BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

N2 Ol (03) MART (MART) 2005

Brab adabi dilinda diffuz fel/arin tasirli va tasirsiz fellarin tasnifalinda yeri 227

aRa B aDa BI DILINDa DIFFUZ FELLaRIN TaSIRLI Va TaSIRSIZ FELLaRIN TaSNIFATlNDA YERI

S. N. Hüseynova1

Heç bir mübaliğaya yol vermadan demak olar ki, 1200 ildan artıq uzun bir tarixi yol ke9miş arab dilçiliyinda arab adabi dilinin fellarinin an q~dim qrammatik kateqoriyalardan hesab edilan tasiriilik va tasirsizlik kateqoriyası2 baxımından bütün dilçi alimiari razı salan vahid bir

tasnifatı yoxdur. erab dili fellarini bu baxımdan ilk dafa olaraq tasnif

edan ebu Bişr emr binOsman Sibaveyhidir (734-cü ilda ölüb). Biza galib

çatmış ilk .arab qrammatikasının müallifi Sibaveyhi arab dili fellarini t.S~I(tasirli, keçarli) va t.S~ı ...>#-(tasirsiz, keçarsiz) olmaq üzra iki

qisma bölmüşdür.3 Sibaveyhidan günümüza q::ıdar müxtalif asrlarda yaşamış arab dilçilarina galinca, onların bazilarİ öz maşhur salaflarİnİn tasnifatını sadaca olaraq takrar etmiş4, bazilarİ isa bu tasnifatla razılaş­mayaraq yenisini ira li sürmüşlars. Sibaveyhidan sonra irali sürülmüş an orijinal, lakin fikrimizca konkret dil materialının analizinin naticasi ila üst-üsta düşmayan tasnifat orta asr dilçisi ebu Said as-Sirafiya mansub­

dur6. es-Sirafi iddia edir ki, arab dili fellarinin hamısı tasirlidir. erab dilinda bütün fellar onların manalarını tamamlayan maful mutlaq, maful

fihi, maful lahu, maful maahu va mafhul bihi kimi tamamlıqlar q::ıbul edir. Fellarin tamamlıqlar qabul etmalari baxımından farqlari yalnız bir

ta;mamlığın, maful bihi (vasitasiz tamamlıq)-nın idarasi ila alaqadardır. Fellarin bir qismi mafulun bihinin (vasitasiz tamamlığın) heç bir alava

ı BDU ilahiyat Fakültesi Arap Dili Baş Muallimesi. ı Belova A.Q. İstoria arabskoqo azıka. Moskva, 1979, str. 109. 3 .38 U"' • 1980 •l.:.ı.J..»! •W;JI _;1:. •tıiJI r.j;JI •~1_?..1 5 •y\::6 •olo.J*'I 4.207 U"'' !981 ,ı.:.ı.J..»! •W;JI _;1:. •4.,ııyJI f'j.::...,! J.,...i.JI •ı.S~jll 5 '->'"""" .4.,ııyJI ~1 ·~\.::-.1 _;1:. •.l::..I.J .ıl.;......,! ,.!,ıl .]ıli ~\.::-.1 _;1:. ·~Jıll .)c. c.;,ı~l C~ ,:.J\.:.., ı.,S_j!>j'll

.308 U"' 'ı 995 6 Şams İ.Q. Postanovka voprosa perexodnıx i neperexodnıx q!aqolov v trudax as- Seyrafı. -Morfoloqia azıkov narodov Blijneqo i Sredneqo Vostoka. Baku, 1985, str. 20.

228 S.N.Hüseynova

vasita olmadan tasirlik halda olmasını talab etdiyi halda, digar qismi isa mafulun bihini (vasitasiz tamamlığı) ön qoşmasının vasitasi ila idara edir. Ön q oş ması 'vasitasila idara olunan bu tamamlıq as-Sirafınin fıkirinca zahiran, formal cahatdan vasitali tamamlığa oxşasa da manaca va funksiyasına göra vasitasiz tamalıqdır. 8s-Sirafi birinci qrup fellari JWI

~ 4.,ı..W..OCözü özlüyünda tasirli olan fellar) va ikinci qrupu isa 4.,ı~ JWI ..» w_>::..:(ön qoşması ila tasirli olan fellar) adlandırır.7 Lakin bir qadar aşağıda göracayimiz kimi arab adabi dilinda tasidi fellarin müxtalif növlari ila, o cümladan as-Sirafınin göstardiyi maful bihini (vasitasiz tamamlığı) ön qoşması vasitasila idara edan fellarla yanaşı bazan al-lazim, bazan al-qasir, bazan da gayru mutaaddi adlandırılans tasirsiz fellar da vardır9 • Bununla yanaşı 8s-Sirafınin amb dili fellarinin hamısının tasirli olması baradaki iddiasını boş-boşuna irali sürülmüş bir iddia hesab etmak olmaz. Biza ela galir ki, bela bir iddianın ortaya çıxması ~s­

