Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Mart 1998

31MART'TA YABANCI PARMAGI

DOGAN AVCIOGLU

', ; GAZETESNN OKURLARINA ARMAGANIDIR.

NDEKLER

I. Dervi Vahdeti Bir ngiliz Kuklasyd . . . . . . . . . . . . . 9 Petrol eriatl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 nce lngiltere, Sonra eriat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 il. Abdlhamid' in slamcl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 9 Fuat Paa 'nn Yabanc Mutas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Alman eriatl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Berfin Ha/(fesi Hac Guillaume il . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 III. Merutiyet, "Yaasin ngiltere" Diye Balad . . . . 27 A lmanc A bdiilhamid 'e Kar lngiliz Hrriyetilii . . . 27 lngilizci ve Almanc Kompradorlar . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Abdlhamid lngiliZci Oluyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 IV ngilizler, Merutiyetten Kuku Duyuyor . . . . . . . . 3 3 Milliyetilie Kar eriatlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 lngiltere Muhalefeti Tutuyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Goltz Paann Sadk rencileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 V ngilizci Kamil Paa, htilalcilerle atyor . . . . . . 4 1 Ordu zerinde Oyunlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Muhalefetin Kumandan : Niizm Paa ............. 42 Kiimi/ Paa, Avc Taburlarndan Korkuyor . . . . . . . . . . 44 Kiimi/ Paa 'nn D ve lngilizler . . . . . . . . . . . . . .46 VI. 3 1 Mart, Avrupa 'da Alman Zaferi Diye Yorumland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 31 Mart 'ta ittihat Parma .................... .49 31 Mart ' Berfin mi Planlad? .................... 51 Hareket Ordusu 'na A lmanya A kl Satyor . . . . . . . . . . 54 VII. 3 1 Mart ' " Intelligence Service" Dzenledi . . . . 5 7 Yobazlarn Patronu Fitz Maurice . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

ngiltere: "31 Ma rt rtica Deildir! " . . . . . . . . . . . . . . 59 ngiltere. Hareket Ordusu 'nu Du rdurmak s tiyor . . . . 60 ngiliz Ha riciyesinin zeletirisi . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 VIII . ngilizlerin Yerli birlikileri . . . . . . . . . . . . . . . 63 Hamdi avu 'un ngilizci Efendileri . . . . . . . . . . . . . . 63 Redingotlu Dervi Vahdeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 "ttihad- Muhammedi "nin Kk Dardad r . . . . . . . 67 ngiliz A jan Albay Sadk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 ngilizlerin Hizmetinde Prens Sabahattin . . . . . . . . . . . 69 IX . Abdlhamid'in Parma Var m? . . . . . . . . . . . . . . 72 31 Mart 'ta Prens Sabahattin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Sultan Reat 'zn A klamas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Vahdettin de 31 Mart 'larn Safindayd . . . . . . . . . . .74 Abdlhamid 'in Rol ........................... 75 X. birlikiler ve Halaskaran Zabitan Grubu . . . . . . . 79 Cavit Bey 'in Churchill 'e Mektubu . . . . . . . . . . -...... 79 eriatla Evet, Milliyetilie Hay r . . . . . . . . . . . . . 82 ibirlikiler Orduya El A tyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Kamil Paa ve Sabahattin Sahneye kyor

. . . . .. . . . 86 X I. Babali Baskn . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . 89 Kukla Hkmetten ingilizlerin Bekledikleri ......... 89 A lmanlarn Tela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 91 Milliyetilerin Direnii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . 94 XII. kinci "31 Mart" Denemesi . . . . . . . . . . . . .. . . . 97 "eria t ve ingiliz Askeri isteriz" . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Fitz Maurice fi? Tyrell Sahnede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 X III . Trkiye'de 31 Mart'n Kaynaklan Kurutulamad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 Enver Paa-Rusya Pazarl . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 105

6

lngilizci Muhalefetin hanet Projeleri . . . . . . . . . . . . 108 lloyd George. Drriza de 'den Fetva stiyor . . . . . . . . 111 iincii 31 Mart Denemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 lnnii " Yanldm" Diyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Belgeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 9 Belge: /. . ................................... 121 Belge: il . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Belge: lif. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

7

I. DERV VAHDET BR NGLZ

KUKLASIYDI

PETROL ERiA TIL!Gl

Atatrk'n Laik Trkiyesi 'nde, bugn dahi "yeil bayrak" almakta, " eriat devleti isteriz" homurtular ykselmektedir. Dervi Vahdeti geleneini srdren bir gazetenin, mahkum olunca Suudi Arabistan'a snan bayazar, "halk hakimiyeti" yerine "Allah hakimiyeti "ne dayanan bu "en mstakar ve mreffeh" Mslman lkeye vgler dzmektedir. ( 1 )

Kimdir bu eriat devleti isteyenler? Yakn tarihimize baknca eriat isteiyle ortaya kan btn hareketlerin gerisinde, emperyalizmin irkin yz srtmaktadr. Mekke erifi Emir Hseyin, gavurlukla sulad Trk devletine kar 1 9 1 6 ylnda eriat adna ayaklanmtr. ngiliz belgelerinden renmekteyiz ki; Mekke erifi Hseyin, ngiliz emperyalizminin kiralk adamdr. ngiliz hkmeti, eriatn emperyalizm hizmetinde kullanlmas iin Emir Hseyin' e 1 9 1 5- 1 920 yllar arasnda, her ay 200 bin altn sterlin demitir. Bu cretli eriat ve olu Faysal, siyonistlerin Filistin 'de yerlemesinde de, nemli bir rol oynamtr. Tel Aviv'deki Weizman Enstits arivlerine gre erif Hseyin ve olu Faysal, siyonistlerle temas ederek, Yahudilerin Filistin zerind haklar olduunu kabul etmilerdir.

( 1 ) Bugn, 1 1 Nisan 1 969

9

1 9 1 8 'de, Waida'da Weizman ile gren Faysal, siyonistlerin Filistin' e yerlemelerinin onlara yararl olacan sylemi ve Trklere kar Yahudilerle anlama halinde hareket edilmesini istemitir. ( 1 ) erif Hseyin, eriat adna Halife ve Sultan'a kar ayaklanrken btn Mslmanlara seslenen bildirilerinde ngiltere ve Fransa'nn vglerini yapmakta kusur etmemitir. erif, " ngiltere ve Fransa'nn yapt iyilikleri grmemek iin btn tarihin reddi gerekir" buyurmu ve Fransa'dan bor para aldklar halde, Almanlara yaklaan nankr ttihat ve Terakki liderlerini sadakat ve eref yoksunluu ile sulamtr. Kutsal ehirlerin koruyucusu olan bu kii, ttihatlarn ngiliz dostluundan ayrlmalarn, eriat adna giritii ayaklanmann ba nedenlerinden biri olarak Mslmanlar ilan edebilmitir.

Kurtulu Sava yllarnda da Hrriyet ve tilaf Partisi ile Saray, eriat, ngilizlerin hizmetinde kullanmtr. Lloyd George'un srar zerinedir ki eyhlislam Drrizade, Mustafa Kemal ve arkadalarnn "katli vaciptir" fetvasn vermitir.

Cumhuriyet yllarna gelelim: Atatrk ynetimine, eriat adna el kaldran eyh Said'in iplerini ngilizlerin ektii, belgeleriyle ispatlanmtr.

Bugn de Trkiye'deki eriat akmlarn bellibal kaynan tekil eden Suudi Arabistan'n durumu, "eriat devleti" zlemlerinin gerisinde nelerin yattn gstermek iin yeterlidir. Bu eriat devleti iinde gerek devlet, Aramca (Arabian American Oil Company)'dur. eriat devleti

( 1) Prof kr Esmer. Ulus, 1 O Mart 1969

1 0

btesinin yzde 80' .ini karlayan Aramco'nun, gizli polisi dahi vardr. Bu gizli polis, Mslman Kral Faysal adna, yabanc ideoloj ilerle ve en bata "solculukla" mcadele etmekte ve bu kutsal mcadelesini, eriata dayanarak yrtmektedir.

Suudi Arabistan 'dan beslenen bizdeki gericilerin, brndkleri yeil al syrlnca, petrol ve dolardan baka Allah tanmayan Aramco tipi bir Amerikan eriatlnn gzler nne serileceinqen phe edilmemelidir. Nitekim Cumhuriyet gazetesi, ileri Bakanl ile ulusal gvenlik rgtlerine gelen bilgilere dayanarak yaymlad bir haberde, eriat devletleri kurmay ama edinen Rabitat-l-Aleml-slam' n (ekteki belge II'ye baknz) 500 milyon liralk dev btesinin, Aramco tarafndan karlandn aklamtr. Habere gre "Trkiye'de bir slam devleti kurulmas yolundaki hareketin yaknda balayacan" ilan eden Bugn gazetesi bayazar, Suudi Arabistan'da Rabitat-l-Aleml-slam tarafndan beslenmektedir. Bu eriat kurulu, rahata alabilsin diye bayazarn altna son model siyah bir otomobil ekmitir. Bayazar, Aramco hakknda yazlar yazarak ve eriat devleti Suudi Arabistan' , eriat Kral Faysal ' gklere kartarak, bu borcunu demektedir.

T rkiye'nin Diyanet leri Bakan Yardmcs Yaar Tunagr de dahil, birok resmi grevli din adamlar ile eriat tccarlar, dolar ve petrol kokan Rabitat-l-Alem-l-slam' n toplantlarna katlmakta ve davetlerinden yararlanmaktadr. ( 1 ) Eski f:?P milletvekili Ahmet Grkan'n ak-

( l) Cumhuriyet, 1 Mays 1 969

1 1

ladna gre Fethi Tevetolu ve Hac reklamcs evki Gler gibi AP'li parlamenterler de bu petrolc teekkln toplantsnda bulunmulardr. Grkan, kanunlarmza gre katlnmas su tekil eden bu toplantya, Sleyman Demirel' in tasvibiyle gittiini sylemitir. ( 1 )

B u eriatlar, bir yandan slam devleti isterlerken, te yandan Amerika ve yabanc sermaye savunuculuu yapmaktadrlar. Komnizmle mcadele dernekleri, eriat akmn bir yan rgtdr. Akmn elebalarndan olan bugnk Diyanet leri Bakan Yardmcs YusufDanman' n imzasyla 12. 8. 1 96 5 tarih ve 7 807 sayyla Devlet Bakan'na gnderilen belgede unlar yazldr: "lzmir gezisi vaizi Yaar Tunagr 'n, Cumhuryet, A tatrk ilkeleri ve 2 7 Mays nklab aleyhtarl ve gericilik ailad, milli birlik ve beraberlii bozduu, imam-hatip ve Kuran kursu rencilerini Komnizmle Mcadele Dernei ve Trkoca 'na iiye kaytlarn yaptrmaya ve bu derneklerin bilumum toplantlarna katlmaya zorlad, bu zmrenin, nmzdeki milletvekilleri seimlerinde din istismar yoluyla partiler p ropagandalarnda direkt ve endirekt rol oynayacaklar anlalmaktad11:" (2)

1 965 'te Amerikanc bir iktidar salanmasndaki hizmetinden dolay olacak ki, Yaar Tunagr, Diyanet leri Bakan Yardmcl'na getirilmitir. Devlet gvenlik ser-

( l) Yeni Gazete, 4 Mays 1 969, Ahmet Grkan, teekkl kraln akrabas milyarder eyh Surur abban, Baimam Ali eyhi, Hilal dergisi sahibi Seyit Salih zcan (Trk) ve 27 eyh tarafndan kurulmutur.

( 2) Cumhuriyet, 1 2 Mays 1 969

12

vislerinin resmi raporuna gre, Tuna gr, Demirel ' e yakn evrelerle dostluk kurmutur. Babakann kardei, nl kapitalistlerden Hac Ali Demirel'in zel arabasnda gezmekte, Nazmiye Demirel 'e ait bir apartman katnda yaamaktadr. Odalar Birlii eski genel sekreteri, Planlama Tekilat Yabanc Sermaye Teknik Miidr, TPAO Genel Mdr, Planlama Tekilat Mstear ve Mobil irketi mdr, Tunagr' desteklemektedir.(2)

Demek ki, kaynaklar Aramco ve Mobil irketlerine kadar uzanan bir eriat akm, devlet teekkllerine de szmakta ve tutuculuun hizmetinde ciddi bir tehdit olarak gelimektedir. Nitekim nn de son gelimeler zerine, Meclis 'te yapt konumada, irtica hareketinin gerisindeki yabanc parmaa dikkati ekmitir: "Baz din grevlileri, millete, anayasaya ve anayasa messeselerine meydan okurcasna, devlet ynetimine el koyma tasavvurlarn gerekletirme teebbsne aktan gemilerdir.

Bu teebbsn ardnda baz yabanc siyaset ve i e vrelerinin bulunduu yolundaki haberle; meselenin vehametini bsbtn arttrmaktad r." (2) Gerekten mran ktem' in cenazesinde kan olaylar, Aramco'nun ve Morrisoncularn besledii, iktidar partisinin kol kanat gerdii eriat glerin, Trkiye'de cretlerini gittike arttrdklarn ortaya koymutur. O kadar ki yeni bir 3 1 Mart olayndan sz edilmektedir.

( 1 ) Cumhuriyet, 1 2 Mays 1 969 (2) Ulus. 7 Mays 1969

1 3

NCE NGLTERE, SONRA ERAT

Tarihimizde yanks ok byk olan 3 1 Mart ( 1 3 Nisan 1 909) irtica olaynda da Dervi Vahdeti ' lerin ve Melanzade Rfat'larn iplerini elinde tutan gerek g, emperyalizmdir. O gnlerin lider emperyalist devleti ngiltere 'nin Kbrs 'ta yetitirdii Dervi Vahdeti 'nin, 3 1 Mart ncesi Volkan 'da yazdklarnn dikkatli bir incelemesi dahi, 3 1 Mart eriatlnn rengini gsternektedir: 1 5 Aralk 1 908 tarihli Volkan, ngilizlerin adem-i merkeziyetilii sayesinde, Kbrs 'n "Kk bir !svire "haline geldiini ileri srmektedir. 8 Nisan 1 909 tarihli Volkan, "ngiliz hkmetinden, kuvvetli, mtefennin, her surette mterakki, hdmi-i insaniyet bir hkmetin mevcudiyetini hdld mutasavver mi? " diyerek, bugnk eriatlarmzn Amerikan dalkavukluunu hatrlatr biimde, "hami-i insaniyet" efendi devletin propagandasn yapmaktadr.

