DIE SENUWEESTELSELOOG EN OOR

MENSLIKE REAKSIES UIT DIE OMGEWING

Organismes moet bewus wees wat rondom hulle aangaan,aangesien dit jou kanse om oorlewing affekteer.

Die Senuweestelsel

Koördinasie van ‘n organisme se aktiwiteite word teweeggebring deur die ENDOKRIENESTELSEL en SENUWEESTELSEL

Die Senuweestelsel ‘n Senuweestelsel laat ‘n organisme toe om

stimuli vanuit sy interne of eksterne omgewing te bespeur en om daarop te reageer.

bv. ‘n ligflits, ‘n geraas, ‘n vlieg wat op jou neus te lande kom.

‘n Stimulus is enige verandering in jou omgewing

MENSLIKE REAKSIES TOT DIE OMGEWING

Bestaan uit TWEE stelsels wat bestudeer moet word: Senuweestelsel Endokriene stelsel

WAT IS EKSTERNE EN INTERNE PRIKKELS?• Eksterne omgewing: Omgewing buite die liggaam bv. van die faktore wat mag verander soos temperatuur, lig, beskikbaarheid van water ens. in hulle natuurlike omgewing of habitat.

• Interne omgewing: Omgewing binne-in die ligaam bv. konsentrasie van CO2, O2, H2O rondom selle/weefsels/organe binne-in die liggaam.

SS ----- Koördinasie & Respons

Reseptor Proses Effektor Respons

Rooi lig Oog Brein Spier Rem

• Om stabiliteit/balans binne-in die organisme instand te hou

• Organismes neem veranderinge in die omgewing waar as ‘n stimulus.

• Hierdie impulse word na die brein gestuur wat die inligting interpreteer en stuur ‘n ander boodskap terug na die deel van die liggaam wat die deel inlig/vertel hoe om te reageer.

SS ----- Koördinasie & Respons

‘n Impuls is ‘n elektriese boodskap wat langs ‘n neuron gedra word.

‘n Neuron is ‘n gespesialiseerde sel wat ‘n elektriese boodskap (impuls) oor die liggaam dra.

‘n Stimulus is enige verandering in jou omgewing ‘n Reseptor is ‘n senuweesel wat die stimulus waarneem

Reseptor Proses Effektor Respons

Rooi lig Oog Brein Spier Rem

HOMEOSTASE • Die liggaam werk hard om sy interne

omgewing so konstant as moontlik te hou. • Al die organe en stelsels van die liggaam

werk saam om hierdie stabiele interne toestand te skep.

• DIE PROSES VAN HANDHAWING VAN ‘N KONSTANTE SELOMGEWING IN DIE LIGGAAM, WORD HOMEOSTASE GENOEM.

• Die endokriene en senuweestelsel, ons ko-ordinasiestelsels, speel ‘n baie belangrike rol in regulering van homeostase. Bv. Bloeddruk, glukose vlakke in die bloed, menstruasie, ens.

Menslike senuweestelsel is ‘n komplekse stelsel

Inwendige bou van die menslike brein illustreer die verskillende dele

Hipotalamus

Serebrum

Serebellum

Rugmurg Benige werwel van die werwelkolom

VOOR AGTERMotoriese area

Sensoriese area

Visie

Gehoor / TaalReuk

Gedrag, Geheue, emosie, bui

Beplanning, denke

Beheer alle willekeurige spieraksies

SEREBELLUM• Koördineer bewegings van willekeurige spiere• Hou jou balans en ewewig instand deur die spiertonus te

beheer

Die MEDULLA OBLONGATA koördineer onwillekeurige, outomatiese prosesse — soos asemhaling, hartklop.

