề ả ạ ợ

tâu v i chúa r ng: "Phép làm nên b t đ u t ng i thân tr c thì vi c m i thànhớ ằ ắ ầ ừ ườ ướ ệ ớ

đ c", Chúa nghe theo l i xin y. Có m t tr ng công chúa n ti n công r tượ ờ ấ ộ ưở ợ ề ấ

nhi u, các thu c viên không ai dám đ n c a đòi n&#7907;. Đăng sai vài b n th tỳề ộ ế ử ọ ị

rình tr ng công chúa đi ra, gi ki u l i, đòi n . Bà chúa này gi n quá, vào cung,ưở ữ ệ ạ ợ ậ

khóc t v i nhà chúa r ng: "Chúa th ng l i không bênh v c đ c ch à? N i tánố ớ ằ ượ ạ ự ượ ị ộ

sao dám làm th !". Chúa yên i b o: "Phép n c thi hành t ng i thân tr c, N iế ủ ả ướ ừ ườ ướ ộ

tán ch p hành đúng phép, thì làm th nào đ c?" Chúa bèn cho ti n đ bà chúaấ ế ượ ề ể

tr n . T đó nh ng ng i m c n đ u đem ti n tr , không dám đ ch m n a.ả ợ ừ ữ ườ ắ ợ ề ề ả ể ậ ữ

Đăng l i t ng nghiêm ng t h n ch vi c mua th t, ai mua nhi u thì b t t i. Nh ngạ ừ ặ ạ ế ệ ị ề ắ ộ ữ

k quy n quý vai v cho là b t ti n, ph n nhi u oán ghét. M t hôm có ông Qu cẻ ề ế ấ ệ ầ ề ộ ố

thúc (85) (có thuy t nói là Luân qu c công) đón Đăng đ n nhà, m i ăn c m mu i.ế ố ế ờ ơ ố

Đăng t ch i. Qu c thúc c i nói: "Anh không ăn c m mu i đ c sao l i c mừ ố ố ườ ơ ố ượ ạ ấ

ng i ta ăn c m th t". Nh ng chuy n chu c oán ph n nhi u đ i lo i nh th .ườ ơ ị ữ ệ ố ầ ề ạ ạ ư ế

Năm t T , mùa h , Hi n Tông m t. Ch ng doanh Nguy n C u Th v n ghétẤ ỵ ạ ể ấ ưở ễ ử ế ố

Đăng bèn gi làm di m nh c a chúa, cho tri u Đăng, d c đ ng Đăng b gi t. (Vi cả ệ ủ ệ ọ ườ ị ế ệ

này chép truy n Nguy n C u Th ), khi ch t Đăng 35 tu i.ở ệ ễ ử ế ế ổ

Túc Tông khi m i n i ngôi chúa, sai tìm con c a Đăng đ b d ng.ớ ố ủ ể ổ ụ

Tr c kia cùng cha là Chiêm gi vi c chính s , Đăng có tài xét vi c nh t là gi iướ ữ ệ ự ệ ấ ỏ

phán đoán, phát hi n k gian v ch rõ vi c kín nh th n. Đ i truy n có ng iệ ẻ ạ ệ ư ầ ờ ề ườ

tr ng d a, đêm b k khác dùng x ng phá h y, không bi t th ph m là ai. Ng iồ ư ị ẻ ẻ ủ ế ủ ạ ườ

ch d a đem vi c đ n ki n. Đăng l p t c cho thu h t x ng c a các ng i trongủ ư ệ ế ệ ậ ứ ế ẻ ủ ườ

làng, và ra l nh ai n y biên tên vào x ng. R i sai ng i l y l i li m vào x ng:ệ ấ ẻ ồ ườ ấ ưỡ ế ẻ

m t cái x ng có v đ ng. Đem tra xét, qu nhiên b t đ c đ a phá h y d a y.ộ ẻ ị ắ ả ắ ượ ứ ủ ư ấ

L i có ng i hàng d u b ng i mù l y tr m ti n, ng i mù l y c là m t mù,ạ ườ ầ ị ườ ấ ộ ề ườ ấ ớ ắ

không thú nh n. Ng i hàng d u đ n ki n. Đăng sai đem ti n y th vào trongậ ườ ầ ế ệ ề ấ ả

ch u n c, qu nhiên có váng d u n i lên, ng i mù ph i nh n t i.ậ ướ ả ầ ổ ườ ả ậ ộ

L i, k c p truông Nhà H ăn c p gi y c a lái buôn, không truy đ c d u v tạ ẻ ướ ở ồ ướ ấ ủ ượ ấ ế

gì. Ng i lái buôn đem vi c y đ n ki n. Đăng thong th s c dân s t i m i ng iườ ệ ấ ế ệ ả ứ ở ạ ỗ ườ

khai h tên quê quán, m i ng i m t b n. Giá gi y do đó đ t lên, tên k c p đemọ ỗ ườ ộ ả ấ ắ ẻ ướ

gi y ra bán. Nhân th , b t đ c b n c p gi y.ấ ế ắ ượ ọ ướ ấ

Đăng l i t ng dò la bi t đ tên m t b n c p, nh ng gi làm nh không bi t.ạ ừ ế ượ ộ ọ ướ ư ả ư ế

Đ u làng có hòn đá to, nhân dân v n th làm th n. Đăng m t sai đào đ t làm h mầ ẫ ờ ầ ậ ấ ầ

d i sân, r i cho ng i n trong h m y. Sáng s m, sai đem hòn đá l n đ lênở ướ ồ ườ ẩ ầ ấ ớ ớ ể

trên h m r i tra h i hòn đá tên h k c p. D i hòn đá có ti ng kêu khóc, r iầ ồ ỏ ọ ẻ ướ ướ ế ồ

nói ra m n m t h tên b n c p. T đó c th mà b t, chúng đ u thú nh n khu tồ ộ ọ ọ ướ ừ ứ ế ắ ề ậ ấ

ph c. Ng i ta cho vi c y th c gi i nh th n.ụ ườ ệ ấ ự ỏ ư ầ

Đăng có hai con trai là Hi u và Tr c. Hi u làm quan đ n Khâm sai Tham tán, Tr cế ự ế ế ự

làm quan đ n Tu n ph Phú Yên.ế ầ ủ

Nguy n Khoa Toànễ

Là cháu n i c a Chiêm, và là con c a H p, Chánh doanh Tri b . Toàn làm quan đ nộ ủ ủ ợ ạ ế

Cai b doanh Long H . Du Tông Hoàng Đ năm th 9, Giáp Ng (1774), Tây S nạ ổ ệ ế ứ ọ ơ

r t m nh, Gia Đ nh Đi u khi n là Nguy n C u Đàm sai Toàn cùng L u th T ngấ ạ ị ề ể ễ ử ư ủ ố

Ph c Hi p, đem quân năm doanh là Bình Khang, Bình Thu n, Tr n Biên, Phiênướ ệ ậ ấ

Tr n và Long H ti n đánh; phá đ c quân "gi c", thu ph c ba ph Bình Thu n,ấ ổ ế ượ ặ ụ ủ ậ

Diên Khánh và Bình Khang, đóng quân Vân Phong. Năm t Mùi (1775) mùa xuân,ở Ấ

chúa vào Nam thuy n ng đ n Bình Khang, Toàn và Ph c Hi p đ n đón và y tề ự ế ướ ệ ế ế

ki n. Chúa l p t c trao cho Toàn làm Tham chính, v n l u Ph c Hi p l i ch ngế ậ ứ ẫ ư ướ ệ ở ạ ố

nhau v i "gi c", sai Toàn h giá theo chúa v tr c, đóng quân Gia Đ nh. Nămớ ặ ộ ề ướ ở ị

Bính Thân (1776) chúa thăng Toàn làm Khâm sai Tham chính kiêm qu n hai bả ộ

H , Binh và coi c vi c v n t i. Sau đó v trí sĩ. Năm K D u (1789) Toàn ch t thộ ả ệ ậ ả ề ỷ ậ ế ọ

66 tu i, đ c t ng Đ c ti n Ph qu c, Kim t vinh l c đ i phu, Vỹ tích th ngổ ượ ặ ặ ế ụ ố ử ộ ạ ượ

khanh.

Toàn có ba con trai: tr ng là Kiên, th là Minh, th ba là Hào đ u có truy n riêng.ưở ứ ứ ề ệ

Nguy n Khoa Kiênễ

L i có tên là Tri u. Năm 20 tu i Kiên ban đ u đ c b Cai đ i, r i thăng Cai cạ ệ ổ ầ ượ ổ ộ ồ ơ

Đ c chi n, l thu c quân T ng Ph c Hi p. Kiên t ng m o hùng tráng, s c kh eố ế ệ ộ ố ướ ệ ướ ạ ứ ỏ

h n ng i, th ng l y ít đánh đ c nhi u, l p nhi u chi n công. Ng i ta g iơ ườ ườ ấ ượ ề ậ ề ế ườ ọ

Kiên là Tri u T Long. Gi c nghe ti ng, d n nhau đ ng coi khinh Kiên còn tu iệ ử ặ ế ặ ừ ổ

tr . Đ n lúc T ng Ph c Hi p đánh gi c Phú Yên b thua, Kiên v i m t toánẻ ế ố ướ ệ ặ ở ị ớ ộ

quân l loi, đánh nhau v i gi c, b bão xiêu d t đ n đ o Tam S n r i b gi c b t.ẻ ớ ặ ị ạ ế ả ơ ồ ị ặ ắ

G p lúc y Tôn Th t Quy n, Tôn Th t Xuân d y quân Qu ng Nam, thanh thặ ấ ấ ề ấ ấ ở ả ế

l ng l y. Tây S n Nguy n Văn Nh c mu n dùng Kiên làm t ng đ ch ng đánh.ừ ẫ ơ ễ ạ ố ướ ể ố

Kiên không ch u khu t, m ng gi c, b gi t ch t. Năm y Kiên 22 tu i. Đ c t ng làị ấ ắ ặ ị ế ế ấ ổ ượ ặ

D c v n ki t ti t công th n Chiêu dũng t ng quân C m y v Ch ng v s , th yự ậ ệ ế ầ ướ ẩ ệ ưở ệ ự ụ

Trung Tr c. Minh M ng năm th 5 (1824) Khoa Minh tâu bày s tr ng anh mìnhự ạ ứ ự ạ

t ti t, vua cho Kiên đ c th vào mi u Trung ti t công th n. C p m t ng i coiử ế ượ ờ ế ế ầ ấ ộ ườ

m .ả

Tr n Đình Ânầ

Ng i huy n Minh Linh, thu c Qu ng Tr (Minh Linh tr c thu c Qu ng Bình).ườ ệ ộ ả ị ướ ộ ả

Ân là ng i tr ng h u khoan hòa, có đ l ng nhã nh n, lúc đ u gi ch c Th b .ườ ọ ậ ộ ượ ặ ầ ữ ứ ủ ạ

Thái Tông Hoàng Đ năm 24 (1671), Đình Ân vâng m nh châm ch c quy đ nhế ệ ướ ị

các đi u c thúc, l i lo v n chuy n các h ng súng l n nh chia đ t lũy Tr ngề ướ ạ ậ ể ạ ớ ỏ ặ ở ườ

D c. Nhân đó, đ i tên lũy y là lũy H i Văn. K đó Tr nh T c đem đ i quân vàoụ ổ ấ ồ ế ị ạ ạ

xâm l n, quân s có 10 v n, nói phao lên là 18 v n, chia đ ng cùng ti n. Tr nấ ố ạ ạ ườ ế ấ

th B Chính là Tri u Tín đem vi c tâu lên. Chúa h i qu n th n đ bàn, Cai củ ố ệ ệ ộ ầ ầ ể ơ

T ng Đ c Minh nói r ng: "Quân Tr nh vào sâu, l i đánh nhau. Ta đào sâu hàoố ứ ằ ị ợ ở

đ p cao lũy cho quân nó m i m t, quân Tr nh ti n đánh không đ c, l ng quânắ ỏ ệ ị ế ượ ươ

không đ , th t t tr n đi ban đêm. Ta th a th , tung quân ra đánh thì đánh m tủ ế ấ ố ừ ế ộ

tr n có th phá tan đ c". Chúa còn cho là khó. Đình Ân m t tâu r ng: "Th n ngheậ ể ượ ậ ằ ầ

quân Tr nh không đ y 10 v n, nay nói là 18 v n, là nói d i. Binh pháp có câu: Tiênị ầ ạ ạ ố

thanh nhi h u th c (Phao tin tr c, làm th c sau). Hai n c đánh nhau t t có giánậ ự ướ ự ướ ấ

đi p. Nay xin phao lên r ng quân ta 16 v n, l i tuy n thêm c ng tráng 10 v nệ ằ ạ ạ ể ườ ạ

g i là 26 v n do chúa t làm t ng đi đánh, khi n cho gián đi p đ n đ i l n nhau,ọ ạ ự ướ ế ệ ồ ạ ẫ

th là vi c binh không ng i vi c quy n nghi!". Chúa cho l i bàn này là ph i. Saiế ệ ạ ệ ề ờ ả

quân chia đi hai x tuy n quân. Chúa thân đem th y b đ i quân ti n đóng phứ ể ủ ộ ạ ế ở ủ

Toàn Th ng. B y gi thanh th quân ta l ng l y, lòng ng i m i yên. Quân taắ ấ ờ ế ừ ẫ ườ ớ

đánh đâu th ng đó, quân Tr nh đang đêm ph i tr n đi. Đình Ân bí m t bàn giúp cắ ị ả ố ậ ơ

m u quân s , có công nhi u.ư ự ề

K Mùi, Thái Tông năm th 31 (1679) mùa xuân, chúa sai m khoa thi nhiêu h c,ỷ ứ ở ọ

ch thi các Chính, đ , còn h ng Hoa văn (86) không đ c d thi. Đình Ân can r ng:ỉ ồ ạ ượ ự ằ

"Qu c tri u thi c l y c Nho sĩ và L i viên đ dùng làm vi c nhà n c. Nay khôngố ề ử ấ ả ạ ể ệ ướ

cho Hoa văn d thi t ng không ph i là ý tiên tri u gây nuôi khuy n khích nhânự ưở ả ề ế

tài". T s dâng lên, không đ c chúa tr l i.ờ ớ ượ ả ờ

Giáp Tý, Thái Tông năm th 36 (1684) mùa đông, Đình Ân đ c thăng Cai h p. Khiứ ượ ợ

Anh Tông Hoàng Đ m i n i ngôi chúa, Đình Ân đ c thăng Câu kê kiêm Tri b .ế ớ ố ượ ạ

K T , năm th 2 (1689) đ c thăng Cai b Phó đoán s . Canh Thìn, Hi n Tôngỷ ỵ ứ ượ ạ ự ể

Hoàng Đ năm th 9 (1700) mùa đông, thăng Tham chính Chánh đoán s . Quý Mùiế ứ ự

Hi n Tông năm th 12 (1703) mùa thu, Đình Ân 78 tu i, dâng s xin cáo lão. Chúaể ứ ổ ớ

ban chi u ân c n nh ng không cho h u. Đình Ân hai ba l n tr n tình c xin, chúaế ầ ư ư ầ ầ ớ

m i ng thu n. Đ n lúc vào t , chúa đích thân làm th và l i t a vi t vào lĩnh hoaớ ư ậ ế ạ ơ ờ ự ế

tr ng đ ban cho. L i t a r ng:ắ ể ờ ự ằ

"Qu c Chúa Thiên Túng Đ o Nhân (87) ng s c ban cho Tham chính Chánh đoánố ạ ự ắ

s Đông Tri u h u Tr n Đình Ân t ch c v làng bài th và l i t a. Khanh tr iự ề ầ ầ ừ ứ ề ơ ờ ự ả

giúp b n tri u đóng góp nhi u v chính s trong n c và k c ng tri u đình.ố ề ề ề ự ướ ỷ ươ ề

Trong s b y tôi, duy khanh c n cù h n c . L i m ng r ng khanh là ng i khiêmố ầ ầ ơ ả ạ ừ ằ ườ

nh ng ôn hòa, vui đ o, hi u thi n. B i th qu th m, b n t t, m t nhà quý hi n,ườ ạ ế ệ ở ế ế ơ ạ ố ộ ể

tu i g n 80 v n ch a b c đ u. Th là ng i Ph c th c a n c ta. Nay vìổ ầ ẫ ư ạ ầ ế ườ ướ ọ ủ ướ

chu ng đ o, a tĩnh, xin t ch c v làng, ta c gi mãi hai ba l n v n không layộ ạ ư ừ ứ ề ố ữ ầ ẫ

chuy n đ c ý chí. Lúc ra v , ta đ c cách ban cho 10 m u ru ng, 10 lính h u,ể ượ ề ặ ẫ ộ ầ

dùng đ làm d ng lão. Nh th e ch a đ h t lòng ta, v y t ng m t bài th b yể ưỡ ư ế ư ủ ế ậ ặ ộ ơ ả

ch đ t h t ý ta". Th r ng:ữ ể ỏ ế ơ ằ

Phiên âm:

Bình sinh trì thi n, tính tinh thu n.ệ ầ

Tán ph ngô tri u t th nhân.ụ ề ứ ế

Chính nghi p dĩ thành t t thệ ừ ử

Đ o tâm th ng hi n kh c h ng tr n.ạ ườ ệ ướ ồ ầ

Hy hy h c phát đ ng Th ng H oạ ồ ươ ạ

Nghi m nghi m tiên phong di c Hán th n.ễ ễ ệ ầ

Th kh Qu ng Bình hà s s ?ử ử ả ở ự

Thanh s n l c th y l c thiên chân.ơ ụ ủ ạ

D ch th :ị ơ

Su t đ i vui thi n, tính tinh thu n.ố ờ ệ ầ

Giúp vi c b n tri u, b c lão nhân.ệ ố ề ậ

Chính nghi p đã thành, t mũ n.ệ ừ ấ

Đ o tâm th ng hi n, lánh h ng tr n.ạ ườ ệ ồ ầ

Ph ph tóc b c nh Th ng H o (88)ơ ơ ạ ư ươ ạ

Ph i ph i lòng tiên t a Hán th n (89)ơ ớ ự ầ

V Qu ng Bình (90) chi b n nề ở ả ậ

Non xanh n c bi c th a tinh th n.ướ ế ỏ ầ

V r i, Đình Ân chùa Bình Trung, vui v i Ph t h c. L i l p bia đá kh c s c th ,ề ồ ở ớ ậ ọ ạ ậ ắ ắ ư

d ng tr c chùa.ự ở ướ

Bính Tu t, Hi n Tông năm th 15 (1706), mùa xuân, ông m ch t, th 81 tu i.ấ ể ứ ố ế ọ ổ

Chúa nghe tin, th ng ti c mãi, truy t ng Đôn h u công th n Đ c ti n Tr qu cươ ế ặ ậ ầ ặ ế ụ ố

Kim t vinh l c đ i phu, Đ i lý t khanh, th y Thu n Thi n, cho 18 ng i coi m .ử ộ ạ ạ ự ụ ầ ệ ườ ả

L i mi n thu t đi n 30 m u đ dùng vi c t t .ạ ễ ế ư ề ẫ ể ệ ế ự

Minh M ng năm th 5 (1824) truy phong là th n C nh l ng, cho dân xã Hàạ ứ ầ ả ượ

Trung th .ờ

Ân có hai con trai: tr ng là Đình Khánh, th là Đình Thu n.ưở ứ ậ

Đình Khánh do chân m t đ c b làm Văn ch c chính dinh. Ông có văn tài,ấ ử ượ ổ ứ ở

nhanh nh n, gi i t l nh. Hi n Tông Hoàng Đ năm th 9 (1700) cùng N i h uẹ ỏ ừ ệ ể ế ứ ộ ữ

Cai c T ng Ph c Tài đi Qu ng Bình xem xét hình th núi sông. Đ n lúc v xinơ ố ướ ả ế ế ề

đ p thành lũy, phòng gi c n m t nh ng ch xung y u đ c ng c biên gi i. Chúaắ ữ ẩ ậ ữ ỗ ế ể ủ ố ớ

nghe theo.

Hi n Tông năm th 10 (1701) đ c thăng Cai b Qu ng Nam. Hi n Tông năm thể ứ ượ ạ ả ể ứ

11 (1702), ng i châu B Chính b t đ c gián đi p c a nhà Tr nh. T ng gi đ nườ ố ắ ượ ệ ủ ị ướ ữ ồ

là Tr nh Huyên đ a th đ n doanh B Chính trách vi c y. T ng ngoài biên tâuị ư ư ế ố ệ ấ ướ

lên. Chúa sai Đình Khánh vi t th tr l i. Huyên đ c th , m vi c y đi. Đìnhế ư ả ờ ượ ư ỉ ệ ấ

Khánh Qu ng Nam, r t có ti ng t t v chính s , chúa ban cho câu đ i ng ch :ở ả ấ ế ố ề ự ố ự ế

Tài phú xu t Qu ng Nam, khanh, thiên lý vi cam vũ.ấ ư ả ỷ

M u du ki n hoàn n i, v ngô nh t qu c tác canư ế ư ộ ị ấ ố

Nghĩa là:

C a c i ra t Qu ng Nam, nh khanh ngàn d m phun m a ng t.ủ ả ừ ả ờ ặ ư ọ

M u mô d ng trong cõi, vì c m t n c làm can thành (91)ư ự ở ả ộ ướ

Khi Đình Khánh ch t, đ c t ng phong là Đ c ti n Kim t vinh l c đ i phu, Tháiế ượ ặ ặ ế ử ộ ạ

th ng t khanh, th y là Thông Trí. Minh M ng năm th 5 gia phong là th nườ ự ụ ạ ứ ầ

Trung hi u, cũng cho dân xã Hà Trung th .ế ờ

Con th Đình Ân là Đình Thu n, do chân m đ c b Văn ch c. Hi n Tông Hoàngứ ậ ấ ượ ổ ứ ể

Đ năm th 12 (1703), Thu n cùng Ngo i t Ch ng c Tôn Th t Di u vângế ứ ậ ạ ả ưở ơ ấ ệ

chi u ch đôn đ c binh lính đ p đê kênh Hà Kỳ, t Lai Cách đ n Th y Tiên, t tế ỉ ố ắ ở ừ ế ủ ấ

c năm ch đ ti n v n t i. M t tháng thì làm xong, đ c th ng b c theo thả ỗ ể ệ ậ ả ộ ượ ưở ạ ứ

b c.ậ

Năm Hi n Tông th 13 (1704), Đình Thu n đ c thăng Đô tri, năm th 15 (1706)ể ứ ậ ượ ứ

đ c thăng Cai b Phó đoán s .ượ ạ ự

Con Đình Khánh là Đình Hy, tr i làm quan đ n Cai b Bình Thu n. Th Tôngả ế ạ ậ ế

Hoàng Đ năm đ u (1738) vào làm Chánh doanh Tri b . Năm 14 (1752) cùng Caiế ầ ạ

c kiêm Hình b Nguy n H u Bác làm Khâm sai tu n xét quan l i các huy n trongơ ộ ễ ữ ầ ạ ệ

kỳ ph . Đ n lúc v , Hy đ c thăng H b kiêm Binh b , r i ch t.ụ ế ề ượ ộ ộ ộ ồ ế

Con là Hi n, m th Hàn lâm vi n, tr i làm quan đ n Ký l c doanh Qu ng Nam.ế ấ ụ ệ ả ế ụ ả

Vũ Đình Ph ngươ

Ng i huy n L Th y thu c Qu ng Bình. Cha là Th , đ H ng ti n, làm Tri phườ ệ ệ ủ ộ ả ế ỗ ươ ế ủ

Quy Ninh (tên g i c a ph Quy Nh n t 1651 đ n 1742). Đình Ph ng t thuọ ủ ủ ơ ừ ế ươ ừ ở

tr đã chăm h c, khéo làm văn. Năm 18 tu i, kho ng đ i Th n Tông Hoàng Đ , thiẻ ọ ổ ả ờ ầ ế

H ng đ th khoa. Đình Ph ng m t r , ng i lùn, đ u r t to, khác h n m iươ ỗ ủ ươ ặ ỗ ườ ầ ấ ẳ ọ

ng i. Ng i ta g i là: "ông c ng đ u". Chúa cho v i vào y t ki n, th y tr ng m oườ ườ ọ ố ầ ờ ế ế ấ ạ ạ

x u nói: "Đáng ti c, có tài, không có t ng". Bèn cho v .ấ ế ướ ề

Ph ng nhà, xem r ng kinh s , thông hi u binh th . Năm ông đã 50 tu i, đ iươ ở ộ ử ể ư ổ ờ

Thái Tông Hoàng Đ , bên Tr nh mu n th nhân v t Nam tri u, có đ a t ng m tế ị ố ử ậ ề ư ặ ộ

cái tr ng l n, và m t cái dùi g dài đ 1 th c, m t dùi vi t ba ch l n "H b tố ớ ộ ỗ ộ ướ ặ ế ữ ớ ồ ấ

th c" th p vàng. Chúa l y làm l , h i thì t h u không ai bi t. Chúa nói: "Nghe nóiự ế ấ ạ ỏ ả ữ ế

Đình Ph ng h c r ng, t t bi t!" Bèn cho m i đ n, Ph ng th a r ng: "Đây làươ ọ ộ ấ ế ờ ế ươ ư ằ

ng i ngoài B c th ta". Đánh th tr ng th y kêu nh tr ng th ng, không có gìườ ắ ử ử ố ấ ư ố ườ

khác. Chúa h i: "Ba ch đ vào g , nghĩa là gì?" Ph ng th a: "Đó là ng i ngoàiỏ ữ ề ỗ ươ ư ườ

B c nói lái đ y thôi. H b t th c là cáo không ăn, cáo không ăn thì cáo g y, cáoắ ấ ồ ấ ự ầ

g y nói lái là Cây g o, t c là g g o v y". Chúa ban khen. Ngày hôm y b Ph ngầ ạ ứ ỗ ạ ậ ấ ổ ươ

làm Ký l c Qu ng Bình, sung Hành bi n tham m u, qu n binh lính hai v , theoụ ả ệ ư ả ệ

Ti t ch Nguy n H u Ti n, đi u khi n vi c đánh gi c, đánh l y 7 huy n Nghế ế ễ ữ ế ề ể ệ ặ ấ ệ ệ

An.

