egitimde med vakif rolu

8/14/2019 Egitimde Med Vakif Rolu

1/5

ETMDEMEDRESE VE VAKIFLARIN ROLOsmanllar, medrese eitimi ve dolaysyla ilim ve bu sahann adamlarna deer

verdiklerinden, bunlarn tahsil ve eitim konusunda karlaabilecekleri

her trl sknty ortadan kaldrmaya almlard.

Eitim

Resul KESENCEL

Kasm 200822


2/5

23

Ilk dnem Osmanl ilim hayat hak-knda bilgi veren DOhssona greOsmanl Devletindeki ilmi faali-yetler, daha Osman Gazi dneminde balamt.

O, bu konuda u bilgileri vermektedir: OsmanGazi, Stte yeni imparatorluun temelini atar-

ken hazine ve silah ile beraber ilm ve kltrel faa-

liyetlere hususunda da gayet mteebbis idi. lm

ynden ilerlemeyi ve en azndan eski medreseleri

olduklar gibi muhafaza etmeyi arzu ederdi. Veli-

ahd ve olu Orhan Gazi, znikte devletin kurum-

larn ykseltirken orada bir de, bir asr aan bir

zaman boyunca Osmanl medreselerinin en yk-

sei olarak baklacak olan bir medrese yaptrd.

Yeni kurulmu (731/1330) ve kendi ismi ile ad-

landrlm olan bu medresenin idaresi, Dvd-

Kayserye verildi.

Orta ve yksek retimi gerekletiren Os-

manl medreselerinin ilki, Orhan Gazi tarafndan

731/(1330) tarihinde znikte almt. Orhan

Gazi, bu medrese iin vakflar kurmutu. Geliri,

medrese, mderris ve talebeye tahsis edilen va-

kf kyler, her trl Teklif-i rfiyyeden (rfi

vergiler) muaf idiler. Nitekim Orhan Gaziden ok

daha sonraki tarihlere uzanan 27 Cemayizelevvel1136/(23 ubat 1724) tarihli bir arz(ariv bel-

gesi), znike bal Kozluca Kynn, ad geen

medreseye vakfedildiini gstermektedir.

znik, bir ilim merkezi olarak nemini XV.

yzylda da korumu ve bu yzden ehre limler

yuvas nvan verilmiti. znik Medresesinin

yetitirdii nl limlerden biri de Osmanlla-

rn ilkeyhlislm Molla Fenardir. Osmanl-

lar

n, ilk bir buuk as

r iinde yapt

rm

olduklar

medreselerin derece ve snf itibariyle en mhim-

leri znik, Bursa ve Edirnede idi. Devletin kuru-

luu esnasnda znik Medresesi, beyliin birinci

snf medresesi idi. Bu medresede yaplan ei-

tim ve grlen retimin derecesi hakknda ke-

sin bir bilgiye sahip olmamakla beraber, m-

derrisliine (retim yeliine) tayin edilmi

olan ahslar, bunlarn hayatlar ve eserleri, do-

lays yla ilm kapasiteleri tedkik edilecek olur-

sa bu medresenin olduka yksek seviyede bir

eitim ve retim kurumu olduu dnlebi-

lir. Gerekten Kahirede ihtisasn yapp mem-

leketine dnen ve orada birok talebe yetitiren

Dvd- Kayser (l. H. 751/ M. 1350)nin hre-

tini duyan Orhan Gazi, onu Kayseriden getirte-

rekznikte yaptrt medreseye mderris olaraktayin eder. znik medresesinin ilk mderrisi olan

Dvd-Kayser, Muhyiddn-i Arabnin vey olu

Sadreddn-i Konevnin halifelerinden tefsir sahi-

bi ve Muhyiddn-i Arabnin Fussul-Hikem

adl eserini erheden Kemleddin Abdurrezzk

el-K nin (l.1329) halifesi olup yksek tahsi-

lini Msrda yapmt. Dvdun halefleri olan

Taceddn el-Krd ve Aleddn el-Esved de devrin

byk bilginleri arasnda saylyorlard. Bu nokta

gz nnde tutulursa znik Orhaniye Medresesini

yksek seviyeli eitim ve retim veren bir mes-

sese olarak kabul etmek gerekir.