Btn Mslmanlar eriat bayra altnda birletirme iddiasnda bulunan Vahdeti, ngiliz efendilerinin, Abdlhamid tipi eriatlk ve panislamizmden, Hindistan ve Msr Mslmanlarn ayaklandrr endiesiyle, bir ara fena halde rktklerini bilmektedir. Bu nedenle Vahdeti 'nin " ttihad- Muhammedi"si, snrl bir panislamizm hareketidir. Hatta Vahdeti, ngiltere'nin dostu olduu iin Rusya'y da korumakta ve Rusya Mslmanlarn ttihad- Muhammedi egemenlii dnda tutmaktadr. Nitekim 2 1 ubat 1 909 tarihli Volkan 'da, ngiliz yetitirmesi, eriat Vahdeti, bir

1 4

yandan dnya Mslmanlar ile dayanma kuracan ileri srerken, te yandan ngiliz ve Rus imparatorluklar iinde bulunan Mslmanlar, bu yksek slami dayanmann dnda brakmakta, ar'a ve ngiliz Kral 'na Mslmanlar zerindeki egemenliklerine dokunulmayaca hususunda teminat verme ihtiyacn duymaktadr. Emperyalizm uakl, slamdan nde gelmektedir.

eriat Volkan gazetesi ile ttihad- Muhammedi Dernei 'nin yneticisi Dervi Vahdeti 'ye gre Rus ar ve ngiliz Kral, slam' n dostlardrlar. Peki ya dman kimdir? Dman, ngiliz dostluuna inand halde milliyeti eilimlerle, ngiliz politikasna az ok kar kan ttihat ve Terakki '

firler"e kar davranlarnda son derece "gentlemen"dirler. Yobazlar, 3 1 Ma!"t gn yollarda rastladklar Hristiyanlara korkmamalar iin teminat vermiler, yabanc eliliklerin kaplarna da nbetiler dikmilerdir.

Ne yazk ki 3 1 Mart irtica olay, ngilizcilikleri, eriatlklarndan ok nce gelen din smrclerinin eseri olduu halde, bu nokta zerinde imdiye kadar pek az durulmutur. 3 1 Mart konusunda pek ok inceleme yaymlanm, fakat genellikle irtica olay, bir avu yobazn ve "alayl" askerin marifeti saylmtr. Bu zavall kuklalarn iplerinin kimin elinde bulunduu unutulmutur. Bu unutkanlkta, byk devletlerle ipler kopar diye "zlf- i yare" dokunmaktan ekinen ttihatlarn tutumu, bir lde rol oynamtr. ttihatlar, 3 1 Mart olaynda, nl "lntellingence Service"e mensup, ngiltere Sefareti Batercman Fitz Maurice ile onun hizmetinde yerli ibirlikilerin marifetlerini tespit etmiler, ama bu konuyu kurcalamaktan kanmlardr. 3 1 Mart konusunda yeni bir inceleme yaymlayan Ecvet Gresin' in deyimiyle: " Volkan 'clarn arkasnda d lkelerin gizli teekkllerinin parma olduunda phe yoktur. Nitekim bu phe, durumalar srasnda kuvvetlenmi, fakat ttihatlar, Mahmut evket Paa, Dvel- i Muazzama ile aray bozmama k iin soruturmaya izin vermemitir.: (1)

in dikkat ekici bir yan, aradan uzun bir sre getikten sonra yaymlanan ngiliz resmi belgelerinde, 3 1 Mart

( 1) Ecvet Gresin. 31 Mart syan, s. 85

16

ile ilgili pek az belge bulunmasdr. Foreign Office ile stanbul 'daki temsilcileri arasndaki yazmalar, 3 1 Mart gnlerinde, ilgin saylabilecek bir azalma gstermektedir. ( 1 )

Bu durum 3 1 Mart olaynn gerisinde yatan ve esasen gizli servisler eliyle yrtlen emperyalist oyunlar tam bir kesinlikle ortaya koymay gletirmektedir. rtica olayn gerek boyutlaryla ortaya koymak yine de mmkndr. Bunun iin her eyden nce Trkiye'de cirit oynatan emperyalist karlarn tespiti gerekir.

( 1) Sina Akin, yaymlanan yazmalardaki bu dikkat ekici azaln, ngilizlerin 3 1 Mart'ta oynadklar rol rtbas etme abalarna bal olabileceini ileri srmektedir. Bu nedenle ngiltere 31 Mart'la ilgili birok belgeyi yaymlamaktan kanmtr. Akin 'e gre baz yabanc aratrclar da bu konuyu paylamaktadr.

1 7

II. ABDLHA MD' N SLAMCILIGI

FUA T PAA 'NIN YABANCI MUTASI

Tanzimat'la birlikte ak pazar haline gelen Trkiye 'de, byk devletler sefaretlerinin ve en bata ngiliz Bykelisi Lord Stratford Canning' in saltanat kurulmutur. " Sultan demek, Lord Stratford demektir" konusu yaygnlam ve Lord' a "Sultanlarn Sultan" ad taklmtr. "Lord Stratford 'un Trkiye Hatralar " adl kitapta, "Canning 'in Yardmyla kabul edilmi yasalar uygulamayan paalar, tepetaklak olurlard " denilmektedir. Yine ayn kitapta, Canning ' in Babali'deki nfuzu yle anlatlmaktadr: "Bykelinin kendilerini ziyaret edeceini renen Nazrlar, girecek delik aryorlard. Reit Paa hari, Bykelinin karsnda ylgnla kaplmayan kimse yoktu. br devlet elileriyle grme yapt zaman, oyalama , kaytarma areleri pekala yryordu, ama Canning Babali 'de boy gsterdii zaman memurlar bir korkudur alyordu. Veziriazam bile acele toparlanp arzularn sylemek zere bu azl ngilizin yanna kouyordu." ( 1 ) Reit Paa'nn da "Sultanlarn Sultan" Caning 'e celadet gsterdii sanlmamaldr. "Byk" sfatna layk grlen Reit Paa, kariyerini, velinimeti sayd ngiliz bykelisine balamtr. Canning, 1 853 'te karsna yazd bir mektupta; "Osmanl Hkmeti apans z deiiverdi. Reit 'le Sadrazam azledildi. O saat

( 1) Lord Stratford'un Trkiye Hatralar, s. 102 ve 99

19

padiaha ktm, yeniden vazifeleri bana getirildiler" buyurmaktadr. Yine ayn kitapta, Hariciye Nazr Reit Paa'nn, gzlerinden yalar akarak bykelinin elini pt yazldr. ( 1 ) Tanzimat Paalar, bu haysiyet krc durumu kabullenmilerdir. Franszlara yaknlyla tannan Ali Paa, Londra Elimiz Mzrs Paa 'ya yazd bir mektupta, Trkiye'de gerek kudretin, sefaretlere ve konsolosluklara kaydn itiraf etmektedir: "Grevini yaparken, konsoloslarn houna gitmemek bedbahtltnda bulunan bir vali mahvolmu demektb: Vkela-y devlet de qyn durumdad11: Vkelasn azil ve nas beden padiah deildir." (2) Nktedan Fuat Paa ise bu durumu filozofa kabullenmektedir: "Bir devlette iki kuvvet olur: Biri yukardan, biri aadan gelil: Bizim memlekette yukardan gelen kuvvet cmlemizi eziy01: Aadan ise hir kuvvet hasl etmeye imkan yoktur. Bunun iin pabuu mutas gibi yerden bir kuvvet kullanmaya muhtacz. O kuvvetler de sefaretlerdiJ:" Oysa ok yakn bir gemite, sefirlerden medet ummak yle dursun, sefirlerin mdahalesi, en sert tepkiyle karlanmaktayd. Nitekim Fransa ile dostluk gnlerinde, Fransz Bykelisi, Babali 'den Cezar Ahmet Paa'nn cezalandrlmasn bir yaz ile isteyince, durumdan haberdar edilen rn. Sel im u karl vermitir: "Haya etmeden , eli hu takriri nice verebilirm i? Bu devleti tahkir deil m i? Bir devlette iki devlet olabilir mi? .. Edepsiz kafire iyi bir cevap veresiz."

Ne var ki Tanzimat Batclyla birlikte, bu tutum son ( 1 ) y.a.g.e .. s. 190 ve 1 96 (2) Cemil Bilscl. "Harici Siyaset", Tanzimat. s. 691

20

bulmu, padiahlar ve vezirler, elilerin gzleri iine bakar olmulardr. Mesela Abdlhamid, Sultan Murat' n hastal zerine, yeni bir padiah arannca, ngiltere 'nin houna gitmek gerektiini hesaba katmtr. Bir ngiliz yazarna gre Sultan aday Abdlhamit, Bykeliye nakledileceini bilerek, iadam dostu Mr. Thomson'a "Mmkn olduu kadar her hususta, ngiltere hkmetinin fikir ve telkinleriyle hareket etmek" niyetini aklamtr. ( 1 ) Nitekim o tarihlerdeki ngiliz Bykelisi El liot ile Disraeli, "Gen Sultann gzel mitler verdiini" belirtmilerdir. Abdlhamit' in ngilizlere yakn Mithat Paa'dan kolayca kurtulmasnda, Paa'dan daha ok ngilizci grnmesinin bir pay olsa gerektir.

ngilizlerle balay, Rus-ngiliz rekabeti devam ettii mddete srp gitmitir. ngiltere, Kbrs ve Msr gibi hediyeler almak pahasna, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln, Rusya'ya kar az ok korumutur. Fakat bu arada ngiltere 'nin dnya imparatorluunu tehdit eden Alman emperyalizmi glenmitir. Bu yeni ve byk tehdit, ngiltere'yi, Osmanl mparatorluu'na kar olan geleneksel politikasn deitirmeye ve Rusya'ya yaklamaya itmitir. Artk ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn istemekte ve en byk pay alma peinde komaktadr. Ortadou'da Araplar, Dou Anadolu'da Ermenileri kkrtmakta, ufak Balkan devletlerini Osmanllar aleyhine kullanmaktadr.

( 1 ) Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflaryla Abdlhamid, s. 95

21

ALMAN ERA TILIGI

Alman emperyalizmi ise eski emperyalist lkeler dnyay daha nce paylatklarndan, genileme abasnda, Anadolu ve Mezopotamya'ya doru ynelmitir. Alman emperyalizminin itahlar, Hindistan ve Msr' a kadar uzanmaktadr. Trkiye zerinde iddetli ngiliz-Alman mcadelesine yol aan Badat hatt, Alman emperyalizminin dayanaklarndan biri olarak planlanmtr.

Alman emperyal izminin ideologlar, bu emellerini eitli yazlarnda aka belirtmilerdir. Nitekim Alays Sprenger, 1 886 ylnda unlar yazmaktadr:

"ark, yeryznde ykselmek isteyen milletlerin henz ellerine geiremedikleri tek arazi parasdr. Halbuki ark, smrgecilik iin en gzel alandr. Eer Almanya, Rus Kazaklar el atmadan nce buray ele geirme frsatn karmazsa, dnyann paylalmam en gzel parasn alm olacaktr. Gerekten ark' n smrgeletirilmesi, Alman halknn btn snf ve tabakalarna yarar salayacaktr." ( 1 ) 1 898'de Alman Pancermen Topluluu, Trkiye 'n in Miras zerinde A lmanya 'nn Haklar adn tayan bir bror yaymlamtr. B u emperyalist kurulu, Alman gmenleri gndererek, Trkiye'nin koloni yaplmasn istemektedir. "Byk Almanya "yazar Tannenberg, ngiliz modeli izlen

mesinden yanadr. Anadolu, Ermenistan, Mezopotamya, Suriye, Filistin, Kuzey Arabistan, ngilizlerin Asya ve Af-

( 1) Andler. Le Pangermenisme Colonial. s. 145

22

rika 'da yaptklan biimde smrgeletirilmesini ngrmektedir. Rohrbach ise smrge valilerine ihtiya kalmadan, kltrel szma ve ekonomik smrmeyle yetinilmesi kansndadr.

Aralanndaki metod farktan ne olursa olsun, btn bu emperyalizm teorisyenleri, Trkiye'yi Alman emperyalizminin iftlii yapma konusunda birlemektedir. Alman mparatoru Guillaume II, bu politikay izlemitir. Bylece Alman sermayesi, Trkiye'ye gelmi, Almanya'nn Trkiye ticaretindeki pay artmtr. Osmanl ticaretinde ngiltere'nin pay, 1 887 'de yzde 6 1 iken 1 9 1 0'da yzde 35 'e dm, Almanya'nn pay ise yzde 6 'dan yzde 2 1 'e ykselmitir. Deutsche-Bank; Osmanl Bankas 'na rakip bir kurulu olarak stanbul 'a yerlemi ve Badat hattnn inasna girimitir.

BERLN HALiFESl HACI GUJLLAUME Il

Almanya yalnz sermayesiyle deil, yeil al ile Trkiye 'ye gelmitir. Yeil al, sermayenin rtsdr. Nitekim Abdlhamid' in panislamizm program, stanbul 'da deil, Berlin'de planlanmtr. Alman mparatoru'nun, slam dinini benimsedii dedikodulan Anadolu'ya yaylmtr. Auguste Muller, Martin Hartmann, Ignaz Goldziher, C. H . Becker vb. gibi birok Oriyantalist, slamiyeti, Alman emperyalizminin hizmetinde kullanmak iin seferber olmulardr. Kuds'te Alman Lteryen kilisesini aan, Meryem Ana evi yaplmak zere Katolik Almanlar iin yer satn alan

23

Kayzer, Suriye'de eyhler gibi giyinerek, Selahattin Eyyubi 'nin trbesine elenk koymu, am'da ise Harun Reit ile Charlmagne arasndaki yaknl hatrlatarak, "300 milyon Mslmann halifesi Abdlhamid' in, en yakn dostu olduunu" ilan etmitir. O kadar ki, dmanlar ona " Hac Guillaume il", "Berlin Halifesi " gibi adlar yaktrmlardr.

Alman emperyalizmi, Anadolu ve Mezopotamya 'ya nfuz etmek ve halk Mslman, ngiliz ve Rus smrgelerini tehdit etmek iin slamiyeti iyi bir ideolojik silah olarak grm, bundan yararlanmaya nem vermitir. Her ne kadar bu silah pek iyi ilememise de Msr ve Hindistan ' elinde tutan ngiltere'yi fena halde rktmtr.

Sultan Abdlhamid, artan ngiliz-Rus tehdidi karsnda yeil all sermayedar Guillame'a yaklamaktan baka kar yol bulamamtr. Ermenilerin, Rumlarn, Arap eyhlerinin, Yunanistan ve Srbistan gibi Balkan devletlerinin koruyucusu kesilen ngiltere; despot "Kzl Sultan "a Alman dostluu yznden ate pskrrken, Kayzer, "Osmanl Devletini glendirme ve toprak btnln koruma" politikasn, ngiltere 'den devralmtr. Bylece stanbul 'da Lord Stratford Canning'den boalan koltuu, Alman Bykelisi Baron Marschall Yon Bieberstein doldurmutur. Marschall da Canning' in izinden giderek, Osmanl devletinin iilerine geni lde mdahaleye koyulmu, istedii paay sadrazam yaptrm, kzd paalar, Abdlhamid' in yakn bile olsa srgne gndertebilmitir.