Đinh D u, Thái Tông năm th 9 (1657), mùa h , Tr nh Tráng bên Lê ch t. Ph ngậ ứ ạ ị ế ươ

làm s đi vi ng tang. Canh Tý, Thái Tông năm th 12 (1660), mùa đông , Tr ngứ ế ứ ươ

Ph c Hùng đá v i gi c b thua. Nh ng sĩ t t Ngh An m i đ u hàng ph n nhi uướ ớ ặ ị ữ ố ệ ớ ầ ầ ề

thay lòng khác d . H u Ti n h i h p ch t ng, bàn m u k , ng i nói nên đánh,ạ ữ ế ộ ọ ư ướ ư ế ườ

k nói nên gi , phân vân không nh t trí. Đình Ph ng nói v i Ti n r ng: "Nayẻ ữ ấ ươ ớ ế ằ

đem quân đi đánh n c ng i, nên đánh mau chóng không nên lâu m i mongướ ườ ở ớ

giành v i thiên h l y ph n v n toàn. Cho nên binh không đóng lâu mà đ c toànớ ạ ấ ầ ẹ ượ

l i. V y c t đánh nhanh mà thôi. Nay quân ta có 10 v n ph i nghìn d m đ aợ ậ ố ạ ả ặ ư

l ng, n u làm k trì hoãn, dù quân không m t v chi n tranh thì ng i t t cũngươ ế ế ệ ề ế ườ ấ

có lòng nh mà mong v . Binh pháp nói: l i thì nh đ n, m nh thì tránh đi, r i thìớ ề ợ ử ế ạ ỗ

làm cho nh c, g n thì làm cho lìa. Th là vi c binh c t đánh l a nhau v y. H nọ ầ ế ệ ố ừ ậ ơ

n a, lòng quân có bi n đ i, th gi c đã v ng b n, chi b ng rút quân v , sau sẽữ ế ổ ế ặ ữ ề ằ ề

li u". H u Ti n nghe l i y.ệ ữ ế ờ ấ

Đình Ph ng m t, th 90 tu i, đ c t ng phong Thái th ng t khanh, không cóươ ấ ọ ổ ượ ặ ườ ự

con k t .ế ự

Vũ Xuân Nùng

T là Du Tr ng, là cháu h sáu đ i c a Đình Ph ng. Cha là Xuân Thoan, đự ườ ọ ờ ủ ươ ỗ

H ng c ng khoa t H i (1695), làm quan đ n Văn ch c vi n, kiêm Giám tr ng.ươ ố Ấ ợ ế ứ ệ ạ

Nùng là ng i đi m đ m, chăm h c, cùng em là Đàm đóng c a đ c sách; anh emườ ề ạ ọ ử ọ

đ u gi i. Nùng đ Sinh đ khoa M u Thân (1728). R i do m th đ c b Triề ỏ ỗ ồ ậ ồ ấ ụ ượ ổ

huy n, Nùng t ch i không đi làm quan. Năm 29 tu i, đ c b Văn ch c r i thăngệ ừ ố ổ ượ ổ ứ ồ

Cai b Bình Thu n. Th Tông Hoàng Đ năm th 12 (1749), mùa đông, đ cạ ậ ế ế ứ ượ

thăng Ký l cụ

Nùng làm quan trong s ch, ki m c, dân khen là thanh liêm. T i ch c đ c 5ạ ệ ướ ạ ứ ượ

năm, ch t l s . Không có con. Đ c t ng phong Chính tr th ng khanh, th y làế ở ỵ ở ượ ặ ị ượ ụ

Th n C n.ậ ầ

Nùng h c hành uyên thâm tinh t , văn ch ng u n súc v ng vàng, th ng cùngọ ế ươ ẩ ữ ườ

bàn lu n nh ng nghĩa sâu nhi m trong kinh sách v i các sĩ phu, vui không bi tậ ữ ệ ớ ế

m t. L i thích d n d t nh ng k h u ti n, nhi u ng i thành danh. Tr ng Anệ ạ ẫ ắ ữ ẻ ậ ế ề ườ ườ

tam ph ng (Ba ph ng Tr ng An) là: Tr n Ph c Thành, Nguy n Đình Tr ng vàụ ượ ườ ầ ướ ễ ọ

Phan Đ c Th c đ u là h c trò c a Nùng.ắ ụ ề ọ ủ

Em Nùng là Đàm, đ H ng ti n, làm quan đ n ch c Tu n ph Quy Nh n.ỗ ươ ế ế ứ ầ ủ ơ

<font size="3" face="Times New Roman">

Ph m H u Kínhạ ữ

Ng i huy n Diên Ph c thu c Qu ng Nam. Lúc tr đã hiên ngang, h c r ng,ườ ệ ướ ộ ả ẻ ọ ộ

thông kinh s mà tính ng i c ng tr c ngay th ng không tin ma qu .ử ườ ươ ự ẳ ỷ

Th Tông Hoàng Đ năm đ u (1738), Kính đi thi H ng, đ ng đi qua núi H iế ế ầ ươ ườ ả

Vân, bên c nh núi có đ n, ng i đi qua không làm l thì b qu y nhi u. Kính nói:ạ ề ườ ễ ị ấ ễ

"Đó là tà qu ". Bèn đ m t bài th vách đ n r i đi. Đ n y do đó h t yêu quái.ỷ ề ộ ơ ở ề ồ ề ấ ế

Khoa thi H ng y Kính trúng cách, l i đ Hoa văn th thi p, đ c b làm Giáoươ ấ ạ ỗ ư ế ượ ổ

ch c. Ch a bao lâu, đi tr n th Nha Trang. Kính làm quan thanh liêm công bình, tứ ư ấ ủ ự

ph ng đ m b c, không nh n ng i đ n y t ki n nhà riêng. L i khéo xét đoán,ụ ạ ạ ậ ườ ế ế ế ở ạ

át hi n vi c gian, tìm ra đi u n kín, đ c nha l i và nhân dân s ph c. Ngoài tr nệ ệ ề ẩ ượ ạ ợ ụ ấ

thành có tòa mi u c , nhân dân h ng l a ph ng th , đi l i nh n nh p nh ch .ế ổ ươ ử ụ ờ ạ ộ ị ư ợ

Tr c mi u có cây to t ng truy n r ng m i năm cây r ng m t cành, dân sẽ ch tướ ế ươ ề ằ ỗ ụ ộ ế

m t m ng. Kính khi đ n đó, sai phá mi u, đ n cây, cũng không x y ra bi n gì. Dânộ ạ ế ế ẵ ả ế

nh đó đ c yên.ờ ượ

Năm Tân Mùi (1751), chúa tri u Kính v , thăng Cai b Qu ng Nam. Đ ng đi quaệ ề ạ ả ườ

xã H ng Ly (thu c Qu ng Nam), đ t y có chùa th Ph t, tr c chùa có conươ ộ ả ấ ấ ờ ậ ướ

Nghê đá, đêm th ng tác quái, ng i ta s hãi báo cho Kính bi t. Kính vi t m tườ ườ ợ ế ế ộ

ch "t " (ch t) vào trán con Nghê. T &#273; y Nghê không còn tác quái n a.ữ ử ế ừ ấ ữ

L i, Qu ng Nam đ ng ru ng có n n nhi u chu t, dân đ n kêu, Kính h l nh b tạ ở ả ồ ộ ạ ề ộ ế ạ ệ ắ

chu t đem n p. Dân v tìm thì chu t đ u m t tích. Ng i ta đ u cho Kính là th nộ ộ ề ộ ề ấ ườ ề ầ

v y.ậ

Kính th ng ph ng m nh đi tu n xét quan l i các doanh xem ai hay d . Conườ ụ ệ ầ ạ ở

tr ng c a Kính nh n c a ng i ta đút lót. Kính x t hình. Nha l i đ u can ngăn.ưở ủ ậ ủ ườ ử ử ạ ề

Kính nói: "Th ng con ngu nh l n này làm ô nh c gia phong đ s ng có ích gì!ằ ư ợ ụ ể ố

H n n a, phép n c s s ra đó, lẽ nào l y t b công ?" Đ n lúc án dâng lên,ơ ữ ướ ờ ờ ấ ư ỏ ế

đ c chúa tha, nh ng ng i con y cu i cùng vì s hãi mà ch t!ượ ư ườ ấ ố ợ ế

L i, Kính tr c làm Giáo ch c, Ký l c Qu ng Nam Vũ Xuân Nùng r t kính tr ng.ạ ướ ứ ụ ả ấ ọ

M t hôm Nùng đ ng ng i r i, g p Kính đ n, nói chuy n r t vui. Nhân bàn đ nộ ươ ồ ỗ ặ ế ệ ấ ế

ch nghĩa sách còn ng , hai bên cùng nhau bi n b ch. Kính kiên trì ý mình, khôngỗ ờ ệ ạ

ch u khu t? Nùng gi n ra m t, nói: "V kinh h c, thiên h há ch m t mình anhị ấ ậ ặ ề ọ ạ ỉ ộ

bi t à?" Kính đ ng ph t d y đi ngay.ế ứ ắ ậ

Đ n lúc Kính làm Cai b , đi tu n sát, Nùng v n còn Qu ng Nam. Kính t i n iế ạ ầ ẫ ở ả ớ ơ

không đ n g p Nùng cũng không h ch l c gì. Sau khi Nùng ch t, cháu g i Nùngế ặ ạ ạ ế ọ

b ng chú bác, tên là Phi m làm Tri huy n B ng S n. Kính duy t các b n án ằ ế ệ ồ ơ ệ ả ở

huy n y, th y l i lẽ rõ ràng gãy g n, tri u Phi m đ n yên i r ng: "Ta, tr c kiaệ ấ ấ ờ ọ ệ ế ế ủ ằ ướ

v n quen bi t Du Tr ng, nhân tranh bi sách mà thành xa l . Nay g p cháuẫ ế ườ ệ ạ ặ

ch nh lòng c m nh tình cũ. Cháu c g ng lên". L p t c tâu cho Phi m thăng m tạ ả ớ ố ắ ậ ứ ế ộ

c p. K l i đi Nha Trang, đ n khi tr v thì ch t, đ c t ng phong T n tr côngấ ế ạ ế ở ề ế ượ ặ ấ ị

th n, Đ c ti n tr qu c Kim t Vinh l c đ i phu, Chính tr th ng khanh Thamầ ặ ế ụ ố ử ộ ạ ị ượ

ngh , tên th y là Văn Hi u.ị ụ ế

Kính có ba con trai là Qu Ngh , Tôn Thành, L c Thi n, và m t con gái là Lam Anh,ả ị ạ ệ ộ

ti u t là Khuê, t nh đã nhanh nh n, thông minh, bi t làm th , t hi u là Ngâmể ự ừ ỏ ẹ ế ơ ự ệ

Xi. Kính r t yêu chi u, đón Nguy n Dũng Hi u đ n d y h c nhà, đ nh kén làmấ ề ễ ệ ế ạ ọ ở ị

r . Hi u là ng i huy n Duy Xuyên, thu c Qu ng Nam v n có ti ng hay th , hi uể ệ ườ ệ ộ ả ố ế ơ ệ

là Ph c Am. Kính đi làm quan, l u Hi u nhà d y các con. Hi u cùng Lam Anhướ ư ệ ở ạ ệ

l y th t t ng đáp nhau, r i t thông v i nhau. Kính v , gi n l m, mu n tr m hàấ ư ừ ặ ồ ư ớ ề ậ ắ ố ầ

Lam Anh. Có ng i b n khuyên gi i m i thôi. Cu i cùng g Lam Anh cho Hi u.ườ ạ ả ớ ố ả ệ

Lam Anh đã v v i Hi u, cùng nhau x ng h a, có t p Chi n c Đ ng thi l uề ớ ệ ướ ọ ậ ế ổ ườ ư

hành đ i. Th Lam Anh có nhi u câu hay. Bài V nhở ờ ơ ề ị

Khu t Nguyên có câu:ấ

Cô ph n khí thành thiên kh v n.ẫ ả ấ

Đ c tinh nhân kh qu c c không!ộ ứ ố ơ

Nghĩa là:

B c riêng khí u t, tr i nên h i.ự ấ ờ ỏ

M t t nh (92) ng i đi, n c r ng không!ộ ỉ ườ ướ ỗ

Bài th trên đây đ cơ ượ

Nguy n Quang Ti nễ ề

Ng i huy n Qu ng Đi n ph Th a Thiên, h c v n r ng kh p, Quang Ti n gi iườ ệ ả ề ủ ừ ọ ấ ộ ắ ề ỏ

th . Đ i Hi n Tông Hoàng Đ , đ c sung Văn ch c vi n, đã t ng làm bài bi u c uơ ờ ể ế ượ ứ ệ ừ ể ầ

phong đ a sang tri u đình nhà Thanh.ư ề

Đ i Th Tông Hoàng Đ , vào vi n Hàn lâm. Nh ng bài v nh và văn th t ng ngờ ế ế ệ ữ ị ư ừ ứ

đáp v i n c láng gi ng ph n nhi u do ông làm ra. G p có thuy n buôn ng iớ ướ ề ầ ề ặ ề ườ

Xiêm vào c a bi n ta, quan H u ty đánh thu quá m c, ng i Xiêm đ a th kêuử ể ữ ế ứ ườ ư ư

nài, trong th nói nhi u l i khoe khoang kiêu ng o. Chúa sai Quang Ti n vi t thư ề ờ ạ ề ế ư

tr l i, b t b b ng lý lẽ. Ng i Xiêm ph i khu t ph c. Sau nhân vi c đ a thả ờ ắ ẻ ằ ườ ả ấ ụ ệ ư ư

sang nhà Thanh, chúa mu n x ng qu c hi u. Quang Ti n kiên trì cho là khôngố ư ố ệ ề

nên. Chúa gi n, b t mi n quan, nh ng r t c c th y v n dùng tên Cai b Tr nậ ắ ễ ư ố ụ ư ấ ẫ ạ ấ

th đ g i sang T ng đ c nhà Thanh.ủ ể ử ổ ố

Du Tông Hoàng Đ năm đ u, cho r ng Quang Ti n có danh v ng đ i v i sĩ phuệ ế ầ ằ ề ọ ố ớ

nên l i dùng làm quan ch c nh cũ. Sau đó ông ch t.ạ ứ ư ế

Quang Ti n h c r ng, bi t nhi u, càng tinh thiên văn. Kho ng năm Du Tôngề ọ ộ ế ề ả ệ

Hoàng Đ có sao ch i m c, Quang Ti n ch lên sao ch i nói v i ng i ta r ng:ế ổ ọ ề ỉ ổ ớ ườ ằ

"Không ngoài 4, 5 năm n a, Qu ng Nam sẽ có binh đao", sau qu nhiên đúng (93).ữ ả ả

S h c c a Quang Ti n tinh thông là nh th871;.ự ọ ủ ề ư

H Quang Đ iồ ạ

L i có tên là Hán Châu, ng i huy n H ng Trà, ph Th a Thiên. Thái Tôngạ ườ ệ ươ ủ ừ

Hoàng Đ năm th 4 (1652), đ th khoa Nhâm Thìn, đ c b Văn ch c. Năm thế ứ ỗ ủ ượ ổ ứ ứ

8 (1656), làm Tri huy n Phú Vang. Khi t i ch c, hòa nhã cai tr dân, b t s phi nệ ạ ứ ị ớ ự ề

nhi u hà kh c, c t gi trong sáng yên tĩnh, l i và dân đ u khen . Năm 11 (1659)ễ ắ ố ữ ạ ề

thăng Tri ph Thăng Hoa. Khi v tri u, đ c thăng Th gi ng, Tri kinh diên. Khiủ ề ề ượ ị ả

m t, đ c t ng phong Ph chính An biên Ph c đ c qu c s .ấ ượ ặ ụ ướ ứ ố ư

Cháu là T ng Ph c Đào, l i có tên là Mai, v n là h H , tr i làm quan đ n Cai c .ố ướ ạ ố ọ ổ ả ế ơ

Khi m t, đ c t ng phong Ch ng c , r i t ng Ch ng doanh, đ c c p cho 200ấ ượ ặ ưở ơ ồ ặ ưở ượ ấ

ng i n p thu thân làm ng l c. Năm đ u Gia Long (1802) đ c li t vào côngườ ộ ế ụ ộ ầ ượ ệ

th n b c ba, m th m t ng i cháu đ c th t p làm Th Đ i tr ng, coi vi cầ ậ ấ ụ ộ ườ ượ ế ậ ứ ộ ưở ệ

th cúng, c p cho 3 m u t đi n, 1 ng i coi m . Gi a niên hi u Minh M ngờ ấ ẫ ự ề ườ ả ữ ệ ạ

(1820-1840) đ i c p ru ng th cúng ra ti n là 20 quan.ổ ấ ộ ờ ề

Con gái Ph c Đào là Hi u Minh hoàng h u, lúc m i vào cung, đ c ban h là hướ ế ậ ớ ượ ọ ọ

T ng, cho nên Đào cũng g i là h T ng Ph c. V sau, con cháu có ng i x ng làố ọ ọ ố ướ ề ườ ư

h T ng H , có ng i x ng là h T ng Ph c. T ng Ph c Đ m công th n đ iọ ố ồ ườ ư ọ ố ướ ố ướ ạ ầ ờ

Trung h ng t c là cháu 5 đ i c a T ng Ph c Đào. Đ m có truy n riêng.ư ứ ờ ủ ố ướ ạ ệ

<div height="0">

Lê Quang Đ iạ

Ng i huy n Phú Vang, ph Th a Thiên. Cha là Quang Hi n, tr c làm Ký l c, sauườ ệ ủ ừ ế ướ ụ

lên Nha úy r i đ n Tham ngh . Quang Đ i ban đ u vì có văn h c đ c b vào vi nồ ế ị ạ ầ ọ ượ ổ ệ

Văn ch c, r i ra làm tham m u doanh Bình Thu n. Túc Tông Hoàng Đ năm thứ ồ ư ậ ế ứ

10 (1734) thăng Cai b Qu ng Nam; năm th 13 (1737), thăng Chánh doanh Caiạ ả ứ

b Phó đoán s ; Th Tông Hoàng Đ năm th 6 (1744), thăng làm H b kiêmạ ự ế ế ứ ộ ộ

Binh b . Năm th 7 (1745) mùa đông m t, đ c t ng phong là Chính tr th ngộ ứ ấ ượ ặ ị ượ

khanh, th y là Trung Thành.ụ

Mai Công H ngươ

Không rõ quê quán đâu. Lúc tr c làm Xá sai ty. Hi n Tông Hoàng Đ năm thở ướ ể ế ứ

14 t D u (1705), mùa thu, n c Chân L p, N c Thâm và N c Yêm d y quânẤ ậ ở ướ ạ ặ ặ ấ

đánh nhau. Thâm l i c u n c Xiêm giúp mình. Yêm s , ch y sang Gia Đ nh c uạ ầ ướ ợ ạ ị ầ

c u v i tri u đình, chúa sai Chánh th ng Cai c Nguy n C u Vân đem quân Giaứ ớ ề ố ơ ễ ử

Đ nh đi đánh. H ng làm vi c v n l ng quân, đi sau, b quân gi c ch n đánh.ị ươ ệ ậ ươ ị ặ ặ

Nh ng lính v n t i đ u s ch y. H ng bèn đ c thuy ;n cho l ng th c chìmữ ậ ả ề ợ ạ ươ ụ ề ươ ự

xu ng sông, còn mình thì nh y xu ng n c mà ch t. Gi c không l y đ c gì. Sauố ả ố ướ ế ặ ấ ượ

khi vi c n c đã yên, theo s k công, chúa ban khen, phong làm th n "V qu c tệ ướ ổ ể ầ ị ố ử

nghĩa", l p đ n t . Đ n thiêng l m, đ n nay h ng l a không d t, nhân g i sôngậ ề ờ ề ắ ế ươ ử ứ ọ

y là sông Xá H ng.ấ ươ

Đ ng Đ i Đặ ạ ộ

Ng i huy n Phong Đăng thu c Qu ng Bình. Cha là Đ i L c, vì có văn h c, đ cườ ệ ộ ả ạ ượ ọ ượ

b vào vi n Văn ch c. Th Tông Hoàng Đ năm th 3, Tân D u (1741) mùa xuân,ổ ệ ứ ế ế ứ ậ

thăng Ký l c doanh B Chính, năm th 8 (1746) thăng Cai b doanh Qu ng Nam.ụ ố ứ ạ ả

Đ i L c làm quan thanh liêm nghèo khó, nh n hay cho đ u không c u th . Aiạ ượ ậ ề ẩ ả

đ a cho cái gì t m th ng thì nh n m t hai th , cái gì h i h u thì t ch i r ng:ư ầ ườ ậ ộ ứ ơ ậ ừ ố ằ

"Nhà còn có th a, không ph i là ki u cách đâu!" Nh ng vi c t ch i khéo v iừ ả ể ữ ệ ừ ố ớ

ng i, đ i lo i nh th .ườ ạ ạ ư ế

Đ i Đ cũng nh h c gi i, đ khoa thi H ng, đ c b Văn ch c, cùng cha cùngạ ộ ờ ọ ỏ ỗ ươ ượ ổ ứ

làm quan m t tri u. Năm Th Tông th 10 (1748) M u Thìn, thăng Ký l c doanhộ ề ế ứ ậ ụ

Bình Khang. Năm Tân T Th Tông th 23 (1761) man Th ch Bích xâm l n ngoàiỵ ế ứ ạ ấ

biên. Chúa sai Đ i L c đem quân đi đánh, cho Đ i Đ làm Ký l c Qu ng Nam. Đ iạ ượ ạ ộ ụ ả ạ

Đ làm quan thanh khi t còn h n cha, ai đ a cho cái gì nh t thi t đ u t ch i.ộ ế ơ ư ấ ế ề ừ ố