Devlet Merkezi / lim Merkezi

Bursann fethinden sonra orada da medre-

seler kurulur. Bundan dolay znik ikinci dere-

ceye inerek Bursadaki Sultan Medresesi birinci

dereceyi alr. Orhan Gaziden sonra olu Murad

(Murd- Hdvendigr), Bursa ekirgede eski

kaplca civarnda bir cami, medrese ve imaretyaptrarak, bu konuda babasndan aa olma-

dn gstermiti. Yldrm Byezd, Hisar dn-

da bir cami ve medrese yaptrmakla Bursann bir

ilim ve irfan merkezi haline gelmesini ve ehrin

hisar dna taarak genilemesini salad. e-

lebi Sultan Mehmedin Bursada kurduu med-

rese, dierlerine nazaran ayr bir hususiyete sa-

hiptir. Sultniye Mederesesi denilen bu tahsil

kurumunda ilk mderris Mehmed ah Efendi

(l. 839/1435)dir. Molla emseddin Fenarninolu olan bu zatn ilk dersinde rencilerden ba-

ka Bursann belli bal limleri de hazr bulun-

mu, yeni mderris Mehmed ah Efendi de med-

reselerde okutulan ilimlere dair sorulan suallere

cevap vermiti. Bundan sonra, Sultniye mder-

rislerinin, byle umum ekilde ders vermeleri bir

gelenek haline geldi. Bilhassa Bursa Sultniyesi

kurulduktan sonra znik medresesi, ikinci de-

receye dmt. Buna karlk bir ilim merke-

zi olarak Bursa ilk sraya ykselmiti. Bu durum,

Sultan 2. Muradn Edirnede erefeli Camii


3/5

yanndaki Saatli Medresesini kurmasna kadar

devam eder. Edirne devlet merkezi olduktan son-

ra, 2. Murad zamannda, 841(1437) ylnda bala-

narak baz arzalar sebebiyle 851(1447) senesinde

tamamlanan erefeli Camii yanndaki medre-

se ile Drul-Hads, o tarihte Osmanl lkesinde-

ki medreselerin stnde yer almaya balar. By-

lece Bursadaki Sultniye Medresesi, gerek eitim

ve retim, gerekse tahsst bakmndan ikinci

dereceye der. erefeli Medrese mderrisle-

rine o tarihe kadar hibir medrese retim yesi-

ne verilmeyen yz ake yevmiye verilmeye balar.

Hlbuki bundan nce znik Medresesi mderrisle-

rinin yevmiyesi otuz, Bursadaki Sultan Medresesi

mderrislerinin ise gnde (yevmiye) elli ake idi.

lmin tibar

Osmanllar, medrese eitimi ve dolaysy-

la ilim ve bu sahann adamlarna deer verdik-

lerinden, bunlarn tahsil ve eitim konusunda

karlaabilecekleri her trl sknty ortadan

kaldrmaya almlard. Bu devlette ilim ve

onun mensuplarna itibar edilip sayg gsterildi-

i iin ran, Turan, Horasan, Dastan, Hindis-

tan, Buhara, Halep, am, Msr ve Karaman gibi

birokslam lkesinden bilginler stanbula akn

etmiti. Bu akn sebebiyle devletin merkezi olan

stanbul, yava yavaslm dnyasnn ilim mer-

kezi haline gelmiti. Osmanllar, medreselerde-

ki eitim ve retim faaliyetlerini vakflar vasta-

s yla devam ettirdiler. Fatih Sultan Mehmedin,

stanbulu feth eder etmez Sahn- Semn med-

reselerini tesis ettirmesi ve bunlarn giderlerini

salamak iin vakf kurmasndan sonra, devlet

merkezi olduu gibi ilim merkezi haline de ge-

len stanbulda, bata hkmdarlar olmak zeresultanlar, vezirler, ilim adamlar, baz saray men-