Lord Stratford'un favorisi, Byk Reit Paa idi. Baron Marschall ' n ise Ferit Paa'dr. Ferit Paa, Alman Elisi 'ne dayand iin Merutiyet' in ilanna kadar ok uzun

24

bir sre sadrazamlk yapmtr. Abdlhamid'in sa kolu Tahsin Paa, Ferit Paa 'nn ykseliinin hikayesini yle anlatmaktadr:

"Ferit Paa, daha Konya Valisi iken, Anadolu Dem ir-. yolu dolayuyla Alman Sefiri Baron Marschall 'n gzne girmeye alm ve baarmtr. Alman s(vasetinin o zamanlar mevkii kuvvetli idi. Alman dostluuna verilen nem ve deerin yan sra, zellikle Baron Marschall gibi dirayetli ve gzde bir Alman sefirin in vgs, elbette etkili ve verimli olurdu."

"Ferit Paa, yaradltan son derece hasis olmakla beraber, Baron Marschall 'a ve karsna hediyeler sunmaktan ve Alman karlarn koruma hususundaki igzarln bu surette zarifcne ve cem ileperverane davranlarla tamamlamaktan geri kalmamt. Ferit Paa 'nn bu tedbiri, nihayet tesirini gsterdi. Padiahn huzunmda Baron Marschall. Konya valisin i uzun uzun vd." ( 1) Bu sayede Ferit Paa, Almanya'nn istedii Sadrazam olarak iktidara geldi, uzun yllar orada kald.

Almanlar, Ferit Paa eliyle Babali 'ye yerlemekle de yetinmedi ler. Orduya da el attlar. Bata Baron Von Der Goltz Paa olmak zere, Alman subaylar, Trk ordusunun eitimiyle grevlendirildiler. Marschall 'dan sonraki Alman sefiri, orduya el atmann nemini u szlerle aklamaktadr: "Orduyu kontrol eden kuvvet, Trkiye 'de en byk kudret olacakt r. Hibir A lman dmam h iikiimet, ordu tarafmzdan kontrol edildike, iktidar mevkiinde kalamayacakt r. (2)

( 1 Tahsin Pasa 'nn Hatrat, s. 68 (2) Zikreden, H. Bayr, Atairk-Hayat ve Eseri, s. 59

25

111 ME RUTYET, "YAASIN NGLTE RE"

DYE BALADI!

ALMANCI ABDLHAMD 'E KARI. NGLZ HRRlYETLG

Trkiye'de Alman ve ngiliz rekabeti iddetlenirken, ieride de henz Osmanllk cbbesini tamakla birlikte, Jn Trk ve ittihat ve Terakki etiketi altnda bir milliyeti hareket gelimektedir. Bu mill iyeti hareket, lkenin kurtuluunu, bir anayasa rejimi kurularak, Abdlhamid despotizminin son bulmasnda ve imparatorluun btn unsurlarna, anayasa teminat altnda eit hak tannmasnda grmektedir. nanlmaktadr ki meruti ynetime kavuan imparatorluk bir yandan, hzla ada uygarla doru yol alrken, te yandan her trl yabanc mdahalesinden ve kapitlasyonlardan kurtulacaktr. Bu adan Kzl Sultan' n ba dostu Almanya, despotizmi tuttuu iin Jn Trklerce, Trkiye'nin ada uygarla ulamasna kar kan bir engel saylmaktadr. Jn Trkler arasnda, bu nedenle despotik olmayan liberal rej imli ngiltere ve Fransa'ya sempati duyulmutur. O kadar ki; bir ihtilalle "Kzl Sultan" devirmeyi planlayan Jn Trklerin bir ksm, ngiltere'nin mdahalesiyle bu ii gerekletirmeyi dnmlerdir. 1 902 Paris Jn Trk Kongresi 'nin en nemli tartma konusu bu olmutur. Kongre iki nokta etrafnda dnmtr.

a) Yalnz propaganda ve yaynla ihtilal yaplamaz. Askeri kuvvetlerin de ihtilal hareketine katlmalar gerekletirilmelidir.

27

b) Yabanc bir devletin mdahalesi salanmaldr. Birinci noktada gr birliine varmak kolay olmu

tur. kinci noktada, yabanc mdahalesi isteyenlerle, bunu redddenler arpmlardr. Yabanc devlet mdahalesi tezini Prens Sabahattin ve arkadalar savunmulardr: "Biz, memleketimizde bir ihtilal yapmak maksadyla toplanm bulunuyoruz. Lakin dahilde ihtilal karmaya muvaflak olduumuz takdirde. bu hareketin hsn-i suretle neticelenecei muhakkak deildI: Kargaalk esnasnda herhangi bir ecnebi hkmetin kendi menfaati namna, ilerimize mdahale etmesi muhtemeldir. te, biz bu mdahaleyi nlemek iin menfaati menfaatimize uygun bir h iikiimetle daha evvelden anlam olmalyz. Yani dahilde bir hareket vcuda getirdiimiz vakit, bundan istifade etmek emeline decek hkiimetlerin mdahalesin i bertaraf'eyleyecek hr ve demokrat hkiimetlerle imdiden uzlamalyz. Ve bundan sonra ihtilal harekatna gemeliyiz." Sabahattin ve arkadalarnm Trkiye 'de birlikte ihtilal yapmay arzuladklar . "Hr ve demokrat hiikmetler " ngiltere ve Fransa 'du:

Bu arzular, o tarihlerde sonusuz kalmtr. Fakat d lkelerde bulunan Jn Trklerde olduu gibi, 1 906 ylnda Trkiye'de ttihat ve Terakki Dernei 'ni kuranlar arasnda da "Hr ve Demokrat" ngiltere ve Fransa'ya kar sempati yaygndr. zellikle Albay Sadk Bey liderliindeki Manastr grubunda ngiliz dostluu ve Almanya dmanl Selanik grubuna nazaran ok daha kuvvetlidir. Hayatn bir ngiliz ajan olarak bitirecek olan Albay Sadk Bey ' in yakn Basri Bey'e inanmak gerekirse, Manastr grubunda, gizli ihtilal derneine girilirken, yalnz Mithat Paa anaya-

28

sasn Abdlhamit' in ellerinden skp almak iin deil, Trkiye'deki Alnan egemenliine son vermek iin de yemin edilmektedir. Yeminde: "Komite, Badat ve Sancak (yani pazar) demiryollar denilen iki elikten zincirle bizleri bomaya alan Almanya 'nn penesinden Trkiye 'yi kurtarmaldr " (1) denilmektedir.

NGLZCl VE ALMANCI KOMPRADORLAR

Selanik'te de 1 908 ncesi gnlerde ngiltere 'nin prestiji yksektir. Fakat Almanya aleyhtarl, ngiltere'ye iyice kazanlm Manastr grubundaki gibi gl deildir. Byk bir ticaret merkezi olan Selanik'te, Almanya ve Avusturya'yla artan ticaret, ttihatlar destekleyen ticari evrelerde Almanya 'ya kar bir eilim yaratmaktadr. Basri Bey bu konuda Selanik'teki ttihatlara yakn mason iadamlarnn Alman davasna oktan kazanlm olduunu syleyecek kadar ileri gitmektedir. Bu grte bir gerek pay bulunduu kabul edilebilir. u nedenle ki, ngiliz ve Fransz emperyalizmi, Trkiye 'ye szma abalarnda, Rum ve Ermeni kompradorlara dayanmtr. Alman emperyalizmi ise daha ok Mslman ve Musevi kompradorlara yaslanmak zorunda kalmtr. Hatta Herbert Adams Gibbons 'un Ermeniler dolaysyla yazdklarna inanmak gerekirse, Rum ve Ermeni kompradorlar, Alman emperyalizminin yaylmasna gl bir engel tekil etmilerdir. Gibbons' a gre, bu unsurlar, "Biyiik ounlukla Fransz ve

( 1 ) Dukagiin-Zadch Basri Bey, Le Monde Oriental et 1 'av enir de paix, Paris 1920, s . 13 . 14

29

Amerikan okullarnda yetim ilerdir. Franszca ve lngilizce konumaktadrlar. Bat Avrupa, A merika ve zellikle lngiltere ile ticari ilikilerde bulunduklarndan, A lman ticari ajanlarnn faaliyetlerini tabiatyla baarsz klmaktadrlar." (1) Bu durumda, A lman emperyalizm i daha ok Musevi ve Mslman komprador/ardan destek bulmutur. Selanik 'in ekonomik hayatnda nemli yeri olan bu yeni komprador unsurlarn, ittihat ve Terakki 'nin Selanik kanadn A lmanya ynnde az ok etkilemeleri mmkndr. Ayrca A bdlhamit zamannda ordunun eitimini yklenen Almanya 'nn, orduda salam destekleri bulunduu hesaba katlmaldr.

ABDLHAMlD NGLlZCl OLUYOR

Bununla birlikte, Merutiyet' in ilk gnlerinde, lkede ve ttihatlar iinde genel hava ngiltere'nin lehindedir. Merutiyet' in ilan zerine, Intelligence Service grevlisi batercman Fitz Maurice ' in "Herr Von Ferid" diye adlandrd Ferit Paa sahneden ekilmi, Sait Paa'nn ksa sadareti saylmazsa, Osmanl i ilerini bir ngiliz uzmanna ynettirmeyi dnecek kadar ngilizci Kamil Paa sadarete gelmitir. Gazeteci Ali Kemal, bu mutlu olay, "Gerdune-i sadaretle (sadaret arabasyla), beraber, ngiliz dostluu Babali ye girmitir " diye halka sunmutur. Almanc Abdlhamit yeniden ngilizci kesilmitir. Abdlhamit, Mithat Paa'nn ngilizler'e yakn oluna "Almanya'ya kar takip ettiim fikirde ne kadar aldandm bugn itiraf edi-

( 1 ) D. Mondelsiam, Le sort de I'empire Ottoman, s. 3 1 2

30

yorum. Siyasetimi deitirdim" demitir ( 1 ) . Yeni ngiliz Elisi Sir Gerard Lowther, stanbul 'a vardnda, lgnca saylabilecek bir sevin ve sevgi gsterisiyle karlanm, elilie kadar arabasn atlar yerine halk ekmitir.

Merutiyet ilan edilince ngiltere Hkmeti, 27 Temmuz 1908 'de padiaha ve Sadrazam Sait Paa'ya kutlama telgraf gndermi, ayrca batercman Fitz Maurice, sadrazam ziyaret ederek ngiltere 'nin en yakn sempatisini aklamtr. Hele Kamil Paa'nn iktidara gelmesiyle, ngiltere'nin dostluk gsterileri daha da artmtr. Kral YIL Edward, Kamil Paa'nn. sadareti zerine, Abdlhamit'i, bu davranndan tr kutlamak gibi milletleraras geleneklere aykr bir davranta bulunmutur. Fitz Maurice'in zel bir mektubundan renildiine gre, ngiltere, Kamil Paa'ya 'Grand Cross Of Batl' niann vermeyi dnmektedir. Bu mektupta Fitz Maurice'in "lgnlk derecesinde ngiliz taraftardr" diye tanmlad Kamil Paa, son krk ylda Reit Paa 'dan sonra, bir ngiliz nian alan ikinci kii olacaktr. ngiltere 'nin Kamil Paa'ya kar gsterdii bu ar sempati zerinedir ki, ttihatlar, pek fazla tutmadklar Kamil Paa 'nn, sadarete gelmesini kabullenmilerdir. Ali Haydar Mithat' n bykeli Sir Lowther'e sylediine gre ttihatlar Kamil Paa'y ok yal ve Abdlhamit'e kar ok yumuak bulduklar halde, Kral Edward' n telgraf zerine, Paa'ya itiraz edemez olmulardr. (2)

Grld zere, Merutiyet' in ilan, ilk bakta ngiltere 'nin zaferi ve Almanya 'nn yenilgisi olmutur. O gn-

( 1) Zikreden, A. Bedevi Kuran. nklap Hareketleri, s. 484 (2) Sina Akin. 31 Mart Ayaklanmas ve ona yol aan olaylar. teksir, s. 483.

31

lerin havasn gstermek bakmndan, nl tarihi Mizanc Murat Bey' in, ngiliz dostluunu bir kez daha yitirmemek iin ortaya att fikirler ilgi ekicidir. Murat Bey' e gre, ngiltere ve mttefikleri (Fransa ve Rusya) iin, Osmanl Devleti'nin merutiyet sayesinde glenmesi, endie verici bir durum yaratabilirdi. nk gl bir Osmanl Devleti, bir iaretiyle bu devletin Mslman uyruklularn ktada ayaa kaldrabilirdi. O halde, her eyden nce, ngiltere'ye byle bir eyin olmayacana dair salam garanti verilmeliydi.

Murat Bey'in teklifi uydu: ngiltere'yle snrsz bir anlama yaplr, bu devlet, slam dnyasnn "uzv-i ekberi" , "ailenin uzv-i muhteremi" tannrd. Trkiye, ngiltere'nin onay olmadan snrlan dnda herhangi bir teebbsten kanrd. Sonra da eyhlislam kabineden kar, Bab- Meihat bamsz klnr, dokuz yeli bir Meclis-i Tetkikat- er'iye kurulur, ve ngiltere 'nin gsterecei adaylar arasndan Halife'nin seecei kii bu Meclis 'e ye olurdu. ngiltere'ye verilen bu imtiyaz, i lerde Fransa, Rusya, Hollanda gibi Mslman uyruklar olan devletlere de tannabilirdi.

Bylece, din ilerinin ynetiminde ngiltere ve mttefikleri sz sahibi klnmakta ve eyhlislam'n etrafnda bu devletlerin seecekleri Mslman din adamlarnn toplanmas istenmektedir. Murat Bey, "Merutiyeti bir byk ve uygar devlet" olabilmek iin Mslman ngiliz ajanlarn, dini ilerimizin ynetimine katmaktan baka kar yol grememektedir! Ve Murat Bey, ngiltere'nin kontrolnde bir eriatlk gtme teklifini, esasl bir tepkiyle karlamadan yapabilmektedir.

O gnlerde, ngilizcilik bu lde gldr.

32

iV NGLZLER, MERUTY ETTEN

KUKU DUYUYO R!

