BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜL TaSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ .

N!:~ 22 • DEKABR (ARALIK) 2014

Art ur Şopenhauer va Şarq fa lsafas i: şafqat axlaqm asası kimi 153

ARTUR ŞOPENHAUER Va ŞaRQ FaLSaFaSi: ŞaFQaT aXLAQIN aSASI KİMİ

Ç. C.Mammadova

BD U-nun Falsafa tarixi va madaniy;iatşiinaslzq

kafedrasının doktorantı

Açar söz/ar: Artur Şopenhauer, Konjutsi, 81 Qazali, Upanişadlat~ Bahaqavat

Gita, aqape, ren, sevgi, şafqat, insansevarlik, xeyirxahlzq, azab, rasionallzq, Şarq,

Qarb . .Kmo~eabıe CJZoaa; Apmyp I11oneHZay3p, KOJujıyıJuii, A.!ı&-TC13anu, YnaHuuıaobı,

Exazaaao ruma, azane, :JIC3Hb, mo606b, cocmpaOaHue, 'leJl06e'IHOCtnb, oo6poma,

cmpaoanue, paıJuoHanbHocm&, BocmoK, 3anao. Key words: Arthur Schopenhauer, Confitcius, Al-Ghazali, Upanishads,

Bhagavad Gita, agape, ren, love, compassion, humanity, kindness, suffering,

rationality, East, West.

Giriş

Bu maqahmin markazi mövzusu şafqat hissinin izahına hars olunacaq. Şafqat insansevarliyin yansırnatanndan biri olub, qarşındak.ı insanın psixi vaziyyatini anlamağın iştirak.ı formasıdır. Bu duyğu digarlarinda itgi ucbatından yaranmış

neqativ hissiari yumşaltmaq hazırlığıdır. Şafqat hissi - insanlar arasında yaranan humanist münasibatin göstaricisidir. ·Bu hiss biza başqa insanda öz aksimizi görmaya, özümüzü onun yerina qoymağa, digarlarina göstarilan manavi va psixoloji

dastayi anlamağa imkan yaradır. Lakin bütün bu sadalananlar şafqat anlayışının sada izahı olub, onun haqqında yalnız ensiklopedik bilik ::ılda etmaya kömak edir. Ancaq

bir araşdırmaçı kimi bizim asas maqsadimiz bu anlayışın mürakkabliyini aşkarlamaq, elaca da bu mürakkabliyi oxuyucuya sada dilla çatdırmaqdır. Bu münasibatlarin izahı zamanı biz Artur Şopenhauer va bir neca qabaqcıl Şarq

carayanlannın mövqeyini nazardan keçiracayik.

154 Ç. C.Mammadova

A. Şopen/ıauer etikasında şafqat anlayışmm iza/ıı

Ş~rq dünyasını Q,;ırb~ b~xş ed~n Artur Şopenbauer öz ideyalan il~ bir çox

klassik f~ls,;ıfa ~nanal~rini, xüsusi ila d~ m~n~viyyatın zaka ~sasında formalaşmalı

olduğu haqqında t~s~vvürl~ri inkar etdi. esas diqq~tini insan subyektivliyin~

yön~ltm~kl~ o, psixikanın sonsuzluğu, onun ~sası olan iradi komponentin

inttiisiyaya asaslandığını, el~c~ d~ m~n~vi t~crüb~nin impulsiv t~rkib hiss~l~rini ön

plana ç~kdi. Müt~f~kkirin ~sas f~ls~fi ideyalan onun ~s~rinin adında "Al~m irad~ v~

t~s~vvür kimi" ~ks olunub. İki dünyanın müxt~lifliyi il~ ~laq~li olan bu ~s~r

m~s~l~y~ yeni prizmadan baxışı formalaşdırdı. Birinci dünya - hadis~ v~

~s~vvürl~rin m~kan - zaman sah~si, ikincisi is~ irad~nin xüsusi sah~sini aks etdir~ bildi. İrada sah~si m~kan v~ zamama bağlı olmayıb hamiş~ d~yişm~z qalırdı.