suplar ve madd durumu iyi olan halk tarafndan

pek ok medrese ina olunmutu. Yalnz Mimar

Sinann ba mimarl srasnda stanbulda ina

edilen medreselerin, 6s Sleymaniye medresele-

ri olmak zere, 55i bulmaktadr. XVII. asrn son

eyreine girildiinde ise stanbuldaki medrese

saysnn 126ya ulat grlmektedir. Fetihten

XIX. asra kadar stanbulda ina edilen medrese

say

s

500 amaktad

r.

XVI. asrn ortalarnda Sleymaniye

Medresesinin almas ile Trkiye, kesin ekilde,

slm dnyasnn en stn eitim veren mes-

seselerine sahip oldu. Snf usl yoktu. Softa

veya talebe-i ulm denilen medreseli, kabiliye-

tine gre bir basama, birka ylda da, bir ayda

da bitirilebilirdi. 25 yanda mderrislie kan

kabiliyetler de az deildi. Her derece, o derece

mderrisinin icazeti ile tamamlanrd. Mder-

ris, okuttuu mevzuu rendiine kanaat getir-

Kasm 200824


4/5

25

dii softann, bir st dereceye balamasna izin

verirdi. Mderrisin dersi, umuma akt. Softa

olmaya lzum yoktu. steyen her vatanda, gelip

dinleyebilirdi. Bu mderrislerin dersleri, bu yz-

den ok kalabalk olurdu; bazan medresede yap-lamaz avluya klrd. Okuyan softaya her trl

sosyal gvenlik salanmt. Bedava yer ier, ya-

tp kalkard. Softann yemei ve yataca yerin-

den baka kitab, mumu, odunu da salanm-

t. Fatih Medresesinde softalarn yatp kalkmas

iin 300 oda vard. Her odada 4 veya 5 softa yatp

kalkard. Gndz devam eden talebenin de ayn

sayda olduu kabul edilirse, yalnz Sahn- Semn

Medresesinde XVII. asr ortalarnda 3000e ya-

kn talebenin bulunduu anlalr. Sleymaniye

niversitesinin kapasitesi ise daha bykt. Fa-

tih niversitesi (Sahn- Seman)nin her odas iin

hizmetkar biri vard. Bu 300 hizmetkr, temizlik,

stma gibi ilere bakard. Mderrisler, softalar-

dan ayr bir salonda yemek yerlerdi. Medresenin

70 kubbeli muazzam bir mutfa vard. Mutfak,

yalnz softalara deil, btn fakirlere akt. By-

le muazzam tekilat olanlar yannda, mtevaz,

bugnk ortaokul seviyesindeki medreseler de

pek oktu. Tarikatlardaki mrid-mrid gelene-

i, ulemy- rsmu yetitiren medrese reni-minde de vard. Hoca-talebe mnasebetleri, bu-

gnk gibi deildi. Hoca, talebesine her bildiini

verebilmek iin ok byk gayret gsterir ve ye-

titirdii talebe ile iftihar ederdi.

Mderrisler

Medreselerdeki mderrisler, bugn niver-

sitelerdeki retim grevlileri gibi, akademik ka-

riyerde bulunan ah

slar idiler. Ortaretimdeders verenler, bugnk tabirleriyle en az Ara-

trma Grevlisi veya Doktora; yksek retimde-

kiler ise Doent ya da Profesr statsnde kabul

edilirler. Eitim retimin baarya ulamasnda

birinci derecede ehemmiyetli olan mderrisler ya

da genel anlamda hocalar, bilhassa ilk dnemler-

de ok byk iltifat grmlerdir. Osmanl top-

lumunun karakteristik zellikleri olarak ilme ve

lime sayg duymalarndan, mderrisler de ken-

dilerine den pay almlardr. Hem toplum-

da hem de devlet mekanizmasnda ayrcalkl bir

mevkie sahip olan mderrisler, itima hayatta

olduu kadar, siyas ve ekonomik hayatta da im-

tiyaz sahibi olmulardr. lmiye snfna mensup

olan mderrislerin, hemen btn ihtiyalar dev-

let, zengin kiiler veya vakflar tarafndan kar-lanmtr. ok yksek olan maalaryla mderris-