MILLIYETILIGE KARI ERATILIK

1908 Merutiyet hareketinin ve ttihatlarn ngiltere ile yeni bir balay yaama hayallerine ramen, ngiltere, daha ilk gnlerden itibaren, Trkiye'nin glenmesinden ve ttihatlarn milliyeti eilimlerinden kuku duymutur. Nitekim, daha Merutiyet' in ilanndan yedi gn sonra, 31. 7 .1908 'de ngiliz Hariciye Nazr Sir Edwards Grey, stanbuldaki bykelilie unlar yazabilmitir: "Trkiye gerekten merutiyet idaresini kurar ve bunu yaatp kuvvetlenirse, bu halin sonular imdiden hibirimizin gremeyecei derecede daha ileriye varr. Bunun Msr 'da etkileri mthi olu; ta . . . . Hindistan 'da da kendini h issettir; duyulu r: imdiye kadar her nerede Mslman tebaamz varsa, diyebilirdik ki, dinlerinin bakam (halife) tara fndan idare edilen lkelerde merhametsiz bir istibdat vardr. Halbuki bizim istibdadmz efkatlidir.

ki idareyi mukayese edebilen, len Mslman tebaamz ok kere bunu itiraf etmitir.

Fakat Trkiye 'de imdi bir parlamento hayat balarsa ve iler de dzelirse, _Msr'da merutiyet istei ok kuvvetlenecek, bizim buna kar koymak gcmz ok azalacaktr. Trkiye'de iyi ileyen bir merutiyet varken ve orada i-

33

!er iyi giderken, bizim ayn eyi isteyerek ayaklanan Msr halkna kar silah kullanmamz ok byk hata olur." ( 1 )

Intelligence Service' in stanbul 'daki yetkilisi, Batercman Fitz Maurice de, Merutiyet'in ilanndan bir ay sonra yazd 25 .8 . 1 908 tarihli bir mektubunda, benzer endieleri dile getirmektedir. "Her eyin dzgn gittiini ve meruti idarenin kuvvetlendiini farzedersek, bugn iin sempati/erine ihtiya duyduklar yabanclara fazla iltifat eden Trklerin az zamanda vatanpervane demesek bile, kuvvetli milliyeti hislere sahip olacaklar muhakkakt r. O zaman Girit, Ms r, Makedonya, Bosna, Aden, Lbnan , Kbrs meselelerinde belki de Hintli nbetisi ile Badat 'taki zel durumumuz hakknda sz sahibi olmak isteyeceklerdir. Tabii bu arada, Lynch 'in, Dicle ve Frat nehirlerinde usulsz seyrisejerlerini de unutmamak gerekir. Bu ekilde zerinde dnlmesi gereken birok problemler var ve bunlar fazla mnakaa etmeden kabule mecburuz.

Bugn iin Trklerin ncelikle ele alacaklar meseleler arasnda, ticari anlamalar, posta idaresinin islah ve ecnebi posta idarelerinin tasfiyesi, kendi adalet sistemlerini kurmak, kapitlasyonlar, kavaslar, tercmanlar ortadan kaldrmak olacaktr. Hakikaten iler Trkler lehine geliirse, ecnebi elilikler zamanla dier memleketlerdeki yeknesak, deimez duruma deceklerdir. Belki de az zamanda nesilden beri Trkiye'de yerlemi yabanclarn askere alndklarna ahit olabiliriz. Askere alnan Hristiyanlar meselesinin de nasl halledilecei, zerinde durulmaya deer. Durumun en nemli taraflarndan biri de budur.

( 1 ) Celal Bayar. Ben de Yazdm, s. 903

34

imdi iktidarda " ngiliz Kamil var" ama parti mensuplar arasnda "Herr Yon Ferid" Paa'y iktidarda grmek isteyenler pek ok." ( 1 )

Demek ki ngiltere, milliyeti ttihat ve Terakki hareketini daha bandan itibaren bir tehlike olarak saymakta, Trkiye'nin glenmesini karlarna aykr bulmaktadr. Bundan baka ngiltere, Alman emperyalizminin artan tehdidi karsnda, Rus ittifakn, d politikasnn temel ta grmektedir. arlk Rusya 's ise, Boazlar ve stanbul 'u ele geirme abas iindedir. Ayasofya zerinden hilali kaldrp, ha oturtmak iin sabrszlanmaktadr. Bu nedenle arlk Rusya's, balangtaki sahte dostluk gsterilerine ramen, Trkiye'yi glendirme ihtimali olan milliyeti ttihat ve Terakki hareketine kar kmaktadr. Granville'in szleriyle, "Trk ihtilalinin tekerleklerine omak sokma yolunda, Rusya 'nn, teki devletlerden daha byk kar vard. Son slam devletinin gelimesi, Osmanl mparatorluu 'nun glenmesi, Rusya tara fndan prensip itibaryla kabul edilemezdi." (2)

ngiltere, bu durumun farkndadr. Nitekim, Intelligence Service'in stanbul 'daki ba entrikacs Fitz Maurice, Rusya 'nn durumunu Merutiyet'ten sonra yle deerlendirmektedir: "Eer bu hareket (Merutiyet) baar kazanrsa . hilali Ayasofj;a 'nn ebedi ss yapacakt r. Trkiye )i Kafkasya, Krm, Balkanlar gibi eski vilayetlerini istemeye kararl, kuvvetli ve mtecaviz bir kudret haline getire-

( 1 ) Celal Bayar. Ben de Yazdm, s. 909 (2) Le Sort de J'empire Ottoman. s. 297

35

cek bir ihtilalle, btn mitlerinin suya dtn grmek, herhalde R usya iin yutulmas olduka g bir demir leblebi olacaktr.

Filhakika, Trkiye 'deki bu hareket, Rw,va 'nn son 130 yll k siyasetine bir nevi meydan okuma olmutur. Tabii R usya 'da bir liberal ve meruti parti mevcut ama , aralarnda kendini Trk aleyhtar duygularndan henz, tamamen kurtaramam ve A yasofYa 'da bir ayine katlmaktan byk zevk duyacak olanlar oktur." (!)

Ne var ki, ngiltere iin Almanya'ya kar Rus dostluu hayatidir. ngiltere, Trkiye'nin paralanmasna ve Rusya'nn arzulad lokmay almasna rza gstermitir. ngiltere Hariciye Nazn Sir Edwards Grey, 1 1 .8.1908 tarihinde, stanbul 'daki elisine, "ncelikle Rus dostluuna . . . Rusya 'y kukulandrmaktan kann" direktifini vermitir: "Rusya'ya kar eski politikamza dndmz ve Trkiye'yi kendisine kar bir mania, bir engel olmak zere tuttuumuz intibam vermekten kanmalyz. Ve mmkn olduka Rusya ile almaya arzu gstermemiz lazmdr." (2)

lNGILTERE MUHALEFET! TUTUYOR

Bu artlar altnda, ngiltere'nin merutiyeti ttihat ve Terakki hareketine dostluu lafta kalmaya mahkfundu. ngiltere, bir yandan szde dost grnerek, yeni ekonomik imtiyazlar salamaya alrken, te yandan milliyeti hare-

36

( 1 ) Ben de Yazdm, s . 909. (2) y, a.g.e. , s. 903.

keti zayflatmaya ve yok etmeye ynelecektir. Fitz Maurice, ngilizlerin dostluktan yararlanarak kar salama politikasn, daha ilk gnden yle aklamaktadr: "Sultan ve etrafindakileri etkileri altnda bulunduran Alman dostlarmzn byk zntsne ramen, artk top ayamza geldi. Birecik 'te Ermeniler hesabna alrken tandm ve Ermeni Milli Birlik yesi bulunan Nafia Nazr ile (Knil Paa 'nn daha sonra Hariciye Nazrl 'na getirecei ngilizci Nuradinkyan Efendi) grtm. O da benim kadar. belki de daha.fazla Willcock'un Mezopotamya projeleri ile ilgileniyor. Ona Sir Willcock'un raporlarn okumas iin emir verdim. Sir Willcock da yaknda Kahire 'den dnm olacak. Mezopotamya 'da sulama ileri, demiryolundan nce yaplmal. Eer bunu kabul ettirebilirsek, Musul 'a kadar her i elimizden kacak demektir. Bunca yl uzakta kaldktan sonra, bizimkilerin de ellerine geen f irsattan faydalanmalarn mit ederim. Demir tam tavnda dvlmeli, aksi takdirde ok gemeden sow:" (1)

ttihatlar, ngiliz dostluuna byk nem verdikleri iin ekonomik alanda ngiltere'ye tavizler vermeye hazrdrlar. Fakat bu, ngiliz dostluunu kazanmaya yeterli deildir. ngiltere, ttihatlar dman grecek ve onlar devaml iktidardan uzaklatrma yolunda aba gsterecektir. Mahmut Muhtar Paa 'nn szleriyle, "ngilizle; arkta kendisini tehlikeye drecek olan hir Trkiye vi ekemediinden. ittihat Terakki Cemiyeti 'ni husumetine hedefedecek. onu devirmeye abacakt11:"(2)

( l) Ben de Yazdm, s. 908. (2) Ben de Yazdm. s. 904.

37

Kamil Paa gibi itaatkar ngilizseverleri ise iktidara getirecek ve iktidarda tutmak iin eitli tertiplere giriecektir. ttihat ve Terakki 'ye kar Ahrar ve onun devam olan Hrriyet ve tilaffrkalarn destekleyecektir. Bu frkalarn grevi, ngiltere'nin Trkiye aleyhindeki ak politikasna ramen, ngiltere'ye sadakatte srar etmekten ibaret olacaktr. ngiltere, devaml Osmanl Devleti 'ni paralama ve tarih sahnesinden silme yolunda faaliyette bulunacak, ierideki ngilizseverleri cmerte harcayacak, fakat onlar, efendilerine ballkta kusur etmeyeceklerdir.

GOLTZ PA A 'NIN SADIK GRENC1LER1

ngiltere'nin bu ikiyzl, ttihat ve Terakki 'ye aleyhtarpolitikas karsnda, Almanlar, ttihat ve Terakki'nin dinamik unsurlarna ve zellikle Alman eitimi grm subaylara dayanmaktadr. Osmanl Ordusu'nu dzene sokmak iin uzun yllar Osmanl Devleti hizmetinde bulunmu olan Yon Der Goltz Paa, bu grevden ayrlm olmakla birlikte, Trk subaylaryla ilikilerini srdrmtr. l'Iatta Hrriyetin ilanndan birka ay nce, Trkiye 'ye gelip stanbul 'daki eski dostlarn ziyaret etmitir. nl Mahmut evket Paa, Goltz'un eski bir rencisidir. Nitekim Hrriyetin ilannda, Mahmut evket Paa, " sadk rencileri" adna Goltz' a u telgraf ekmitir: "Sadk rencilerinizin Osmanl Hkmeti 'ni, me 'um istibdadna son vermeye ve Anayasay kabul etmeye mecbur ettiini, Ekselansnza hrmetle bildirmekten eref duyuyorum." (1)

( l ) Sina Akin. s. 49 1

38

Mahmut evket Paa sonuna kadar Almanlarn gvendikleri bir kumandan kalacaktr. Bundan baka Kayzer, dostu Abdlhamit' i abuk unutarak, Abdlhamit'e kar daa kan hrriyet kahraman Enver Bey'i kazanmak iin zel dikkat gsterecektir. Enver Bey, Hrriyetin ilanndan sonra Berlin Ataemiliterlii 'ne gnderilmitir. Alman mparatoru, Berlin'de, bu gen subaya kar olaanst bir ilgi gsterecek, onu iltifatlara boacaktr. Y kselen kudretli Almanya 'nn desteiyle, Trk Devleti 'ni glendirmek, ngilizlerin el koyduklar topraklar geri almak hayali, bu milliyeti gen subay etkileyecektir. Bylece, cesur ve vatansever bir asker olan Enver, milliyeti duygularla, Bertin politikasnn sadk bir izleyicisi olacaktr. ttihat ve Terakki'nin ngiliz dostluunu aramasna ramen, ngiltere'nin ttihat ve Terakki aleyhindeki vatanseverlikleri pheli unsurlara dayanan politikas, Enver gibi daha birok milliyetinin, gzlerini Almanya'ya evirmesine yol aacaktir.

39

v NGLZC KAML PAA,

HTLALCLERLE ATIIYO R.

ORDU ZERNDE OYUNLAR

Fitz Maurice' in deyimiyle " ngilizci " Kamil Paa, Sadarete geldii gnden itibaren, ngilizlerin ttihatlar aleyhindeki politikasn yrtmeye koyulmutur. ttihat ve Terakki 'nin Manastr ve Selanik kanatlan arasnda abuk ba gsteren anlamazlk, Kamil Paa'nn iini az ok kolaylatrmtr. Sonunda ngiliz ajanlna kadar decek olan Albay Sadk Bey' in Manastr'daki grubu,Kamil Paa'y desteklemektedir. Bu destee dayanarak Kamil Paa, ttihat ve Terakki 'nin Selanik'teki merkezini karsna almaktadr. Sadk Bey grubundan Basri Bey'e gre, "Manastr 'n byk bir delegesi tarafndan gizlice tevik edilen Kamil Paa, Selanik 'teki/ere kafa tutmutur."(J)

Bu tutum yznden ttihat ve Terakki merkezinin, esasen pek gven beslemedii Kamil Paa ile aras ok gemeden almtr. Arada esasl anlamazlk konulan kmtr. Bu konulardan biri, ordunun yeniden dzenlenmesi sorunudur. Kamil Paa, ordudaki Alman etkisini kaldrmak ve btn kuvvetlerin dzenlenmesi iini ngiltere ve Fransa 'ya vermek kararndadr. Bahriyenin dzenlenmesini Amiral Gambel . efliindeki ngiliz misyonuna brakmtr. Jandarmay ngiliz, Fransz subaylarna vermek niyetindedir. Kara ordusunun dzenlenmesini ise, Franszlara h-

( 1 ) Le Monde Oriental et L'aveir de la Paix

4 1

rakmay tasarlamaktadr. Basri Bey'e gre, ttihat ve Terakki merkezi, Kamil Paa'nn bu hazrlklarn renir renmez, kabine deiiklii talebinde bulunmu, Talat Paa ile Mahmut evket Paa 'nn kabineye a lnmasn istemitir.( 1 ) Kamil Paa bu talebi reddetmitir.

MUHALEFETN KUMA NDA NI: NAZIM PAA

Buna karlk Kamil Paa, Ali Rza Paa'nn yerine, Nazm Paa'y Harbiye Nezaretine getirme abasndadr. 1 9 1 3 ylnn nl Babali baskn srasnda Yakup Cemil' in kurunlaryla can verecek olan Nazm Paa, bu dnemde, ttihat ve Terakki'ye kar kan ngilizci muhalefetin gzlerini evirdikleri kumandan olacaktr. Bu muhalefetin politik lideri Kamil Paa, askeri lideri ise Nazm Paa'dr.