Sirafınin fela mantiq va falsafi baxımdan yanaşması ila bağlıdır. Tasiriilik va tasirsizlik kateqoriyasına olan bu cür yanaşınam Azarbaycan dilçisi Hasan Mirzayav çox gözal izah etmişdir. Felin tasiriilik va tasirsizlik kateqoriyasından danışarbn o yazır: "Malum olduğu kimi, obyektiv alamda müayyan bir sabab va talabat naticasinda harakat baş verir, müayyan bir iş görülür, müayyan bir vaziyyat yaranır. Bu zaman aşya­obyekt az va ya çox daracada, bu va ya digar cahatdan tasira maruz qalır. Bu tasir naticasinda aşya dayişir, o bir formadan başqa bir formaya düşür, bir aşyanın yerinda digari yaranır va s. Malumdur ki, hayatda dayişmayan, bir formadan başqa formaya düşmayan, ümumiyyatla, tasira maruz qalmayan şey yoxdur. Tabiidir ki, harakat olan yerda onun tasiri da olmalıdır. Harakati tasirsiz tasavvür etmak mümkün deyildir. Obyektiv alamda olan hal va harakatin dilda "fel" adlanan sözlada ifada olunduğu nazara alındıqda bela birnatica hasil olut ki, tasirsiz fel olmamalıdır. Bela olduqda, biz "tasirsiz fel" terminindan da imtina etmaliyik. ·Lakin dilçilkda (fel bahsinda) bu terminlGI - tGsidi VG tGsirsiz sözlarİ qismGn başqa mGnada başa düşülür. BelG ki, harakat _obyekti (Gşyanı) dGyişikliya

7 Ş;ıms. i.Q. Yen;ı orada. S;ıh. 20. s .130 U""' 1956 ••ylill •w_;l...JI _;b .~\:lll ~fi-11 ·~lfi-14 • ._.!lill _,..;ll •LJ=>. L>-'l.;.c

9 .25 U"" • ..::.. •.l •ı.J'Y-' ·~ •cı')' ~ı _?..lı ·~'fi-' 4 ,wı (S.l\..ı.o ·~_; ~_,:;y.tıı

Brab adabi dilinda diffuz fellarin tasir/i va tasirsiz fellarin tasnifalinda yeri 229

uğradırsa, bir sözl~, ~şya bu v~ ya başqa ş~kild~ h~r~k~tin t~sirin~ m~ruz qalırsa, bel~ h~r~bti ifad~ ed~n fell~r t~sirli, bel~ h~r~k~ti ifad~

etm~y~nl~r is~ t~sirsiz fel adlanırıo. er~b dilçilik elminin tarixin~ aid olan m~x~zl~rd~ göst~rildiyi kimi

ebu S~id ~s-Sirafi geniş erudisiyaya malik olan bir alim olnıuşdur. O, göz~l dilçi, qüvv~tli haviz~ sahibi kimi sözükeç~r poeziya bilicisi olmaqla b~rab~r fiqh, h~dis, k~lam v~ m~ntiq sah~sind~ qüdr~tli müt~x~ssis

sayılmışdır.ıı Heç t~sadüfi deyil ki, onun müasirl~ri v~ ondan sonra g~l~n dilçil~r onu dil h~disl~rinin izahında m~ntiqi v~ f~ls~fi meyarlardan çıxış etm~kd~ günahlandırmışlar. Onun aliml~rl~ olan elmi mübahis~ v~

disputlarında yaxından iştirak etmiş m~hçur 8bu-l-F~r~c ~1-İsfahani onu ' m~hz m~ntiqi v~ f~ls~fi mühakim~l~rin~ göm t~nbih etmiş v~ ona bu xüsusiyy~tl~rini t~nqid ed~n bir şer parçası da h~sr etmişdir.

Dem~k lazımdır ki, ist~r orta ~sr ~r~b dilçiliyind~ ebu Musa ~l­

C~zulit2, ist~r müasir ~r~b dilçiliyi tarixind~ doktor Taha ebdürrahmant3 kimi dil~ sırf m~ntiq v~ f~ls~f~ nöqteyi;.n~z~rind~n yanaşan başqa dilçil~r olsa da ~r~b dili fell~rinin hamısını t~sirli hesab ed~n yegan~ dilçi ebu S~id ~s-Sirafidir. Başqa ~r~b dilçil~rin~ g~linc~ onları ~r~b dili fell~rin~ t~sirlilik v~ t~sirsizlik baxımından münasib~tl~rin~ gör~ bir neç~ qism~ bölnı~k olar.

Bu qruplardan birincisi ~r~b dili fell~rini t~sirli v~ t~sirsiz olnıaq üzr~ iki qism~ bölür v~ üçüncü bir qismin olmadığını qeyd edir. M~s~ı~n, end~lus dilçisi ibn C~bir ~1-Havvari ibn Malikin "~1-elfiyy~" ~s~rın~ yazdığı ş~rhind~ göst~rir:

!4ı.!.ıJL:i.l\ ~lliı ... t .loU.J\ . .loU.JI .. ~"'" . _g • . ı ''1 (.)":l" J c.S ..>.IP' J c.S ·~...,..~U"'""

"Fel müt~~ddi (keç~r, t~sirli) V~ qeyri müt~addi (keç~rsiz, t~sirsiz) olan iki qisml~ m~hdudlaşır v~ üçüncü bir qism yoxdur. "

10 Mirz;ıyev. H. Az;ırbaycan dilind;ı fe!, Bakı, 1986, s;ıh. 24. ll • 174 U"" •1996 ·~~~ ):. ıy_;i..JI .J <3~1 ._.! .r.yJl _,.,..;ll C;:!):;, _;l:i>...JI .l.=.Ao\.ıl :.!_, M;ımm;ıd;ıliyev V.M. er;ıb dilçiliyi. Bakı, 1985, s;ıh. 52.