ler, ilm alma ve ders verme gibi konularda da

serbest braklmlardr. Yani mderrisler kendi

yetime biimlerine, mensup bulunduklar okul-

lara ve talebelerin seviyelerine dikkat ederek iste-

dikleri kitablar ve dersleri, vakfiyeyi de gz n-

ne almakartyla okutmakta serbesttirler.

Bununla birlikte bu kadar saygdeer olan

mderrislerin yetimesi, medreseyi bitirip m-

derris olmas ok kolay deildir. Bir mderris en

yksek dereceli okuldan mezun olurken imtiha-

na tabi tutulduu gibi, bir sre bekledikten son-

ra, herhangi bir medreseye atanrken de rtn

ispat etmek zorundadr. Mesela; Sahn- Seman

mderrisliklerinden boalan bir yer iin bavu-

ran iki mderris, ilk nce eitli devlet erknnn

huzurunda sorulan sorulara yazl olarak cevap

vermiler, bu cevaplar incelendikten sonra tekrar

kendilerine gsterilmi ve bunu mteakip de ara-

larnda mnazara yapldktan sonra kazanan kiiehil olduunu ispatlayp mderris olabilmitir.

Vakfiyelerde mderrislerin bu ie liyakatli, kapa-

siteli ve bilgili olmalarna dair olan artlar olduk-

a sk gemektedir. Bununla beraber mezun olan

bir mderris, ilk kademedeki medreseden bala-

yarak ancak bu ekilde terfi edebilirdi.

Medrese-Vakflikisi

Bu blmde medreseleri anlamam

zda bizeyardmc olmas iin, genel hatlar yla, medrese

vakf ilikisini ktisad, idar ve hukuk boyutta

ele alacaz.

ktisad Durum: lk balarda da syledii-

miz gibi Osmanl toplumunda itima messese-

ler padiah ve ailesi, devlet erkn, zengin kiiler

ve vakflar vastasyla yaplmaktayd.

Medreseye (veya messeseye) balanan her

trl menkul, gayrimenkul, para vs. gelirler va-


5/5

kf mallarn tekil etmek-

tedir. Medresenin btn

ihtiyalarn (mderris-

ten talebeye ve talebeden

temizlikisinin masraf-na kadar her trl harca-

may) karlamay vakflar

stlenmilerdir. Eitim ii-

nin ehemmiyetine binen,

eitim retimin verim-

li bir ekilde yaplabilmesi

iin medrese elemanlarnn btn istekleri kar-

lanmaya allmtr. Evliya elebinin ifadesiy-

le her softann yemei ve yata cretsiz olduk-

tan baka odunu ve mumu da cretsizdir; her oda

iin ayr bir hizmetkr vardr. Talebelere vakf

gelirinin gnde belirli bir miktar harlk ayrlm-

tr ve vakflar ok zengin niteliktedirler.