Stel elke helfte van jou brein instaat om die opponerende deel van jou liggaam te beheer

Gelei senu-impulse tussen die rugmurg en die brein

SEREBELLUMMedulla oblongata

cerebrumHIPOTALAMUS

HIPOTALAMUS• Beheer jou bloeddruk• Beheer jou

liggaamstemperatuur• Reguleer jou vlakke van

dors en honger• Reguleer emosies soos

woede en plesier• Reguleer jou slaappatrone(Beheersentrum vir

homeostase)

DIE RUGMURGBrein

Rugmurg

Hoof senuwees

Rugmurg

Die rugmurg word goed beskerm deur die werwels, meninges (drie membrane) en die serebrospinale vloeistof.

Dit vervoer impulse na en van die brein en beheer baie refleksbewegings.

• Verbind die brein met al die organe van die liggaam (behalwe die in die kop en nek

• Vervoer sensoriese inligting na die brein vir interpretasie• Vervoer dan motoriese inligting van die brein na die

effektore (spiere en kliere)• Dit is die sentrum vir die refleksaksies, wat die liggaam

instaat stel om baie vinnig te reageer op skadelike stimuli deur die gebruik van die refleksboog.

Bou van ‘n multipolêre neuron (motories neuron)

van Motoriese eindplaat

Rigting van impuls

Knoop van Ranvier

Nissl-korrels

DRIE TIPES NEURONE:

Motoriese neuron –gelei impulse vanaf die SSS na die spiere of kliere (effektore).

Interneuron – Verbind die sensoriese en motoriese neurone en gelei dus impulse binne die SSS.

Sensoriese neuron – gelei impulse vanaf die sintuig-organe (reseptore) na die sentrale senuweestelsel (SSS).

Erken die stimulus

voer die reaksie uit.

Die oordra van ‘n senu-impuls van een neuron na die volgende

Akson

Gestoorde neuro-oordraer molekulesSinaptiese

vesikelNeuro-oordraers word vrygestelReseptore

Sinaps-gaping

Dendriet

Tekening illustreer hoe ‘n senu-impuls oorgedra word via die sinaps-gaping

Sinaps—streek waar twee neurone in noue kontak met mekaarkom.

Neuro-oordraer—chemiese stof vrygestel oor ‘n sinaptiese gaping om ‘n sein van een neuron na ‘n ander oor te dra.

Sinaptiese gaping—die gaping tussen twee neurone, word oorbrug deur chemiese molekules (neuro-oordraers).

Die chemiese stof word of verwyder of vernietig

1. Impuls beweeg met akson tot by sinoptiese knoppies

2. Elke sinoptiese knop het sinoptiese blasies gevul met neuro-oordragstof

Pre-sinaptiese membraan

Post-sinaptiese membraan

3. Sinoptiese blasie bars en neuro-oordragstof word in spleet vrygestel

4. Neuro-oordragstof beweeg oor die spleet en heg vas aan post-sinaptiese membraan

5. Dit genereer elektriese seine wat as senu-impuls na volgende neuron gelei word

Belangrikheid van sinapse

• Maak seker dat impulse in een rigting beweeg

• By die sinapse, kan die senu-impulse versnel, vertraag of geblokkeer word deur die vrystelling van hormone of die gebruik van dwelmmiddels

Bewuste aksies‘n Bewuste aksie is een waar die BREIN betrokke is en ‘n besluit oorweeg. Dit gebeur soos volg:

Stimulus Reseptor Sensoriese Neuron Koördineerder

Motoriese Neuron Effektor Respons

1) Reseptore in jou vel neem stimulus waar

3) Hier gelei ‘n ander sensoriese neuron die impuls verder na die brein

4) Die brein oorweeg/besluit om die hand weg te beweeg5) Hierdie impuls word gestuur langs ‘n MOTORIESE NEURON via die rugmurg…na die handspiere (die effektore)

2) Die impuls word langs SENSORIESE neuron na rugmurg gelei

6) Wat dan die hand weg laat beweeg

Diagram van ‘n refleksboog

Reseptore Sensoriese neuron

Effektor(spier)

Motoriese neuron

Ventrale wortel

InterneuronRugmurg

Dorsale wortel

Grys-stof

Witstof

‘n Rekleksboog is ‘n spesifieke senu-baan wat ‘n refleksaksie uitvoer sonder om na die brein te gaan vir interpretering.