12, 265 U"" ._;.ı....a.Jı ~-·41 :.!_, D Yen;ı orada, s;ıh. 550 14 .272 U"" • ı 999 , ......;wı ~_?..lı .:i.,ıyı. j':il ~ı . .illL. 01ı ~ eY:. •ı.S).,aJı yt:,.. 01ı

230 S.N.Hüseynova

Misir dilçisi İbn Hişam al-8nsari İbn Malikin "al-8lfiyya" asarina yazdığı şarhinda fellari İbn Cabir al-Havvaridan farqli olaraq üç qisma bölür. O yazır:

15 ._...,, '1 ·d\::JI ~\ ·•"'1 "" '' .l:o.lı ı.....lı..- " L. tA.l:ı.l ·tl "\ ~~"'~ ·ı 'ıl f' _yw • .Jt.S ~UJ J f' .J .ı .ı J . J:l .ı • J-l ........., W"-"'

"Fel üç qismdir: birincisi na tasirli, na da tasirsiz olan fellardir. İkincisi tasirli fellardir, üçüncüsü tgsirsiz (lazım fellardir)". İbn Hişam al-8nsari na tasirli, na tasirsiz fellar dedikda qeyd edir ki, bu fellar J ı.:ıı.s

\+ll_,:..\ fellaridir.l6. İbn Hişamın verdiyi bu bölgünü digar bir misir dilÇisi Xalid al-8zhari da göstarir. Lakin bu bölgü Xalid al-8zharinin İbn Hişamın · ibn . Malikin "al-8lfiyya" asarina yazdığı şarhin şarhinda

verdiyil7 üçün onu İbn Hişamın bölgüsünün takran kimi qabul etmak olar. 8bu-l-Qasim az-Zaccaci tasiriilik va tasirsizlik kateqoriyasına daha geniş aspektdan baxaraq arab dili fellarini yeddi qisma bölür. O, konkret misallar gatirarak aşağıdakı qrupları göstarir:

• LJ:ıl~ ı)J ~~ ~ (3 ' .l:ı.IJ J~ ı)J ~~ ~ (2 •J~ ı)J ~~ :"j Ji.! (1 (7 ' ı...Jı :"j\ .l:Ü.ı :"j .ı ! (6 ' LU..~ l\ .l:Ü.ı ~ (5 ' • .. l • l\ .l:Ü.ı ~ (4 ...>"'-: ~ ~ J ~ U:!'"' 1..5"'. ~ ~ u;.ıy.s...> 1..5"'. ~ ~

18 .~ı....lı_;:ı..J:!i.:J~ı...Jı..J""-:~~~

"Tasirliliya göra fellar yeddi qismdir: 1) tamamlıq talab etmayan fellar; 2) bir tamamlıq talab edan fellar; 3) iki tamamlıq talab edan fellar; 4) iki tamamlıq talab edan fellar; 5) üç tamamlıq talab edan fellar; 6) yalnız ön qoşması ila tasirli olan fellar; 7) eyni zamanda ham ön qoşmasız, ham da ön qoşması ila tasirli olan fellar"

Tasnifatdan göründüyü kimi az-Zaccaci 3-cü va 4-cü qruplan eyni "iki tamamlıq talab edan fellar" başlığı altında verir. Lakin o bu qrupları bir-birindan farqlandirmak üçün "ehtiyacı olsa 3-cü qrupa aid etdiyi fellardan sonra galan tamamlıqlardan birinin atıla bilmasini, dördüncü qrup fellardan sonra galan tamamlıqlardan lıeç birinin atıla bilmadiyini göstarir. 19

Yeri galmişkam demaklazımdır ki, 8bu-l-Qasim az-Zaccaninin J....:...ll" "_rı..jll ~kitabına şarlı yazmış 8ndalus dilçisi İbn Üsfur tasidi va tasirsiz

15 .112 U""' 1989 ,..::.,_,.);!! ıJ:::..ll .Jb ı .!lll.. ı.J;I ~1 ._..!) ..illWI ~} 't.S.JI......:J'JI ı'l...!i.\ ı.J;I 16 Yena orada, salı. 113. 17 .308 U""' 1980 •y-a.. ı'-:!iyJI ~1 ~~1 ):. ,~_;;ll .)c e:ı_r.a:;ll C~ ı.l!l..i..t.S_;Aj'JI 18 .31-27 U"" •1410 •ı")Y-1-r! ı _,..;ll~ J....;Jı y~ '~""'\:ili _,ı 'uı-'?'l;..jll ı9 .31 U"" •1410 •w'Y-'-r! ,_,..;ıı ~ J...;Jı '~""'\:ili _,ı "'""'1..:>-Jl'

arab ada bi dilinda diffuz fellarin tasir/i va tasirsiz fellarin tasnifalinda yeri 231

fell;:}rd;:}n_danışarbn fell;:}ri S;:}kkiz qism;:} bölür. Bu qisml;:}r 1) ı.S~·'i ~