Mderrisler iin de ayn durum geerlidir; on-

larn maalar da zamann toplum yapsna gre

en yksek cretleri yine vakf gelirinden kar-

lanmtr. Ayrca yardmclar, lojmanlar, hiz-

metileri ve kendilerine ait odalar vardr. Bu du-

rumda hem talebeler, hem mderrisler hem de

baka yerlerden gelen limler buralarda kalabil-dii iin, bir yandan mderris talebe arasnda-

ki iletiim glenirken, dier taraftan da misa-

fir limlerden de istifade etme imkan domakta

idi. Her trl ihtiyacn karlanmas konusunda

vakfiyelerde bilhassa mevzu zerinde durulmu-

tur. Eitim konusunda ok eitli vakflarn var-

lna hid olmaktayz. yle ki, baz vakfiyeler-

de vakfn ya da birka vakfn btn gelirlerinin

bazen de mesela bir ky ya da beldenin gelirle-

rinin hepsinin sadece bir medreseye tahsis edil-diine sk rastlanmaktadr. Baz vakfiyelerde vak-

fn gelirlerinin tamamnn sadece medreselerdeki

talebelerin yazn souk su ihtiyacn karlamaya

tahsis edildiini, bir takm vakflarn da yaz ayla-

rnda talebelerin mesire yerlerine gtrlerek te-

miz hava almalar iin kurulduu grlmektedir.

dar Durum: Medreseler; medreseyi yapt-

ran kii ya da kiilerin (Vkf) dzenledikleri ve

bugnk anlamda bir i tzk mahiyetinde olan,

bir messesenin nasl almas ve hangi kural-

lara gre yrtlmesi ge-

rektiini gsteren artlara

gre, yani vakfiyelere gre

ynetilirler. Bu belgede

vkf, medreseyi ne iinkurduunu anlatr, hangi

gelirleri tahsis ettiini be-

lirtir ve zamana gre han-

gi derslerin okutulmas

gerektiini yazar. Vakfiye-

deki (zamana ve topluma

gre deiebilen) artlar istikametinde medrese;

vakfn Mtevellisi tarafndan idare edilir. Ba-

zan tek kii de olabilirse de, ounlukla bir eit

Ynetim Kurulu niteliindeki bir heyet olan M-

tevelli, medresede eitimin lyk yla yaplp ya-

plmad, ihtiyalarn tesbiti gibi mevzularda

vazifelidirler. Mderrislerin de bu kurulda yer al-

mas, talebe mderris arasndaki yardmlama ve

iletiimi salarken, eitli konularda idare ile ilgi-

li meselelerin kmasna de mn olunmutur.

Hukuk Durum: Medreseler; ders seimi,

metodoloji, zaman ayarlamas ve kitaplarn tes-

biti gibi, konularda (vakfiyedeki kurallara uymak

art, ancak zamann ve ihtiyalarn durumunagre ekillenmek kouluyla) serbest braklm-

lardr. Medresenin ekonomik bakmdan kendi-

sine yetmesi bu durumu, yani serbestlii daha da

kuvvetlendirmitir. Bylece medresenin by-

mesi ve gelimesi, iliki iinde bulunduu unsur-

larla (talebe, mderris, idare, halk, sosyokltrel

hayat vs.) zam birlik ve btnlk iinde hareket

etmesinde olduka faydal olmutur. Ayrca bir

eitim messesesi olarak medreselere, hem dev-

let hem de halk taraf

ndan ihtimam gsterilmesi,bu messeselerin fikr hayatta, ilmlik, sosyal ve

kltrel yaantda olduu kadar siyas ve iktisad

alanlarda da arln koymasn ve sz sahibi ol-

masn salamtr.

A. angaolu, Osmanl Medresesine Eitim Asndan Umumi Bir Bak,Yeni mit Dergisi, Say: 35, Ocak-ubat-Mart 1997.- Evliya elebi,Seyahatname, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynlar, . 2008.

. Hakk Uzunarl,Osmanl Devletinde lmiye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yay., c.I, 1988;slam Ansiklopedisi, Vakf Maddesi, c. XXIII s.153-172. Mill Eitim Bakanl Yay.

stanbul 1982.M. Fuat Kprl, Osmanlmparatorluunun Kuruluu, AkaYay., Ankara 2006.

Bibliyografya

Kasimiye Medresesi

Kasm 200826

egitimde med vakif rolu

Documents