Ng i đ i khen là trong s ch. Sau đó, Đ i Đ đ c b làm Ký l c Tr n Biên. Cóườ ờ ạ ạ ộ ượ ổ ụ ấ

hai Cai đ i h u c n đi Tr n Biên tìm b t con hát (ca nhi). Chúng c y th h ngộ ầ ậ ấ ắ ậ ế ố

hách, làm nhi u đi u trái phép. Đ i Đ cho xé xác ra, treo c a ch . R i t m cề ề ạ ộ ở ử ợ ồ ự ặ

áo đ n, đeo gông ng n, đi b đ n kinh, xin nh n t i. Đ i Đ có m t đ a cháu điơ ắ ộ ế ậ ộ ạ ộ ộ ứ

theo. Ng i cháu đó xin thuê ng i võng cáng cho đ m i chân. Đ i Đ nói: "L iườ ườ ỡ ỏ ạ ộ ạ

có h ng t i nhân mong đ ;c nhàn h ?". Đi h n m t tháng m i đ n kinh, trìnhạ ộ ượ ạ ư ơ ộ ớ ế

bày tình tr ng v i B Hình xin vào ng c đ đ i t i Hình đem vi c tâu lên, chúaạ ớ ộ ụ ể ợ ộ ộ ệ

cho v i vào ra m t. Đ i Đ m t thân lên đ ng, không mang tri u ph c, chúa saiờ ắ ạ ộ ộ ườ ề ụ

c p cho mũ áo. Đ i Đ vào ch u, xin ch u t i. Chúa úy l o, d r ng: "Khanh có t iấ ạ ộ ầ ị ộ ạ ụ ằ ộ

gì, mà t lao kh nh th ? Tr c kia ta sai đi ch n m t vài con hát đ tiêu khi nự ổ ư ế ướ ọ ộ ể ể

lúc r i, không ng lũ ti u nhân đi ra, c y th hi p ng i? Khanh gi t đi là ph i. Cóỗ ờ ể ậ ế ế ườ ế ả

t i gì đâu. V y b qua vi c y đi". L p t c thăng Đ i Đ làm Tu n ph Gia Đ nh.ộ ậ ỏ ệ ấ ậ ứ ạ ộ ầ ủ ị

L i cho đi tu n hành 5 ph , đ c quy n bãi hay thăng ch c các quan l i. Sau đóạ ầ ủ ượ ề ứ ạ

Đ i Đ ch t. S tr ng cha con Đ i Đ đ c bi t đ n mu n, cho nên sách Th c l cạ ộ ế ự ạ ạ ộ ượ ế ế ộ ự ụ

không k p chép đ n.ị ế

Tr n Ph c Thànhầ ướ

L i có tên là Đ i Ti n, t là Tr ng Chiêu. Ng i huy n Hòa Vang thu c Qu ngạ ạ ế ự ọ ườ ệ ộ ả

Nam. Cha làm Cai đ i C m binh. Ph c Thành có tài c i ng a, ngày ngày thu nộ ấ ướ ưỡ ự ầ

ng a ch i. Năm 18 tu i v n ch a đi h c.ự ơ ổ ẫ ư ọ

B y gi Vũ Xuân Nùng d y h c nhà láng gi ng, th y Ph c Thành sáng s aấ ờ ạ ọ ở ề ấ ướ ủ

thông minh bèn b o cha c a Thành r ng: "Cháu nó d y đ c đ y, sao không choả ủ ằ ạ ượ ấ

nó đi h c?" Ng i cha nói: "Con nhà võ bi n nên ch a bi t h c! Nh tiên sinh d yọ ườ ề ư ế ọ ờ ạ

cho. Đó là nguy n v ng c a tôi đ y". Cha c a Thành bèn cho con đi h c. Ph cệ ọ ủ ấ ủ ọ ướ

Thành thông minh, nh dai, h c qua thu c lòng ngay. Không đ y vài năm có thớ ọ ộ ầ ể

thu c làu kinh s , không sót m t ch nào. Ng i ta g i Chiêu là b ng t sách.ộ ử ộ ữ ườ ọ ụ ủ

Đ n lúc thi H ng, đ th khDu Tông Hoàng Đ , làm Hàn lâm vi n Thí gi ng.ế ươ ỗ ủ ệ ế ệ ả

Năm Đinh H i (1767) mùa đông, thăng Ký l c Qu ng Nam.ợ ụ ả

Năm Canh D n (1770) mùa h , man Th ch Bích qu y nhi u ngoài biên, chúa l pầ ạ ạ ấ ễ ậ

t c sai Ph c Thành làm Khâm sai Cai b , tu n hành 5 ph , tham m u vi c đánhứ ướ ạ ầ ủ ư ệ

gi c, đi u khi n t ng sĩ 6 đ o doanh đ n Qu ng Ngãi, và quân lính hai ph Quyặ ề ể ướ ạ ế ả ủ

Nh n, Phú Yên đi đánh d p yên gi c y.ơ ẹ ặ ấ

Năm Tân Mão (1771), mùa đông, quân Xiêm đ n l n Hà Tiên. Đi u khi n T ngế ấ ề ể ố

Văn Khôi vì đóng quân, không c u, b giáng ch c.ứ ị ứ

">

Năm Nhâm Thìn (1772), mùa xuân, chúa sai Ph c Thành làm Khâm sai Tham tánướ

doanh đ n Gia Đ nh, cùng Ch ng c Nguy n C u Đàm lãnh m t v n quân th y,ồ ị ưở ơ ễ ử ộ ạ ủ

quân b Bình Khang, Bình Thu n, và 30 chi c thuy n, thay làm Đi u khi n. B yộ ậ ế ề ề ể ấ

gi vua Xiêm đ n Chân L p, gi ph Nam Vang. Quân ta ti n đ n, đánh phá đ cờ ế ạ ữ ủ ế ế ượ

quân Xiêm, l y l i các ph Nam Vang và La Bích. N c Chân L p đ c yên. Vuaấ ạ ủ ướ ạ ượ

Xiêm ch y sang Hà Tiên, r i gi ng hòa v i T ng binh M c Thiên T .ạ ồ ả ớ ổ ạ ứ

Năm t Mùi (1775) mùa đông, Ph c Thành ch t quân th . Gia Long năm th 5Ấ ướ ế ở ứ ứ

(1806), hài c t đ c đem v táng làng cũ là xã Hóa Khuê thu c Qu ng Nam.ố ượ ề ở ộ ả

Năm th 9 (1810), đ c th vào mi u Trung ti t công th n.ứ ượ ờ ế ế ầ

Con là Ph c T y làm quan đ n Tri ph . T Đ c năm th 4 (1851) m th choướ ụ ế ủ ự ứ ứ ấ ụ

cháu b n đ i là B i làm Bá h , trông coi vi c th cúng Ph c Thành.ố ờ ồ ộ ệ ờ ướ

Lê Xuân Chính

Ng i huy n L Th y thu c Qu ng Bình. Lúc tr tu i h c Nho, có t ng quânườ ệ ệ ủ ộ ả ẻ ổ ọ ướ

tr n th doanh L u Đ n là Tr n Ninh h u sai gi ng nghĩa c t y u c a kinh Thi.ấ ủ ư ồ ấ ầ ả ố ế ủ

Năm Hi n Tôngể

Hoàng Đ th nh t (1691), dâng bi u ti n c Xuân Chính sung làm Văn ch cế ứ ấ ể ế ử ứ

doanh L u Đ n, r i thăng làm Ký l c.ư ồ ồ ụ

Năm Nhâm Ng (1702), mùa thu, tri u v b Văn viên. Chúa cho làm văn thi ọ ệ ề ổ ở

tr c m t, vi t bài phú Bán phàm các đ c li t vào h ng giáp. Năm K S uướ ặ ế ượ ệ ạ ỷ ử

(1709) mùa thu, thăng làm Ký l c doanh L u Đ n, r i đ i làm Ký l c Qu ng Bình.ụ ư ồ ồ ổ ụ ả

Năm Đinh Mùi (1727), mùa đông, Xuân Chính ch t, đ c t ng phong Đ i lý tế ượ ặ ạ ự

khanh Tham ngh .ị

Xuân Chính có 2 con: con tr ng là Xuân Hy, lúc bé thông minh, chăm h c, vì là conưở ọ

nhà th gia, đ c b vào vi n Văn ch c. Túc Tông Hoàng Đ năm th 4 (1728),ế ượ ổ ệ ứ ế ứ

thăng Ký l c doanh B Chính. Xuân Hy làm quan có thành tích t t, quan và dânụ ố ố

đ u m n ph c. Th Tông Hoàng Đ năm th 7 (1745), mùa xuân, thăng Khâm saiề ế ụ ế ế ứ

Binh v doanh B Chính. Năm th 9 (1747), mùa đông, thăng Hình b . Năm th 11ụ ố ứ ộ ứ

(1749), mùa đông m t, đ c t ng Chính tr th ng khanh Chánh Thiêm s .ấ ượ ặ ị ượ ự

Con th hai c a Xuân Chính là Xuân Huyên cũng do chân m t đ c vào vi n Vănứ ủ ấ ử ượ ệ

ch c. Th Tông Hoàng Đ năm 11 (1749), thăng Ký l c dinh B Chính. Năm thứ ế ế ụ ố ứ

15 (1753) mùa h , thăng Ký l c Qu ng Nam. Năm th 18 (1756) thăng Hình b .ạ ụ ả ứ ộ

Năm th 20 (1758), l i làm Cai b doanh Qu ng Nam. Năm th 24 (1762), thăngứ ạ ạ ả ứ

H b kiêm Binh b , lĩnh Đ i t nông. Năm t D u (1765), mùa h , Du Tôngộ ộ ộ ạ ư Ấ ậ ạ ệ

Hoàng Đ m i lên ngôi, đ c thăng Tham chính, qu n H b kiêm Binh b . Canhế ớ ượ ả ộ ộ ộ

D n (1770), năm th 5 chúa cho d ng Văn mi u Long H , Xuân Huyên vângầ ứ ự ế ở ồ

m nh xem đ t và trông coi vi c xây d ng. Quý T Du Tông năm th 8 (1773),ệ ấ ệ ự ỵ ệ ứ

mùa xuân, Huyên ch t, đ c t ng phong Đ i lý t th ng khanh, th y là Trungế ượ ặ ạ ự ượ ụ

Thành. Sau đó, vì có công ch n đ t l p Văn mi u, đ c th D y L đ ng bênhọ ấ ậ ế ượ ờ ở ụ ễ ườ

Văn mi u. Năm đ u Gia Long (1802), v n còn đ nguyên th , đ n năm th 7ế ầ ẫ ể ế ế ứ

(1808), đ i l p Văn mi u ch ngày nay, Xuân Huyên m i không đ c th D yổ ậ ế ở ỗ ớ ượ ờ ở ụ

L đ ng n a.ễ ườ ữ

Nguy n H u Tônễ ữ

Tiên t là ng i huy n Ch ng Đ c tr n S n Nam, ban đ u theo vào Nam, nh pổ ườ ệ ươ ứ ấ ơ ầ ậ

t ch xã M u Tài ph Th a Thiên. Cha là H u T ng, làm quan đ n Cai c Qu ngị ở ậ ủ ừ ữ ườ ế ơ ả

Bình đ c t ng phong C m y v Ch ng v s . H u Tôn con nhà th phi t, có vănượ ặ ẩ ệ ưở ệ ự ữ ế ệ

h c, nên bu i đ u đ c b Văn ch c kiêm Th gi ng. Du Tông Hoàng Đ nămọ ổ ầ ượ ổ ứ ị ả ệ ế

m i lên ngôi ( 1765), thăng Binh b kiêm Th gi ng nh cũ. Năm th 3 (1767),ớ ộ ị ả ư ứ

thăng L i b , Tri kinh diên, kiêm Hình b , Tri tào v n. Khi ch t đ c t ng phongạ ộ ộ ậ ế ượ ặ

Tham ngh , th y là Văn Đ nh.ị ụ ị

Con là H u Tú, đ c m th Hàn lâm vi n. Đ n lúc lo n Tây S n, l i v làm dân.ữ ượ ấ ụ ệ ế ạ ơ ạ ề

Gia Long năm th 7 (1808) mùa đông, Tú tâu bày s vi c l i đ c m th Hàn lâmứ ự ệ ạ ượ ấ ụ

vi n.ệ

Nguy n Th aễ ừ

Ng ;i huy n Đăng X ng thu c Qu ng Tr . Bu i đ u làm chính s có ti ng làườ ệ ươ ộ ả ị ổ ầ ự ế

gi i vi c quan, d n thăng đ n Ký l c Qu ng Nam. Giáp Tý Th Tông năm th 6ỏ ệ ầ ế ụ ả ế ứ

(1744), mùa h , thăng Cai b . K T , Th Tông năm th 11 (1749), đ c tri u vạ ạ ỷ ỵ ế ứ ượ ệ ề

tri u, thăng H b kiêm Binh b . Th a T làm vi c tinh t ng, ng i ta ph c làề ộ ộ ộ ừ ự ệ ườ ườ ụ

nhanh. Canh Ng , Th Tông năm th 12 (1750) mùa thu, Th a T ch t, đ c t ngọ ế ứ ừ ự ế ượ ặ

phong Tham chính, th y là Th n C n. Ông có hai con trai là Th a Di n và Th aụ ậ ầ ừ ễ ừ

Mân, đ u làm quan to, có truy n riêng.ề ệ

Nguy n Đăng Tr ngễ ườ

Ng i huy n H ng Trà, ph Th a Thiên. Ông n i là Đàn, có ti ng là h c gi i, n tườ ệ ươ ủ ừ ộ ế ọ ỏ ế

t t, nên đ i g i là Siêu qu n tiên sinh, có truy n riêng. Tr ng cũng n i ti ng vố ờ ọ ầ ệ ườ ổ ế ề

văn h c, kh ng khái có chí khí và ti t tháo.ọ ả ế

"3" face="Times New Roman">Du Tông năm th 9 Giáp Ng (1774), quân Tr nhệ ứ ọ ị

vào xâm l n. chúa sai Ti t ch Tôn Th t Ch t và Tôn Th t Doanh đem quân th y,ấ ế ế ấ ấ ấ ủ

quân b đi ch ng c . Tr ng làm Tham tán, đánh nhau v i gi c sông Phú L ,ộ ố ự ườ ớ ặ ở ễ

th t b i. Tr ng theo chúa đi Qu ng Nam, s p v t bi n vào Gia Đ nh thì ng cấ ạ ườ ả ắ ượ ể ị ượ

gió không đi đ c. Chúa sai Tr ng lên b c u đ o. Thuy n chúa thu n gió điượ ườ ộ ầ ả ề ậ

ngay ban đêm. Tr ng không k p đi theo, bèn v n thôn quê.ườ ị ề ẩ ở

Năm Bính Thân (1776), Tr ng quy t tâm vào nam, g i v là T th và con nh làườ ế ở ợ ừ ị ỏ

Minh n ng náu nhà ngo i, còn mình đem m là Hoàng th v t bi n ra đi. D cươ ở ạ ẹ ị ượ ể ọ

đ ng vì gió th i d t vào c a bi n Th N i, b gi c b t đ c (có thuy t nóiườ ổ ạ ử ể ị ạ ị ặ ắ ượ ế

Tr ng lánh Quy Nh n). Nguy n Văn Hu nghe ti ng Tr ng là ng i hi n nênườ ở ơ ễ ệ ế ườ ườ ề

l u l i, đãi l b ng b n th y nh ng Tr ng c t , không nh n.ư ạ ễ ằ ạ ầ ư ườ ố ừ ậ

Tr c đó, Hoàng tôn D ng b "gi c" c ng ép đem vào Quy Nh n, Tr ng bèn bíướ ươ ị ặ ưỡ ơ ườ

m t bàn m u v i D ng đ D ng vào Gia Đ nh tr c. M t hôm Tr ng nói th cậ ư ớ ươ ể ươ ị ướ ộ ườ ự

v i Hu xin theo chO11; cũ cho toàn nghĩa vua tôi. Hu nói: "Tiên sinh đi chuy nớ ệ ệ ế

này, ý mu n xoay l i tr i đ t, đ c chăng? Tôi e ngày sau ăn năn cũng mu n m t".ố ạ ờ ấ ượ ộ ấ

Tr ng nói: "Đ i tr ng phu đ i l y trung hi u làm đ u. Tôi nay mang m điườ ạ ượ ở ờ ấ ế ầ ẹ

theo vua, nghĩa y th t đã rõ ràng; còn vi c cùng hay thông, đ c hay h ng là sấ ậ ệ ượ ỏ ở ố

m nh, đâu có ăn năn!" Hu khen kh ng khái, cho đi và h u ti n cho vàng, l a,ệ ệ ả ậ ễ ụ

Tr ng đ u không nh n.ườ ề ậ

Tr ng đ n Gia Đ nh, y t ki n hành t i, tham d bàn m u. Năm Đinh D uườ ế ị ế ế ở ạ ự ư ậ

(1777) Nguy n Văn Hu vào đánh. Tân Chính v ng (Hoàng tôn D ng) đóngễ ệ ươ ươ

quân Tr n Biên. Quân Hòa Nghĩa c a Lý Tài đánh nhau v i gi c, b thua. Tr ngở ấ ủ ớ ặ ị ườ

xin lui v Sài Gòn đ tính vi c đánh và gi .ề ể ệ ữ

Đ n lúc Sài Gòn th t th , Tr ng l i b b t. Hu h i "Tiên sinh, ngày nay tínhế ấ ủ ườ ạ ị ắ ệ ỏ

sao?" Tr ng đáp: "Vi c ngày nay, ch gi nghĩa, không mong s ng. Vua nh c, tôiườ ệ ỉ ữ ố ụ

ch t đó là ph n s . Còn h i làm chi!" Hu bèn sai gi t đi. Lúc s p b hành hình,ế ậ ự ỏ ệ ế ắ ị

Tr ng h ng v phía b c, l y hai l y r i ch u ch t.ườ ướ ề ắ ạ ạ ồ ị ế

Con là Cao, các h c trò là Nguy n Thanh, Nguy n Luân và Nguy n Th ng đ uọ ễ ễ ễ ườ ề

nh y xu ng sông t t . M là Hoàng th cũng ho ng s mà ch t (Có m t thuy tả ố ự ử ẹ ị ả ợ ế ộ ế

nói: có võ sĩ tên là Đi n Ngh (không nh h ) d i tr ng Tân Chính v ng,ể ệ ớ ọ ở ướ ướ ươ

đánh nhau v i gi c sông Tranh; l c m t chúa, nghe tin Nguy n Đăng Tr ngớ ặ ở ạ ấ ễ ườ

ch t, cũng nh y xu ng gi ng cế ả ố ế

Gia Long năm th 3 (1804), tri u đình l c d ng con Tr ng là Minh cho vào Hànứ ề ụ ụ ườ

lâm vi n. Năm th 9 (1810) cho đ a Tr ng vào th mi u Trung ti t công th n.ệ ứ ư ườ ờ ở ế ế ầ

Minh M ng năm th 3 (1822) truy t ng hàm Binh b Th ng th , xét đ n haiạ ứ ặ ộ ượ ư ế

cháu là Trinh và Nguyên, đ u mi n thu thân su t đ i.ề ễ ế ố ờ

Bùi H u Lữ ễ

Ng i huy n Phú Vang, ph Th a Thiên. Bu i đ u theo Du Tông Hoàng Đ vàoườ ệ ủ ừ ổ ầ ệ ế

Gia Đ nh, làm Ký l c doanh Long H . Năm Bính Thân (1776), "gi c" Tây S n vàoị ụ ồ ặ ơ

l n c p; t ng "gi c" là Đi u khi n Hòa (94) xâm ph m Long H , H u L ch ngấ ướ ướ ặ ề ể ạ ồ ữ ễ ố

đánh, b gi c b t đ c. H u L ch i gi c, không ch u khu t, b gi c m ăn th t.ị ặ ắ ượ ữ ễ ử ặ ị ấ ị ặ ổ ị

Gia Long năm th 4 (1805), con là H u Th c đem vi c tâu bày. Vua nói "H u Lứ ữ ụ ệ ữ ễ

ch t trung, nên tha thu thân cho con đ nêu ti t nghĩa ng i làm tôi". Bèn choế ế ể ế ườ

Th c mi n lao d ch su t đ i. Năm th 9 (1810), cho H u L đ c th mi uụ ễ ị ố ờ ứ ữ ễ ượ ờ ở ế

Trung ti t công th n.ế ầ

Nguy n Danh Khoángễ

L i có tên là Lu n, không rõ quê quán đâu. Đ i Du Tông Hoàng Đ , làm Thamạ ậ ở ờ ệ ế

m u, theo Tân Chính v ng vào Gia Đ nh. Năm Bính Thân (1776) theoư ươ ị

m&#7879;nh Tân Chính v ng, đi núi Chiêu Thái, d Lý Tài xu ng hàng. Nămươ ụ ố

Đinh D u (1777) mùa h "gi c" Tây S n vào l n c p, Khoáng theo chúa đi Longậ ạ ặ ơ ấ ướ

Xuyên. Tháng 9 "gi c" đánh Long Xuyên, Du Tông m t, Khoáng cùng cha conặ ệ ấ

Tr ng Ph c Th n đ u t ti t.ươ ướ ậ ề ử ế

Tr n Văn Th cầ ứ

Không rõ quê quán đâu, làm quan đ n Tham tán. Năm t Mùi (1775) mùa h ,ở ế Ấ ạ

Du Tông Hoàng Đ vào Gia Đ nh, Th c đem quân gi Phú Yên gây th gi c v iệ ế ị ứ ữ ế ỷ ố ớ

quân Ph c Hi p đ ch ng "gi c" Tây S n. Năm Bính Thân (1776), mùa h , chúaướ ệ ể ố ặ ơ ạ

tri u T ng Ph c Hi p v Gia Đ nh. Th c cùng Chu Văn Ti p đóng gi các đ oệ ố ướ ệ ề ị ứ ế ữ ạ

Phú Yên, Bình Thu n. Năm Đinh D u (1777), mùa h , "gi c" Tây S n vào c p.ậ ậ ạ ặ ơ ướ

Chúa tri u Th c đem quân vào c u. Quân Th c đi đ n Bình Thu n, đánh nhau v iệ ứ ứ ứ ế ậ ớ

"gi c" không th ng, Th c b ch t tr n. Gi a niên hi u Gia Long, t ng phong Th cặ ắ ứ ị ế ậ ữ ệ ặ ứ

hàm Tham tán, cho th hai mi u Hi n trung và Trung h ng công th n.ờ ở ế ể ư ầ

Đoàn Đ c Hi pứ ệ

Ng i huy n Phú Vang, ph Th a Thiên. Bu i đ u làm quan t i ch c Cai án, cóườ ệ ủ ừ ổ ầ ớ ứ

ti ng là l i viên gi i. Năm t Mùi (1775), theo Th ng su t T ng Văn Khôi đánhế ạ ỏ Ấ ố ấ ố

"gi c" Tây S n sông Tam Đ c thu c Bình Hòa, b t l i. Năm y, Du Tông vàoặ ơ ở ố ộ ấ ợ ấ ệ

Nam, khi đ n cO17;a bi n Vân Phong, Hi p đ n y t ki n, chúa cho ch c Hàn lâmế ể ệ ế ế ế ứ

vi n, theo vào Gia Đ nh, chuyên làm Khâm sai Tham m u, thăng Công b . Hòaệ ị ư ộ

Nghĩa đ o Lý Tài đem quân ép b c ng giá. Hi p không theo, b h i.ạ ứ ự ệ ị ạ

Con Hi p là Lu n, đ i Minh M ng (1820-1840) làm quan đ n Th ng ch doanhệ ậ ờ ạ ế ố ế

Th n c .ầ ơ

Đ Văn Ho ngỗ ả

L i có tên là Đ n, ng i huy n H i Lăng thu c Qu ng Tr . Làm quan đ i Duạ ả ườ ệ ả ộ ả ị ờ ệ

Tông đ n ch c Tán lý Chiêu th o s . Năm Quý T (1773), "gi c" Tây S n kh iế ứ ả ứ ỵ ặ ơ ở

lo n, qu y nhi u vùng Qu ng Ngãi, Qu ng Nam. Chúa sai Ho ng cùng b nạ ấ ễ ả ả ả ọ