(tgsirsiz fel); 2) ~ .l::ı.l_, ı)) ı.S~ ~özü-özlüyünd;:} bir qat t;:}sirli fel); 3)

..»u~ .l::ı.l_, ı)) ı.S~ ~ön qoşması vasit;:}sil;:} bir tamamlıq t;:}};:}b edan

t;:}sirli fel); 4) ..»u~ r..J\:i _, ~ r..JI:i .l::ı.l_, ı)) ı.S~ ~b;:}Z;:}n özü özlüyünd;:},

b;:}Z;:}n d;} ön qoşması vasit;:}Sil;:} bir tamamlıq t;:}l;:}b ed;:}n t;:}sirli fel); 5) ~

-»u~ ._.r>..';/1 _, ~ I..A.l::ı.l 0:!fjl ı)) ı.S~birisi özü-özlüyünd;:}, dig;:}ri is;} ön

qoşması vasit;:}Sil;:} iki tamamlıq t;:}l;:}b ed;:}n t;:}sirli fel); 6) L>.ıly.i. ı)) ı.S~ ~

_;:,:;..ll_, 1~1 ~~ ıY':!l(;:}sl;:}n mübtada V;} X;:}b;:}r olmayan iki tamamlıq t;:}l;:}b

ed;:}n fel; 7) _;:.:JI _, 1~1 ~~ L>.ıly.i. ı)). ı.S~ ~;:}Sl;:}n mübt;:}da V;} X;:}b;:}r

olan iki tamamlıq t;:}l;:}b ed;:}n fel); 8) J.ıc.ti.. ~ ı)) ı.S~ ~üç tamamlıq

t;:}l;:}bedan fellar).

' Biz ng 8z-Zaccacinin yeddilik:, na da ibn Üsfurun S;:}kkizlik t;:}snifa­

tının tafarruatına varmaq istamirik, çünki har iki t;:}snifat Sibaveyb.i

t;:}rafından irali sürülmüş mütaaddi (tasirli, keçarli) va qayru müt;:}addi

(keçarsiz, t;:}sirsiz) ikili tasnifat ;:}Sasında aparılmış va tasirli fellarin

müxtalif növlarinin araşdırılması hesabına genişlandirilmişdir.

8rab dili fellarinin tasidi (mütaaddi) va tasirsiz olmaq üzra iki qisma

bölünmasi fıkri müasir arab dilçilari tarafından da tasdiqlanir.20 Müasir

dilçilar tasidi V;} tasirsiz fel qrupları çarçivasinda onların növl;:}rini

araşdırıdar. M;:}salan; aş-Şeyx Mustafa al-Galayinin, al-fılu-1-vaqiu, al­

fılu-1-mucavizu va al-fılu-1-mutaaddi kimi adlandırdığı tasirli fellari bir,

iki, üç qat t;:}sidi fellara, bilavasit;:} keçadi va önqoşması vasitasil;:} keçarli

olan qismlara bölarak t;:}dqiq edir.ıı Şeyx Mustafa al-Galayini bazan ;:}1-

fılu-1-qasir, bazan al-fılu qayru-1-vaqi, baz;:}n al-fılu qayru-1-mucaviz

adlandırılan tasirsiz fellari lazim başlığı altında tadqiq edir va xüsusi

olaraq göstarir ki, bu fellarin vasitasiz tamamlığa ehtiyacı olmur.22 Biz

Şeyx Mustafa Galayinin lazim adlandırdığı fellarin vasit;:}siz tamamlığa

ehtiyacı olmamasını xüsusi olaraq vurğuladığını ona göra qeyd edirik ki,

digar bir müasir ;}rab dilçisinin tasnifatında bu fellar tamam başqa cür

izah edilir.

20 .24 (.)"" •1985 •ü'Y-'- _; •rW' ..;~~ '&')' .. ..»Jı ,wı ts~'+-·~_; ~_,:;y:;ıı 21 47-31 (.)"" •1991 ri ,JJ~\ .. _»lı •'-:ı-ıy.ll IJ"J_;.ıll c-1.:;.. ·~~~ ·~' 22 Yen;ı orada, s;ıh. 43.

232 S.N.Hüseynova

Müasir :m~b dilçisi Abbas H~s~n ~r~b dili fell~rini t~diy~ (t~sirlilik) v~ luzum (t~sirsizlik) baxımından üç qism~ bölür: müt~addi, lazım v~ m~smu fell~r.23