‘n Refleksaksie is ‘n vinnige, outomatiese handeling waar die brein NIE betrek word nie aksie sonder

DIE OOG

• Wand van oogbal bestaan uit drie lae:

Sklera – taai, bindweefselkapsel, wit, kornea helder aan voorkant.

Choroïed – vaatlaag (bloedvatryk); voorsien oog van suurstof en voedingstowwe. Gaan oor in siliaarliggaam en iris.

Retina – binneste laag bevat fotoreseptore.

Maak seker dat jy elke deel kan herken in diagram soos van voor gesien en van die kant

OOG WORD GOED BESKERM

• Benige oogkas• Vetlae agter oog hou dit

in posisie, dien as skokbreker.

• Trane van traanklier – antisepties, spoel stof uit.

• Olieklier (meiboom) smeer oog.

• Retina het twee soorte fotoreseptore:

• Stafies onderskei tussen lig en donker; goed vir nagvisie.

• Keëls neem kleur waar; gee skerper, duideliker beeld.

AKKOMMODASIE • Die aanpassing van die

lens se vorm om ‘n skerp, duidelike beeld te gee wanneer voorwerpe op verskillende afstande is.

Ver visie (voorwerpe verder as 6 m)

Siliaarspier ontspan. Siliaarliggaam beweeg verder van lens.Meer spanning op draagligamente. Spanning op lens verhoog.Lens word platter (minder konveks). Ligstrale word minder gebuig; skerp beeld op retina gevorm.

Naby visie (voorwerpe nader as 6 m)

Siliaarspier trek saam. Siliaarliggaam nader aan lens.Minder spanning op draagligamente; kom slapper voor. Spanning op lens verminder. Lens word meer konveks (bolvormig). –Ligstrale word meer gebuig; helder beeld val op retina.

PUPILMEGANISME

• Om hoeveelheid lig wat oog binnekom te reguleer.

• Grootte van pupil verander.

Beskerm retina teen te veel lig.

PUPILMEGANISME IN HELDER LIG

radiale spiere ontspan,

kringspiere trek saam

pupil word kleiner

radiale spiere trek saam

kringspiere ontspan

pupil groter

IN DOWWE LIG

DIE OOR

Gehoor en balans

Die oor is verantwoordelik vir gehoor en balans

Hoe werk gehoor?

Luggolf Vibrasie Golf Senu-impuls in vloeistof

PAD VAN ‘N KLANKGOLF

1.PINNAVang klankgolwe op en rig dit na gehoorkanaal

2.OORDROMVibreer en dra vibrasies oor na gehoorbeentjies in middeloor.

3. GEHOORBEENTJIES versterk vibrasies; dra oor na membraan van ovaalvenster.

4. OVAALVENSTER vibreer en laat drukgolwe in endolimf in binne-oor ontstaan.

5. KOGLEA: Golwe in endolimf stimuleer sensoriese selle in Orgaan van Corti; omgeskakel na impuls in gehoorsenuwee.

6. GEHOOR-SENUWEE: Gelei impulse na serebrum vir interpretasie.

Balans word waargeneem ten opsigte van posisie t.o.v. grond, asook beweging van kop.

Beweging van kop

Posisie van kopt.o.v. grond

Drie halfsirkelvormige kanale – vertikaal, horisontaal en diagonaal. Bevat reseptore wat draaibewegings waarneem.

Die sakkie en blasie (sakkulus en utrikulus) neem lineêre beweging waar.

BALANS

Halfsirkelvormige kanaal

endolimf

kupula

BALANS WORD NIE IN ISOLASIE WAARGENEEM NIE

• Balans van die liggaam word gehandhaaf deur verskeie strukture en prosesse:

1. Proprioseptore in spiere en gewrigte.2. Oë (visuele stimulasie)3. Vestibulêre strukture (oor)4. Serebellum vir balans en

koördinasie