Ch ng c Nguy n C u Th ng, Nguy n C u Sách, Cai c Phan Ti n, Cai đ iưở ơ ễ ử ố ễ ử ơ ế ộ

Nguy n V , T ng nhung Nguy n Sùng đem quân đi đánh. Ho ng cùng Sùng làmễ ệ ổ ễ ả

tiên phong. Quân ti n đ n đ a đ u Qu ng Ngãi, b "gi c" đ đ n đánh úp. Lũ Ho ngế ế ị ầ ả ị ặ ế ả

ch ng đánh không đ c, đ u b h i. Tri u Gia Long (1802-1819), Ho ng đ cố ượ ề ị ạ ề ả ượ

truy phong Tham chính, th hai mi u Hi n trung và Trung ti t công th n.ờ ở ế ể ế ầ

Lê Đa U nẩ

L i có tên là Thân, ng i huy n L Th y thu c Qu ng Bình. V n có văn h c , tínhạ ườ ệ ệ ủ ộ ả ố ọ

c ng tr c, làm quan đ i Du Tông đ n ch c Ký l c doanh Bình Thu n r i đ cươ ự ờ ệ ế ứ ụ ậ ồ ượ

thăng Tham m u doanh đ n Gia Đ nh. Sau đó đ c tri u v cho ra làm Ký l cư ồ ị ượ ệ ề ụ

Qu ng Bình, r i thăng Cai b Qu ng Nam . Giáp Ng Du Tông năm th 9 (1774),ả ồ ạ ả ọ ệ ứ

"gi c" Tây S n c p Qu ng Nam, U n sung làm Khâm sai Tham tán, đem quân điặ ơ ướ ả ẩ

đánh. U n đánh nhau v i "gi c" b ch t tr n.ẩ ớ ặ ị ế ậ

Con là Liên ban đ u làm Tri huy n, sau đ i làm Cai đ i th ng su t qu n Tam Kỳ.ầ ệ ổ ộ ố ấ ậ

Năm Giáp Ng (1774), đánh nhau v i "gi c" Liên S n (thu c Qu ng Nam) bọ ớ ặ ở ơ ộ ả ị ch t tr n.ế ậ

QUY N 6Ể

TRUY N CÁC B TÔI (IV)Ệ Ề

ize="4" face="Times New Roman" color="red">M c C uạ ử

Ng i Lôi Châu thu c t nh Qu ng Đông. Khi nhà Minh m t, ng i Thanh b t dânườ ộ ỉ ả ấ ườ ắ

róc tóc. C u c đ tóc dài, đi sang Nam. Đ n n c Chân L p, C u làm c nha (95).ử ứ ể ế ướ ạ ử ố

Th y ph Sài M t có ng i Kinh, ng i Trung Qu c, ng i Chân L p và ng iấ ủ ạ ườ ườ ố ườ ạ ườ

Chà Và buôn bán đông đúc, C u bèn d i đ n Ph ng Thành, m sòng b c g i làử ờ ế ở ươ ở ạ ọ

"Hoa chi" đ l y h . L i đào đ c h b c, do đó v t lên giàu có. C u chiêu t pể ấ ồ ạ ượ ố ạ ọ ử ậ

nh ng dân xiêu tán Phú Qu c, C n B t, R ch Giá (Gia Khê), Lũng Ca, H ng Úcữ ở ố ầ ộ ạ ươ

và Cà Mau (KhaMao) l p làm 7 xã thôn. L i vì đ t đó có ng i tiên n hi n ậ ạ ấ ở ườ ẩ ệ ở

trên sông, nên g i là Hà Tiên. Ch y g n núi, ven bi n, có th t h p buôn bán đọ ỗ ấ ầ ể ể ụ ọ ể

sinh l i. G p lúc ng i Xiêm sang đánh l n Chân L p, ng i Chân L p v n nợ ặ ườ ấ ạ ườ ạ ố ươ

nhát, nghe gi c đ n là ch y. T ng Xiêm g p C u bèn d đem v n c. C u b tặ ế ạ ướ ặ ử ụ ề ướ ử ấ

đ c dĩ đi theo. Sang đ n Xiêm, vua Xiêm th y tr ng m o C u, cho là l , vui m ngắ ế ấ ạ ạ ử ạ ừ

gi l i, cho núi V n Tu . Sau đó, nhân n c Xiêm có n i bi n, C u bèn lén vữ ạ ở ạ ế ướ ộ ế ử ề

Lũng C . Nh ng dân xiêu tán quy ph c v i C u ngày m t đông. C u th y Lũng Cả ữ ụ ớ ử ộ ử ấ ả

đ t h p không th đông ng&#432; i đ c l i d i v Ph ng Thành. Th ngấ ẹ ể ở ờ ượ ạ ờ ề ươ ươ

nhân và lũ khác b n ph ng theo đ n &#273;ông nhi u.ố ươ ế ề

Có m u sĩ là Tô Quân b o C u: "Ng i Chân L p tính gi o quy t gian trá, ít trungư ả ử ườ ạ ả ệ

h u, không th n ng t a lâu đ c Nghe nói chúa Nam tri u có ti ng nhân nghĩa,ậ ể ươ ự ượ ề ế

uy đ c v n đ tin, chi b ng đ871;n gõ c a x ng th n đ gây th bám r v ngứ ố ủ ằ ử ư ầ ể ế ễ ữ

ch c. Muôn m t có bi n c gì, thì nh chúa giúp đ ". C u cho l i bàn y là ph i.ắ ộ ế ố ờ ỡ ử ờ ấ ả

năm th 17 M u Tý (1708), mùa thu, C u cùng thu c h là b n Tr ng C u, Lý Xáứ ậ ử ộ ạ ọ ươ ầ

mang ng c l a đ n c a khuy t dâng bi u x ng th n, xin làm Hà Tiên tr ng.ọ ụ ế ử ế ể ư ầ ưở

Chúa th y C u t ng m o khôi ngô kỳ li t ti n lui cung kính, c n th n, khen làấ ử ướ ạ ệ ế ẩ ậ

trung thành, bèn ban s c cho làm thu c qu c đ t tên tr n y là tr n Hà Tiên, traoắ ộ ố ặ ấ ấ ấ

C u làm ch c T ng binh, ban cho n và thao. L i sai n i th n ti n C u ra ngoàiử ứ ổ ấ ạ ộ ầ ễ ử

c a thành. Ai cũng cho là vinh d .ử ự

C u v tr n, d ng thành quách, l p doanh ngũ, đ t liêu tá, làm nhi u nhà kháchử ề ấ ự ậ ặ ề

đ đón ti p hi n tài. Dân đ n ngày càng đông, Hà Tiên tr thành m t đô h iể ế ề ế ở ở ộ ộ

nh .ỏ

Tr c đó, m C u là Thái th nh con ngày m t tha thi t, bèn t Lôi Châu v tướ ẹ ử ị ớ ộ ế ừ ượ

bi n đ n; C u ph ng d ng đ y đ , đã đ c lâu. M t hôm, bà m vào chùaể ế ử ụ ưỡ ầ ủ ở ượ ộ ẹ

Tam B o, cúng l Ph t ng i nghi m nhiên tr c Ph t mà hóa. C u nhân đó đúcả ễ ậ ồ ễ ướ ậ ử

t ng bà m , đ t vào khám chùa mà th . T ng y đ n nay v n còn.ượ ẹ ặ ở ờ ượ ấ ế ẫ

Năm t Mùi (1715) mùa xuân, Chân L p N c Thâm đem quân Xiêm đ n đánh HàẤ ạ ặ ế

Tiên, C u ch ng c không n i, ch y ra gi Lũng C . N c Thâm c p l y c a c iử ố ự ổ ạ ữ ả ặ ướ ấ ủ ả

đ v t r i đi. C u li n v Hà Tiên, đ p thành, đ t nhi u đi m canh, làm k phòngồ ậ ồ ử ề ề ắ ặ ề ế ế

th nghiêm ng t.ủ ặ

Túc Tông Hoàng Đ , năm th 10 t Mão (1735), mùa h , C u m ch t, th h n 80ế ứ Ấ ạ ử ố ế ọ ơ

tu i, đ c t ng phong Khai tr n Th ng tr qu c Đ i t ng quân Vũ ngh công.ổ ượ ặ ấ ượ ụ ố ạ ướ ị

Con là Thiên T .ứ

T là Sĩ Lân, là con tr ng M c C u. Lúc s p sinh đã có đi m l . Tr c đó, chự ưở ạ ử ắ ề ạ ướ ỗ

C u là đ t Lũng C , trong sông t nhiên n c v t lên, r i xu t hi n m t t ngử ở ấ ả ự ướ ọ ồ ấ ệ ộ ượ

vàng b y th c, ánh sáng t a trên m t n c. S ng i Man trông th y, l y làm lả ướ ỏ ặ ướ ư ườ ấ ấ ạ

nói v i C u: "Đ y là đi m n c có ng i hi n, Ph c đ c không sao l ng đ c".ớ ử ấ ề ướ ườ ề ướ ứ ườ ượ

C u sai ng i đi r c t ng vàng y lên, nh ng làm trăm cách cũng không layử ườ ướ ượ ấ ư

chuy n đ c. B y gi m i làm chùa nh b sông đ th . Thiên T cũng sinhể ượ ấ ờ ớ ỏ ở ờ ể ờ ứ

nh m năm y, ng i ta truy n nói là "b tát hi n thân".ằ ấ ườ ề ồ ệ

Thiên T t bé đã thông minh, nhanh nh n, h c r ng kinh đi n, hi u thông võứ ừ ẹ ọ ộ ể ể

l c. Túc Tông Hoàng Đ năm th 11 Bính Thìn (1736), mùa xuân, chúa cho Thiênượ ế ứ

T làm Đô đ c tr n Hà Tiên, ban cho 3 chi c thuy n "Long bài" đ c mi n thu .ứ ố ấ ế ề ượ ễ ế

L i sai m lò đúc ti n đ ti n cho vi c mua bán. Thiên T bèn chia đ t nha thu c,ạ ở ề ể ệ ệ ứ ặ ộ

tuy n quân lính, đ p thành quách m r ng ph , ch . Th ng nhân và l khách cácể ắ ở ộ ố ợ ươ ữ

n c t h p đông đúc. L i chiêu t p nh ng ng i văn h c b n ph ng, m Chiêuướ ụ ọ ạ ậ ữ ườ ọ ố ươ ở

Anh Các hàng ngày cùng nhau bàn gi ng sách, x ng h a th . Có 10 bài th v nhả ướ ọ ơ ơ ị

c nh Hà Tiên (Hà Tiên th p v nh), phong l u tài v n, đ c m t ph ng quýả ậ ị ư ậ ượ ộ ươ

tr ng. T đ y, Hà Tiên m i bi t đ n văn h c. M i bài v nh c nh Hà Tiên:ọ ừ ấ ớ ế ế ọ ườ ị ả

1. Kim D lan đào (Đ o Kim D ch n sóng)ư ả ư ắ

2. <i>Bình S n đi p thúy (Núi Bình S n tr p trùng xanh bi c)ơ ệ ơ ậ ế

3. Tiên t th n chung (Ti ng chuông mai chùa Tiên)ự ầ ế

4. Giang Thành d c (Ti ng tr ng canh Giang Thành)ạ ổ ế ố

5. Th ch đ ng th n vân (Hang đá nu t mâạ ộ ố ố

6. Chân Nham l c l (Cò đ u Chân Nham)ạ ộ ậ

7. Đông H n nguy t (Trăng soi Đông H )ồ ấ ệ ồ

8. Nam Ph trùng ba (Sóng ng i Nam Ph )ố ờ ố

9. L c Trĩ thôn c (C nh quê L c Trĩ)ộ ư ả ộ

10. L Khê ng b c (Xóm chài L Khê)ư ư ạ ư

M i bài th trên đây đ u do Thiên T x ng ra tr c. 25 ng i nhà Thanh là lũườ ơ ề ứ ướ ướ ườ

Chu Phác, Tr n T H ng; 6 ng i n c ta là lũ Tr nh Liên S n, M c Tri u Đánầ ư ươ ườ ướ ị ơ ạ ề

đ u h a v n. Trong t p Hà Tiên th p v nh c ng 320 bài th , Thiên T đ t a. Về ọ ầ ậ ậ ị ộ ơ ứ ề ự ề

sau, g p lo n, th ph n nhi u b t n mát m t. Đ n đ i Gia Long, Hi p T ng tr nặ ạ ơ ầ ề ị ả ấ ế ờ ệ ổ ấ

Gia Đ nh Tr nh Hoài Đ c mua đ c m t t p Minh b t di ng , đem in, l u hành ị ị ứ ượ ộ ậ ộ ư ư ở

đ i.ờ

Th Tông Hoàng Đ năm đ u, K Mùi (1739), mùa xuân, N c Bôn n c Chân L pế ế ầ ỷ ặ ướ ạ

xâm l n Hà Tiên. Chân L p vì c m t đ t nên oán M c C u. Khi C u đã m t, Thiênấ ạ ớ ấ ấ ạ ử ử ấ

T m i lĩnh c ti t tr n th , N c Bôn bèn đem quân đ n xâm l c. Thiên T đemứ ớ ờ ế ấ ủ ặ ế ượ ứ

b thu c đi đánh, chi n đ u su t ngày đêm. V Thiên T là Nguy n th đ c su tộ ộ ế ấ ố ợ ứ ễ ị ố ấ

v quân lính chuy n l ng ăn và đem c m n c cho quân, do đó, quân đ c ănợ ể ươ ơ ướ ượ

no. Thiên T bèn đánh hăng, quân c a N c Bôn b tan v .ứ ủ ặ ị ỡ

Tin th ng tr n đ a đ n, chúa tr m tr khen ng i và cho là l đ c cách trao choắ ậ ư ế ầ ồ ợ ạ ặ

Thiên T làm Đô đ c T ng quân, ban cho áo bào đ và mũ, đai. Nguy n th cũngứ ố ướ ỏ ễ ị

đ c phong làm phu nhân. B i th , Chân L p không dám nhòm ngó Hà Tiên n a.ượ ở ế ạ ữ

Đinh Mão, Th Tông năm th 9 (1747), Thiên T sai ng i c i thuy n Long bàiế ứ ứ ườ ưỡ ề

đem ph m v t cung ti n. Chúa ban khen, cho 4 đ o s c đ phong cho các viên Caiẩ ậ ế ạ ắ ể

đ i, Đ i tr ng làm c tr n, l i ban g m vóc đ đ c và cho v . G p có gi c bi nộ ộ ưở ệ ở ấ ạ ấ ồ ạ ề ặ ặ ể

tên là Đ c, đ n c p bóc ngoài h i ph n Long Xuyên, Thiên T đ c tin báo li nứ ế ướ ả ậ ứ ượ ề

sai con r là Cai đ i T H u D ng đem 10 chi n thuy n, b t đ c b n tên trongể ộ ừ ữ ụ ế ề ắ ượ ố

b n ph , tên Đ c ch y đ n Ba Th c, b quân Xiêm b t đ c, chém đi. D đ ng đ uọ ỉ ứ ạ ế ắ ị ắ ượ ư ả ề

tan.

Năm Bính Tý (1756), mùa xuân, Chân L p đánh l n Côn Man. Chúa sai t ng sĩ 5ạ ấ ướ

doanh đi đánh d p. Vua Chân L p là N c Nguyên, ch y đi n ng náu Hà Tiên,ẹ ạ ặ ạ ươ ở

nói v i Thiên T xin dâng đ t hai ph T m Bôn, Soài R p (Lôi L p), và xin n p bùớ ứ ấ ủ ầ ạ ạ ộ

l cúng thi u t ba năm tr c, đ chu c t i. Thiên T tâu xin h . Chúa ng cho.ễ ế ừ ướ ể ộ ộ ứ ộ ư

Năm sau (1757), N c Nguyên ch t, chú h là N c Nhu n quy n t m coi vi c n c.ặ ế ọ ặ ậ ề ạ ệ ướ

Quan ngoài biên tâu xin nhân ti n l p N c Nhu n làm vua, chúa sai b t n p đ tệ ậ ặ ậ ắ ộ ấ

hai ph Trà Vinh và Ba Th c r i m i ng thu n. G p b y gi con r Nhu n làủ ắ ồ ớ ư ậ ặ ấ ờ ể ậ

Hinh gi t Nhu n, c p ngôi vua. Con Nhu n là N c Tôn ch y sang Hà Tiên. Thiênế ậ ướ ậ ặ ạ

T cũng tâu h xin cho. Chúa bèn phong N c Tôn làm Chân L p qu c v ng, nhứ ộ ặ ạ ố ươ ờ

Thiên T h t ng v n c. N c Tôn bèn dâng đ t T m Phong Long, l i c t đ tứ ộ ố ề ướ ặ ấ ầ ạ ắ ấ

năm ph là Vũng Th m (?) (H ng Úc), C n Gi t (C n B t), Chân Rùm (Chânủ ơ ươ ầ ộ ầ ộ

Sâm), Xoài Mút (Sài M t), Linh Quỳnh, đ t n. Thiên T dâng lên tri u đình,ạ ể ạ ơ ứ ề

chúa cho l thu c vào qu n h t Hà Tiên. Thiên T bèn đ t x R ch Giá (Gi Khê)ệ ộ ả ạ ứ ặ ứ ạ ả

làm đ o Kiên Giang, x Cà Mau làm đ o Long Xuyên, thi t l p quan l i chiêu dân,ạ ứ ạ ế ậ ạ

l p p. Do đ y b n đ Hà Tiên ngày m t r ng.ậ ấ ấ ả ồ ộ ộ

Du Tông Hoàng Đ năm đ u Bính Tu t (1766), mùa thu, Phong v ng n cệ ế ầ ấ ươ ướ

Xiêm (vua Xiêm b b nh h i, ng i trong n c g i là Phong v ng) s a so nị ệ ủ ườ ướ ọ ươ ử ạ

ch nh đ n chi n thuy n n đ nh nh t kỳ sang xâm l n Hà Tiên, Thiên T dò bi tỉ ố ế ề ấ ị ậ ấ ứ ế

vi c này, bèn báo cho Đi u khi n Gia Đ nh T ng Văn Khôi xin quân c u ng.ệ ề ể ị ố ứ ứ

Năm Đinh H i (1767) mùa xuân, n c Mi n Đi n đánh n c Xiêm, b t Phongợ ướ ế ệ ướ ắ

v ng. Con th c a v ng là Chiêu Thúy ch y sang Hà Tiên. Thiên T l i đ a thươ ứ ủ ươ ạ ứ ạ ư ư

cho Văn Khôi kéo quân c u vi n v . G p b y gi có ng i Tri u Châu nhà Thanhứ ệ ề ặ ấ ờ ườ ề

tên là Ho c Nhiên, h p quân đ o C Lông, ng m có ý dòm ngó Hà Tiên, Thiên Tắ ọ ở ả ổ ầ ứ

cho quân lén đi vây b t. Ho c Nhiên b gi t ch t, d đ ng tan h t.ắ ắ ị ế ế ư ả ế

Năm M u Tý (1768), mùa thu, Tù tr ng Mang Tát n c Xiêm là Tr nh Qu c Anhậ ưở ướ ị ố

t l p làm vua, b t Chân L p n p l c ng. N c Tôn không nghe, Qu c Anh bèn saiự ậ ắ ạ ộ ễ ố ặ ố

t ng đánh Chân L p, c p bóc nhân dân. Hay tin, Thiên T càng phòng bướ ạ ướ ứ ị nghiêm ng t.ặ

Năm K S u (1769), mùa xuân, l i có ng i Tri u Châu nhà Thanh tên là Tr nỷ ử ạ ườ ề ầ

Thái, h p quân núi B ch Mã, m u đánh úp Hà Tiên, bí m t liên k t v i ng i họ ở ạ ư ậ ế ớ ườ ọ

M c là M c Sùng, và M c Khoan làm n i ng. Thiên T đ t quân ph c b t Sùng,ạ ạ ạ ộ ứ ứ ặ ụ ắ

Khoan, đu i d p b n y chùa H ng S n. Tr n Thái ch y sang Xiêm.ổ ẹ ọ ấ ở ươ ơ ầ ạ

Năm Canh D n (1770) mùa thu , lĩnh tr n Hà Tiên là Ph m Lam t h p nh ngầ ấ ạ ụ ọ ữ

ng i Vũng Th m (?) (H ng Úc), C n Gi t (C n B t) cùng b n Vinh-l -ma-lườ ơ ươ ầ ộ ầ ộ ọ ỉ ư

ng i Chà Và và c Nha Kê ng i Chân L p, g m có h n 800 quân, 15 chi cườ Ố ườ ạ ồ ơ ế

thuy n, chia đ ng th y, b , đánh úp Hà Tiên. Thiên T đánh phá đ c, đâm ch tề ườ ủ ộ ứ ượ ế

Ph m Lam trên sông, b t đ c tên L và tên Kê đem chém đi.ạ ở ắ ượ ự

Hà Tiên nhi u l n g p binh bi n, l ng nhân hao t n, lòng dân dao đ ng. Thiênề ầ ặ ế ươ ố ộ

T dâng s t đàn h c mình. Chúa ban th khoan dung và yên i. L i s c sai Đi uứ ớ ự ặ ư ủ ạ ắ ề

khi n Gia Đ nh r ng h Hà Tiên có vi c phi báo thì ph i ng c u ngay.ể ở ị ằ ễ ệ ả ứ ứ

Năm Tân Mão (1771) mùa thu , vua Xiêm cho r ng Chiêu Thúy t i Hà Tiên, e x yằ ở ạ ả

ra m i lo v sau, bèn tuy n duy t quân lính m u đánh Hà Tiên. Dò bi t s tr ng,ố ề ể ệ ư ế ự ạ

Thiên T c u c u v i Đi u khi n Gia Đ nh T ng Văn Khôi. Khôi nghĩ năm tr cứ ấ ứ ớ ề ể ị ố ướ

báo hão tin gi c làm nh c quân nhà vua, bèn l ng ch ng không đ n c u.ặ ọ ừ ừ ế ứ

Ít lâu sau, phía nam thành Hà Tiên có hai c u v ng đ giao l i thành hình chầ ồ ỏ ạ ữ

"th p" (+) dài h n 30 tr ng. L i d i l u B c tr c có bãi cát, ch t b gió l cậ ơ ượ ạ ở ướ ầ ắ ướ ợ ị ố

cu n cát bay lên l ng tr i, trong thành s m t i l i. Phút ch c cát y trút xu ngố ư ờ ầ ố ạ ố ấ ố

thành đ ng, hình nh ch "th p". Nhà thu t s cho r ng đó là đi m tháng 10 m tố ư ữ ậ ậ ố ằ ề ấ

thành. K đó quân Xiêm t đ n vây thành. Trong thành quân ít, không ch ng giế ồ ạ ế ố ữ

đ c, thành bèn b gi c chi m, đúng vào kỳ tháng 10.ượ ị ặ ế

Thiên T cùng lũ con là Hoàng, X ng và Duyên đi đ ng th y ch y ra Tr nứ ướ ườ ủ ạ ấ

Giang; trình bày lý do Hà Tiên th t th , r i dâng s xin nh n t i. Chúa ban thấ ủ ồ ớ ậ ộ ư

r ng tha cho. L i u h u c p thêm cho l ng b ng, ra l nh cho quan Đi u khi nộ ạ ư ậ ấ ươ ổ ệ ề ể

sai quân đ a v đ o Tr n Giang, đ Thiên T chiêu ph l u dân, l i m u đ đánhư ề ạ ấ ể ứ ủ ư ạ ư ồ

gi c.ặ

Năm Nhâm Thìn (1772), mùa h , vua Xiêm l i th a th ng, đánh n c Chân L p.ạ ạ ừ ắ ướ ạ

Lũ Đi u khi n Nguy n C u Đàm đem quân ti n đ n Nam Vang, c phá đ c quânề ể ễ ử ế ế ả ượ

Xiêm. Vua Xiêm ch y sang Hà Tiên, đ a th cho Thiên T c u hòa. Thiên T tạ ư ư ứ ầ ứ ừ

ch i. Vua Xiêm bèn giao cho t ng là Tr n Liên gi Hà Tiên, còn mình t đemố ướ ầ ữ ự

quân đ n b t con trai, con gái Thiên T và b t Chiêu Thúy đem v .ế ắ ứ ắ ề

Năm Quý T (1773), mùa xuân, Thiên T sai ng i nhà là M c Tú mang th sangỵ ứ ườ ạ ư