İlk baxışda Abbas H~s~nin bu t~snifatı onun b~z~n ön qoşmasız, bazan d~ ön qoşma il~ işl~n~n t~sirli fell~ri m~smu adı altında ayrıca qrupa aid etm~si il~ seçilir. Başqa iki qrup is~ dig~r dilçil~rin göst~rdik­ı~ri müt~addi (t~sirli) v~ ı~zim (t~sirsiz) fell~ri ~hat~ edir. Lakin, Abbas H~s~nin bu qruplara verdiyi izahdan onun tamamil~ yeni bir t~snifat ir~li sürdüyü m~lum olur. Bel~ ki, Abbas H~s~n müt~addi (t~sirli) fel dedikd~ heç bir ~ıav~ vasit~, y~ni n~ ön qoşması, n~ d~ t~sirsiz feli t~sirli ed~n

dig~r vasit~ı~r, (görünür, Abbas H~s~n ikinci bab v~ dördüncü babın tasirsiz feli t~sirli etm~k üçün vasit~si hesab edil~n tadif (reduplikasiya) v~ h~mz~tu-1-n~ql (keç~rlilik h~mz~si) n~z~rd~ tutur) olmadan özü-özlüyün­d~ bir, iki v~ üç m~ful bihi (vasit~siz tamamlıq t~l~b ed~n fell~ri n~z~rd~ tutur.24 Lazım fell~r~ g~ldikd~ is~ Abbas H~s~n bu fell~r~ öz m~ful bihi (vasitasiz tamamlıq)-sini ön qoşması v~ feli t~sirli ed~n başqa vasit~l~rin kömayi il~ idar~ ed~r~k onları t~sirlik hala salan(~) fell~ri aid edir.25 M~smu fell~rd~n danışark~n Abbas H~s~n h~m t~sirli, h~m d~ t~sirsiz fel kimi çıxış ed~ bil~n fell~rd~n danışır, onları bir-birind~n f~rrql~ndirın~ yollarını göst~rdikd~n sonra lazım (t~sirsiz) fe11~rin doqquz qrupundan b~hs edir. Bu fell~r sözün ~sı m~nasında t~sirsiz fell~rdir.26 Abbas H~s~n m~smu fell~r bölm~sind~ lazım fe11~rd~n danışarbn onların üç qism~ bölündüyünü qeyd edir. Birinci qism lazım fell~r aslieksik m~nasına gör~ ((.Gy.lil .U...:.\ ı.) ) t~sirsiz olan fell~rdir. İkinci qismi o al-l~zimu t~nzil~n adlandırır. Bu fell~r bir qat t~sirli fell~rdir. Lakin onların vasit~siz ta­mamlığı atıla bilir. Üçüncü qism fell~ri Abbas Has~n ~ı-ı~zimu t~hvilan adlandırır. Bu ikinci kök h~rfınin h~r~kasi k~sr~ v~ f~th~d~n dammaya d~yişil~n fell~rdir.

Bel~likla, Abbas H~s~n özünün ir~li sürdüyü bu t~snifatı il~ onsuz da mür~kbb olan tasiriilik v~ t~sirsizlik baxımından arab dili feillarini daha

23 .145-144 (.)"' •1956 ,ı;yı.l'i.ll ,.....;_;~ .... ..ıi.Jb • ...,.;w1 .,._?..11 ._.s1_,ı1 ~~ •0=>- L>"t.;c. 24.144 (.)"' •1956 ,ı;yı.l'i.ll ,.....;_;~, • ...ıl..;~~ • ...,.;w1 .,._?..11 ·..)1_,]1 ~~ •0=>- L>"t.;c. 25 Yen;) orada, S;)lı. 145 26 Yen;) orada, S;)lı. 145-150

Brab adabi dilinda diffuz fellarin tasir/i va tasirsiz fellarin tasnifalinda yeri 233

da mümkk:;)bl:;)şdiririr. Onun bu bölgüsün:;) ':;)sas:;)n t:;)sirli fell:;)rin :;)hat:;)

dair:;)si daralır, t:;)sirsiZ fellard:;)n t:;)sirlilik vasit:;)si (~~~ Jjt....:..J) deyil:;)n

vasit:;)l:;)d:;) (..»u_;.::. ._,.bjl J.ııi:ı c...\illl öJ.OAi7t:;)sirli edil:;)n fell:;)r t:;)sirli fell:;)rd:;)n

t:;)crid olunur, başqa dilçil:;)rin ..» u__r:ı..:ı <.S..la1i JWI(ön qoşması vasit:;)Sil:;)

tasirli olan fellar) adlandırdığı fell:;)d:;) yanaşı ikinci V:;) dördüncü bab fell:;)ri d:;) Abbas H:;)S:;)nin :i..3_M ~Wl .)SI .JI ..ı..ı 'i.~~~ 'i <.S:ı.ll .JA

ısJ,..ill ~~ ~! <.S.lj;ı ~o .Ji:. .JI ..»u_;.::. (Bu özü-özülüyünd:;) bir V:;) daha çox vasit:;)siz tamamlıq t:;)l:;)b

etm:;)yib, onu ön qoşması V:;) felin t:;)sirli olmasına köm:;)k ed:;)n başqa

vasit:;)l:;)da idar:;) ed:;)n feldir) dey:;) izah etdiyi ·lazım fell:;)r:;) aid edirl:;)r.