Şopenbauer düşünürdü ki, "gerç~k" olan al~m - insan fikrinin çata bilm:;iy~c~yi, sirli irad~ dünyasıdır. Şopenbauer bu dünyam "h~yata olan kor c~hd" kimi xarakteriz~ edirdi. O heç n~ il~ izah oluna bilmay~n, irrasional "istak"dir. Bu "ist~k" ~trafında

olan har şeyi, h~tta insam bel~ özün~ tabe edir. Müt~f~kkir öz ~s~rl~rind~ gah bu fikird~n uzaqlaşmış, gah da bu mövqey~ geri

qayıtmışdır. Ancaq Şopenhauerin etik dünyagörüşü h~miş~ bu fikir il~ sıx ~laqad~ olmuşdur ki, "insan s~viyy~sind~" dayişan irada şaxsiyyatd~ eqoizm, hirs v~ şafqat

kimi hissiari oyadır. Bu üç xüsusiyyatl~r insan davramşını formalaşdırsa da, yalmz şafq~t

Şopenhauerin etikasının markazi kateqoriyasına çevrila bilmişdi. A vropada bu

anlayışın istifada olunması M.Luterin t~rcüma etdiyi İncild~n sonra geniş vüsat alır. Ş~fq~t başqalarının dardin~ qarşı yaranan hiss kimi anlaşılıb, bir neç~ formaya da bölünürdü. Uzun zaman boyunca falsafada şafqat deyand~ q~lb hissinin tabii

bacanğı anlaşılırdı. Öz müasirlarindan farqli olaraq ş~fq~ti etikanın prinsipi va fundamenti hesab edan Şopenbauer onu fardin özünü qoruma cahdinin eqomarkazçi asasına çevirdi. Belalikla, şafq~t tabii, q~rnzsiz va vahid manavi güc mövqeyini

tutdu. Ali darketmay~ malik olan insan artıq dig~r insanların nablanna rasional formada sahib çıxa bilardi. Bu cür hissiari yaşayan insan anlayır ki, onunla digarl~ri

arasında olan uçurum yalmz keçici hadisalar alamind~ realdır; o digarlarinin m~hrumiyy~tind~ iştiraksız müşahid~çi olmayacaq; onun öz "m~n"ini bütün canlılarla vahid formada olduğunu hiss ed~ bilac~k q~dar geniş ürayi var. Burada öz taleyini yaxının hayatı ila eynil~şdir~n adalat, itaatkarlıq, xeyirxahlıq va sevgi ila

Artur Şopenhauer va Şarq fa lsafas i: şafqat axlaqın asası kimi 155

dolu hiss yaranır. "Bu sevgi (agape, karitas) - hamiş:;ı mövcud olan ş:;ıfq:;ıtdir"

(1,470).

Artur Şopenhauer öz etik dünyagörüşünd:;ı xüsusi :;ıh:;ımiyy:;ıt verdiyi müt:;ıf:;ık­

kirl:;ırdan biri İmanuel Kant idi. Şopenhauer har vacl:;ı Kantı . t:;ırifl:;ım:;ıyi sevirdi.

Ancaq bununla barabar o tanqidi m:;ıqamları da unutmayıb, deyirdi: "Manim üçün

ilkin t:;ıkan rolunu böyük Kantın söyladikl::ıri tutsa da, onun ::ıs::ırl::ırinin d::ırind::ın

öyranilm::ısi orada mühüm sahvl:;ırin olduğunu ortaya çıxartdı" (1, 128).

Kantın irali sürdüyü etikanı o "qul m:;ın:;ıviyyatı" hesab edir va :;ıminlikl:;ı

bildirirdi ki, onun öz fals::ıf::ısini anlamaq üçün Kantın "T::ımiz ::ıqlin tanqidi"

as::ırind:;ın başqa Şarqin, xüsusil:;ı q:;ıdim hi?d matiniari olan Upanişadların bilinm::ısi

mütl::ıqdir. El::ı bu fikri asas götürar::ık biz aşağıda Ş::ırq falsaf::ısi va Upanişadlara

qayıdıb, onların etik anlayışlarını geniş t::ıhlil edacayik.

Şafqat hissinin Şarq qaynaqları Şopenhauerin şafqata sevgi pzimasından baxması bizi uzağa - Çin fatsafasinin

v::ı etikasının :;ısasda duran Konfutsilik talimina apanb . çıxarır. Bu f:;ıls::ıf::ıd::ı sevgi

anlayışı xüsusi statusa malik idi. Hatta b:;ızi maqamlarda bu anlayış mövcudluğu

ş:;ırtl~mdira bil::ıc::ık q::ıdar mühüm yer tuturdu. Konfutsilik taliminin beş sütun

anlayışından biri "ren" heroqlifi idi. Bu heroqlif özünda saxavat, xeyirxahlıq va

insansevarliyi caml:;ıyirdi. Ren anlayışı il::ı birga Konfutsiçilar "de" (xeyirxahlıq) v::ı