Nazm Paa, Abdlhamid' in ordudan kovup, yedi yl kalebentlik cezasna arptrd bir kiidir. Merutiyet'ten sonra byle bir kiinin Harbiye Nazrln Abdlhamid'e kabul ettirebilmek kolay deildi . Kamil Paa, kendine destek sayd Paay saraya gtrm ve sadakati hususunda Sultan 'a teminat vermitir. Nazm Paa da Sultan'a bir not sunarak sadakatini belirtmitir: "Mazi katiyen mevzubahis olmamaldr. Benim efendimiz (Padiah) hakknda hi bir dargnlgm yoktw: Delil de ikinci Ordu-yu hmayun/arnn az zaman zarfndaki intizamdr. A skerlerin hibir vakit siyasetle uramamas lazmdr. Bu ordunun itaati, sadakati derkard11: Bu da benim himmetimle oldu. lk gitti-

( l ) Le Monde Oriental et L avenir de la Paix. s. 2 1

42

im zaman klann duvarlarnda (Hrriyet) diye byk yazlar vard. Onlar ben sildirttim. Orduyu itaat ve intizam altna aldm. Askerin hibir vecih ve suretle tiyatrolarda ynamasna msaade etmedim. Buradaki heyetin (stanbul 'daki Birinci Ordu) halinden mteessirim. Nizam ve intizam- askeri, Padiaha, Kumandan-Azama daima sadakatle temin olunacana katiyen mutmain olduum iin Zat- ahane ve nefs-i hmayuna sadakatim ve umum askerin sadakati lazmda: Benim sadakatim hakknda hi phe etmemelidir. Bab-z Seraskeriye 'de tiyatro oynatl111as111a nasl msaade buyurulduna hayret iindeyim. Ben yalnz Padiahmza sadakat isterim." (1)

Bu sadakat yeminleri zerine, Abdlhamit, Nazm Paa 'nn Harbiye Nezareti 'ne gelmesine rza gstermitir. Fakat ttihat ve Terakki, Nazm Paa'nn nazrln nlemitir. Her ne kadar Babali basknndan nceki gnlerde Talat Paa'nn sadrazamlk vaadiyle, Nazm Paa'y bir ara "ntralize" ettii i leri srlrse de, Paa, Merutiyet ' in i lk gnlerinden beri ttihatlarn karsnda yer alm, ibirliki muhalefetin ve Kamil Paa'nn aleti olmutur. Nazm Paa, 3 1 Mart ayaklanmas srasnda Hassa Ordusu kumandan sfatyla stanbul zerine yryen Hareket Ordusu' nun durdurulmasn Sultan Hamit'e tavsiye etmitir. Bu amala klalar dolaarak asi askerlerden yardm istemitir. (2) Hareket Ordusu, stanbul 'da asayii tam salayana kadar,

( 1) Ben de Yazdm. s. 8-90. Sz konusu tiyatro. Namk Kemal 'in Vatan Yahut Silistre'sidir. Hrriyetten sonra baz gen subaylar da. amatr genlerle birlikk. vatan sevgisini dile getiren bu eserde kendilerine yakan roller almlardr.

12) Ben de Yazdm. s. 892.

43

Nazm Paa Yei lky 'de, Sleyman Nazif'in deyimiyle "Misafir" , yani esir kalmtr. Daha sonra Nazm Paa, ttihat ve Terakki 'yi devirme yolunda perde arkasndan iplerini Fitz Maurice ' in ektii btn tertiplere katlmtr. "Kamil Paa Sadarete, Nazm Paa Harbiye Nezaretine ! " btn ngilizci tertiplerin slogan olacaktr.

KAMiL R4 A, A VCI TABURLARINDAN KORKUYOR

Kamil Paa ile ttihat ve Terakki merkezi arasnda nc byk anlamazlk, yeni rej imin korunmas iin Rumeli'den stanbul 'a getirilen Avc Taburlar konusunda kmtr. Bu taburlara "Nigehban- Merutiyet" ( Merutiyetin bekisi) ad verilmiti. Celal Bayar'n deyimiyle, "Bu taburlarn kumandanlar ve subaylarnn ou ittihat ve Terakki Cemiyeti 'ne mensuptu. Hemen hepsinin Merutiyet inklabnda hizmetleri grlmt. lstanbul 'a inklabn koruyucusu olarak geldiklerini iftiharla sylyorlard.

Hakikat da bundan ibaretti. Avc taburlar, Yldz ve civarndaki, Padiaha bal kuvvetlere kar mukabil emniyet unsuru olarak, lstanbul 'da bulunduruluyordu." (1)

Kamil Paa, bu taburlar stanbul 'dan uzaklatrmak niyetindedir. ttihat ve Terakki ise, Bulgar tehdidini ileri srerek, bakentteki Avc Taburlar 'nn saysn arttrmak istemektedir. Kamil Paa, bu istei bir darbe teebbsne hazrlk diye yorumlamakta ve iddetle kar kmaktadr. Sadk' n Manastr grubundan Albay Basri Bey, Franszca ya-

( 1 ) Ben de Yazdm. s. 206

44

zlm kitabnda, Kamil Paa ile aralarnda bu konuda, doruluk derecesini kestiremediimiz u konumann getiini i leri srmektedir:

Kamil Paa - Sizin Manastr ok namuslu ve ihtirastan yoksun. Selanik, sizden ihtilalin erefini ve manevi kudretini ald.

Basri Bey - Evet, doru. Ama ne yapabiliriz ki? Sava para ile yaplr. Beri in, yani onun Selanik 'teki karanlk odasnn ok paras var. Askeri ereflerine ok deer verdiimiz subaylar, Enver 'in etrafinda toplanyor. ( . .)

Kamil Paa - u Avc Taburuyla ilgili, .hemen uygulanmas gerekli tedbirler hakknda mutabk myz?

Basri Bey - Tamamen mutabkz. Onlar mutlaka stanbul 'dan uzaklatrmak gerek. Yeni rendim ki, Berfin 'in planna uygun biimde, Envet; bir cins "ufak kar devrim " dzenlemektedir. Bunu bahane ederek Rumeli 'den stanbul 'a Mahmut evket Paa kumandasnda byk bir ordu getirilecektir. Mahmut evket Paa, Osmanl paalar iinde en ok A lman taraftar olandr. Ama, Selanik grubuna, btn Trkiye 'de egemenlik salayacak biimde, bakentte diktatrlk kurmaktu:

Kamil Paa- Konumamzn altnda, son gnlerde Selanikli biraderlerin benim nezdimde yaptklar teebbslerin gerek anlamn imdi kavryorum. stanbul' a Selanik 'ten bir birliin getirilmesi zorunluunu sylerken, Bulgarlarla savan kanlmaz olduunu tekrarlyorlard. Onlara, bakent asker.siz deildir, cevabn verdim. ( . . . )

imdi biz glerin her trl dalmasndan kanmalyz. Selanik' in entrikalar caniyanedir. Almanya, Avc

45

Taburu yoluyla tertiplenen darbe ile, Enver ve hempalarn yalnz beni devirmeye deil, sizin gerek ttihat ve Terakki komitesini de ellerine geirmeye itmektedir. ( . . . )

O halde muhterem taraftarlarnza hemen syleyiniz ki, lkenin gvenliini, bildiiniz zere bozacak olan avc taburunu derhal bakentten uzaklatracam. Bu taburlar, Osmanl Ordu Birlii niformas ve biimi altnda, ne yazk ki Alman Selanik'de hazrlanan baka bir askeri-siyasi gcn ncsnden baka bir ey deildir." ( 1 )

KAMlL PA A 'NIN D VE /NGL/ZLER

Ne var ki, Kamil Paa, Avc Taburlarn bakentten uzaklatramamtr. Nazm Paa olay ne srlerek, Hseyin Hilmi Paa hkmetten istifasn verecek; ttihat ve Terakki merkezine bal subaylarn Meclis koridorlarndaki tehditkar baklar arasnda, Kamil Paa iktidardan uzaklatrlacaktr.

Kamil Paa'nn istifaya zorlanmas, ngiltere tarafndan ho karlanmayacaktr. Rus Sefareti batercmannn deyimiyle, " ngiliz Sefareti, Kamil Paa'nn dnden sonra, ttihat Terakki 'ye kar belli bir soukluk gstermitir. tilaf devletleri ve Trkiye arasndaki dostlukta alan ilk gedik olmutur." (2)

Rus Sefareti batercman, ayn zamanda eski bir sadrazamn bu konudaki szlerini aktarmaktadr. Eski sadrazam Kamil Paa'nn istifasndan sonra ngiliz Sefareti'nin

46

( l ) Le Monde Oriental et L ' avenir de la Paix, s. 23 (2) Le Sort de L'empire Ottoman. s. 1 1 0 ve 59

tutumunu yle deerlendirmektedir: "Kamil Paa 'nzn tamamen anayasa ve i politika nedenleriyle dmesinden sonra. lstanbul 'daki lngiliz sefareti, eski yalt sadrazam Kmil Paa 'dan gelmeyen her eye kar sistemli biimde surat etmiti: Muhalefet partileri. orada destek ve tevik bulmu. ttihatlar ise. lngiltere 'nin dmanlar saylmt:" (1)

Ama ttihatlar, yine de ngiliz dostluu peindedir. Kamil Paa 'nn drlmesinin, ngiltere tarafndan yanl anlalmas ve bir d politika deiikliine gidi diye yorumlanmas, onlar rktmektedir. Nitekim Paa dnce, ttihat ve Terakki, ngiltere'yle olan dostluun ve yaknln bu olay yzden sarslmayacan ngiliz Sefareti 'ne ve The Times gazetesine temin etmitir (2) . Ama ngiliz sefaretinden tevik gren muhalefet, Prens Sabahattin'den Melanzade ve Dervi Vahdeti'ye kadar, Kamil Paa'nn dn istismar etmitir. Bunlara gre, Kamil Paa, sadarete gelmedike ngiliz dostluuna srt evrilmi demektir. Volkan, "Kamil Paa'nn aleyhinde bulunmak, ngiltere aleyhinde olmak demektir" buyuruyordu.

3 1 Mart irtica olay, bu artlar altnda patlak vermi-tir.

( l) y.ag.e., s. l 1 0 ( 2 ) Sina Akin, s . 483

47

VI. 3 1 MART, AVRUPA' DA ALMAN ZAFER

DYE YO RUMLANDI

31 MART'TA iTTiHATI PARMA GI

rtica olaynn iinde yaayan ve asilerin kellesini istedikleri bellibal kiilerden olan Hseyin Cahit, hatratnda, 3 1 Mart'ta yabanclarn n planda rol oynadklarn belirtmektedir. "Merutiyet' in ilan zerine menfaatleri bozulmu kimselerle, mstebit bir sarayn daima tehditkar mevcudiyeti hesaba katlrsa, stanbul 'daki anariye doru yryn btn btn tesadf olamayacan kabule meylediyorum. Fakat asl amil kimdi. Yahut kimlerdi. Bunu aydnlatabilecek mevkide deilim. ( . . . ) yle zannediyorum ki, stanbul 'daki ilerin gidii zerinde, muhtelif kuvvetler tesir icra etmilerdir. Bunlarn iinde en byk rol oynayan mutlaka ecnebi olmak icab eder . . . " ( 1 )

3 1 Mart irticanda en byk rol yabanclarn oynadna inanan Hseyin Cahit, bu kadarla yetinmektedir. Fakat o tarihlerde Avrupa, biri Almanya, teki de ngiltere liderliinde iki gruba blndne gre, yabanc parman esas itibariyle, Berlin ve Londra'da aramak gereklidir.

Almanya, 3 1 Mart irticann krklenmesinde rol oy-

( 1 ) Halk. 1 4 .7. 1 954. Mqrutiyct devresi ve sonras.

49

nam mdr? ttihat ve Terakki ve Almanya aleyhtar evreler, bu iddiay ortaya atmlardr. Bunlara gre, Berlin, Enver Bey gibi Almanya' ya yakn ttihatlara dayanarak, 3 1 Mart' sahte bir kar devrim olarak dzenlemitir. Ama, ttihatlarn gvenilir kanadnn iktidarda tam egemenliini salamak ve dolaysyla Almanya'nn Trkiye'de sarslan mevkiini yeniden glendirmektir.

Bu konuda, inanlmas g iddialar piyasaya srlmtr. syann balad Ta kla 'da bando temeni olarak bulunan ve olaylar yaayan Mustafa Turan'a gre, 3 1 Mart, ttihatlarn dzenledii uydurma bir ayaklanmadr. Mustafa Turan' n iddias yledir: 3 1 Mart gn, sahte bir paa baz subaylarla birlikte Takla'ya gelmi ve padiahn sahte bir fermann okumutur. Fermanda, askerin apka giyecei yazldr. Dzmece apka Ferman, askeri tahrik ve ayaklandrma ii iin kullanlmtr. Olay dzenleyen ttihatlar iin Mustafa Turan unlar yazmaktadr: " Meer ferman okuyan paa ve maiyetindeki zabitler, isyan hazrlayan ve tertipleyen sahte niforma giydirilmi mhim ahsiyetlerdir. lerinde Cemiyet'ten tandm Bahattin akir, Mithat kr Beylerle mer Naci Bey vard. ( . . . )

Takla'dan ayrlan heyet Beyolu Topu Klas'na gitmiler, ayn ferman okuyup, onlarn da dini duygularn kamlayp gitmiler. Sahte heyet gerek Takla'ya ve gerek Beyolu Topu klalarnda ferman okuduklar srada, avu, baavu klnda askerleri tevik iin bir hayli casus sokmular, heyetin kladan ayrlmasyla bunlar faaliyete getiler. Bunlardan mer Naci Bey, kla avlusunda bir istihkam arabas stnde barmaya balad: "Heyyy!

50

Asker kardeler, geliniz toplannz, sizlere diyeceklerim var, sizler Mslman deil misiniz? apka giymek ne demek? Din-i mbin-i slamn evlatlarn dpedz gavur yapacaklar, ne duruyorsunuz? Btn ecdadmz bu uurda kanlarn canlarn verdiler. Mslmanlk elder gidiyor, dnp avc askerlerine, 'sizlere sylyorum, gavur olmak iin mi hrriyeti yaptnz? Sizin vazifeniz hem hrriyeti, hem de dinimiz olan Mslmanl muhafaza etmek deil mi? Ne duruyorsunuz, haydi hep beraber Mebusan- Meclis 'e gidelim, derdimizi anlatalm." ( 1 )

Muhaliflerden mizanc Murat da, Mustafa Turan' a benzer biimde nefer elbisesi giymi ttihat subaylarn 3 1 Mart irtican krklediini ileri srmektedir. Fakat inandrc delillerden yoksun bu iddialar ciddiye almak mmkn deildir. Bu iddialar, ttihatlara duyulan kinin bir ifadesinden ibaret saylabilir. Nitekim, bugn de mran ktem' in cenazesinde kan olaylar byk tiraj l bir gazete, derhal " nn ve CHP'nin tertibi" diye yorumlamakta kusur etmemitir." (2)

31 MART'l BERLIN M PLANLADI?

Daha ince bir teori, ngilizseverliini aka ilan eden Basri Bey tarafndan ortaya atlmtr. Basri Bey 'e gre, ngilizci Kamil Paa hkmetini devirmek zere, Avc Taburlarna dayanarak bir uydurma kar devrim planlanmtr. Avc Taburlarna para datlm ve bunlar hazrlanmtr.