Xiêm gi ng hòa. Vua Xiêm m ng quá đ a tr con trai con gái Thiên T mà mình đãả ừ ư ả ứ

b t, và tri u Tr n Liên v . Thành lũy nhà c a Hà Tiên đ u b quân Xiêm tàn phá.ắ ệ ầ ề ử ề ị

Thiên T bèn l u l i Tr n Giang, sai con là Hoàng v Hà Tiên, tu s a l i.ứ ư ạ ấ ề ử ạ

Năm Giáp Ng (1774), mùa đông, "gi c" Tây S n Nguy n Văn Nh c th r t d d i,ọ ặ ơ ễ ạ ế ấ ữ ộ

chúa Tr nh l i sai quân vào xâm l n mi n Nam. Thiên T Tr n Giang, hay tinị ạ ấ ề ứ ở ấ

bi n y, sai thu c h ch thóc vào kinh đ cung l ng quân. Thuy n l ng đi đ nế ấ ộ ạ ở ể ươ ề ươ ế

ngoài bi n Quy Nh n thì b quân gi c đón c p m t.ể ơ ị ặ ướ ấ

Năm t Mùi (1775), mùa xuân, ng giá chúa Du Tông vào Gia Đ nh, đóng B nẤ ự ệ ị ở ế

Nghé. Thiên T l p t c đem các con đ n y t ki n hành t i. Chúa khen và yên i.ứ ậ ứ ế ế ế ở ạ ủ

Đ c cách cho Thiên T làm Qu c lão Đô đ c qu n công, cho con là Hoàng làmặ ứ ố ố ậ

Ch ng c , con là X ng làm Th y Cai c , con là Duyên làm Tham t ng Cai c .ưở ơ ướ ắủ ơ ướ ơ

Sai đi u v đ o Tr n Giang đóng gi .ề ề ạ ấ ữ

Năm Bính Thân (1776), "gi c" Tây S n nhi u l n vào c p. Quân nhà chúa nhi uặ ơ ề ầ ướ ề

tr n b t l i. Năm Đinh D u (1777), chúa đ n C n Th , h p l i v i quân Thiên T ,ậ ấ ợ ậ ế ầ ơ ợ ạ ớ ứ

bèn sai Tham t ng Duyên đem quân b n b vào đ o Đông Khâu t p h p cácướ ả ộ ạ ậ ợ

quân c n v ng khép l i đánh "gi c" Tây S n. Gi c b thua. Duyên l i v Tr nầ ươ ạ ặ ơ ặ ị ạ ề ấ

Giang, gi ch hi m đ ch ng gi c. Thiên T ch u h u chúa, r t kính c n. Chúaữ ỗ ể ể ố ặ ứ ầ ầ ấ ẩ

th y quân b thu c ng i ít, s c y u, khó ch ng n i gi c, m i sai Đ Thanh Nhânấ ộ ộ ườ ứ ế ố ổ ặ ớ ỗ

ng m đ n Bình Thu n, tri u Chu Văn Ti p vào c u.ầ ế ậ ệ ế ứ

Tr c đó, "gi c" Tây S n s p đem đ i binh xâm ph m Tr n Giang, Thiên T bàyướ ặ ơ ắ ạ ạ ấ ứ

k tránh gi c, r ng "Tr n Giang không ph i là n i hi m tr có th đóng gi đế ặ ằ ấ ả ơ ể ở ể ữ ể

ch ng gi c. Xin chúa theo đ ng sông c n C n Th , ra đ t Kiên Giang. N u có số ặ ườ ạ ầ ơ ấ ế ự

b t tr c thì ra h i đ o, đ i tình th r i hành đ ng".ấ ắ ả ả ợ ế ồ ộ

Mùa thu năm y, Thiên T h u chúa đi tr c, sai con là Duyên vào đ t Hi p Giang,ấ ứ ầ ướ ấ ệ

đ n cây to, l p đ ng th y. Chúa ngày càng b n ch n lo l ng, tri u Thiên T đ n,ẵ ấ ườ ủ ồ ồ ắ ệ ứ ế

b o r ng: "Th gi c nay đang d d i, vi c n c nh th mong sao gây d ng l iả ằ ế ặ ữ ộ ệ ướ ư ế ự ạ

đ c?". Thiên T kh u đ u l y khóc, nói r ng: "Th thì nên tri u thu c h c aượ ứ ấ ầ ạ ằ ế ệ ộ ạ ủ

th n là Quách Ân đem thuy n đi bi n t i đón thánh giá và cung quy n. Th n xinầ ề ể ớ ế ầ

đem h t s c khuy n mã, không ng i gian lao, sang Qu ng Đông nhà Thanh, kêuế ứ ể ạ ả

xin Trung Qu c giúp quân đánh gi t b n gi c hung ác, thu ph c l y đ t đai c a ta.ố ế ọ ặ ụ ấ ấ ủ

C nh th n nghĩ n u không tính xa nh th thì không có ch trú chân n a đâu".ứ ư ầ ế ư ế ỗ ữ

Chúa chu n y l i tâu. R i chúa đi Long Xuyên. Thiên T bèn sai thu c t ng làẩ ờ ồ ứ ộ ướ

Ngũ nhung Cai c tên Khoan, h u chúa đi tr c. Thiên T l u l i c a bi n Kiênơ ầ ướ ứ ư ạ ở ử ể

Giang, đ đ i thuy n Quách Ân đ n. Ch c lát, Long Xuyên th t th , gi c sai ng iể ợ ề ế ố ấ ủ ặ ườ

đ n d Thiên T xu ng hàng. Thiên T không theo ch y ra đ o Phú Qu c. Khiế ụ ứ ố ứ ạ ả ố

đ c tin gi c đem chúa v Gia Đ nh, Thiên T , kêu tr i, than khóc nay v sau, taượ ặ ề ị ứ ờ ừ ề

không còn m t nào trông th y chúa n a!"ặ ấ ữ

B y gi vua Xiêm Tr nh Qu c Anh cho thuy n đ n đón, Thiên T bèn sang Xiêm.ấ ờ ị ố ề ế ứ

Tôn Th t Xuân cũng t h i đ o sang Xiêm c u c u. Vua Xiêm h u đãi, gi l i.ấ ừ ả ả ầ ứ ậ ữ ở ạ

Năm M u Tu t (1778) mùa xuân, Th t Cao Hoàng Đ m i nhi p chính (lên ngôiậ ấ ế ổ ế ớ ế

chúa) sai Cai c L u Ph c Tr ng sang Xiêm giao hi u và h i tin t c v lũ Thiênơ ư ướ ư ế ỏ ứ ề

T .ứ

Năm Canh Tý (1780) mùa h , l i sai Cai c Sâm và Cai c Tĩnh (đ u không nh h )ạ ạ ơ ơ ề ớ ọ

sang thăm n c Xiêm. G p lúc đó có thuy n buôn ng i Xiêm v nói r ng thuy nướ ặ ề ườ ề ằ ề

mình t Qu ng Đông v qua ph n bi n Hà Tiên, b L u th Thăng gi t ng i,ừ ả ề ầ ể ị ư ủ ế ườ

c p c a. Vua Xiêm gi n lây li n giam lũ Sâm, Tĩnh vào ng c. L i có ng i Chânướ ủ ậ ề ụ ạ ườ

L p là B -ông-giao gièm v i vua Xiêm r ng: b t đ c th bí m t c a Gia Đ nh xuiạ ồ ớ ằ ắ ượ ư ậ ủ ị

M c Thiên T và Tôn Th t Xuân làm n i ng, m u chi m l y thành V ng Các. Vuaạ ứ ấ ộ ứ ư ế ấ ọ

Xiêm l m nghe l i y, l p t c b t trói lũ Thiên T tra h i. M c T Duyên cãi là bầ ờ ấ ậ ứ ắ ứ ỏ ạ ử ị vu oan. Vua Xiêm đem gi t đi. Thiên T bèn t t , th h n 70 tu i. Tôn Th t Xuân,ế ứ ự ử ọ ơ ổ ấ

Cai c Sâm, Cai c Tĩnh và quân đi theo h n 50 ng i đ u b h i. Con Thiên T làơ ơ ơ ườ ề ị ạ ứ

Hoàng và X ng cũng b gi t. Tôn Th t Xuân có truy n riêng.ướ ị ế ấ ệ

Sanh là con th t c a Thiên T , lúc g p n n, theo cha sang Xiêm. T khi Thiên Tứ ư ủ ứ ặ ạ ừ ứ

b vua Xiêm Tr nh Qu c Anh đ c ác làm h i, nh ng con cháu tr ng thành đ u bị ị ố ộ ạ ữ ưở ề ị gi t, duy có Sanh cùng các em là Tu n, Thiêm, cháu là Công Bính, Công Du, Côngế ấ

Tài (con c a Hoàng) và Công Th (con c a X ng) còn bé đ c đ i th n Xiêm làủ ế ủ ướ ượ ạ ầ

Kh La Hâm th ng tình c u cho thoát n n, nh ng ph i b đày ra n i ven bi n.ả ươ ứ ạ ư ả ị ơ ể

Năm Nhâm D n (1782) Tr nh Qu c Anh b b tôi là Oan S n gi t ch t. Đ i t ngầ ị ố ị ề ả ế ế ạ ướ

Xiêm là Ch t Tri t l p làm Ph t v ng (96), m i v i lũ Sanh v thành V ng Các,ấ ự ậ ậ ươ ớ ờ ề ọ

nuôi cho đ ăn. Năm Giáp Thìn (1784) mùa xuân, vua sang V ng Các, nhân nghĩủ ọ

đ n dòng dõi công th n, bèn cho Sanh làm Tham t ng. y, vua đem quân Xiêmế ầ ướ ấ

v đánh l y l i Gia Đ nh, Sanh đi h giá. Đ i binh đánh đ c Trà Ôn, vua sai Sanhề ấ ạ ị ộ ạ ượ

đóng gi , sau đó d i đi đóng gi Tr n Giang. Mùa đông năm y, quan quân th tữ ờ ữ ấ ấ ấ

l i. Vua đi Tr n Giang. Sanh đem ba chi n thuy n đón vua và quan quân đi Hònợ ấ ế ề

Son. Vua đóng l i đó và sai Sanh mang qu c th sang Xiêm báo tin.ạ ở ố ư

Năm t T (1785), mùa h , vua l i đi Xiêm. Sanh v n bên c nh đ h u h . NămẤ ỵ ạ ạ ẫ ở ạ ể ầ ạ

Đinh Mùi (1787), mùa thu, Sanh theo vua v Gia Đ nh. Vua cho Sanh l u gi Hàề ị ư ữ

Tiên. Khi đ i binh ti n đánh gi c, Sanh dâng 300 cây súng "Th ch c đi uạ ế ặ ạ ơ ể

th ng", đ giúp vào quân d ng.ươ ể ụ

Năm M u Thân (1788) mùa h , Sanh ch t, đ c t ng Đ c ti n Ph qu c Th ngậ ạ ế ượ ặ ặ ế ụ ố ượ

t ng quân, C m y v Ch ng v s Đô đ c Ch ng c .ướ ẩ ệ ưở ệ ự ố ưở ơ

Công Bính là con Hoàng và là cháu Thiên T . Khi Sanh đã ch t, vua bèn tri u Côngứ ế ệ

Bính Xiêm v , cho làm L u th Long Xuyên. Không đ c bao lâu, Công Bínhở ề ư ủ ượ

ch t.ế

Thiêm là con Thiên T . T thu bé, n náu dân gian n c Xiêm đã lâu. Năm Kứ ừ ở ẩ ở ướ ỷ

Mùi (1799), ng i Xiêm đ a Thiêm và cháu g i b ng chú là Công Du v Hà Tiên.ườ ư ọ ằ ề

Thiêm đ n Gia Đ nh, l y ra m t vua. Vua cho làm Khâm sai Th ng binh Cai c . Đ nế ị ạ ắ ố ơ ế

lúc Công Bính ch t, vua bèn cho T Thiêm làm Tr n th Hà Tiên. Gia Long nămế ử ấ ủ

th 4 (1805) thăng Thiêm làm Khâm sai Ch ng c , lĩnh tr n nh cũ. Năm th 6ứ ưở ơ ấ ư ứ

(1807), cho Công Du làm Cai đ i, r i sai Thiêm đi Xiêm, cho Công Du quy n lĩnhộ ồ ề

vi c tr n. Năm th 8 (1809), Thiêm ch t. Công Du can vi c ph i giao xu ng đìnhệ ấ ứ ế ệ ả ố

th n bàn xét. Công Th và Công Tài còn bé, ch a th cho làm quan đ c, đ u mầ ế ư ể ượ ề ấ

th ch c hàm Cai đ i đ gi vi c th cúng h M c, và c p cho 53 ng i phu giụ ứ ộ ể ữ ệ ờ ọ ạ ấ ườ ữ

m . R i sai lũ Công Th theo làm vi c công tr n. Năm th 10 (1811), mùa xuân,ộ ồ ế ệ ở ấ ứ

tri u lũ Công Du, Công Tài đ n kinh, l i tha lao d ch cho c nhà 50 ng i. Năm 12ệ ế ạ ị ả ườ

(1813), cho Công Du làm t phó s đi Xiêm. Năm 15 (1816), mùa đông, thăng Hi pẤ ứ ệ

tr n Hà Tiên, năm th 17 (1818), mùa thu, thăng Tr n th .ấ ứ ấ ủ

Năm Minh M ng năm th 3 (1822) mùa thu, Thánh T Nhân Hoàng Đ , nghĩ đ nạ ứ ổ ế ế

cha con Thiên T có công v i n c, t ng phong M c C u làm Th công Thu nứ ớ ướ ặ ạ ử ụ ậ

nghĩa Trung đ ng thán, Thiên T làm Đ t nghĩa chi th n, T Sanh làm Trungẳ ứ ạ ầ ử

nghĩa chi th n, cho xã Mỹ Đ c thu c Hà Tiên th cúng nh cũ. Năm th 10 (1829)ầ ứ ộ ờ ư ứ

Công Du vì già y u, đ c h u trí. Năm 11 (1830), cho Công Tài làm Qu n th thế ượ ư ả ủ ủ

Hà Tiên.

Năm 14 (1833) mùa h , ngh ch đ ng Lê Văn Khôi chi m gi thành Phiên An. Côngạ ị ả ế ữ

Du, Công Tài và con là H u Hi, H u Di u đ u nh n quan ch c c a gi c. Vi c bầ ầ ệ ề ậ ứ ủ ặ ệ ị phát giác, vua s c sai b t v kinh tra h i. Công Du, Công Tài li n m ch t. Con làắ ắ ề ỏ ề ố ế

H u Hi và H u Di u đ u b giam vào ng c kinh. Sau đó, tha cho H u Di u sai điầ ầ ệ ề ị ụ ở ầ ệ

trinh thám n c Xiêm, lâu không th y v . L i tha H u Hi cho đi vùng th ng ướ ấ ề ạ ầ ượ ở

Ngh An trinh thám, đi không đ c vi c, tr v , g y r c, m ch t trong ng cệ ượ ệ ở ề ầ ạ ố ế ở ụ

Ngh An.ệ

T Đ c năm th nh t (1848), m th cho cháu b n đ i là M c Văn Phong làm Đ iự ứ ứ ấ ấ ụ ố ờ ạ ộ

tr ng đ coi vi c th cúng Thiên T .ưở ể ệ ờ ứ

Tr n Th ng Xuyênầ ượ

T là Th ng Tài, ng i t nh Qu ng Đông, làm quan T ng binh nhà Minh. Khi nhàự ắ ườ ỉ ả ổ

Minh m t, gi nghĩa không làm tôi nhà Thanh. Thái Tông Hoàng Đ năm th 31,ấ ữ ế ứ

K Mùi (1679), mùa xuân, cùng v i Long Môn T ng binh D ng Ng n Đ ch, Phóỷ ớ ổ ươ ạ ị

t ng Hoàng Ti n và Tr n Bình An đem bi n binh, gia quy n h n 3000 ng i vàướ ế ầ ề ế ơ ườ

h n 50 chi n thuy n đ n đ các c a bi n T Hi n và Đà N ng, t bày t r ng:ơ ế ề ế ỗ ở ử ể ư ề ẵ ự ỏ ằ

"Chúng tôi là b th n nhà Đ i Minh, h t lòng trung vì n c, s c ki t th cùng,ọộ ầ ạ ế ướ ứ ệ ế

v n nhà Minh đã h t, chúng tôi không ch u th nhà Thanh, sang đây dâng lòngậ ế ị ờ

thành, xin làm tôi t ". Tri u đình bàn r ng, h khác phong t c, khác ti ng nói,ớ ề ằ ọ ụ ế

thình lình kéo đ n cũng khó khu x , nh ng h cùng bách mà đ n v i ta, ta khôngế ử ư ọ ế ớ

n c tuy t. Mi n Đông Ph c a Chân L p đ t r ng, đ ng t t bát ngát nghìn d m,ỡ ự ệ ề ố ủ ạ ấ ộ ồ ố ặ

tri u đình ch a kinh lý, chi b ng l y s c c a h cho m đ t mà . Th là làm m tề ư ằ ấ ứ ủ ọ ở ấ ở ế ộ

vi c mà đ c ba đi u l i. Chúa ng thu n, ban khen thi t y n và yên i h , r iệ ượ ề ợ ư ậ ế ế ủ ọ ồ

trao cho làm quan ch c, cho đ n t i Đông Ph .ứ ế ở ạ ố

Tr n Th ng Xuyên cùng b n D ng Ng n Đ ch đ n c a khuy t t n mà đi.ầ ượ ọ ươ ạ ị ế ử ế ạ ơ

Th ng Xuyên vào c a bi n C n Gi đóng Bàn Lân (nay thu c Biên Hòa). Ng nượ ử ể ầ ờ ở ộ ạ

Đ ch và Hoàng Ti n vào c a bi n Soài R p (Lôi L p) đóng Mỹ Tho (nay thu cị ế ử ể ạ ạ ở ộ

Đ nh T ng). H khai kh n đ t b không, d ng ph xá. Ng i nhà Thanh cùngị ườ ọ ẩ ấ ỏ ự ố ườ

thuy n buôn các n c Tây d ng, Nh t B n và Chà Và đ n t t p buôn bán đôngề ướ ươ ậ ả ế ụ ậ

đúc. B i th phong hóa văn minh ngày d n th m nhu n vào Đông Ph .ở ế ầ ấ ầ ố

Năm M u Thìn (1688), Anh Tông Hoàng Đ năm đ u, mùa h , Hoàng Ti n gi tậ ế ầ ạ ế ế

ch t ng D ng Ng n Đ ch c a bi n Mỹ Tho, t x ng là Ph n Dũng H uyủ ướ ươ ạ ị ở ử ể ự ư ấ ỗ

T ng quân, đóng quân Nam Khê (nay thu c huy n Ki n Hòa, t nh Đ nhướ ở ộ ệ ế ỉ ị

T ng), c p bóc n c Chân L p.ườ ướ ướ ạ

Tin này lên đ n tri u đình, chúa sai Phó t ng doanh Tr n Biên Mai V n Longế ề ướ ấ ạ

đem quân đi đánh. Hoàng Ti n ch y đi r i ch t. V n Long chiêu t p nh ng quânế ạ ồ ế ạ ậ ữ

Long Môn còn l i giao cho Th ng Xuyên qu n lĩnh, làm tiên phong, đóng quân ạ ượ ả ở

Doanh Ch u (nay thu c Vĩnh Long), k đó ti n đánh Chân L p và th ng đ c.ậ ộ ế ế ạ ắ ượ

Hi n Tông Hoàng Đ năm th 8 K Mão (1699), mùa thu, N c Thu n c Chân L pể ế ứ ỷ ặ ướ ạ

làm ph n, Th ng Xuyên đem vi c tâu lên. Chúa sai Nguy n H u C nh làm Th ngả ượ ệ ễ ữ ả ố

su t, Cai b Ph m C m Long làm Tham m u, lĩnh quân 2 doanh Bình Khang, Tr nấ ạ ạ ẩ ư ấ

Biên và thu c binh 7 thuy n Qu ng Nam cùng t ng sĩ Long Mônộ ề ả ướ

Canh Thìn, Hi n Tông năm th 9 (1700), mùa xuân, Tr n Th ng Xuyên đánhể ứ ầ ượ

nhau v i gi c nhi u tr n đ u th ng. Quân H u C nh đ n thành Nam Vang. N cớ ặ ề ậ ề ắ ữ ả ế ặ

Thu đ n c a quân xin hàng.ế ử

Tân Mão, Hi n Tông năm th 20 (1711) mùa đông, N c Thâm t n c Xiêm v ,ể ứ ặ ừ ướ ề

m u h i N c Yêm. N c Yêm sai ng i phi báo Tr n Biên và Phiên Tr n, xin quânư ạ ặ ặ ườ ấ ấ

đ n c u. Th ng Xuyên cùng Phó t ng Nguy n C u Vân đem vi c tâu lên (vi cế ứ ượ ướ ễ ử ệ ệ

này chép truy n Nguy n C u Vân).ở ệ ễ ử

Giáp Ng , Hi n Tông năm th 23 (1714), mùa đông, N c Thâm đem quân vây N cọ ể ứ ặ ặ

Yêm. N c Yêm quân ít, c u c u v i hai doanh Phiên Tr n và Tr n Biên. Chúa choặ ầ ứ ớ ấ ấ

Tr n Th ng Xuyên làm Đô đ c Phiên Tr n đem binh đ n Sài Gòn. Phó t ngầ ượ ố ấ ế ướ

Tr n Biên Nguy n C u Phú đem quân đóng Soài R p (Lôi L p), th y quân đóngấ ễ ử ở ạ ạ ủ

Mỹ Tho làm thanh vi n t xa r i sai ng i đem vi c phi t u. Chúa b o cho bi tở ệ ừ ồ ườ ệ ấ ả ế

r ng: "Vi c ngoài c a kh n, giao c cho hai ng i. Ph i xét kỹ c nghi nên đánhằ ệ ử ổ ả ườ ả ơ

hay l y th nào cho yên n i phiên ph c".ấ ế ơ ụ

R i đó lũ Th ng Xuyên và C u Phú đem các t ng sĩ h p quân v i N c Yêm, baoồ ượ ử ướ ợ ớ ặ

vây N c Thâm thành La Bích. N c Thu dâng th nh n t i, xin l p vua m i đ giặ ở ặ ư ậ ộ ậ ớ ể ữ

l y n c. Lũ Th ng Xuyên đem vi c tâu lên, chúa m ng l m nói r ng: "Ngoàiấ ướ ượ ệ ừ ắ ằ

c a kh n, t ng quân làm vi c, nên lâm tr n quy t th ng đ kh ng ch khu tử ổ ướ ệ ậ ế ắ ể ố ế ấ

ph c ng i ngoài. Còn vi c l p vua m i đ i sau sẽ bàn".ụ ườ ệ ậ ớ ợ

t Mùi, Hi n Tông năm 24 (1715), mùa xuân, N c Thâm thành La Bích, tình thẤ ể ặ ở ế

ngày m t cùng qu n, phóng h a đ t nhà c a trong thành, ng m ra c a nam, tr nộ ẫ ỏ ố ử ầ ử ố

đi. N c Thu đ c tin, cùng tr n. Th ng Xuyên và C u Phú đem quân vào thành,ặ ượ ố ượ ử

thu h t khí gi i nghi tr ng. L i dò bi t N c Thu tháp Băng Th y, bèn sai N cế ớ ượ ạ ế ặ ở ủ ặ

Yêm chiêu d . N c Thu s , không dám ra, xin nh ng ngôi vua cho N c Yêm. Lũụ ặ ợ ườ ặ

Th ng Xuyên đem s tr ng y tâu lên. Chúa cho phong N c Yêm làm qu c v ngượ ự ạ ấ ặ ố ươ