"iy" ( adal::ıt) heroqlifl::ırini da ön plana çakirdilar. Konfutsinin özü gündalilc hayatda

:;ınan:;ıvi marasim ayinlarin::ı ::ımal etmayin mühümlüyünü vurğulayırdı. Lakin o da

vacibdir ki, bu marasimlar:;ı formal am::ıl etmak insana heç na qazandırmır. Bela

davranış ancaq camiyyatin manavi xastaliyina sab:;ıb olur. Konfutsinin asas maqsadi

harmonik va xeyirxah hayata malik, bütün qayğı va azablardan azad, xeyirxah

insanlarm tarhiyasi idi.

Onu da qeyd etmak vacibdir ki, Konfutsinin asas postulah olan Ren anlayışı bir

çox vanantlarda şarh olunurdu. Heroqlifin manavi kamillik, mardlik, humanizm,

marham::ıt va hatta bazan altruizm kimi tarcümal:;ıri mövcud idi.

Heroqlifin quruluşuna galinc::ı isa o iki elernet - "insan" va "iki" hiss::ıcikl::ırinin birlaşmasindan yaranır. Yani burada ins~n ila ikinin birlaşmasi insanlığa xidm:;ıt edan insaı::ı yaratmış olur (2) . Bunu falsafi dilla ifada etsak, deya bilarik ki, ren f:;ırdi

man:;ıvi axlaq üzarinda dayanmayıb, insanın camiyyatd::ı sahib olduğu :;ıxlaqi

cah::ıtlara önam verirdi. Konfutsinin özü ren anlayışının daşıdığı mana barada "Lun

Yuy" ::ıs::ırinda bela yazır: "Şagird müallimindan soruşur ki, "ren" nadir? Konfutsi

cavab verir: Alamda o marham:;ıtli sayılır. Har yerda o beş layaqati gerçaklaşdirir.

156 Ç. C.Mammadova

Bas bu beş layaqat bansılardır? deya şagird aydınlıq istayir. Bunlar börmat,

marbamat, doğruluq, darketma cahdi va mebribanlıqdır. Hörmat tahqira sabah

olmur, marbamat hamını fatb edir, doğruluq inaını artınr, darketma cabdi uğur

gatirir, mebriban olmaq isa insam idara etıiıaya imkan verir" ( 3, 177).

Buradan çıxan naticaya asasan manaviyyatın çıxış nöqtasi insamn xoşbaxtliya

olan cabdi, elaca da, öz borcunu ödamak hissi ila bağlı olmayıb, yalmz şafqat hissi

ila izah oluna bilirdi. Şopenhauer ham da iddia edirdi ki, şafqat hissi özünda xüsusi

bir mistik element saxlayır. Bunu onun sözlari ila ifada etsak: " şafqat - heyranedici

hadisa olduğu qadar ham da çox sirlidir. O etikamn mistikası, onun ilkin fenomeni

va sarhad sütunudur" ( 4).

Şafqatin gündalik fenomeni digarlarinin azablannda iştirak edarak yaranan onun

azablarına son qoymaq va bununla öz xeyir va xoşbaxtliyini tapmaqdan ibaratdir.

Mahz bu cür şafqat azad adalatin va haqiqi insansevarliyin asasıdır. Öz asasını bu

manbarlan götüran har bir barakat manavi dayara malik olub, ilkin takan qüvvasina

gatirib çıxarır. Bela ki, şafqat hissi yaranandan sonra digarlarinin xeyir va ziyam

birbaşa manim qalbima yol tapır va naticada man ila onun arasındakı farq artıq

mütlaq xarakter daşımır.

Şafqat anlayışım daha asan aniaya bilmak üçün biz ona daha geniş prizmadan

baxmalıyıq. Artur Şopenhauer hesab edirdi ki, insan harakatlarinin üç asas

barakatverici qüvvasi var. Mahz onların qıcıqlanması mövcud bütün motivlari

barakata gatirir. Bunl.ar aşağıdakılardır:

1) eqoizm, o ancaq öz xeyirini düşünür (o sarhadsizdir);·

2) hirs, o digarinin kadarini istayir ( son hadd qaddarlığa çatır);

3) şafqat, o digarlarinin xeyrini düşüntir (xeyirxahlıq va açıqünkliya gatirib

çıxarır).