( 1 ) M ustafa Turan, 3 1 Mart Facias, s. 49-5 1 ( 2 ) Tercman, 5 Mays 1 969

5 1

Uydurma kar devirmi bastrmak zere stanbul ' a Almanya 'nn gvendii Mahmut evket Paa kumandasnda sadk birlikler getirilecek ve bylece plan gerekletirilecektir. Kamil Paa'nn bir kar devrim hareketine meydan kalmadan drlmesiyle, durum deimitir. Fakat artk ok yaydan km, Enver ve arkadalar ava giderlerken avlanmlardr. eitli unsurlarn da katlmasyla uydurma kar devrim, gerek bir kar devrime dnmtr. Talat Paa 'nn sadrazamlk vaadi zerine, Kamil Paa'nn drlmesinde rol oynayan, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'nn tereddtleri de, ayaklanmann bymesine yol amtr. Mahmut Muhtar Paa, Sadrazama ayaklanmay derhal bastracak gte olduunu bildirmi, Hseyin Hilmi Paa, 1 O saat tereddt geirdikten sonra, bu teklife hayr demitir. Basri Bey'e gre, uydurma devrimden haberdar olan Hseyin Hilmi Paa, durumun deitiini anlayamam ve bu yzden isyann bastrlmasna seyirci kalmtr.

Basri Bey' in pek ciddiye alnamayacak olan bu teorisi, baz olaylarn uyandrd pheler zerine bina edilmie benzemektedir. Gerekten ayaklanmann, gvenilir ttihatlarn kumandasndaki merutiyeti korumakla grevli birliklerde balamas, dikkat ekicidir. Basri Bey ve Kamil Paa'nn uydurma bir kar devrimde kullanlacandan phe ettikleri ve ttihatlarn gvendikleri birlikler, nasl olmutur da birdenbire onlara kar dnmtr? Bu beklenmedik dn, teorinin hareket noktasn tekil etmektedir. Halbuki Volkan gazetesi ve muhalefet, bu Avc Taburlar zerinde almaktadr. Nitekim Vahdeti 'nin Volkan gazetesi, 3 1 Mart'tan ok ksa bir sre nce, Avc Taburlarna

52

mensup erlerin ttihad- Muhammedi Dernei'ne katldklarn aklamtr. Bu artlar, ilk bakta artc bile grnse, gvenilir Avc Taburlarnn, ttihatlarn elinden kamas mmkndr.

Basri Bey' in dayand ikinci nokta, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'nn mtereddit tutumudur. Gerekten 3 1 Mart ncesi gnlerde ve olaylardan hemen sonra Hseyin Hilmi Paa 'nn tutumu artcdr.

Artan irtica tehdidi karsnda Paa, eitli evreler tarafndan uyarlmtr. Gazi Ethem Paa, zzet Paa uyaranlar arasndadr. Hassa kumandan , Harbiye Nazr araclyla Sadrazamdan tedbir alnmasn isteyen bir tezkere yazmtr. Tezkerede, zetle unlar yazldr:

"-2. Tmene mensup baz erlerin, lttihad- Muhammedi Cemiyeti 'ne girmek iin mracaatta bulnduklar (Volkan) gazetesinde okunmutw: Gazetelerin, ordunun disiplinini bozacak kt neriyatta bulunmalar caiz deildil:

Esasen ttihad- Muhammedi Cemiyeti, slam arasna "tefrika" sokmakla meguldr. Kutsal olan askeri terbiye ve ahlakn korunmas lazmdr.

Orduyu, hususi maksatlarna alet etmek isteyen basna kar "kanuni bir had tayin olunmaldr" ( 1 )

Sadrazam, bu uyarmalar umursamazlkla karlamtr. Yaveri Muzaffer Bey'e (Orgeneral Muzaffer Ergder), tehlike anlar almas zerine, "Merak etmeyiniz. Yaver Bey olum, Devdir-i mteallkas ( ilgili daireler) tedbirleri elbette alrlar " demekle yetinmitir. (2)

( 1 ) Ben de Yazdm. s. 205 (2) y.a.g.c . . s. 1 69

5 3

Olaylar patlak verdikten sonra da, Sadrazam hareketsiz kalmtr. Hassa Ordusu kumandan Mahmut Muhtar Paa, isyan kolayca bastracak gte gzkmektedir. Fakat harekete gemesi engellenmitir. Mahmut Muhtar Paa, bu engellemeden u szlerle yaknmaktadr:

"- Sadk kalan askerleri toplayarak itima edenleri birka suvari hcumu ile datmak, isyan balad srada bast rmak ocuk oyunca kabilinden bir eydi. iddetli harekette bulunmaklma kasdi olarak mmanaat (engel) olundu. syan gittike dairesini geniletti. " ( 1 )

Bu artlarda Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'nn inanlmas g bir gaflet gsterdiinde phe yoktur. Fakat Basri Bey' in yapt gibi bu gafleti, Paa' nn 3 1 Mart ayaklanmasn, ttihatlarn planladklar uydurma kar devrim sanarak, hareketsiz kaldn ileri srmek, muhayyileyi pek fazla zorlamak olacaktr. Kamil Paa, drldkten sonra, bakentte gvenilir birlikler getirmek iin, nceden planlanm bile bulunsa, tehlikeli bir kar devrimi krklemeye herhalde ihtiya yoktu. Esasen 3 1 Mart ayaklanmasnn rengi daha i lk dakikadan itibaren tereddde yer brakmayacak kadar akt.

HAREKET ORDUSU 'NA, ALMANYA AKIL SATIYOR

Sanrz ki bu tip teoriler, kaynaklarn daha ok 3 1 Mart irtica olaynn, sonucu itibaryla ttihatlarn ve Almanya'nn mevkiini glendirmesinde bulunmaktadr. rtica olay Mahmut evket Paa ve Enver Bey gibi Almanya'rn g-

( l ) y.a.g.e . . s. 1 64

54

vendii kiileri n plana geirmitir. Bu sonu zerinedir ki, 3 1 Mart olaynda, ttihatlarn ve Almanya'nn parma aranmtr. Fakat Berlin'in 3 1 Mart irtica olayn krkledii kansn uyandracak olan kantlar yok gibidir. Bununla birlikte, Berlin, olaydan yararlanma frsatn karmamtr. Rus Sefareti batercmannn deyimiyle, "Gerici hkmet darbesi, Alman Sef iri ve stanbul 'daki Almanlar taraf ndan gizlemeye dahi saklamadklar bir sevinle karlanmtr." ( 1 )

Ayaklanma zerine, Goltz Paa, Alman basnnda kan yazlarnda ve herhalde bata Mahmut evket Paa olmak zere eski renci arkadalarna yazd mektuplarda, akl hocal yapmtr: Goltz, 24 Nisan 1 909'da Die Woche dergisinde kan bir mektubunda, Mahmut evket Paa 'nn baar gs-

terebilmesi iin, hzl ve sert bir saldrya girimesini salk veriyor ve bu yolda davraulaca tahmininde bulunuyordu. te yandan, 18 Nisan tarihli Neue Freie Presse gazetesinde de, Goltz 'un hazrlad sylenilen bir incelemede, Rumeli lien stanbul' a ulatrma olanaklar gze alnrsa, 1 6 Nisan'da balayacak bir harekette 2 1 Nisana kadar stanbul nlerine 1 5 bin asker ylabilecei hesaplanyordu. nceleme, Edirne 'deki ordunun tutumunun nemli olacan sylyor, stanbul zerine yrd zaman, yabanc devletlerin mdahalesine frsat vermemek iin sokak arpmalarndan mutlaka kanmak gerektiini ileri sryordu. Daha sonra Goltz, ayn gazetede kan bir yazsnda, muhalefete kar alc davranlardan kanlmas tavsiyesini yapyordu. (2)

( 1 ) Le Sort de l 'Empirc Ottoman, s.59 (2) Sina Akin, s. 492

5 5

Btn bunlar, Almanlarn 3 1 Mart irticandan kendi lehlerine yararlanmak iin, nasl aba harcadklarn gstermektedir. Hareket Ordusu'nun bana Mahmut evket Paa'nn geliinde bile, Goltz'un telkinleri olduunu dnenler vardr. Hatta Ramsay adl yazara inanmak gerekirse, para sknts iinde bulunan ve demiryollar kendine ait olmayan Osmanl Devleti 'nde binlerce askerin Rumeli 'den stanbul ' a getirilmesinde karlalacak mali glkleri yenmek zere Hareket Ordusu 'nun giderlerini Almanlar, ya da Almanlarla Avusturyal lar yklenmitir. Bu iddiann doruluu pheli olmakla birlikte, Hareket Ordusu'nun stanbul 'a giriiyle sonulanan 3 1 Mart irtica olay, Bat evrelerinde, bir Alman zaferi ve bir ngiliz yenilgisi olarak yorumlanmtr.

Rus Sefareti batercman, olay yle deerlendirmektedir:

"- Durum, 3 1 Mart irticann geici baars zerine deil, fakat Abdlhamit 'in tahttan indirildii an Almanya 'nn lehine dnmtr. Makedonyal igal ordusunun banda , Almanlarn inanl ve denenmi dostu Mahmut evket Paa bulunmaktayd. Byle bir askeri diktatrln varl zerine, resmi ve zel btn Almanya, tek bir ses halinde, ihtiyar sultan inkar etmek ve asil gen Trkiye 'ye alk tutmak iin birleti. " ( 1 )

( 1 ) Le Sort de I 'Empire Ottoman, s. 59.

56

VII 3 1 MART' I "INTELLIGENCE

SERViCE" DZENLED

YOBAZLARIN PATRONU FITZ MAURICE

3 1 Mart irtica olay, Almanya'nn lehine sonu vermitir, fakat ayaklanmann ba aktrnn ngiltere olduundan pek az phe edilebilir. Daha nce de grdmz zere, o gnlerin lider emperyalist devleti, ttihatlarn balay hayallerine ramen, milliyeti eilimleri dolaysyla onlar kukuyla karlam ve milliyeti harekete kar olan her trl yerli unsurla ibirliine ynelmitir. Hseyin Cahit Yaln' n deyimiyle, "Merutiyetin.ferdasnda Abdlhamit 'in zulmne dman olduu zannolunan ngiltere 'nin stanbul sefirinin arabasn, hrriyete kavumu Tiirkle; beygirleri kararak sokaklarda ekmilerdir. Fakat stanbul 'daki ngiliz Sfareti, ittihatlar, "Chauvin ", mfrit nasyonalist ve mi!fi"it vatansever bularak muhalefeti tei etmilerdir." ( 1 )

Ahmet Emin Yalman da, ngiltere ve mttefiki Rusya 'nn ttihat ve Terakki 'ye kar tutumunu yle deerlendirmektedir:

"/ngiltere ve Rusya , Trkiye 'nin btn honut olma-, yan unsurlaryla birletile r. Bunlar arasnda Ermenile; Rumlar, Krtler, erkezler ve Arnavutlar gibi rki ve dini azmlkl01; eski rejim mensuplar, dinsel banazlar, muhal([ basn liderleri, yeii rejimden umduklar nimetleri bula-

( 1 ) Halk gazetesi, 1 8.6. 1 954

57

mayan/ar, prensip itibaryla gizli komiteye kar kan baz aydnlar bulunmaktayd. ( . .) Seimlerde, Rus ve ngiliz siyasi ajanlar. aktif biimde muhalefet adaylarnn kazanmas iin almaktayd. " ( l )

ngilizlerin ttihatlara kar des.tekledikleri lider, "l

gnlk derecesinde ngiliz taraftar" dedikleri ihtiyar Kamil Paa'dr. Merutiyet' in ilanndan ksa sre sonra, Kamil Paa ile ttihatlarn aras alnca, ngiliz basn, ttihat ve Terakki ile gizli komite aleyhine iddetli bir kampanya amtr. Kamil Paa'nn 3 1 Ocak 1 909'da drlmasi zerine, ttihatlarn "ngiltere 'yle dostuz" teminatna ramen, kampanya iddetlenmitir.

stanbul 'daki ngiliz Sefareti ise, Kamil Paa 'y tekrar iktidara getirmek iin tertiplere girimitir. Bu ileri yrten batercman Fitz Maurice'dir. ngilizler'in bir zamanlar CIA kadar nl gizli rgt Intelligence Service' in ileri gelen bir adam olan Fitz Maurice, Celal Bayar'n deyimiyle, "Trkiye 'nin istikrarn bozmak isteyen ahs ve gruplarla devaml temas halindeydi. Merutiyet 'in ilann salayan ve onun bekiliini yapmak isteyen ttihat ve Terakki Cemiyeti 'ni ykmakla meguld." (2) Daha nce Anadolu'da Ermeniler hesabna faaliyet gsteren Fitz Maurice, stanbul 'un kudretli kii lerindendir. Mesela, 7 Austos 1 908'de, ttihatlardan rkerek, ngiliz Sefareti 'nden yardm rica eden Abdlhamit'in nl Sait Paa's .iin ttihatlardan, Paa'ya bir ey yaplmayaca hususunda teminat alan kii Fitz Maurice'dir. Merutiyet ' in ilan zerine, derhal Sadrazam kkne gidip, "Sultan ' n halkla temas ge-

58

( 1 ) Turkcy in the World War, Yale University. s. 45 (2 ) Ben de Yazdm, s. 904

rek" deyip, Abdlhamit' in isteksizliine ramen, bunu baaran yine Fitz Maurice'dir. ( 1 )

Fitz Maurice, ttihat ve Terakki muhalifleriyle sk ilikiler kurmutur. Rauf Orbay, hatralarnda Fitz Maurice' in Albay Sadk ve Prens Sabahattin ' i 3 1 Marf hazrlamakta alet olarak kullandn yazmaktadr. (2) Volkan'c Dervi Vahdeti'nin ikiz kardei Serbesti gazetesi bayazar Melanzade Rifat, Fitz Maurice' in nnde iki bklm olmaktadr. Ziya akir Zoko'nun yazdna gre, "Melanzade Rifct Bey, gerek Meclis koridorlarnda ve gerek Babali salonlarmda Fitz Marice 'e tesadii,f ettike yerlere kadar eilmekte, alacak derecede byk bir hrmet gstermektediJ:" ( 3) Fitz Maurice ' in bendesi Melanzade, 3 1 Mart ayaklanma gn gazetesinde, ngiltere 'nin "Bizi, bizden ziyade dndn" belirttikten sonra, ngilizler' in bir dn dile getirmektedir. t, ttihat ve Terakki'nin "izale" edilmesidir. ttihatlar devrilince, Melanzade'ye gre, Avrupa'nn gveni geri gelecek ve Osmanl lkesine birok yatrmlar yaplacaktr.