Chân L p.ạ

Mùa h , tháng c Xiêm sai ng i trách N c Yêm gây h n, l i mu n phát binh đạ ướ ườ ặ ấ ạ ố ể

giúp N c Thâm. N c Yêm cáo c p Th ng Xuyên và C u Phú đem vi c tâu lên.ặ ặ ấ ượ ử ệ

Chúa nghĩ xa khó tính đ c vi c binh, bèn sai hai t ng tùy nghi x p đ t. Chúaở ượ ệ ướ ế ặ

lo N c Yêm binh l c không đ , nên cho N c Yêm h t c nh ng binh khí và nghiặ ự ủ ặ ế ả ữ

tr ng đã thu đ c, và tr l i nh ng dân đã b b t t tr c.ượ ượ ả ạ ữ ị ắ ừ ướ

Sau đó, Th ng Xuyên m ch t. Ng i Tr n Biên nh công, l p đ n th .ượ ố ế ườ ấ ớ ậ ề ờ

Con Th ng Xuyên là Tr n Đ i Đ nh, do chân m t , tr i làm quan đ n Th ngượ ầ ạ ị ấ ử ả ế ố

binh. Túc Tông Hoàng Đ năm th 6 (1731), mùa h , ng i Lào là Xá T t, đem línhế ứ ạ ườ ố

Chân L p đ n c p Gia Đ nh. Đ i Đ nh đem thu c t ng Long Môn, đánh pháạ ế ướ ị ạ ị ộ ướ

quân gi c Phù Viên (V n Tr u). Gi c rút ch y v C u Úc. Đ i Đ nh l i cùngặ ở ườ ầ ặ ạ ề ầ ạ ị ạ

Đi u khi n Tr ng Ph c Vĩnh và Giám quân Nguy n C u Chiêm chia quân 3ề ể ươ ướ ễ ử

đ ng cùng ti n, quân gi c tan v . Đ i Đ nh ti n đóng C u Nam. N c Tha n cườ ế ặ ỡ ạ ị ế ầ ặ ướ

Chân L p (Tha là con Yêm, Yêm già, sai Tha coi vi c n c) s , ch y đ n S n Ph .ạ ệ ướ ợ ạ ế ơ ủ

Nhâm Tý, Túc Tông năm th 7 (1732) mùa xuân, gi c l i qu y r i C u Nam. Đ iứ ặ ạ ấ ố ầ ạ

Đ nh và Ph c Vĩnh đem quân đi đánh. Đ i Đ nh li n ti n đ n Lò Vi t, đánh gi c,ị ướ ạ ị ề ế ế ệ ặ

gi t ch t và b t đ c r t nhi u.ế ế ắ ượ ấ ề

Tr c đó, lúc ch a d p yên gi c, chúa ban th xu ng qu trách Ph c Vĩnh.ướ ư ẹ ặ ư ố ở ướ

Ph c Vĩnh lúc tr c ăn h i l c a N c Tha, rút quân v . Khi nh n đ c ch dướ ướ ố ộ ủ ặ ề ậ ượ ỉ ụ

nghiêm kh c c a chúa, l i đ l i cho Đ i Đ nh ch n ch , đóng quân không ch u đi.ắ ủ ạ ổ ỗ ạ ị ầ ừ ị

Đ i Đ nh lúc th ng tr n v , bi t vi c y, mu n t cáo v i tri u đình, bèn đ ngạ ị ắ ậ ề ế ệ ấ ố ố ớ ề ươ

đêm, b i thuy n v t bi n đ n Bút S n (thu c Qu ng Ngãi). Em h là Thành choơ ề ượ ể ế ơ ộ ả ọ

r ng Ph c Vĩnh là th th n, không th tranh bi n ph i trái đ c, khuyên Đ iằ ướ ế ầ ể ệ ả ượ ạ

Đ nh b qua mà đi. Đ i Đ nh nói: "Cha con ta m t nhà ch u n to c a nhà n c,ị ỏ ạ ị ộ ị ơ ủ ướ

nay vì t ng ngoài biên che l p s th c, n u ta gi n mà đi, t nh n l y ti ng u,ướ ấ ự ự ế ậ ự ậ ấ ế ấ

thì không nh ng là t i b t trung mà l i là con b t hi u !" Thành c ngăn tr , choữ ộ ấ ạ ấ ế ố ở

thuy n theo h ng đông mà đi. Đ i Đ nh tu t g m chém Thành, cho thuy nề ướ ạ ị ố ươ ề

quay vào c a bi n Đà N ng, làm t bi u tr n tình, do qu n doanh Qu ng Nam đử ể ẵ ờ ể ầ ả ả ệ

lên. Đình th n bàn mu n b t t i Đ i Đ nh. Chúa còn không n , sai giam Đ i Đ nh ầ ố ắ ộ ạ ị ỡ ạ ị ở

Qu ng Nam; r i sai quan vào Gia Đ nh tra xét s tr ng. Ph c Vĩnh thêu d t mu nả ồ ị ự ạ ướ ệ ố

đ t i cho Đ i Đ nh, riêng có C u Chiêm h t s c bi n b ch là Đ i Đ nh b oan. Lúcổ ộ ạ ị ử ế ứ ệ ạ ạ ị ị

b n án dâng lên thì Đ i Đ nh đã m ch t trong ng c. Chúa r t th ng, truy t ngả ạ ị ố ế ở ụ ấ ươ ặ

hàm Đô đ c Đ ng tri, th y là T ng M n.ố ồ ụ ươ ẫ

Con Đ i Đ nh là Đ i L c làm quan đ n ch c Cai đ i.ạ ị ạ ự ế ứ ộ

TRUY N CÁC NG I N D TỆ ƯỜ Ẩ Ậ

Nguy n Đăng Đànễ

L i có tên là T ng, t là Thu n Nh t, bi t hi u là B t Nh , ng i huy n H ngạ ườ ự ầ ấ ệ ệ ấ ị ườ ệ ươ

Trà ph Th a Thiên. T bé đã thông minh, đ c sách trông qua là thu c lòng. Đ nủ ừ ừ ọ ộ ế

tu i "Vũ Th c" (97) nghiên c u kinh s , d c chí hi u c , không thích t c sáoổ ượ ứ ử ố ế ổ ụ

khoa c . Tính đi m tĩnh khiêm t n, a làm đi u thi n, vui v i đ o lý không thíchử ề ố ư ề ệ ớ ạ

vinh hoa danh l i. Nhà lá t ng đ t, cũng vui s ng nh th ng. Có ti ng gi i lýợ ườ ấ ố ư ườ ế ỏ

h c, l i thu c thu t thao, ki m (98).ọ ạ ộ ậ ề

Đ i Th Tông Hoàng Đ (1738-1764), Đăng Đàn l y t cách là dân áo v i, đ n c aờ ế ế ấ ư ả ế ử

khuy t, dâng qu c sách b ng qu c âm. Đ i ý nói: ng i làm vua nên đ t vi c c uế ố ằ ố ạ ườ ặ ệ ầ

hi n, nghe l i can trên h t. L i nói ph n nhi u đúng đ n, thi t th c. Chúa khen,ề ờ ế ờ ầ ề ắ ế ự

cho m i vào, mu n b làm quan, Đăng Đàn t ch i, không nh n.ờ ố ổ ừ ố ậ

Đăng Đàn lui v , làm nhà núi Thanh Th y, d y h c. Môn sinh có đ n vài trămề ở ủ ạ ọ ế

ng i, ph n nhi u thành đ t. Tu i 70 ông v n b n chí, không m i m t, đ c h nhườ ầ ề ạ ổ ẫ ề ỏ ệ ứ ạ

cao t t, đ c ng i đ i tôn tr ng. Đ n lúc ch t, ng i ta g i ông là Siêu qu n(99)ố ượ ườ ờ ọ ế ế ườ ọ ầ

tiên sinh.

Cháu nN97;i là Tĩnh di p h u Nguy n Đăng Tr ng làm quan đ i Du Tôngệ ầ ễ ườ ờ ệ

Hoàng Đ (1765-1777), t ti t, có truy n riêng.ế ử ế ệ

>

Võ Tr ng To nườ ả

Quê huy n Bình D ng, t nh Gia Đ nh. Tr ng To n là ng i thông minh, kinhệ ươ ỉ ị ườ ả ườ

h c sâu r ng, l p chí cao th ng trong s ch, mu n sánh v i tiên hi n.ọ ộ ậ ượ ạ ố ớ ề

G p "lo n" Tây S n, ông gi u tài kín ti ng, n, d y h c. Môn đ nhi u ng i trặ ạ ơ ấ ế ở ẩ ạ ọ ồ ề ườ ở

thành b c danh th n. Lũ Ngô Tòng Châu và Tr nh Hoài Đ c đ u là h c trò.ậ ầ ị ứ ề ọ

Bu i đ u, Th T Cao Hoàng Đ đóng Gia Đ nh, th ng v i vào ra m t, khen làổ ầ ế ổ ế ở ị ườ ờ ắ

ng i cao th ng.ườ ượ

Lúc ông ch t, vua cho hi u là Gia Đ nh x sĩ Sùng đ c Võ tiên sinh, đ vào bia m .ế ệ ị ử ứ ề ộ

Ông không có con, nên ng i con nuôi là Trúc đ c mi n lao d ch đ coi vi c thườ ượ ễ ị ể ệ ờ

cúng. Gia Long năm th 18 (1819), l i cho cháu h là Đ ng đ c mi n thu thân.ứ ạ ọ ồ ượ ễ ế

T Đ c năm th 5 (1852), s c sai d ng nhà riêng đ bi n treo đ bi u d ngự ứ ứ ắ ự ề ể ể ể ươ

(Bi n ng ch kh c m y ch r ng: Gia Long s , t hi u Gia Đ nh x sĩ Sùng đ c Võể ạ ắ ấ ữ ằ ơ ứ ệ ị ử ứ

tiên sinh. Nghĩa

là: Đ u niên hi u Gia Long cho tên hi u: Gia Đ nh x sĩ, Sùng đ c Võ tiên sinh).ầ ệ ệ ị ử ứ

Đ ng Đ c Thu t và Lê Đ tặ ứ ậ ạ

Đ ng Đ c Thu t t là C u T , không bi t ng i x s nào. Lúc tr tu i Đ cặ ứ ậ ự ử ư ế ườ ứ ở ẻ ổ ứ

Thu t thông minh, h c r ng, th hay, l i càng tr i v s . Tr c kia tránh "lo n"ậ ọ ộ ơ ạ ộ ề ử ướ ạ

Tây S n, làm nhà trong núi An Ph c thu c Bình Thu n, n d y h c. Ng iơ ở ướ ộ ậ ở ẩ ạ ọ ườ

h c g i là: "Đ ng gia s phái".ọ ọ ặ ử

L i có Lê Đ t cũng không bi t quê quán đâu. Ông là ng i m n ti p, gi i vănạ ạ ế ở ườ ẫ ệ ỏ

h c, nh ng tính nóng n y, cho nên ng i ta g i là "Đ t h a" (100). Th t Caoọ ư ả ườ ọ ạ ỏ ế ổ

Hoàng Đ , năm th 9 M u Thân (1788), l y l i đ c Đ nh; Đ c Thu t và Lê Đ tế ứ ậ ấ ạ ượ ị ứ ậ ạ

đ n y t ki n. Th y h là b c lão thành, túc h c, vua đ u yêu và tr ng, cho làmế ế ế ấ ọ ậ ọ ề ọ

Hàn lâm vi n Th gi ng Gián ngh .ệ ị ả ị

V sau, Đ t già ch t. Thu t tính ngay thăng, ngang b ng, g p vi c dám nói. Th yề ạ ế ậ ướ ặ ệ ấ

hình ph t đánh roi n ng quá, xin tr b đi. Vua không nghe. Thu t nói l p, ra nóiạ ặ ừ ỏ ậ ắ

v i m i ng i r ng: "Nói không ch u nghe thì gián gián ngh ngh làm gì!" Bèn bớ ọ ườ ằ ị ị ị ỏ

quan mà đi. Vua sai Giám quân T ng Ph c Đ m đu i theo, m i v . Sau theo điố ướ ạ ổ ờ ề

đánh gi c, ch t d c đ ng.ặ ế ở ọ ườ

Tr c kia Thu t Gia Đ nh, lũ Tr nh Hoài Đ c, Ngô Nhân Tĩnh, Lê Quang Đ nh vàướ ậ ở ị ị ứ ị

Nguy n H ng nghe ti ng ông th hay đ u đ n tôn làm th y. S h c làm th ễ ươ ế ơ ề ế ầ ự ọ ơ ở

Gia Đ nh th nh lên là b t đ u t đ y.ị ị ắ ầ ừ ấ

Nguy n H ngễ ươ

Ng i t nh Bình Thu n. Bu i đ u trung h ng, làm Hàn lâm th th , n i ti ng vườ ỉ ậ ổ ầ ư ị ư ổ ế ề

văn ch ng, nh ng tính phóng khoáng, a nhàn, không thích làm quan, nên tươ ư ư ừ

ch c v nhà, th ng ngâm v nh đ ng ý. Ông có t p th l u hành đ i. Bài thứ ề ườ ị ể ụ ậ ơ ư ở ờ ơ

Thái d c (Hái thu c) có câu r ng: "H c đ c tr ng sinh bí, b t c u thiên hượ ố ằ ọ ắ ườ ấ ầ ạ

văn". Nghĩa là: H c đ c thu t tr ng sinh, không c n thiên h bi t. L i bài S nọ ượ ậ ườ ầ ạ ế ạ ơ

l (Đ ng núi) có câu: "S n nhân t lai vãng, S n thâm nhân b t tri". Nghĩa là: S nộ ườ ơ ự ơ ấ ơ

nhân t đi l i, núi sâu ng i không hay. Có t phiêu nhiên, v t ngoài tr n tự ạ ườ ứ ượ ầ

Hoàng Quang

Ng i huy n H ng Trà, ph Th a Thiên, tài gi i, có nhân cách và ki n th c. Tườ ệ ươ ủ ừ ỏ ế ứ ừ

bé đã chăm h c, l n lên th m nhu n thông su t nghĩa lý kinh s , l i hay vănọ ớ ấ ầ ố ử ạ

ch ng, đ c bi t là tr i v văn qu c âm. "Gi c" Tây S n Nguy n Văn Hu bi tươ ặ ệ ộ ề ố ặ ơ ễ ệ ế

danh ti ng ông, trao cho quan ch c nh ng ông không làm. Quang th y chính sế ứ ư ấ ự

c a "gi c" phi n nhi u hà kh c, lòng ng i nh cũ, bèn làm khúc hát "Hoài nam"ủ ặ ề ễ ắ ườ ớ

m đ u k s khai thác gian nan c a các thánh, nhân đ c, n hu th m nhu nở ầ ể ự ủ ứ ơ ệ ấ ầ

kh p n i; cu i bài thì truy t i quy n th n, nghi n răng căm gi n ng y t c, l i r tắ ơ ố ộ ề ầ ế ậ ụ ặ ờ ấ

bi tráng, ng i ta truy n nhau ca hát.ườ ề

Thái tr ng công chúa Ng c Tuyên chép đ c bài ca y cho ng i đem đ n kinhưở ọ ượ ấ ườ ế

đô Gia Đ nh đ dâng. Th T Cao Hoàng Đ sai truy n bá trong quân. Ng iị ể ế ổ ế ề ở ườ

nghe có k r i n c m t.ẻ ơ ướ ắ

Năm Tân D u (1801) mùa h , l y l i đ c Phú Xuân, b y gi Quang đã ch t, vuaậ ạ ấ ạ ượ ấ ờ ế

bèn v i con là Hoán đ n y t ki n cho làm Hàn lâm vi n; Hoán d n làm đ n H uờ ế ế ế ệ ầ ế ữ

Tham tri b L i. Cháu là Quýnh và Đ o. Quýnh làm đ n B chính Gia Đ nh, Đ oộ ạ ạ ế ố ị ạ

làm đ n H u Th lang b Binh.ế ữ ị ộ

TRUY N CÁC CAO TĂNGỆ

T Nguyên Thi uạ ề

Tên t là Hoán Bích, ng i huy n Trình H ng, ph Tri u Châu, t nh Qu ngự ườ ệ ươ ủ ề ỉ ả

Đông. Năm 19 tu i, xu t gia, đ n chùa Báo T , là môn đ c a Khoáng Viên hòaổ ấ ế ở ự ệ ủ

th ng.ượ

Thái Tông Hoàng Đ , năm th 17 t T (1665), Nguyên Thi u theo thuy n buônế ứ Ấ ỵ ề ề

sang Nam, c m tích tr ng ph Quy Ninh, d ng chùa Th p Tháp Di Đà, m r ngắ ượ ở ủ ự ậ ở ộ

Pháp môn. Sau đó, Nguyên Thi u đ n núi Phú Xuân Thu n Hóa (nay là phề ế ở ậ ủ

Th a Thiên), d ng chùa Qu c Ân, xây tháp Ph Đ ng. R i vâng m nh Anh Tôngừ ự ố ổ ồ ồ ệ

Hoàng Đ đi sang Qu ng Đông, m i Th ch Liêm hòa th ng và l y pháp t ngế ả ờ ạ ượ ấ ượ

pháp khí. Khi v đ c s c sai tr trì chùa Hà Trung.ề ượ ắ ụ ở

Lúc lâm b nh, h p các s l i, d n bí ng (101), c m bút làm bài k r ng:ệ ọ ư ạ ặ ữ ầ ệ ằ

T ch t ch kính vô nhị ị ả

Minh minh châu b t dungấ

Đ ng đ ng v t phi v tườ ườ ậ ậ

Liêu liêu không v t không.ậ

D ch nghĩa:ị

L ng l&#7863;ng g ng không nhẳ ươ ả

Sáng sáng ng c không hìnhọ

Rõ ràng v t không v tậ ậ

V ng l ng không ch ng không.ắ ặ ẳ

Vi t xong ng i ngay th ng mà t ch, th 81 tu i. Các quan và môn đ th gi i d ngế ồ ẳ ị ọ ổ ồ ụ ớ ự

tháp hóa môn, đ xá l (102) vào trong tháp, tâu xin làm văn bia. Hi n Tông Hoàngể ỵ ể

Đ cho tên th y là H nh Đoan Thi n s , nhân làm bi ký và bài minh. Bài minh nhế ụ ạ ề ư ư

sau:

Phiên âm :

u u bát nhã..Ư ư

Đ ng đ ng ph m th tườ ườ ạ ấ

Th y nguy t u du,ủ ệ ư

Gi i trì chi n l t.ớ ế ậ

Tr m, t ch, cô, kiên.ạ ị

Trác l p kh t t.ậ ả ấ

Th thân b n khị ả

Ho ng giáo l i v t.ằ ợ ậ

Bi n Ph c t vân.ế ướ ừ

Ph chi u tu nh t.ổ ế ệ ậ

Chiêm chi, nghiêm chi!

Thái s n ng t ng t.ơ ậ ậ

D ch nghĩa:ị

Chính giác t t t t.ố ố

Ngôi chùa đ ng hoàngườ

Vui ch i trăng n cơ ướ

Gi gi i v ng vàng.ữ ớ ữ

Trông, l ng, b n, v ng.ặ ề ữ

Đ ng cao nghiêm trang.ứ

Cái thân v n khôngố

Truy n giáo, giúp ng i.ề ườ

Mây t che r Đu c tu kh p soi.ừ ố ệ ắ

Coi vào nghiêm thay!

Nh núi Thái S nư ơ

Cao cao tuy t v i.ệ ờ

Th ch Liêmạ

Th ch Liêm hòa th ng, hi u Đ i Sán Ông Th , quê Chi t Tây Trung Qu c, h cạ ượ ệ ạ ị ở ế ố ọ

r ng tao nhã uyên bác. Nh ng ngh thiên văn tinh t ng; lu t l ch, bói toán, đ a lý,ộ ữ ề ượ ậ ị ị

xem s , vi t ch tri n ch l , vẽ tranh, truy n th n cái gì cũng bi t. L i gi i làmố ế ữ ệ ữ ệ ề ầ ế ạ ỏ

th .ơ

Cu i nhà Minh, ng i Thanh vào cai tr Trung Qu c, Liêm gi nghĩa, không ch uố ườ ị ố ữ ị

làm tôi nhà Thanh, bèn l y t m già, xu ng tóc đi tu, c m tích tr ng vân du,ạ ừ ẹ ố ầ ượ

nh ng s n th y danh th ng, chân đi g n kh p. Anh Tông Hoàng Đ nghe nói Liêmữ ơ ủ ắ ầ ắ ế

h c đ đ o Ph t, bèn sai T Nguyên Thi u đi sang Qu ng Đông đón cao tăng.ọ ủ ạ ậ ạ ề ả

Liêm m ng, li n cùng Nguyên Thi u v t bi n sang Nam. Khi đ n n i, chúa choừ ề ề ượ ể ế ơ

Liêm chùa Thiên M . Đ i Hi n Tông Hoàng Đ th ng m i vào nói chuy n đ oở ụ ờ ể ế ườ ờ ệ ạ

Ph t. Chúa yêu quý vì là ng i h c tinh và r ng. Liêm khéo can ngăn t lúc vi cậ ườ ọ ộ ừ ệ

ch a x y ra, cũng có nhi u đi u b ích.ư ả ề ề ổ

Tr c đ y, nhà dân ngoài đô thành phát h a, chúa thân đ c lính đi c u h a. Liêmướ ấ ỏ ố ứ ỏ

c r ng: "Đêm t i chúa sao l i khinh su t nh th . R ng tr ng mang l t cá, bằ ố ạ ấ ư ế ồ ắ ố ị ng i đánh cá b n ch t, c nhân đã răn r i, xin chúa l u ý". Chúa cho là ph i. Tườ ắ ế ố ồ ư ả ừ

đ y chúa không đi đêm n a.ấ ữ

đ c m y năm, Liêm xin v Qu ng Đông. Chúa t ng ti n r t h u. L i cho gỞ ượ ấ ề ả ặ ễ ấ ậ ạ ỗ

quý đem v làm chùa Tr ng Th . T đ y không sang n a. Sau nhân thuy n buônề ườ ọ ừ ấ ữ ề

sang Nam, Liêm làm bài th t tuy t, t tình cung ti n và có l i d n, đ i l c nói:ơ ứ ệ ự ế ờ ẫ ạ ượ

M t sông bay khói, đ ng cách t ng mây, tám đ ch i xuân, tóc ph nh tuy t,ộ ườ ầ ộ ả ơ ư ế

đêm kỳ h pan>(103) nhân gian, nh nhân duyên cõi bi n.ạ ớ ể

Xa t ng chi u b trên ng c đi n, đã ch ng tin t c núi Hoàng Mai (104). Nayưở ế ồ ọ ệ ứ ứ

nhân lá thuy n sang sông r ng, bày t tâm tòng rút đ t xa. Trăng theo n c trào,ề ộ ỏ ấ ướ

đ a tin, t xa đ n. Th tăng ngoài cõi, ti c không nói đ c dài.ư ừ ế ơ ế ượ

Th r ng:ơ ằ

Đông phong tân lãng mãn giang t n.ầ

T ng ki n h s n vũ l tân.ưở ế ồ ơ ộ

T th d ng hòa quy th o m c.ự ị ươ ả ộ

Thái bình nhân túy h i thiên xuân.ả

(Gió đông sóng m i r n sông t n.ớ ộ ầ

M a móc h s n l i m i d n.ư ồ ơ ạ ớ ầ

D ng hòa đ m m cho cây c .ươ ầ ấ ỏ

Thái bình say c nh bi n tr i xuân.)ả ể ờ

Còn các bài khác biên nguyên t p. Liêm tr c tác có t p Ly L c đ ng thi, và t pở ậ ướ ậ ụ ườ ậ

H i ngo i k s l u hành đ i. Kho ng đ i Minh M ng, Tr ng H o H p đ cả ạ ỷ ự ư ở ờ ả ờ ạ ươ ả ợ ượ

phái đi Qu ng Đông, đ n ch i chùa Tr ng Th , s chùa y còn nói s tích sả ế ơ ườ ọ ư ấ ự ư