Lakin lazım fell:;)r dedikd:;) :;)r:;)b qramatikasının :;)ll qüdmtli V:;) m:;)şhw ' dilçil:;)ri t:;)sirsiz feli ll:;)Z:;)rda tutmuşlar. Doğrudur, bazi dilçil:;)r t:;)sirsiz

fellard:;)n danışark:;)n lazım- terminind:;)n qaçmış V:;) yuxarıda qeyd

etdiyirrıiz bazan qayru-1-vaqi, qayru-1-mucaiz, qayru-1-mut:;)addi, b:;)Z:;)n

d:;) qasir İstilahından istifada etniişl:;)r. Maraqlı burasıdır ki, Abbas H:;)S:;)n

l~zım fellarin t.ısirli fe}:;) çevrilmasi üsulundan danışark:;)n J,..ill J.ı__,..:; 4.iı.._;b)

(~1 ı"yül bu üsulların t:;)sirsiz fela ön qoşmasının :;)lav:;)si, ikinci kök h:;)rfınin t:;)şdidl:;)nm:;)si, felin avv:;)lin:;) h:;)mz:;)tu-1-naql deyil:;)n h:;)mz:;)nin,

felin ikinci kök h:;)rfınin h:;)r:;)kasinin k:;)sraya va ya f:;)th:;)y:;) d:;)yişdirilm:;)si,

ön qoşmasının atılması kimi üsullardan danışır.29 8gar t:;)sirli fel Abbas

H:;)sanin izahında feli t:;)sirli ed:;)n vasit:;)lar olmadan birbaşa vasit:;)siz

tamamlıq t:;)}:;)b ed:;)n fellardirs:;) hansı tasidi (müaaddi) feld:;)n söhbat

gedir, axı vasit:;) il:;) tasidi olan fell:;)ri Abbas Hasan lazım fel adlandırır.

8gar Abbas Hasan mütaadi fellari al-mütaaddi binafsihi V:;) al-mütaddi

biğayrihi olmaq üzra iki qrupa bölmüş olsa idi demak olardı ki, o, lazım

fellardan ön qoşması va digar vasitalada düzaldilan al-mütaddi biğayrihi

fellari ni;,zarda tutur. Lakin o, özü-özlüyünda tasidi fellari müt:;)addi va

vasita ila tasidi olan fellari lazım fel adlandırır va sonra da lazım (tasirsiz)

fellardan lazım (vasita ila tasirli) fellar düz:;)lmasindan danışır va ter­

minoloji baxımından çaşbaşlıq yaradır. Yeri galmişkan demak lazımdır

ki, mütaddi va lazım (tasidi va tasirsiz), onların bir-birina keçmasi

21 .64 U""".::, •.l •0ı~ •ı::ıt....ıı ~ fi.!ı • ....;t:ilı ~~ ,c..J..-Wı c~·~ 01ı 2s Abbas H:ıs:ın, göst:ıril:ın :ıs:ır, s:ıh. 144. 29 Yen:ı orada, s:ıh. 157-161.

234 S.N.Hüseynova

inasalasi .orta asr arab dilçiliyinda hall olunmuş bir_ masaladir. Orta asr dilçisi İbn Yaiş az-Zamaxşarinin "al-Mufassal fı-n:-nahv" asarİI:\a yazdığı şarhinda mütaddi va lazım fellar~ münasibatini bildirarkan qeyd edir ki, agar lazım feii (tasirsiz feii) mütaaddi (tasirli) etma.lc istasan ona üç vasitadan birini artırmalısan. Bu lazım feU;}r tasiriilik baxımından zaif fellardir va qüvvatlandirici vasitalara (~1 Jjlı.ıı_ı) ehtiyacı var. Bu vasitalardan biri olan ön qoşması fela alava olunarkan harnin feiin ayrılmaz bir hissasina çevrilir. Tasirsiz fellarla işiadilan ön qoşması isa felin deyil ismin bir hissasi olur. İbn Y aiş qeyd edir ki, tasirsiz feii güclandirib tasirii fel saviyyasina yüksaldan qüvvatlandirici vasitalar eyni gücamalik deyillar.3o

Biz bu maqalada ara b dili fellaıi.nin tasiriilik va tasirsizlik baxımından yeni bir tasnifatını taklif e~mak fikrinda deyilik. Biz sadaca olaraq arab dilçilarinin tasidi va tasirsiz fenardan danışarkan göstarmadiklari bir qism fellardan ham tasirii, ham datasirsiz olan fellardan danışacayıq. Bu fellar ümurni dilçilikda diffuz fellar adlanır,3I

Ham tasirli, ham . da tasirsiz fellar qrupuna biz. Abbas Basanin bölgüsünün üçüncü bandinda, onun. masmu adlandırdığı fel qrupunun izahında rastgalrnişdik. O bu qrupdan danışarkan yazır:32 ~t_,..........tY ~ J # Ji.ı LA j'i J \.:ı~

"Üçüncü qrup şakara va nasiha _kimi ham tasirli,. ham da tasirsiz işiadilan fellardir". Ham ön qoşmasız, ham da önqoşması ila işiadilan bu fellari ön qoşmasız olduqda tasirli, ön qoşma ila tasirsiz hesab eda11 dilçilar olsa da33 aksar dilçilar onları34 .~ <:-iY::.. .fo. ..ı~ w ..>"'-i ı.S~ ~ (ön qoşmasız va ön qoşma ila tasirii olan fellar) va ya35 ô.Jü .l:::.l_ı ~l ı.S~ J,.j

...r.ı- w ..>"'-i ô.Jü ..ı .ı....ıüı (bazan öZÜ özlüyünda, birbaşa, bazan da ön qoşması vasitasila tasirii olan fellar) hesab .edir. Diffuz fellar isa heç bir alava

30 İbn Yaiş, göstarlilan asar, salı. 65. 31 Mammadaliyev V.M: 8rab adabi dilinda felin zaman, şaxs va şakil kateqoriyaları. Bakı uru-versiteti naşriyyatı, Bakı, 1992, salı. 81.