Bu artlar altnda, ngiliz basn ve stanbul 'daki ngiliz Sefareti ayaklanmay ellerinden geldii kadar desteklemilerdir. Mustaj( Kemal. Dictateuryazan Philippe de Zara 'ya inanmak gerekirse, bata Fitz Maurice olmak zere, lntelligence Service, 3 1 Mart Ayaklanmasna parayla yardm etmitir. ( 4)

NGLTERE.' "3 1 MART RTCA DEGLDR! "

3 1 Mart irticanda, ngiliz parasnn dndn delilleriyle tespit etmek gse de, 3 1 Mart ayaklanma gn ngi-

( l ) y.a.g.e . . s. 908 (2 ) Yakn Tarihimiz. c. i l . s. 80 (3) Ben de Yazdm. s. 1 86 (4) Mustafa Kemal. Dictatcur. s. 6 1

59

liz Elilii'nin, kendine bal konsolosluklara bir genelge gndererek, olayn yanl anlalmamas iin alt muhakkaktr. Ayaklanma gn, Yzba Bettelheim'in de, pheli artlar altnda, Ayasofya'da dolamas dikkati ekmitir. ( 1 )

Ayaklanmadan sonra, Hareket Ordusu bakente girinceye kadar, stanbul a ibirliki muhalefet ve ngilizler istedikleri gibi at oynatmlardr. Hariciye Nazn Rifat Paa ve 3 1 Mart tertipilerinden smail Kemal, Sina Akin ' in deyimiyle, ngi ltere Sefareti'ni "Akl danlarak, yardm istenecek komu kaps" sayan kiilerdir. Muhaliflerden smail Kemal, ibirliki bir Arnavut nasyonalistidir. Yunan Hariciye Nazr Baltacis'ten para alarak, Osmanl mebus seimlerinde almak iin grevlendirilmitir. (2) Bu satlk kii, ngiltere'nin adamdr. Btn Arnavut kylerine datlan bir telgrafnda, smail Kemal. tertipilerin arasnda yer ald 3 1 Mart'n, bir irtica hareketi olmadn sylemitir. Ona gre 3 1 Mart, "Ef kiir- mmiyenin, memleketin siyasi hayatna diledikleri gibi hkmetmek isteyenler aleyhine cyaklanmaszndan ibaretti:" ( 3 ) Bir iddiaya gre, ngiliz Sefaretinin "3 1 Mart, irtica olay deildir. Yanl anlamayn." mealinde konsolosluklara yollad genelge, smail Kemal 'in telkini zerine yazlmtr.

NGLTERE, HAREKET ORDUSU 'NU DURDURMAK STYOR

Ayaklanma zerine istifa eden Ahmet Rza Bey'in yerine Meclis bakanlna getirilen smail Kemal, herhalde ngiliz Sefareti 'nin telkinleriyle, olayn bastrlmasnn, Sadarete Kamil Paa'nn ve Harbiye Nezaretine Nazm Paa'nn

( 1 ) Sina Akin, s. 488 ( 2 ) Edward Driault. La Grece et la Grande Guerre, de la Rcvolution Tur

que au Traite de Lausannc, c. V, s. 8 (3 ) Ben de Yazdm. belge 1 3, s. 254

60

getirilmesine bal bulunduunu Abdlhamit'e sylemitir. Eer, hareket kesin baarya ulam olsayd, Tevfik Paa'nn yerine Kamil Paa'nn Sadarete geleceinden phe yoktu. Fakat Rumeli 'de Hareket Ordusu, stanbul zerine yrmeye hazrlanmaktadr. Her eyden nce, bu yry nlemek gereklidir. nl The Times gazetesi, Hareket Ordusu 'nun tehditlerinden "blf" diye sz etmektedir. Times, haftadan nce ynak yaplamayacan, yaplsa da, Nazm ve Ethem Paalarn stanbul yaknnda bir ynaa msaade etmeyeceini muhakkak saymaktadr. ngilizci Hkmetle, Harbiye Nezaretini kabul eden Ethem Paa, Mahmut evket Paa'ya "eitli siyasi mahzurlara meydan vermemek zere, stanbul 'a yrmeyin" direktifini vermitir. Fakat ngiliz ve Yunan parasyla beslenen Meclis Bakan smail Kemal, Mahmut evket Paa 'nn, Babali' nin szne kulak asmayacan bilmektedir. Bunun iindir ki, ibirliki Meclis Bakan, Hareket Ordusu'nun stanbul 'a giriini engellemek zere, ngiliz Sefiri Lowther'e bavurmutur. Lowther, bu teklifi olumlu karlam, Hareket Ordusu'nu durdurmay denemitir. ( 1 ) Ama, teebbs baarsz kalmtr. Merutiyet'i kurtarma heyecan ve azmi iinde yola kan ve Almanya tarafndan da desteklenen Hareket Ordusu, stanbul ' a girmi ve ngilizci rejime son vermitir.

Burada dikkati eken bir nokta, Trk donanmasnn banda bulunan ngiliz Amirali Gambel ' in durumudur. Hareket Ordusu Yeilky'e geldii zaman donanmann, Gambel Paa kumandasnda denize alaca ilan edilmitir. Fakat Yeilky aklarnda demirleyen filoya Miralay Rstem Bey kumanda etmi ve durum bir bildiri, daha dorusu yalanlama ile aklanmtr. Amiral Gambel ' in iine de, Hareket Ordu-

( 1 ) Sina Akin. s. 488

6 1

su stanbul' a egemen olduktan sonra, Sina Akin' in deyimiyle, "zamansz ve pheli artlar altnda" son verilmitir. O tarihte Yldz'da grevli bulunan Halit Ziya Uaklgil, bu ayrl yle yorumlamaktadr:

"Kzsa bir zamanda byle bir muvaffakiyet gsteren buzatn vazifesinde devam, istikbal iin bir mjde hiikmndeyken, ondan tam istifade edilecek zamanda hizmetine h atime ekilmesi, elbette bir sebebe miistenid olacakt ki, bunu anlayamamtk. Yahut anladk da. anladmzda srarla tevaklatf etmedik." ( 1 ) Bu olaanst ayrl, ngiliz Amiralinin Hareket Ordusu aleyhine ve stanbul 'da 3 l Mart ayaklanmasn dzenleyen ngilizci muhalefet lehine pheli baz faaliyetlerde bulunmasnn sonucu mudur, bilmiyoruz. En azndan, donanmamzn bana getirilen ngiliz Amiralinin, 3 l Mart'tan sonra gvenilir bir kii olmaktan kt sylenebilir.

NGLZ HARCYESNN ZELETRS Bylece, Kamil Paa 'y yeniden iktidara getirmek ze

re, ngiltere ve ibirliki muhalefet tarafndan dzenlenen 3 l Mart Ayaklanmas, beklenenin tersi bir sonu vermi, stanbul'da Alman nfuzu artmtr.

Olaydan sonra, ngiltere Hariciye Nazr, stanbul 'daki Sefirine yazd bir mektupta, "Belli ki, ttihat ve Terakki 'nin elindeki gc ok kmsedik. ( . . ) Son drt ayda ittihat ve Terakki '.ve ve Gen Trkler 'e kar kendimizi.fazlasyla eletirici bir tutuma kaptrdk " diyerek, zeletirisini yapmtr. (2) Fakat biraz sonra greceimiz zere, ttihat ve Terakki 'yi devirip, ngilizci Kamil Paa'y iktidara getirmek zere, Fitz Maurice'in ibirliki muhalefetle birlikte giritii darbe teebbsleri, son bulmayacaktr.

62

(l l Sina Akin, s. 489 (2 Sina Akin. s. 490

v NGLZLE R' N YERL BRLKLE R

HAMD AVU 'UN NGLZC EFEND1LER1

31 Mart irtica olaynn dzenlenmesinde ngiltere'nin n planda rol oynadn gstermek iin olayn yerli tertipilerinin kimliklerine gz atmak dahi yeterlidir.

Takla'da balayan askeri ayaklanmann lideri Hamdi avu'tur. Abdlhamit ' in hatratndan renmekteyiz ki, bu Hamdi avu'u bulan ve besleyen ngilizci Kamil Paa'nn ngilizci olu Kamil Paazade Sait Paa ile ngilizler'in adam olduunu daha nce grdmz smail Kemal'dir. Abdlhamit, 31 Mart ' yorumlarken unlar sylemektedir:

"Kamil Paa 'nn mahdumu, bu esnada en ok alyordu. smail Kemal Beyle dier gayr-i memnunlar da Sait Paa ile beraberdirler. Asker arasnda byk bir n(fak atldn haber aldm.

Adamlarmn tahkik ve teminlerine gre, en evvel hareket eden birka asker imi. Bunlar iva eden (azdran), Hamdi avu adl bir Arnavutu bulan ve para veren de Kamil Paazade Sait Paa idi. " ( 1 )

Hseyin Cahit de, hatralarnda, ngilizler' i n aleti Kamil Paazade Sait Paa'nn, ayaklanmann hazrlanmasnda nemli rol oynad belirtilmektedir:

"Herhalde bunu (L

kendiliinden patlam bir bomba gibi kabul etmeye akl ve mantk msaade etmez. Sadece birtakm yobazlarn tahriki eseri de olamaz. 31 Mart vakasnn bir taraftan tertip edilmi olmas lazmdr.

Divan- Harpten szan inanlr szlerr gre, Kamil Paa 'nn olu Sait Paa iin tertip ve idaresinde mhim rol oynamtr." ( 1 )

REDiNGOTLU DERV VAHDETi

Emperyalist ngiltere iin "Hami-i insaniyet" deyimini kullanan, "Kbrs ' , ngilizler kk svire yapt" diyen ve ttihatlar ngiliz dmanlyla sulayan nl Dervi Vahdeti, bir ngiliz yetitirmesidir. "Halife-i slam Abdlhamit" Han'a yazd bir mektupta, kendini yle tantmaktadr:

"Padiahm, ben nasl dodum bydm. Pederim Pabuu esnafndan Kbrs 'iz Mahmut Aa idi. Validem.fakire bir kadn. Babam btn gn al11; bir lokma ekmek paras kazan11; ufak bir evcikte hepimiz bir yorgan altnda kn souktan tirtir titrerdik. Bir scak orba dahi iemezdik. Grdn m hayat nedir?

Drt yanda mektebe girdim. Be yanda hatmettim (Kuran' ) . On drt yanda iken Hafiz- Kuran oldum. Bir miktar Arapa olarak sarf ve nahiv, biraz dafikh grdm. Tarikat- Nakibend)1e sllk ettim. Yam yirmiyi buldu. altm, biraz daha okudum. Biraz ecnebi lisan renmek

( 1 ) Halk gazetesi. 24.3 . 1 954

64

lazm geldiini hissettim. Ancak, "men teebbehe kavmen fehuve minhu = Bir kimse, kendisini bir kavme benzetirse, o, o kavimden olur " hadis-i erifi o vakitlere kadar dimamda yle bir kuvvet bulmutu ki, bamda sarkla her gn Kurankerim tilavetiyle (okumakla) megul iken dmen-i din olan kavmin lisann nasl renebilirdim?.: O sralarda lstanbul 'a geldim. iki ay sonra avdet ettim. Ettim ama gzm ald. tekindn berikinden biraz lngilizce rendim. Tebdil-i came ettim (klk kyafet deitirdim). Hkmet memuru oldum. Kralie namna verilen balolarda redingotlu, eldivenli bir adam olarak grndm. Yirmi be sene hoca mesleinde, hoca itikadnda, hoca kyafetinde medrese kesinde bir Miisliiman, imdi medeni. Her ali grdm dereceye kadem bastka nazarm daha ilerilere matif(evrilmi) bulunuyordu. Ancak bunlar meru bir say neticesiydi. Zira lngilizler. adama hi bedava lokma m verirler? "

Demek ki, kendi anlatmyla, Dervi Vahdeti, ngilizler' in balolarnda redingotlu, eldivenli boy gstermi ve ngiltere hkmeti hizmetinde memuriyet yapm bir kiidir. Bu memuriyetin stanbul 'da ngiliz ajanl biiminde srd dnlebilir.

"ngilizler, adama bedava lokma m verirler" diyen Vahdeti, eriatlk kadar, "hiimi-i insaniyet" dedii ngiltere'yi verek ve ttihad- Muhammedi Cemiyeti 'ni kurarak ngiliz lokmasn hak etmitir.

Vahdeti, zayf karakterli bir kiidir. stanbul 'da iki ramazan, Memduh Paa 'nn Kurueme 'deki yalsnda imamlk etmi, sonra da velinimeti aleyhine Padiaha jurnal yaz-

65

m, Padiah da jurnali Memduh Paa 'ya gsterip srgn edilmesini isteyince, Diyarbakr'a srlmtr. ( 1 ) Vahdeti idama mahkum olunca da, "ben deliyim" diye diye kurtulmaya alacaktr. Skynetim mahkemesinin idam kararnda Vahdeti'nin, "imdiye kadar, iki ve arkclkla serseriyane bir hayat" geirdii yazldr. Hareket Ordusu 'nun gelii zerine gizlenmek ihtiyacn duyan Vahdeti, 3 1 Mart Ayaklanmas 'nn vurucu gc olan Hamdi avu 'u bulup, parayla kandran ngilizci Kamil Paa 'mn olu Sait Paa 'nn evine komutur. Sait Paa onu, ttihad- Muhammedi yesi ngilizci ehzade Vahdettin'in evinde gizlemeyi tasarlamtr. Btn bunlar, Vahdeti'nin kimlerle ibirlii halinde bulunduunu gstermeye yeterlidir. Rus Sefareti batercmanna gre, cann kurtarma abasndaki Vahdeti, ngiltere'nin mttefiki Rusya'nn zmir Konsolosluu'na snmtr.

Vahdeti gibi 3 1 Mart' yazlaryla krkleyen Serbesti gazetesi bayazar Melanzade Rifat da, nceden grdmz zere, eriattan ok, Fitz Maurice 'e saygldr. 3 1 Mart gn, "Bizi, bizden fazla dnen" ngiltere'nin tavsiyesiyle, ttihat ve Terakki 'nin yok edilmesi gerektiini yazmtr.