Th ch Liêm.ạ

Đ t B nạ ả

Đ t B n ng i t nh Bình Đ nh, tinh vi c bàn đ o huy n vi. Th Tông Hoàng Đ ,ạ ả ườ ỉ ị ệ ạ ề ế ế

năm th 18 t H i, Đ t B n đi tiêu giao đ n Đông Ph , c m g y tích chùa Kimứ Ấ ợ ạ ả ế ố ắ ậ ở

Ch ng; c n trì gi i lu t, tu s a chùa y, đ c ch m, s n thi p, r ng rãi l ng l yươ ẩ ớ ậ ử ấ ụ ạ ơ ế ộ ộ ẫ

đã đ c chúa s c cho bi n ng ch treo vào chùa.ượ ắ ể ạ

Sau khi Đ t B n viên t ch, ng i n i y bát (105) m y đ i không d tạ ả ị ườ ố ấ ờ ứ

Viên Quang

Viên Quang đ i lão hòa th ng là chính phái đ i th 36 c a dòng Lâm T . Viênạ ượ ờ ứ ủ ế

Quang kiên trì m t h nh t tu i tr đ n già, ngày càng tinh ti n. Tính yêu mâyậ ạ ừ ổ ẻ ế ế

khói, ít đ t chân đ n nh ng n i thành th huyên náo. Ch ng g y tích đ n chùaặ ế ữ ơ ị ố ậ ế

Giác Lâm, trong núi, h t phi n não, d i r ng m ngôi chùa.ế ề ướ ừ ở

Gia Long năm th 15 (1816), m r ng gi i đàn, thi n nam tín n quy y càng nhi uứ ở ộ ớ ệ ữ ề

(chùa này núi C m S n t nh Gia Đ nh, phía tây cách lũy Bán Bích 3 d m).ở ầ ơ ỉ ị ặ

Giác Linh

Giác Linh hi u là Huy n Khê Hòa th ng, ng i Qu ng Đông, chính phái Lâm Tệ ề ượ ườ ả ế

đ i th 35. Lúc bé, thích du hi p, l i gi i võ ngh . Vì hi m thù gi t ng i, nênờ ứ ệ ạ ỏ ệ ề ế ườ

tr n vào chùa làm s . V t bi n Đông Ph , làm s ngao du. R i đ n Thu n Hóa,ố ư ượ ể ố ư ồ ế ậ

d ng chùa Pháp Vân (sau đ i g i là chùa Thiên Ph c) tinh trì gi i h nh, đ đự ổ ọ ướ ớ ạ ồ ệ

M i ng i nghe nói Giác Linh tinh võ ngh , đ n xin h c, Giác Linh nh n d y,ọ ườ ệ ế ọ ậ ạ

không t ch i ai. Lâu ngày, h c trò ng th y còn gi u, không d y h t. M t hôm, sừ ố ọ ờ ầ ấ ạ ế ộ ư

đang ng i ăn c m bàn ăn, h c trò ng m c m đùi s t t i sau l ng gi lên đánh.ồ ơ ở ọ ầ ầ ắ ớ ư ơ

S nghe ti ng gió, c m chi c đũa g t cái đùi s t n y ra. Võ ngh tinh đ n nh th .ư ế ầ ế ạ ắ ả ệ ế ư ế

Hoàng Lung

Hoàng Lung, ng i t nh Bình Đ nh, đi ch i đ n Hà Tiên th y núi B ch Tháp phíaườ ỉ ị ơ ế ấ ạ ở

b c núi Vân S n, các ng n bày quanh, c cây xanh t t, bèn c m g y tích làm chùaắ ơ ọ ỏ ố ắ ậ

tu đ y. Túc Tông Hoàng Đ , năm th 13 Đinh T , Lung t ch, đ đ xây tháp 7ở ấ ế ứ ỵ ị ồ ệ

t ng đ xá l vào trong tháp. M i năm c đ n ti t tam nguyên, có h c đ n đ nầ ể ị ỗ ứ ế ế ạ ế ề

múa, v n xanh dâng qu , l u luy n b n r n, nh có ý tham thi n nghe kinh.ượ ả ư ế ị ị ư ề

T ng Thố ị

T ng Th (106) là con gái m t nhà giàu Hà Tiên. Khi tu i v a c p kê (15 tu i) nố ị ộ ở ổ ừ ậ ổ ữ

công càng gi i. Nh ng ng i làm m i t p n p đ n đ y sân, T ng Th đ u ch i tỏ ữ ườ ố ấ ậ ế ầ ố ị ề ố ừ

không nh n l d m h i c a ai và nói: "Đ i Ph t ch giáo m i k t nhân duyên". Chaậ ễ ạ ỏ ủ ợ ậ ỉ ớ ế

m không hi u nh ng cũng mi n c ng nghe theo.ẹ ể ư ễ ưỡ

Nhân có s l đi qua c a, th y áo lót mình c a cô ph i sân, s vui v vào h i xinư ạ ử ấ ủ ơ ở ư ẻ ỏ

áo y, nói r ng: "Đ th a nguy n cúng Ph t". Cha m nàng m ng ch i đu i đi. Côấ ằ ể ỏ ệ ậ ẹ ắ ử ổ

gái ra ngăn l i. S y c i m t ti ng mà đi.ạ ư ấ ườ ộ ế

T đ y cô phát nguy n ni m Ph t, c t tóc làm s , đ ph ng th Quan âm đ i sĩ.ừ ấ ệ ệ ậ ắ ư ể ụ ờ ạ

Cha m tìm nhi u cách khuyên gi i nh ng không sao b o đ c, bèn làm m t chùaẹ ề ả ư ả ượ ộ

bên t đ o Đ i Kim, cho đ th Ph t. T ng Th tr trì gi i nghiêm. Thêuở ả ả ạ ở ể ờ ậ ố ị ụ ớ

t ng Quan âm cao b ng thân ng i, đ t m t mũi kim thì l i ni m Ph t m tượ ằ ườ ặ ộ ạ ệ ậ ộ

ti ng, 3 tháng thêu thành b c t ng y, sinh s c n i b t, hình nh Ph t s ng. R iế ứ ượ ấ ắ ổ ậ ư ậ ố ồ

d ng vi n, th riêng, đ n nay di tích v n còn.ự ệ ờ ế ẫ

Bùi Đăng T ngườ

ont size="3" face="Times New Roman">

Bùi Đăng T ng ng i huy n Bình S n, t nh Qu ng Ngãi. Năm 12 tu i, đi tu ườ ườ ệ ơ ỉ ả ổ ở

chùa Ph Ph c, pháp danh là Long Kỳ đ i s . Du Tông, năm th 8 Quý T , Tâyổ ướ ạ ư ệ ứ ỵ

S n Nguy n Văn Nh c n i lo n qu y nhi u cõi láng gi ng. Chúa sai quan quân điơ ễ ạ ổ ạ ấ ễ ề

đánh, có Cai đ i Trang (không nh h ) đem quân Tr ng ki m đánh "gi c". T tộ ớ ọ ườ ế ặ ế

ch t, quân đ u tan v . T ng b o đ đ r ng: "Nh c là m t đ a dân th ng, dámế ề ỡ ườ ả ồ ệ ằ ạ ộ ứ ườ

gây lo n, gi t quan quân làm h i trăm h . Lũ ta ăn màu m đ t này, há ch ng nghĩạ ế ạ ọ ỡ ấ ẳ

đ n n qu c v ng đ t n c à". Bèn đ n kinh nh n m t ch v m nghĩa dũng.ế ơ ố ươ ấ ướ ế ậ ậ ỉ ề ộ

L i m nh ng tàn quân Tr ng ki m còn đ c vài m i ng i, nuôi gi u chùaạ ộ ữ ườ ế ượ ươ ườ ấ ở

Liên Tôn. Trí Ch t hòa th ng Hoàng B o Giám, phú h Vũ Văn T o đem c a giúpấ ượ ả ộ ạ ủ

cho. T ng làm danh sách quân ng nghĩa dâng lên kinh. S vi c h ra, cùng v iườ ứ ợ ệ ở ớ

anh là Quy n t m đem nh ng ng i m đ c và quân Tr ng ki m đ n trú ngề ạ ữ ườ ộ ượ ườ ế ế ụ

sách man Kha Tung, đ i quan quân đ n m i đem quân ra. R i thì gi c do thámở ợ ế ớ ồ ặ

bi t, b t lũ Vũ Văn T o, Hoàng B o Giám đem dìm ch t sông Phú Đăng. T ngế ắ ạ ả ế ở ườ

s gi c tìm b t nên đi theo đ ng núi ra Qu ng Nam, m thêm nghĩa binh, đ cợ ặ ắ ườ ả ộ ượ

vài trăm ng i đem đánh gi c huy n Duy Xuyên, phá đ c gi c, thu đ c khíườ ặ ở ệ ượ ặ ượ

gi i r t nhi u, sai ng i đ n kinh báo tin th ng tr n. Chúa khen t t, trao choớ ấ ề ườ ế ắ ậ ố

T ng làm Khâm sai V qu c s . L i sai Th ng binh B nh (không nh h ) đi cùngườ ệ ố ư ạ ố ỉ ớ ọ

T ng h p quân đánh gi c. K đánh nhau v i gi c đ t C nh Ph c, b thua,ườ ợ ặ ế ớ ặ ở ấ ả ướ ị

T ng cùng B nh đ u ch t tr n, năm y T ng m i 37 tu i.ườ ỉ ề ế ậ ấ ườ ớ ổ

nt color="black">

PH CHÉP CÁC TRUY N NGH CH TH N, GIAN TH NỤ Ệ Ị Ầ Ầ

Hi p, Tr chệ ạ

Hi p, Tr ch đ u là con th 8 c a Thái T Hoàng Đ . Lúc tr c đ u làm quanệ ạ ề ứ ủ ổ ế ướ ề

Ch ng c , l i có quân công đ u đ c phong t c đ n Qu n công. Hy Tôngưở ơ ạ ề ượ ướ ế ậ

Hoàng Đ , năm th 7, Canh Thân, Hi p, Tr ch m u làm lo n, m t đ a th choế ứ ệ ạ ư ạ ậ ư ư

chúa Tr nh phát binh, t làm n i ng, c r ng vi c thành đ c chia nhau tr nị ự ộ ứ ướ ằ ệ ượ ấ

th đ t y. Tr nh Tráng tin l i sai Đô đ c Nguy n Kh i đem 5000 quân đóng ủ ấ ấ ị ờ ố ễ ả ở

Nh t L đ đ i.ậ ệ ể ợ

Lũ Hi p, Tr ch s Ch ng c Tôn Th t Tuyên, ch a dám đ ng. Chúa cùng cácệ ạ ợ ưở ơ ấ ư ộ

t ng bàn vi c ch ng quân Tr nh. Hi p, Tr ch nói r ng: Tuyên trí dũng h nướ ệ ố ị ệ ạ ằ ơ

ng i, n u cho binh quân đi đánh, t t phá đ c gi c. Tuyên bi t m u y nói v iườ ế ấ ượ ặ ế ư ấ ớ

chúa r ng: "Tôi ra kh i doanh, s có n i bi n". Chúa bèn sai Tôn Th t V đemằ ỏ ợ ộ ế ấ ệ

quân đi ch ng Nguy n Kh i. Hi p, Tr ch th y m u y không làm đ c bèn phátố ễ ả ệ ạ ấ ư ấ ượ

binh gi kho Ái T làm ph n. Chúa cho ng i đ n cáo d , chúng không nghe. Chúaữ ử ả ườ ế ụ

bèn cho Tuyên làm tiên phong, chúa t đem đ i binh đi đánh. Hi p, Tr ch thuaự ạ ệ ạ

ch y. Tuyên đu i theo b t đ c đem v dâng chúa. Chúa th y Hi p, Tr ch, ch yạ ổ ắ ượ ề ấ ệ ạ ả

n c m t mà nói r ng: "Hai em t c đ n Qu n công, phú quý l m r i, kh gì màướ ắ ằ ướ ế ậ ắ ồ ổ

làm lo n". Hi p, Tr ch cúi đ u nh n t i. Chúa mu n tha cho. Ch t ng đ u nóiạ ệ ạ ầ ậ ộ ố ư ướ ề

phép không tha đ c. Chúa bèn sai giam vào ng c. Hi p, Tr ch x u h g y ch t ượ ụ ệ ạ ấ ổ ầ ế ở

trong ng c. Cho nên ch đ c chép ph cu i ph Tôn Th t.ụ ỉ ượ ụ ở ố ả ấ

Hi p có con, Tr ch không có con. Cháu ch t Hi p năm Minh M ng th 10 (1829)ệ ạ ắ ệ ạ ứ

cho lĩnh m t n a l ng Tôn Th t. Đ n năm th 14 (1833) thì xóa tên trong sộ ử ươ ấ ế ứ ổ

Tôn Th t, cho đ i thành h Nguy n Thu n. đâu thì vào s đinh ch u sai d chấ ổ ọ ễ ậ Ở ổ ị ị

nh bình dân.ư

<font color="black">

< align="center" height="5%">Anh, Trung

Anh, Trung là con th ba và th t c a Hy Tông Hoàng Đ . Anh làm quan đ nứ ứ ư ủ ế ế

Ch ng c . Năm Tân Mùi, mùa h , tr n th Qu ng Nam là Tôn Th t Kỳ ch t, chúaưở ơ ạ ấ ủ ả ấ ế

cho Anh thay làm Tr n th Qu ng Nam. Chúa lo Anh là ng i kiêu căng, mu nấ ủ ả ườ ố

dùng văn th n đ trông coi, bèn cho Văn ch c Ph m (không nh h ) làm Ký l c.ầ ể ứ ạ ớ ọ ụ

Hoàng t th hai (t c Th n Tông Hoàng Đ , cùng Ph m thân v i nhau), lúc điử ứ ứ ầ ế ạ ớ

ti n, Ph m bái bi t, nói r ng: "Ph m đ y thì minh công yên g i, không lo gìễ ạ ệ ằ ạ ở ấ ố

n a". T đ y Anh làm vi c gì, hoàng t th hai đ u bi t h t.ữ ừ ấ ệ ử ứ ề ế ế

Anh Qu ng Nam, ng m n y sinh chí khác, mu n c p ngôi Th t . L i nuôiở ả ầ ả ố ướ ế ử ạ

riêng vài trăm dũng sĩ, m t ghi h tên g i là "s đ ng tâm". Mu n ra làm Tr n thậ ọ ọ ổ ồ ố ấ ủ

Qu ng Bình đ ti n thông m u v i chúa Tr nh, bèn m t sai ng i m u v i Vănả ể ệ ư ớ ị ậ ườ ư ớ

ch c Qu ng Bình là Lý Minh (không nh h ). Lý Minh h p nh ng tên b t đ c chíứ ả ớ ọ ợ ữ ấ ắ

trong h t, vu kh ng cho Tr n th Qu ng Bình là Tôn Th t Tu n l n h i trăm h ,ạ ố ấ ủ ả ấ ấ ấ ạ ọ

xin đ i Tu n đi n i khác cho Anh thay. Chúa lúc đ u tin l i y, bèn bãi Tu n màổ ấ ơ ầ ờ ấ ấ

tri u t p Anh. G p lúc Anh đi săn xa v ng, m i ngày không v , chúa gi n, bènệ ậ ặ ắ ươ ề ậ

cho Nguy n C u Kiêu thay tr n. Đ n lúc Anh đi săn v , nghe bi t vi c y th tễ ử ấ ế ề ế ệ ấ ấ

v ng to, l i cho ng i đ n h i Lý Minh. Lý Minh m t vi t th cho Anh, nói r ng:ọ ạ ườ ế ỏ ậ ế ư ằ

"Kiêu là ng i hèn nhát, n u quân Tr nh đ n n i, Kiêu t t ch y tr c, nhân thườ ế ị ế ơ ấ ạ ướ ế

mà m u, th nào cũng xong vi c". Anh m ng, làm th sai ng i đi n p lòng thànhư ế ệ ừ ư ườ ộ

v i chúa Tr nh. Quân Tr nh qu đ n n i, b n súng làm hi u, không th y Anh đ n.ớ ị ị ả ế ơ ắ ệ ấ ế

Ng i nhà Tr nh ng , bèn lui quân v .ườ ị ờ ề

t H i Hy Tông năm 22, mùa đông, Th n Tông Hoàng Đ m i n i ngôi chúa. AnhẤ ợ ầ ế ớ ố

phát binh làm ph n: đ p lũy Câu Đê làm k c th , và bày th y quân c a bi nả ắ ế ố ủ ủ ở ử ể

Đà N ng, đ ch ng quân chúa. Ph m ng m v đem tình tr ng làm ph n tâu lên.ẵ ể ố ạ ầ ề ạ ả

Chúa tri u Tôn Th t Khê đ n, khóc b o r ng: "Anh b t hi u, b t trung, t i c nệ ấ ế ả ằ ấ ế ấ ộ ầ

ph i đánh. Cháu đ ng lúc tang cha, c m dao gi t ng i cùng máu, lòng th c b tả ươ ầ ế ườ ự ấ

nh n; và vì c m t ng i mà h i đ n nhân dân, cũng là đi u mà ng i nhân đ cẫ ớ ộ ườ ạ ế ề ườ ứ

ph i tránh! Cháu mu n nh ng ngôi, cho yên m i tranh giành. Chú th nào?" Khêả ố ườ ố ế

tâu r ng: "T i Anh, tôi không th tha đ c, th n, ng i cùng gi n, há nên n nh nằ ộ ể ượ ầ ườ ậ ẩ ẫ

đ h i nghĩa c . Tôi xin l y chính nghĩa d t tình, đ t phép n c". Chúa g t n cể ạ ả ấ ứ ể ỏ ướ ạ ướ

m t, làm theo l i y. Chúa sai Bùi Hùng L ng, T ng Tri u Ph ng đem th yắ ờ ấ ươ ố ề ươ ủ

quân ti n đ n v ng Trà S n; Tôn Th t Yên, T ng Văn Hùng lĩnh b binh ti n đ nế ế ụ ơ ấ ố ộ ế ế

lũy Câu Đê. Hai đ ng giáp đánh. G p Cai đ i b binh D ng S n (không nh h )ườ ặ ộ ộ ươ ơ ớ ọ

cùng Tôn Th t Tuyên đem quân đi đ ng t t đ n Qu ng Nam. D ng S n vàoấ ườ ắ ế ả ươ ơ

doanh tr c, l y đ c "s đ ng tâm", Tuyên đ n sau, phóng h a đ t tr i. Anh s ,ướ ấ ượ ổ ồ ế ỏ ố ạ ợ

ch y theo c a bi n Đ i Chiêm tr n đi. Tuyên đu i theo, b t đ c, đóng gông, gi iạ ử ể ạ ố ổ ắ ượ ả

v kinh. Anh ph c xu ng sân, kêu khóc. Chúa còn do d , không n gi t. Khê cùngề ụ ố ự ỡ ế

ch t ng nói r ng: "Anh ph n ngh ch t i to! Nên c phép n c làm t i, đ rănư ướ ằ ả ị ộ ứ ướ ộ ể

k lo n t c". Chúa bèn nghe. Anh cúi đ u ch u gi t. Chúa l i sai Khê chi u các tênẻ ạ ặ ầ ị ế ạ ế

trong "s đ ng tâm", b t h t, gi t đi.ổ ồ ắ ế ế

Trung lúc đ u làm Ch ng c , nhi u l n l p quân công: M u Tý, Th n Tông nămầ ưở ơ ề ầ ậ ậ ầ

12, Thái Tông Hoàng Đ lên ngôi; chúa cho Trung thăng Ch ng doanh. Tr c đâyế ưở ướ

v lẽ Tôn Th t Kỳ là T ng th mày mò ra vào cung ph , càng kiêu rông. Trung m uợ ấ ố ị ủ ư

tr đi. T ng th s , bèn n nh hót Trung. Trung gian thông v i T ng th , T ng thừ ố ị ợ ị ớ ố ị ố ị nhân đó khuyên Trung làm ph n. Trung bèn m t k vây cánh s p m u làm vi cả ậ ế ắ ư ệ

trái phép. Thu c h là Th ng B bi t chuy n đi t cáo, Trung b b t tr đ n ph iộ ạ ắ ố ế ệ ố ị ắ ị ế ả

thú nh n t i. Chúa không n gi t, giam vào ng c, r i Trung ch t. Chúa l i cho gi tậ ộ ỡ ế ụ ồ ế ạ ế

T ng th , đem gia tài phân tán cho quân dân. Anh, Trung đ u vì ph n ngh ch, đ uố ị ề ả ị ề

b gi t ch t, đ u không có con.ị ế ế ề

Hu và Thôngệ

Hu , Thông đ u là con th ba th t c a Thi u s Ph c qu n công Tôn Th tệ ề ứ ứ ư ủ ế ư ướ ậ ấ

Di n. Tr c đ u làm quan đ n Ch ng c . Hi n Tông Hoàng Đ , năm th 4 Giápễ ướ ề ế ưở ơ ể ế ứ

Tu t; Hu , Thông m u làm lo n. Ch ng c Tôn Th t Nhu n sai Đ c Nhânấ ệ ư ạ ưở ơ ấ ậ ứ

(không nh h ) đem s tr ng t cáo, b t giao cho đình th n tra h i đ u bi t h tớ ọ ự ạ ố ắ ầ ỏ ề ế ế

ph n tr ng. Hu , Thông cùng 7 ng i đ ng m u, đ u b gi t ch t. Vì c y, phả ạ ệ ườ ồ ư ề ị ế ế ớ ấ ụ

chép vào sau ph Tôn Th t.ả ấ

Hu có con, Thông không có con. Cháu năm đ i Hu là Huyên, tr i làm quan đ nệ ờ ệ ả ế

L u th Cai c , Chánh qu n Nhà đ . Minh M ng năm th 5 (1824), theo l i bànư ủ ơ ả ồ ạ ứ ờ

c a b L kh n gi m m t n a ti n l ng. Năm Minh M ng th 14, xóa tên trongủ ộ ễ ẩ ả ộ ử ề ươ ạ ứ

s Tôn Th t, cho đ i làm h Nguy n Thu n. Cho đâu thì đăng h t ch, ch u saiổ ấ ổ ọ ễ ậ ở ộ ị ị

d ch đó.ị ở

Tr ng Ph c Loanươ ướ

Tr ng Ph c Loan, ng i Quý huy n t nh Thanh Hóa, là con th Qu c côngươ ướ ườ ệ ỉ ứ ố

Tr ng Ph c Phan. Do nhi u đ i làm quan, đ c giúp qu c chính. Th Tôngươ ướ ề ờ ượ ố ế

m t, H ng T ta, theo th t , đ c n i ngôi chúa nh ng L là ng i thông minhấ ư ổ ứ ự ượ ố ư ợ ườ

quy t đoán, khó ch ph c đ c, bèn làm gi t di chi u, đem giam vào lãnh th t.ế ế ụ ượ ả ờ ế ấ

Du Tông m i 12 tu i, Loan cho là con tr , cùng thái giám Ch 2; c (không nhệ ớ ổ ẻ ử ứ ớ

h ), Ch ng doanh Nguy n C u Thông làm gi di chi u, đ a Du Tông lên làmọ ưở ễ ử ả ế ư ệ

chúa. Du Tông đã lên ngôi chúa, cũng ham ch i đùa, đ u do Ph c Loan d n dệ ơ ề ướ ẫ ụ

c . Chúa nghĩ Loan có công to, thăng làm Qu c phó, coi vi c b H , qu n c Trungả ố ệ ộ ộ ả ơ

t ng kiêm vi c Tào v n. Con tr ng Loan là Th ng l y con gái th hai Th Tôngượ ệ ậ ưở ắ ấ ứ ế

là Ng c Nguy n, con th là Nh c l y con gái th b y là Ng c Đ o, đ u làm quanọ ệ ứ ạ ấ ứ ả ọ ạ ề

đ n Ch ng doanh Cai c . M t nhà quý hi n quy n nghiêng trong ngoài. L i d tế ưở ơ ộ ể ề ạ ắ

d n đ đ ng là Thái Sinh làm b H , chia gi vi c quan y u. Ngày càng kiêu rông,ẫ ồ ả ộ ộ ữ ệ ế

tham l n tàn nh n, làm b y không s ai, ngu i đ i g i là "Tr ng T n C i".ậ ẫ ậ ợ ờ ờ ọ ươ ầ ố