32 Abbas Hasan, gğstarilan asar, salı. 33 İbn Yaiş, göstarlilan asar, salı. 65. 34 az-Zaccaci, göstarilan asar, salı. 30 35 as-Suyuti, göstarilan asar, salı. 236

Brab adabi dilinda diffuzfellarin tasir/i va tasirsizfellarin tasnifalinda yeri 235

vasit~ 0lmadan h~m t~sirli, h~m d~ t~sirsiz olan fell~rdir. Bu fell~rin

t~sirlilikd~n t~sirsizliy~ v~ t~sirsizlilikd~n t~sirliliy~ keçm~si üçün heç

h~r~b d~yişikliyi d~ lazım deyil. er~b dilind~ külli miqdarda bel~ fell~r

vardır..

Lakin bu fell~r öz ~ksini qrammatika kitabiarında deyil, lüğ~tl~rd~

tapmışdır, bu da bu q~bild~n olan fell~rin qrammatikl~r t~r~fınd~n

t~dqiq olunmamasına d~lil hesab edil~ bil~r..

M~şhur misir alimi C~lal~ddin ~s-Suyuti özünün ."~1-Muzhir fı

umumi;.}:.luğa va ~nvaih~" kitabında y.ı':ı'ı uıJ:!.ıv~ İsmayıl ~ı- Cövh~rinin

"c::b....:Jı"lüğ~tl~rind~n topladığı xeyli fel vefir.36 Biz m~qal~nin h~c:mirii

n~z~r~ alaraq bu fell~rin yalnız az bir his~sini ver~c~yik ' Quyunun suyunu bötövlükl~ işl~tdim .fo.)ı dj.i.

Quyunun bütün suyu tübndi . .fo.)ı dj.i

Mal-qaranı otardım v~ mal-qara otlandı·~Wı ..:.ı:...y.ıı J ~Wı..:.ı:...y.ıı

İzlgr silindi vg on1arı mgn sildim<:;-'..)ı.w....._.ı.ı J ~)ı <..>".J.ı

Onun dili çıxdı vg onun sahibi onu çıxardı. ~ı......:. ~.ı J ı:::Y.. ı.> ı .d...il..uıl ~.ı

Quş tükünü tökdü vg o (tük) öz-özün~ töküldü. ~ J.,.uı J ..ı.i;u...J _>ı\..b.lı J..uı

Od alışdı vg mgn onu yandırdım. l+i\.....Qı J _.ılilı ~\.....Qı

Suyu dağıtdım VQ su öz-özüng dağıldı ~ ~>wı ~ J ~>Wı ~

Yol (iz) itdi v~ onu mgn itirdim ..ı.:l...ı..J:. J l,.}ı.._.ı.blı ~

Mgn onu suya saldım VQ o özü suya düşdü~ ~ J ~>wı ı.) ..ı.::ı......!

Kişi ağzını açdı VQ onun ağzı açıldı oj!~ J cU ~)ı~

Gün tutuldu vg onun qabağını Allah tutdu. Aıı ~ J ~ı ~

Dgvg ayağa qalxdı VQ onu mgn qaldırdım ~_.ı J 4..sl..llı ~_.ı

Dolça sındı vg onu külgk sındırdı. <::-'..)ı.ı.:i_.ı~ J y;Jı ~J

Kişi radd olundu va onu m~n rgdd etdim Liı ~ J ~)\u-ii

Xgstglik onu ağırlaşdırdı vg o özü-özüna ağırlaşdı J .ı...li:il ı.>l <.J4yı.ll .W.ıl

~ı....il.ıl

Allah onu badbaxt etdi vg o b~dbgxt oldu. y. ~ J .ı..S.!AI .Aıl ~

81 (yefindgn) çıxdı V~ kişi alini yerind~n çıxardı ~)\ ~ J .l;!lı ı.:.,ı~ 370-l:!

36 '1998 ıö_;AUli ... ::ı\jili )~ ~ • ....;ı:ııı .,.j;JI •c)fi.li ,~\_,ll .J Wll ı" _,k. u-5 _;Aj..ll ıcJ:!.lll ı.Dl,. •...,b_ı:ı...ll

.237-236 c.><'

37 8s-Suyuti, göstarilan asar, salı. 236-237.

236 S.N.Hüseynova

Yuxarıda göstarilan misallarda verilmiş ·~~~,ı..:.....:;; ı<.....iı..ı.&' c.J::...J

.J~J '.J..ıA ,W:. ·~ 'CY" 'U".J..l 'cb ,J._.ui •L>"?-Na _;,ı::..fellarinin har biri eyni zamanda ham tasirli, ham datasirsiz manasında çıxış edirlar. Calaladdin as-Suyuti bu qabil fellardan alli üçünü misal gatirsa arab dilinda onların · sayı daha çox olmuşdur. Bu fellar üzarinda apardığımiZ araşdırmalar bir sıra maraqlı maqamların aşkar edilmasina imkan yaradır.