Ziya akir Soko'nun belirttiine gre, Merutiyet'ten sonra "muhalif matbuat kadrosuna Serbestf ve Volkan gazeteleri katlmtr. kdam ve Mizan mstesna btn muhalif gazeteler, ngilizci Kamil Paazade Sait Paa ile muhaliflii Celal Bayar'n deyimiyle, "Trklk ve Vatan aley-

( l ) Ben de Yazdm, s. 1 7 1

66

hinde bulunmak derecesinde ileri gtren" erif Paa'dan denek almlar ve kendilerine verilen direktifler erevesinde yayn yapmlardr. ( 1 )

"TTIHAD-I MUHAMMEDf "NN KK DIARDADIR

31 Mart irtica olaynn belli bal rgt olan ttihat- Muhammedi derneine gelince, bu da Aramco'nun Rabitat-l-Alem-l-slam' gibi, kk darda bir teekkldr. Skynetim mahkemesinde kurucularnn verdii ifadelere gre, Trkiye'ye geliinden on yl nce, Trkiye snrlar dnda kurulmutur. Kuruculardan Vahdetl 'nin dostu ve rakibi, ngiliz ajan Emirizade, kk dardaki ttihat- Muhammedi derneinin balarnda "ok zengin ve ok tannm ahslar olduunu karanlk bir lisanla propaganda etmitir. ( 2 ) Bugn ABD'nin yapt biimde, gemite ngiltere ve Fransa, smrgeletirdikleri Mslman lkelerde tarikatlarn ve dini derneklerin tevikisi olmulardr. yeleri arasnda birok "ngilizci Mslman" bulunduran ttihad- Muhammedi'nin, bugnn Rabitat-l-Alem-l-slam tipi emperyalizmin hizmetinde bir kurulu olduu dnlebilir.

31 Mart' n hazrlaycs ve uygulaycs olan teki rgt, Abrar Partisi, o gnlerde milliyetilerin ba talebi olan kapitlasyonlarn kaldrlmasn reddedecek kadar emperyalizmden yanadr. igilizcilii snrszdr.

( 1 ) Ben de Yazdm. s. 1 86 ( 2 ) y.a.g.c . . s. 392

67

NGL!Z AJANI ALBA Y SADIK

imdi, geelim 3 1 Mart ' n teki aktrlerine . . . Rauf Orbay'm 3 1 Mart ' hazrlamakta Fitz Maurice'in alet olarak kullandn syledii Miralay Sadk ve Prens Sabahattin ' i ele alalm. ttihat ve Terakki 'nin Manastr'daki lideri olan Miralay Sadk, Seliinik merkeziyle olan anlamazlnda abucak ngilizler' in eline dm ve hayatn bir ngiliz ajan olarak bitirmitir. 1 909 ylndan itibaren ngilizler hizmetinde ttihat ve Terakki'yi devirip Kamil Paa'y iktidara getirmek iin aba gstermitir. Bal bulunduu Melami tarikatnn baz yelerini de, bu faaliyetlere katmtr. 1 9 1 3 'te Trkiye 'nin iilerine mdahale etmelerini salamak zere ngiltere Kral ' na ve Rus ar 'na bavurmutur. Daha sonra Msr'a gidip, ngilizlerin himayesine girmi ve onlarn ajan olmutur. ngilizler Miralay Sadk'a ayda 40 ngiliz Liras cret demilerdir. Sadk Bey, Bahriye Nazr 'na yazd bir mektupta, ' ' ngiltere Devlet-i fahimesi, alt seneden beri bizi himaye bayra altnda muhafaza ve bilhassa drt seneden beri de alt nfustan mteekkil heyet-i ailemi iae ederek, hayatmz muhafaza eyledi." diyerek bu durumu aklamaktadr. ( 1 ) Mtareke yllarnda ngilizci Damat Ferit Paa, ngiliz ajan bu Meliimi'yi stanbul ' a getirtmitir. Hikayeyi Galip Kemali Sylemezolu'ndan dinleyelim:

"Bir gn, Sadrazam (Damat Ferit) beni ard: Msr 'da kalm olan Hrriyet ve tilf Partisi Reisi Miralay

( 1 ) Ben de Yazdm. s. 1 345

68

Sadk Bey 'in, stanbul 'a gelmesi ve oradaki borlarn tasvzvesi iin be yz lira gndereceiz. ngiliz F. K. (fevkalade komiser) muavinini grnz de, parann nakline delci-1 et etmesini tara/imdan rica ediniz. dedi.

General Deeds 'i grdm (Intelligence Service yneticilerinden). Hacet yok, nk Sadk Bey geliy01; dedi. Birka gn sonra Ferit Paa bu tekl!fi tekrar etmckliimi emretti. Tekrar Deeds 'i grdm. Canm mutlak Sadk Bey 'e para m gndermek istiyorsunuz. lvfsr 'da parasz kaldn ve borcu olduunu zannetmem. nk imdiye kadar kendisine ayda 40 ngiliz Liras verdik. Yola kaca iin de tabii harcirah verilecekti: " ( 1 ) stanbul 'a gelince, Sadk Bey, ngiliz Mandas tezini savunmu ve sonunda yzdlil ikler listesinde yer almtr.

NGiLZLER 'fN HiZMETNDE PRENS SABAHAT11N

Prens Sabahattin ' e gelince, ar bir ngiliz tarafls ve hayrandr. ngiltere 'yi "Menfaat menfaatmza uygun" hkmet saymaktadr. "Siyaset-i Hariciyemizin temel ta daima Fransa i le ngiltere dostluu olmaldr" grn savunmutur. Merutiyet'in ilanndan nce, ngiliz Bankas "Turkish National Bank"tan para salayarak, Abdlhamit ' i devirmeye kalkmtr. Prensin bir savunucusunun yazdna gre, darbe teebbsn Londra iyi karlamtr. ngilizler, stanbul 'da harekata geilecei srada ngiliz do-

( l ) G. Kemal i Syknczolu. Bamza (iclckr, s. 1 60.

69

nanmasn yaknlarda bulunduracaklarn vaat eylemiler ve olaydan d lkelerin haber almasn nlemek iin Eastern Telegraph kablosunun Odesa ve Kstence'ye bal ksmlarnn kesilmesini tavsiye etmilerdir. ( 1 )

Merutiyet'ten sonra da ttihatlara cephe alp ngilizci Kamil Paa safna geen Prens, darbe teebbslerini srdrmtr. ttihatlar g durumda brakmak iin, Arnavutluk isyanna para yardm yapmtr. Halaskaran Zabitan darbesinde ve Mahmut evket Paa'nn ldrlmesinde Fitz Maurice ile birlikte rol oynamtr. Sabahattin, Birinci Dnya Sava yl larnda da, ttihat ve Terakki Hkmetini devirmek, ngiltere ve mttefikleriyle ayr bar yapma yolunda aba gstermitir. isvire'de iken 1 9 1 6 yl nda ngiltere ve Fransa'da bulunan Trk gmen ve esirlerinden bir seferi kuvvet kurup, Trkiye'ye kartma yapmay teki muhaliflerle birlikte planlamtr. kartma baarya ularsa Osmanl Hanedanndan bir prensin bakanlnda -ki bu Prens Sabahattin olabilir- geici hkmet kurulup bar yaplacaktr. svire 'deki muhalifler, bu yolda Fransz, ngiliz ve Rus eliliklerine gizli bir muhtra vermilerdir. Teebbs, ar' n "Trkiye 'yi bertaraf etmek lazmdu: Herhalde artk Trkiye 'nin yeri Avrupa deildir. Bu itibarla muhalefet partisi ile mnasebette bulunmamalyz " mtalaas zerine sonusuz kalmtr. (2)

Eski arkada Rza Nur'a inanmak gerekirse, Prens Sabahattin, ona bir Fransz memuru araclyla yollad mek-

70

( 1 ) Cemal Kutay. Prens Sabahattin Bey, s. 1 60 ( 2 ) Ben de Yazdm, s. 1 1 7

tupta, anakkale Boaz 'na saldran ngiliz ve Franszlar' a mukavemet edilmesin diye propaganda yaplmasn istemitir. Rza Nur'un "ak bir hiyanet" diye niteledii mektupta unlar yazldr:

"Trkiye nasl olsa bitmitir. Fransz ordusu hcum edecek. lstanbul 'a girecek. Bu zat (Fransz grevli) ile sz/einiz. Beraber gidiniz. Bize bir vazife dyor: Halk mukavemet edip krlmasn. Bizler halk ikna edip mukavemet ettirmeyelim." ( 1 )

Darbeler peindeki Prens Sabahattin, ayn zamanda fikir adamdr. Trkiye nasl kurtarlabilir adl iddial yazlarnda, bireyci ngiliz toplumunu rnek almay savunmutur. Kurtulu, ngiltere'den esinlenmi eitim kurumlarnda, ngil iz mrebbi ve mrebbiyeler eliyle eitilmektedir:

" Yegane are, infiradi (bireyci) ailelerin tekiline elverili kz ve erkekler yetitirmektir.

lngiliz mekteplerinden mlhem olarak memleketimizde kz ve erkekler iin ayr ayr vcuda getirilecek terbiye messeselerine, o mekteplerden ehil mrebbi ve mrebbiye aileleri celbedilmelidi1: lnfiradi ailelerin meydana geliinden sonra topraklarmzn yeni ve hakiki birfethi balayacaktr. "

( 1 ) Rza Nur, Hay?t ve .Hatratm. s. 43 1

7 1

IX ABDLHAMT' N PARMAGI VAR MI?

31 MARTTA PRENS SABAHATTN

Fikir adam ve darbeci olarak her eyi ile ngilizler'e bal bulunan Prens Sabahattin, btn mondenlii iinde 3 1 Mart irtica olaynn n plandaki aktrlerinden biridir. Rauf Orbay, Prens'i, 3 1 Mart'ta Fitz Maurice'in alet olarak kullandn yazmaktadr. 3 1 Mart ' n bastrlmasndan sonra tutuklanan Prens' i kurtardn ileri sren Cemal Paa, Mahmut evket Paa'y ldrmekten sank kiilerin yarglanmas srasnda ngilizler'le bugn dahi ok yakn ilikiler iinde bulunan Sabahattin' in sekreteri ve sakolu Safvet Ltfi Bey' in Prens'in 3 1 Mart tertipisi olduunu itiraf ettiini belirtmektedir.

"Bu de.fa gerek Safoet Ltf Bey ve arkadalarnn ve gerek Nihat Reat ve arkadalarnn muhakemesi srasnda rendim ki, Prens Hazretleri de. 31 Mart 'n pek mteaddit olan tertipilerinden biri imile: "

Fakat Prens, cezalandrlmaktan, ngiliz Sefareti 'nin araclyla kurtulmutur. Nitekim, ngiliz Sefiri, yazar Ramsay'e 27 Nisan 1 909 gn, Sabahattin Bey'e bir ey yaplmayacan kesin olarak syleyebilmitir.

SULTAN REA T'IN A IKLAMASI

ngilizci Prens' in, 3 1 Mart tertipileri arasnda bulunduunu belirten yeni bir belge, Ecvet Gresin tarafndan ya-

( 1 ) Hatralar, s. 32

73

ymlanmtr. Bu, Sultan Reat ' n Galip Bey'e (General Galip Pasiner) anlatt bir andr. Prens Sabahattin 3 1 Mart isyanndan ksa bir sre nce, Mehmet Reat' ziyarete gelmi ve unlar sylemitir: "ttihat ve Terakki Cemiyeti gayet mahirane ve esrarengiz birtakm oyunlar oynuyor. Belki bir ihtilal karacak ve birok kan dkecekler. Ve bu ihtilal sonucunca Abdlhamit 'i hal 'ederek, sizin hakknzda yaplacak muameleyi henz bilemezsem de, behemehal Yusuf zzettin Efendi 'yi tahta geirecekler. Bunun iin arkadalarmla inceden inceye mzakere ettim. Nihayet sizi tahta karmak iin areler dndk. Henz daha uygun vakit vardu'. htilal 1O-15 gnden evvel olmaz. htilalin nlenmesine are bulmak mmkn deilse de, sizin hayatnz ve hukukunuzu muhafaza etmek aresini bulduk. Bu kabil olacaktr. Fakat biraz paraya ihtiya vardr. Lzumlu olan paray abuk tedarik edebilirsek, iimizi becerebileceiz. Bunun iin mracaat ve mzakereye geldim. "

Mehmet Reat, teklife yanam gibi grnr. Reat, bir ngiliz bankere 50 bin lira borlanacak ve bu paray Prens Sabahattin, onu tahta geirmek iin kullanacaktr. Gerekten, Prens, ngiliz olduunu syledii bir kii ile gelir ve 50 bin liralk bor senedi hazrlanr. Fakat bu noktada, Mehmet Reat bu borcu deyemeyeceini syler. Prensin cevab hazrdr. Borcu, "Milletin hazinesi tasfiye eder" buyurur. Mehmet Reat, kiisel borcu devletin deyemeyeceini syleyince, Sabahattin Bey, "Ya ben ne iin bir ecnebi ve bahusus bir ngiliz bankeri intihap ettim, bunlar devletin boazna basnca, paralar atr atr alrlar. Hi brakrlar m? "

74

Pazarlk bu noktada kesilir ve Mehmet Reat, Prensi kovar. Reat, olay yle yorumlamaktadr:

"- Birka gn sonra, 31 Mart Vakas patlad. hbar olunan ihtilal ba gsterdi. Bu vaka, bir iki gn iin beni dndrd. Daha ilk gn ihtilalin ttihat ve Terakki tarafindan deil, bilakis Sabahattin 'in taraftar/an tarajindan tertiplenip yapldna muttali oldum." ( 1 )

VAHDETTN DE, 3 1 MART'ILARIN SAFINDA YDI

Bu olay anlatan Ecvet Gresin, u yorumu yapmaktadr:

"Ahrarfirlasnn organ Osmanl gazetesinde Sabahattin Bey 'in yaymlad ak mektuplarda, Prensin, 31 Mart hareketini hi de takbih etmedii grlr. Sabahattin Bey 'in mektuplar hatta ulema ile askerlere haar dilei ile ykldiil: Ulemanm, bugn her zamandan ok gayret gstermesi gerektiine iaret ede; merutiyeti uzun yllar gurbette savunanlar adna kendilerine kranlar sunar ve bu arada kendi siyasi grlerini telkin etmeye a!11: ( . .) Ayrca, Prensin o gnlerde Heybeli civarnda deniz subaylaryla temas etmesi ve Abdlhamit 'i devirmek iin onlar kandrmaya almas Sultan Reat 'n syledikleriyle birletirilirse, durum bsbtn smtmaktad11'. "

Mustafa Kemal 'in, Meclis gizli celselerinde ngilizler' in adam olmakla sulad Vah

lirtmektedir. Durumalar srasnda Vahdettin 'in ttihat- Muhammedi Cemiyeti 'ne girdii ve bu cemiyete yardm ettii ileri srlm, fakat hanedan bu ie bulatrmaktan ekinildii iin konu pek fazla kurcalanmamtr. ngilizler' in elinde bir kukla olarak Milli Kurtulu Sava 'na kar kan ve Trkiye'yi bir ngiliz harp zrhlsyla terk etmek zorunda kalan Vahdettin, bandan beri ngilizci ibirlikiler grubunun iindedir. Hareket Ordusu 'nun elinden cann kurtarma tela iindeki Dervi Vahdeti, ilk snacak yer olar Vahdettin ' in sarayn semitir. Vahdettin, ngilizci Hrriyet ve tilaf Partisi'