Tr c Tôn Th t D c là ng i Tôn th t có tr ng v ng, Loan mu n dùng đ giúpướ ấ ụ ườ ấ ọ ọ ố ể

mình; g con gái cho D c, nh ng D c gi đ ng đ n, không a dua ph tòng. Loanả ụ ư ụ ữ ứ ắ ụ

ghét D c, ng m sai ng i vu D c m u ph n. Đ n khi xét không có s tr ng gì bènụ ầ ườ ụ ư ả ế ự ạ

bãi ch c c a D c (có ng i nói r ng, Loan đem vi c D c làm súng máy ch ng vi cứ ủ ụ ườ ằ ệ ụ ứ ệ

m u ph n, giam D c vài năm, D c b c t c phát ung th l ng mà ch t). Loan l iư ả ụ ụ ự ứ ư ở ư ế ạ

l y t oán vu gi t Tôn Th t Văn. Nh ng vi c th m ng c ph n l n đ u nh th .ấ ư ế ấ ữ ệ ả ượ ầ ớ ề ư ế

Loan h ng ng l c, riêng thu th s n các ngu n Sái Nguyên, Thu B n, Trà S n,ưở ụ ộ ế ổ ả ồ ồ ơ

Trà Vân, Đông H ng. m i năm thu đ n 4, 5 v n quan ti n. L i qu n các t p vươ ỗ ế ạ ề ạ ả ạ ụ

nh b H , Tào v , thu nh p không kém 3, 4 v n quan ti n. L i bán quan buônư ộ ộ ụ ậ ạ ề ạ

ng c đ làm giàu, vàng b c châu ng c g m l a ch a đ y nh núi. Ru ng v nụ ể ạ ọ ấ ụ ứ ầ ư ộ ườ

c a nhà nô b c trâu ngO21;a không bi t bao nhiêu mà k . Loan có bi t th xãử ộ ế ể ệ ự ở

Ph n D ng, năm g p mùa thu l t, hòm r ng b t, đ n lúc h t l t, ph i vàngấ ươ ặ ụ ươ ị ướ ế ế ụ ơ

b c gi a ban ngày, m t sân sáng r c. Loan m i ngày ba b a ăn, nhà b p làm náoạ ở ữ ộ ự ỗ ữ ế

đ ng c ch ph , th c ăn đ y mâm, th mà còn nói r ng không có v gì ngon, chộ ả ợ ố ứ ầ ế ằ ị ỉ ăn m t tý m m và canh rau mà thôi.ộ ắ

Năm Quý Ty (1773), mùa xuân, Tây S n Nguy n Văn Nh c n i lo n, th ngoàiơ ễ ạ ổ ạ ư

biên gi i cáo c p. T ng sĩ s ng th i bình lâu ngày không quen chi n tr n. Nhi uớ ấ ướ ố ờ ế ậ ề

ng i tìm cách đ kh i ra tr n. Loan l i ăn c a đút đ i sai ng i khác. M i ng iườ ể ỏ ậ ạ ủ ổ ườ ọ ườ

đ u t c gi n. Quân lính ra tr n là ch y nên th gi c càng d . Năm Giáp Ng , mùaề ứ ậ ậ ạ ế ặ ữ ọ

đông, t ng Tr nh Hoàng Ngũ Ph c vào đánh mi n nam phát h ch k t i tr ngướ ị ướ ề ị ể ộ ạ

Loan, nói Loan che l p tai m t chúa, hà ng c trăm h , l n này c t quân ch vìấ ắ ượ ọ ầ ấ ỉ

mu n tr m t tên Loan, không có ý vào l n c p. Quân Tr nh đ n H Xá, Ch ngố ừ ộ ấ ướ ị ế ồ ưở

doanh Tôn Th t Hu ng và lũ Nguy n C u Pháp b t Loan đ a đ n quân th Ngũấ ố ễ ử ắ ư ế ứ

Ph c. L i gi t đ đ ng là lũ Thái Sinh. Loan sai con đem vàng b c đút lót t ngướ ạ ế ồ ả ạ ướ

Tr nh đ n hàng nghìn l ng vàng. Ngũ Ph c giam Loan trong quân. Con Loan l iị ế ạ ướ ở ạ

đem vàng đút lót. Năm Bính Thân (1776), mùa đông, Ngũ Ph c cho gi i Loan raướ ả

thành Thăng Long. Loan ch t trong lúc đi đ ng.ế ườ

CHÚ THÍCH

(1) S có b n th : T Mã Thiên vi t S ký chia làm năm môn lo i là B n k , Thử ố ể ư ế ử ạ ả ỷ ế

gia, Bi u, Th , Li t truy n. Đ n khi Ban C so n Hán Th , nh p lo i Th gia vàoể ư ệ ệ ế ố ạ ư ậ ạ ế

Li t truy n nên ch còn b n th .ệ ệ ỉ ố ể

(2) Tu n l i: quan l i t t.ầ ạ ạ ố

(3) Kh c l i: quan l i tàn b o.ố ạ ạ ạ

(4) Ch các chúa Nguy n tr c đ i Gia Long.ỉ ễ ướ ờ

(5) T c Thái T Gia D Hoàng Đ Nguy n Kim.ứ ổ ụ ế ễ

(6) T c Tri u T Tĩnh Hoàng Đ Nguy n Hoàng.ứ ệ ổ ế ễ

(7) V Nguy n Hoàng.ợ ễ

(8) H nhà vua.ọ

(9) Tri u T Tĩnh Hoàng Đ (1529) Nguy n Kim.ệ ổ ế ễ

(10) T c huy n T ng S n.ứ ệ ố ơ

(11) Th Tông Hi u Vũ (1738-1764) Nguy n Ph c Chu.ế ế ễ ướ

color="black">(12) Kinh Thi có th "chung t ", tán t ng h u phi, v Chu Vănơ ư ụ ậ ợ

V ng có nhi u con. Chung t là châu ch u, lo i côn trùng r t nhi u con.ươ ề ư ấ ạ ấ ề

(13) Thái T Gia D Hoàng Đ (1558 -1612) Nguy n Hoàng.ổ ụ ế ễ

(14) Hi Tông Hi u Văn Hoàng Đ (1613-1634) Nguy n Ph c Nguyên.ế ế ễ ướ

(15) Ti m đ : n i vua chúa khi ch a lên ngôi.ề ể ơ ở ư

(16) Th n Tông Hi u Chiêu Hoàng Đ (1635-1642) Nguy n Ph c Khoát.ầ ế ế ễ ướ

(17) Thái Tông Hi u Tri t Hoàng Đ (1648-1686) Nguy n Ph c T n.ế ế ế ễ ướ ầ

(18) Quan th : Th nói v đ c t t c a h u phi đ i v i ch ng.ư ơ ề ứ ố ủ ậ ố ớ ồ

ht="0">

(19) Cù m c: nói v h u phi th ng yêu các c thi p.>ộ ề ậ ươ ơ ế

(20) Quý huy n: T c huy n T ng S n. Vì là quê h ng nhà vua, nên g i thêm mỹệ ứ ệ ố ơ ươ ọ

t "quý".ừ

lack">(21) Anh Tông Hi u Nghĩa Hoàng Đ (1687-1690) Nguy n Ph cế ế ễ ướ

color="black">(22) Theo các t th , ch t n đ u đ c là tân (không có d u huy n)ừ ư ữ ầ ề ọ ấ ề

nh ng đây chúng tôi dùng theo ti ng đã ph bi871;n ta, cho nên trong b n d ch,ư ế ổ ở ả ị

phàm nh ng ch "cung tân" đ u phiên âm là "cung t n" cho d hi u.ữ ữ ề ầ ễ ể

(23) Hi ;n Tông Hi u Minh Hoàng Đ (1691-1724) Nguy n Ph c Chu.ể ế ế ễ ướ

(24</a>) C hành: hai th ng c quý dùng làm đ trang s c đ đeo, t ng tr ngư ứ ọ ồ ứ ể ượ ư

cho h ng ph n quý t&#7897;c th i phong ki n.ạ ụ ữ ờ ế

(25) Túc Tông Hi u Minh Hoàng Đ (1725-1737) Nguy n Ph c Th .ế ế ễ ướ ụ

(26) Kê minh : M t th "Tô phong" Kinh Thi nói hi n phi đ i x a, khuyên vuaộ ơ ở ề ờ ư

d y s m đN75; coi ch u.ậ ớ ầ

(27) Hoa ch : M vua Ph c Hi bên Hoa T , c m khí c u v ng vòng quanh mìnhử ẹ ụ ở ư ả ầ ồ

bèn có thai, sinh ra Ph c Hi.ụ

">(28) Lân ch : M t th thiên Thi u n m trong Kinh Thi khen bà H u phi sinhỉ ộ ơ ở ệ ằ ậ

nhi u con cháu có đ c t t nh con lân.</font>ề ứ ố ư

(29) Nghĩa là ti u s riêng v Tr ng Ph c Phan.ể ử ề ươ ướ

height="0">

(30) Phù d : Khí rung đ ng vì s c gió.ư ộ ứ

v>

(31) T c là H ng T Hi u Khang Nguy n Ph c Côn, cha c a Nguy n Ph c Ánhứ ư ổ ế ễ ướ ủ ễ ướ

(Gia Long).

ont size="3" face="Times New Roman">(32) T c Du Tông Hi u Đ nh (1765)ứ ệ ế ị

Nguy n Ph c Thu n.ễ ướ ầ

ze="3" face="Times New Roman">(33) Nh Đông cung: ch c a thái t .ư ỗ ở ủ ử

(34) Nguyên b n chép nh m là "Đinh D u". Đây chúng tôi s a l i là "M u Tu t" vìả ầ ậ ử ạ ậ ấ

M u Tu t m i là năm Lê Th Tông Quang H ng th 21 và năm M u Tu t m i cóậ ấ ớ ế ư ứ ậ ấ ớ

vi c th binh H i D ng n i d y ch ng -Tr nh.ệ ổ ả ươ ổ ậ ố ị

(35) Tùng: chính âm là tòng, nh ng vì kiên tên chúa Tr nh Tòng lâu ngày thànhư ị

quen, nên nay chúng tôi c phiên âm là tùng cho d hi u.ứ ễ ể

(36) T c Thanh Hóa.ứ

(>37) có lẽ là đàn b u, vì theo trong Nam ng i ta truy n r ng đàn b u có t th iầ ườ ề ằ ầ ừ ờ

chúa Nguy n.ễ

(38) Niên hi u C nh H ng ch &#273; n năm th 47 (Bính Ng , 1786). Còn M uệ ả ư ỉ ế ứ ọ ậ

Thân là Chiêu Th ng năm th 2 (1788).ố ứ

(39) K t năm Gia Long chi n th ng Tây S n, lên ngôi hoàng đ (1802).ể ừ ế ắ ơ ế

(40) Đ ng Đông S&#417;n: Đ ng c a Đ Thanh Nhân (ng i huy n H ng Tràả ả ủ ỗ ườ ệ ươ

thu c Th a Thiên) t ch c t năm 1776 (Bính Thân) Ba Gi ng (Tam Ph ) khiộ ừ ổ ứ ừ ở ồ ụ

Du Tông mu n thu dùng Lý Tài nh ng không th c hi n đ c vì th y Thanh Nhânệ ố ư ự ệ ượ ấ

m t sát Lý Tài là đ c u tr , do đó Lý Tài có hi m khích v i Thanh Nhân t đ y.ạ ồ ẩ ệ ề ớ ừ ấ

Sau khi Thanh Nhân b Nguy n Ph c Ánh gi t r i (1781) Đ ng Đông S n, do Vũị ễ ướ ế ồ ả ơ

Nhàn và Đ B ng c m đ u, l i chi m gi Ba Gi ng, ch ng l i t p đoàn chúaỗ ả ầ ầ ạ ế ữ ồ ố ạ ậ

Nguy n, mãi v sau m i b d p t t (theo truy n Đ Thanh Nhân trong Đ i Namễ ề ớ ị ậ ắ ệ ỗ ạ

chính biên li t truy n s t p, quy n 27, t 2/b-25a).ệ ệ ơ ậ ể ờ

(41) Tuyên V ng: t c t ng phong c a hoàng t Hi u, cha c a hoàng tônươ ướ ặ ủ ử ệ ủ

D ng.ươ

ight="0">

(42) Theo T th , phát âm là Tòng, nh ng t đ i chúa Tr nh đ n nay, vì kiêng tênừ ư ư ừ ờ ị ế

húy v n quen đ c là Tùng (Tr nh Tùng).>ẫ ọ ị

(43) Theo Nguy n Ph c t c th ph thì K là em bà Tri u T Tĩnh Hoàng H uễ ướ ộ ế ả Ư ỷ ệ ổ ậ

(B.t p)ậ

(44) T c Nguy n Hoàng. (Thái T Gia Dứ ễ ổ ụ

(45) Quý h ng: t c Gia Miêu ngo i trang huy n T ng S n, Thanh Hóa, quê c aươ ứ ạ ở ệ ố ơ ủ

chúa Nguy n. Năm Gia Long th 3 (1804) tri u Nguy n đ i g i Gia Miêu ngo iễ ứ ề ễ ổ ọ ạ

trang là Quý h ng, T ng S n là Quý huy n.ươ ố ơ ệ

(46) C u c a chúa.ậ ủ

(47) Mi u th Thái T Gia D .>ế ờ ổ ụ

(48) Th m c: K đ ng đ u m t mi n th ng.ổ ụ ẻ ứ ầ ở ộ ề ượ

(49) Hòn Khói: Hán văn là Yên D ng.ươ

(50) Chúa Nguy n đ nh dùng Lý Tài, nh ng Đ Thanh Nhân m t sát Lý Tài là đễ ị ư ỗ ạ ồ

c u tr , do đó Lý Tài thù oán Thanh Nhân.ẩ ệ

(51) D b t th s c: Nghĩa là ta không nh n s c. Còn 16 ch Hán nói trên là l iư ấ ụ ắ ậ ắ ữ ố

chi t t . Ch mâu... b cái ph y nách là ch d ... ch b t... ch ki n... h p l iế ự ữ ỏ ẩ ở ữ ư ữ ấ ữ ế ợ ạ

thành ch m ch... b ch ki n... đi thành ch b t... Trong lòng ch ái... có chữ ị ỏ ữ ế ữ ấ ữ ữ

tâm..., b ch tâm... thành ch th ... ch l c... và ch l i... đ ng ngang nhau, thànhỏ ữ ữ ụ ữ ự ữ ạ ứ

ch s c...ữ ắ

(52) sông Đ�� R ng Tuy Hòa, Phú Yên.ằ ở

(53) Phù L u : tên xã huy n Can L c, Hà Tĩnh.</p>ư ở ệ ộ

(54) Tam Hi u: t c Ba Đ n thu c Qu ng Bình.ệ ứ ồ ộ ả

(55) Hoành S n: t c Đèo Ngang, gi a Qu ng Bình và Hà Tĩnh.ơ ứ ở ữ ả

t="0">

(56) C a Ròn : Nguyên văn là "Di Luân h i kh u".ử ả ẩ

w Roman">(57) Ngã ba Tri u: nguyên văn là "Tam Kỳ" đây d ch theo tên Nôm,ề ở ị

t c ch sông Lam sông La h p l u xã Tri u Kh u, H ng Nguyên, Nghứ ỗ ợ ư ở ề ẩ ư ệ

(58) Phù Th ch: tên xã thu c huy n La S n, Ngh An.ạ ộ ệ ơ ệ

(59) M t tu n 10 ngày.ộ ầ

(60) xem chuy n chúa Nguy n Thái Tông Hi u Tri t n m m ng th y th n nhânệ ễ ế ế ằ ộ ấ ầ

cho th truy n Nguy n H u Ti n.ơ ở ệ ễ ữ ế

"0">

(61) Phong Bái: quê Hán Cao t . Nh ng ng i phong Bái đ u là h hàng thânổ ữ ườ ở ề ọ

thu c Hán Cao t .ộ ổ

(62) Ch Nguy n H u D t.ỉ ễ ữ ậ

(63) Qu n Tr ng đ i Xuân thu, giúp T Hoàn công làm thành nghi p bá. Nh cả ọ ờ ề ệ ạ

Ngh đ i Chi n qu c, giúp Yên Chiêu v &#417;ng đánh n c T , báo thù choị ờ ế ố ư ướ ề

n c Yên.ướ

(64) Truy n Song tinh b t d : (Hai sao đêm không t i) t c là truy n Khiên Ng uệ ấ ạ ố ứ ệ ư

và Ch c N (v ch ng Ngâu).ứ ữ ợ ồ

(65) Hán văn là L c Dã.ộ

(66) Hán Văn là S m Khê.ầ

ew Roman">(67) Sách Qu c ng : Sách ch Hán chép vi c đ i Đông chu Li t qu c.ố ữ ữ ệ ờ ệ ố

height="0">

(68) Tên Nôm là Vũng Gù, t c sông H ng Hòa th ng g i là sông Vàm C Tây.ứ ư ườ ọ ỏ

(69) còn có tên là ch Sông Tranh, thu&#7897;c huy n Ki n Đăng, Đ nh T ng.ợ ệ ế ị ườ

(70) Sông Ph c Giang: t c sông Đ ng Nai. còn g i là sông Ph c Long.ướ ứ ồ ọ ướ

(71) L853;t Giang: sông B n L c, t c sông Vàm C Đông đo n ch y qua huy nế ứ ứ ỏ ạ ả ệ

C u An, Gia Đ nh.ử ị

(72) Ký Giang: sông huy n Long Thành thu c Biên H>ở ệ ộ

(73) Nguyên văn là "Mỹ Th kh ".ị ố

height="0">

(74) Ph n c trì: Ph c Ph n "c ; gi ".ấ ố ướ ấ ố ữ

(75) An-li t: phiên âm Vi t Hán t English, ch ng i Anh.ệ ệ ừ ỉ ườ

mes New Roman">(76) Tam Đ c giang: t c sông Ba Ngòi huy n Vĩnh X ng,ộ ứ ở ệ ươ

Khánh Hòa.

(77) C p m tên t là Tr ng Nhu, ng i B c D ng đ i Hán. Tính c ng tr c,ấ Ả ự ườ ườ ậ ươ ờ ươ ự

chu ng khí ti t. Khi làm Thái thú chính s thanh liêm, trong h t đ c yên tĩnh vàộ ế ự ạ ượ

r t th nh v ng. Cu i cùng làm Thái thú Hoài D ng cho đ n lúc ch t.ấ ị ượ ố ở ươ ế ế

(78) Thanh cung: cũng nh&#432; "Đông cung" ch thái t .ỗ ử ở

(79) Huy n đi u: Bà Gi n Đ ch nu t tr ng chim đen, sinh ra ông Ti t là t nhàề ể ả ị ố ứ ế ổ

Th ng cho nên g i nhà Th ng là "c đ huy n đi u".ươ ọ ươ ơ ồ ề ể

iv height="0">

(80) Hoàn khuê: Th ng c mà vua ch h&#7847;u đ c c m, cho nên dùng hoànứ ọ ư ượ ầ

khuê, đ t ng tr ng cho vua ch h u.ể ượ ư ư ầ

(81) Đ o : Nh x ho c mi n .ạ ư ứ ặ ề

(82) Có tài li u chép là Tì Man. Cệ ��n Man t c ng i Chăm Thu n Thành (Bìnhứ ườ ậ

Thu n).ậ

(83) T , Dũ: T Lãng và Dũ Tín đ i L ng, văn ch ng ch v âm đi u êm ái, l iừ ừ ờ ươ ươ ủ ề ệ ờ

lẽ đ p đẽ.ẹ

iv>

(84) Hàn, Li u: Hàn Dũ và Li u Tông Nguyên đ i Đ ng, văn ch ng c kính, đ uễ ễ ờ ườ ươ ổ ề

n i ti ng là nhà văn l n.ont>ổ ế ớ

(85) Ng i chú nhà chúa.ườ

ght="0">

(<6) Hoa văn: Ch nh ng ng i làm L i viên.ỉ ữ ườ ạ

>

(87) Đ o hi u c a Nguy n Ph c Chu (Hi n Tông Hi u Minh Hoàng Đ ).>ạ ệ ủ ễ ướ ể ế ế

(88) Th ng H o: b n ông già núi Th ng S n là Đông Viên công, Giác Lý tiênươ ạ ố ở ươ ơ

sinh, Lý tiên sinh, H Th ch công. Đ tránh chính s nhà T n b o ng c, h vàoỶ ạ ạ ể ự ầ ạ ượ ọ

núi Th ng S n n; râu tóc đ&#7873;u b c tr ng.ươ ơ ở ẩ ạ ắ

(89) Hán th n: Ch Tr ng L ng, m u th n c a Hán cao t , sau đi tu tiên.ầ ỉ ươ ươ ư ầ ủ ổ

(90) Quê Tr n Đình Ân khi y còn thu c Qu ng Bình.ầ ấ ộ ả

t="0">

(91) Can thành; Can : cái khiên, thành : b c thành dùng đ gi trong và ch ngứ ể ữ ố

ngoài.nt>

(92) M t t nh : do ch "đ c tinh" trong S t "chúng nhân giai túy, ngã đ c tinh",ộ ỉ ữ ộ ở ừ ộ

nghĩa là "m i ng i đ u say, riêng mình ta t nh".>ọ ườ ề ỉ

(93) ch Vi c Tây s n kh i nghĩa.ỉ ệ ơ ở

(94>) Đi u khi n là ch c quan, Hòa là tên ng i.ề ể ứ ườ

(95) c nha: phiên âm Vi t Hán c a t Khmer "OKnha", ch c quan n c Chân L pỐ ệ ủ ừ ứ ướ ạ

c , đ ng đ u đ n v hành chính đ a ph ng c p cao nh t.pan>ổ ứ ầ ơ ị ị ươ ấ ấ

(96) Ch t Tri t c P'hut Yodfa, vua m đ u dòng Rama, t c Rama I c a Xiêm. N cấ ứ ở ầ ứ ủ ướ

Xiêm theo đ o Ph t nên vua x ng là Ph t v ng.ạ ậ ư ậ ươ

(97) Vũ Th c: H c múa nh c Th c khi 13 tu i (Kinh L - thiên "N i t c").ượ ọ ạ ượ ổ ễ ộ ắ

eight="0">

(98) Thao ki m: Sách L c thao, sách Ng c ki m, đ; u là binh pháp.ề ụ ọ ề ề

(99) Siêu qu n: Cao h n c mng i.ầ ơ ả ườ

(100) ông Đ t nóng nh l a.ạ ư ử

iv>

(101) Bí ng : nh ng ý ki n, kh u quy t... tu hành có ý nghĩa sâu xa, kín đáo khóữ ữ ế ẩ ế

có th lĩnh h i t c th i.ể ộ ứ ờ

(102) Xá l : t nhà Ph t, ch chung nh ng gì còn sót l i sau khi h a táng thânỵ ừ ậ ỉ ữ ạ ỏ

Ph t ho c các b c đ c đ o.ậ ặ ậ ắ ạ

(103) Kỳ h : L các s m i năm đ n mùa h , h p t ng s n môn, trì gi i h nhạ ệ ư ỗ ế ạ ọ ừ ơ ớ ạ

kinh k g i là kỳ h , m i năm g i là m t h .ont>ệ ọ ạ ỗ ọ ộ ạ

(104) Núi Hoàng Mai huy n Hoàng Mai, t nh H B c. Thi n tông th 6 là Ho ngở ệ ỉ ồ ắ ề ứ ằ

Ân tu chùa núi Hoàng Mai, cho nên Thi n tông th 6 g i là Thi n tông Hoàngở ề ứ ọ ề

Mai.

(105) Y bát: L nhà chùa khi s già s p t ch truy n pháp cho ng i n i nghi p thìệ ư ắ ị ề ườ ố ệ

truy n giao cho mề ̕7;t cái áo cà sa và m t cái bát ăn c m, g i là truy n y bát.ộ ơ ọ ề

>(106) T ng th : Gia Đ nh thành thông chí chép rõ là T ng Th S ng.ố ị ị ố ị ươ

t size="3" face="Times New Roman">