Birinci, vaxtila ham tasirli, ham da tasirsiz kimi işiadilan fel zaman keçdikca dilin inkişafı naticasinda ikili xarakterini itirmiş va müasir dilda ya tasirli, ya datasirsiz fel kimi işladilir. Masalan as-Suyutinin ham tasirli, ham datasirsiz fel kimi verdiyi ~(!>Wl ~)(suyu dağıtdım)va . .-,Wl~

X. K. Baranovun lüğatina asasan ancaq tasidi fel kimi işladilir (~- litğ,

prolivatğ).38 Onun ham tasirli, ham tasirsiz fel kimi verdiyi ..ft.Sfeli (o_,!..ft.S (onun ağzı açıq qaldı) oU_ft.S (o ağzını açdı) müasir dilda ~ feli kimi ancaq tasidi olur (_ft.S- raskrıvatğ, razevatğ (rot).39

İkinci, ham tasidi, ham da tasirsiz olan .b.,ıAfeli ( lbJ:!A .b.,ıA(o aşağı

endi) va wl ~(Man onu aşağı endirdim) tasirsiz variantım müasir dilda

mühafıza etmiş va ı.,.ı ön qoşması ila tasidi olmuşdur ( .b.,ıA- spuskatğsa, .. Y

.b.,ıA ( opuskatğ)40

Üçüncü, ham tasidi, ham datasirsiz fellarin tasirli variantının masdari

~' tasirsiz vanantının masdari isa Jy.Smodeli ila düzalir. Masalan, agar ~feli tasirsiz fel kimi silinmak, yox olmaq manasında işladilirsa, onun

masdari ~' tasirli fel kimi silmak, itirmak manasında isa işladildikda onun masdari U" _,..,.b olur.

c_;.uıfelinin tasirsiz vanantının masdari CJY", tasidi variantının mas­clari isa CY" olur. Düşmak, enmak, düşürmak va endirmak manalarında, yani ham tasidi ham da tasirsiz olan .J.l:::ı.felinin bir masdari .J.l:::ı., ikinci masdari .JJ.l:::ı.Olur. Maraqlı burasındadır ki, vaxtila klassik arab dilind;

ham tasidi ham da tasirsiz fel kimi işladilan, lakin müasir arab dilinda

yalnız tasidi fel kimi istifada olunan fellarin ~ formasında olan masdari ila yanaşı Jy.-9 formasında olan masdarida verilir. Biza ela galir ki, agar bu

38 Baranov X.K. Arabsko-russkiy slovarğ, Moskva, 1985, str. 56. 39 Yena orada, salı. 604. 40 Yena orada, salı. 843

arabadabi dilinda diffuz Jellar in tasir/i va tasirsiz fellarin tasnifalinda yeri 237

v~ ya dİg~r felin t~sirsiz variantı arxaikl~ş~r~k istifad~ olunmursa, onun m~sd::lri d::l arxaikl~şib, istifad::ld~n çıxınışdır.

Dördüncü, h~m t~sirli, h~m d~ t~sirsiz fell::lr keçmiş zamanda eyni formada çıxış etdikl::lri halda, indiki-g::ll~c~k zamanda kinci kök ıi~rfl~rinin h::lr~bsi il~ f~rql~nirl~r. X. K. Baranovun lüğ::ltind~ is~ müasir dild~ bir variantı istifad~ edil::ln fell::lrin qarşısında h::lm t::lsirli, h~m d~ t::lsirsiz vanantların h::lr::lbsi göst::lrifu V~ el~ bir t~ssürat yaranır ki, güya bir m::lnada işl::ldil::ln fel indiki-g::ll~C::lk zamanda eyni vaxtda iki h::lr~k::l q~bul edir.·

Beşinci, bel~ fell~rin h~m t~sirsiz, h~m d~ t~sirli olmasına baxmaya­~aq ismi-fail V::l ismi-m~ful m~s::ll~sind~ onların t~sirsizliyi daha qüvv~tli­dir. İsmi-fail q::llibd::l öz formasını saxlasa da, m~naca m~fulun m~nasına liyğun g::llir. Bu fell::lrd~ t::lsirsizliyin daha qüclü olduğunu ondan bilm::lk olur ki, müasir dild::l onlar t~sirsiz fell::lr kimi daha çox işl::lnir v~ b~zil::lri t::lsirli fell::lr kimi öz funksiyasını tamam itirmişdir. Bel~ fell~rin dilimiz~ t~rcüm::lsi d~ maraqlıdır. Onlar gah felin m~chul, gah da qayıdış növü il~ t::lrcüm~ edilir.

Yuxarıda qeyd edil~nl::lri n~z::lr::l alaraq dey~ bil~rik ki, ::lr::lb dilind~ h~m t~sirli, h~m t::lsirsiz olan diffuz fell~r ~r~b dili fell~rinin t~dqiq

oluiırnamış maraqlı bir qismidir. Bu fell::lr ::ln}b dili fell~rinin t~sirlilik v~ bsirsizlik kateqoriyası baxımından t~snifatı xaricind~ qalmamalıdır.