Onun falsafasİnda bar bir insamn davramşım bu impulslardan birina aid

olunurdu (5,210).

8gar biz bu fikirlardan bir az kanara çıxıb, ona Şarq prizmasından baxsaq, onda

ÖZ dövrünün böyük mütafakkiri olmuş 81 Qazalinin ideyalanna rast ga}acayik. 0 bu

motivlarl:::ı alaqadar deyirdi ki: '•'Sanin xüsusiyyatlarindan bazilari heyvani, digarlari

şeytani, bir qismi isa malak yönürnlüdür. San garak özün müayyan edasan ki,

bunlardan bansı tasadüfi, hansı zaruridir. Bunu müayyan etmamiş san asi

xoşbaxtliyin na olduğunu aniaya bilmayacaksan. Heyvanların işi - yemak, yatmaq

va mübarizadir. 8gar san ancaq bunları edirsansa, onda sanda heyvani qüvvalar

güclüdür. Şeytanlar isa ziyan verib, yalan yayırlar. San onlara aidsansa •. onda onlann

Art ur Şopenhauer va Şarq falsafasi: şafqat axlaqın asası kimi 157

işi il~ m<}şğul ol. M~l~kl~r Allahın göz~lliyini seyr edib, heyvani hissl~rd~n v~ şeytani ~m~ll~rd~n tamamil~ azaddırlar. Bu t~bi~tin daşıyıcısı öz başlanğıcına

qayıdıb, yaradam izl~m~k şansı qazanır. Bel~ qazanc s~ni ehtiras v~ hirsin qulu olmaqdan azad ed~c~k. Bundan başqa s~nin öhd~n~ düş~n dig~r bir v~zif~ d~ bu iki heyvani hissl~rl~ yaradılma s~b~bini öyr~nm~kdir. N~dir burda ~sas m~qs~d? 8sas m~qs~d onlara tabe olmaq, yoxsa onları özün~ tabe edib, birind~n güclü at, dig~rind~n is~ özün~ silah düz~ld~r~k h~r şeyi idar~ ed~ bilm~k deyilmi? Seçim s~nindir" (6,15).

81 Qgzalinin nümay~nd~si olduğu sufi f~ls~f~sinin t~bliğ etm~:Y~ çalışdığı v~ ş~xsiyy~td~ gizli olan qüvv~ sevgi idi. Ancaq sevgi insanı anlamazlıq, maddiyyat v~ özünü qibt~d~n azad edir. Sevgi is~ öz ifad~sini s~br, ş~fq~t, xeyirxahlıq v~ özünü f~da etmgkd~ tapır. Sevgi motiv~ edir, h~v~sl~ndirir v~ ş~fq~t hiss edib, yardım göstgrrn~y~ s~sl~yir.

Bütün bu xüsusiyy~tl~ri n~z~r~ alan Şopenhauer ş~fq~t prosesinin ilkin fenomen kimi iki müxt~lif d~r~c~sini f~rql~ndirm~y~ başlamışdı. Bu zaman o dig~rinin ~zabının m~nim motivim olub, m~ni aktiv v~ ya passiv f~aliyy~t~ yön~ld~ bil~c~yini d~ q~bul edirdi. Birinci d~r~c~d~ ş~fq~t bizi eqoistik v~ hirsli motivl~r~ qarşı çıxıb, dig~rl~ring ~zab verm~kd~n saxlayır. İkinci d~r~c~d~ is~ o bizi ali d~r~c~ ş~fq~t hiss edib, müsb~t ~m~ll~r etm~y~ vadar edir.

Zamanla formalaşmış etik anlayışların rolunu Şopenhauer iki cür xeyirxahlığa: ~dal~ti v~ insansev~rliyi verirdi. Mü~llif onlan kordinal xeyirxahlıq adlandınrdı. Çünki onlardan g~l~n h~r şey praktik olub, teoretik yolla hasil oluna bilmirdi. O fikrini bel~ ~saslandınrdı ki, h~m ~dal~t, h~m d~ insansev~rlik t~bii ş~fq~td~ ilkin olaraq mövcud olanlardır. Bu elli ş~fq~t insan t~f~kkürünün mübahis~siz faktı olub, heç bir cüml~, anlayış, din, ehkam, mif, t~tbiy~ v~ t~hsil halına ~saslanmayıb, mütl~q olaraq ona m~xsusdur. Bu xüsusiyy~t insanın öz t~bi~tind~ olduğu üçün bütün hallarda v~ bütün ölbl~rd~ özünü eyni qaydada göst~rir. Buna gör~ d~ h~r bir insanın malik olduğu xüsusiyy~t kimi biz ona arxalanıb, güv~nirik. H~tta bu mövqed~n çıxış ed~r~k dig~rl~rin~ qarşı ş~fq~t hiss etm~y~nl~ri biz qeyri - insani keyfiyy~lgrin daşıyıcısı kimi d~ xarakteriz~ edirik. Bel~likl~ d~, b~zi halda insani sözü ş~fqgt duyğusunun sinonimi kimi istifad~ edilir (5, 213).

Burdan çıxan n~tic~y~ gör~ h~qiqi v~ t~bii m~n~vi impulsun birinci d~r~c~si inkardır. 8z~li olaraq biz hamımız haqsızlıq V~ zülm~ meyilliyik. Çünki bizim ist~kl~rimiz v~ ş~hv~t duyğumuz, hirs v~ nifr~timiz t~f~kkürd~ ilkin olduğuna gör~ onlar birinci hücum şansına malikdirl~r. Y ~ni h~r hansı bir hadis~ il~ qarşılaşan

158 Ç. C. Manımadava

zaman onlar t~bi~tl~ri üzr~ ilkin reaksiya göst~rnnl~rd~n olurlar. Onu da qeyd

etm~liyik ki, başqalanna qarşı etdiyimiz haqsızlıq v~ zülmün yükünü biz ancaq

t~s~vvür v~ t~crübi yolla qavrayırıq. B~lk~ d~, bunu ~sas götür~n Seneka deyirdi:

"Hamıya düzgünlük bird:m verilm~miş, hamının q~lbi ~w~ıı~r pislikl~ z~bt

edilmişdir" (7). Bel~likl~ d~, ş~fq~tin t~sirinin birinci d~r~c~si "m~n"d~ olan qeyri­

m~n~vi potensiyaya qarşı çıxıb, dig~rl~rin~ pislik etm~nin qarşısını almaqdır.

Ş~fq~tin birinci d~r~c~sinin yaranınası üçün ~dal~t prinsipi olmalıdır. ag~r

m~nim q~lbim ş~fq~t yönümlüdürs~, onda o m~ni öz ist~kl~rim~ çatdırınaq üçün

dig~rl~rin~ ver~bil~c~yim ~zabların tör~dilm~sind~n qoruyacaq. Bu ş~fq~t özünü ya

h~min an, ya da bir müdd~td~n sonra biruz~ ver~ bil~r.

Bel~likl~, ~dal~t birinci v~ ~n vacib kordinal xeyirxahlıqdır. 8dal~tin

mühümlüyünü antik filosoflar da q~bul edirdil~r. Düzdur, onlar bu kateqoriya il~

yanaşı el~ d~ uğurlu seçim olmayan üç anlayışı da f~rql~ndirirdil~r. Bunlar

müdrüklük, ağıl v~ c~sar~t idi (5, 227). M~n~vi araşdırınalarda yüks~k zirv~l~rd~

olan filosoflar bel~ insansev~rliyi ( caritos, agape - sevgi) xeyirxahlığın bir hiss~si

kimi q~bul edirdil~r. Ancaq burada da b~zi istisnalar mövcuddur. Bel~ ki, vahid

sistem yaratmağa nail olmasa da, Platon öz ~s~rl~rind~ ~v~zsiz ~dal~t prinsipin~

diqq~t ayırmışdı. Düzdür, faktik v~ praktik olaraq insansev~rlik bütün zamanlarda

mövcud olmuş, Avropada olduğu kimi, Asiyada da minillikl~rd~n b~ri öz

dağmalanna sonsuz sevgi kimi xarakteriz~ edilmiş, el~c~ d::ı, formalaşmış t::ıliml~rin

m::ırk::ızi mövzusu v~ praktiki h::ıyata geniş t~tbiq edil~n anlayışa çevrilmişdi. Bu

özünü Vedl::ır v~ Dharma- Şastra, İtihasa v::ı Puranalar, el::ıc::ı d::ı Buddizm t::ılimind~ göst~rirdi.

Bu ideyanı ::ısas tutaraq Artur Şopenhauerin ş::ıfq::ıt duyğusu bar~d::ı

söyl~diklarini Ş~rq ::ıd~biyyatında axtarmış olsaq qarşımıza çox r::ıngar::ıng bir

m::ınz::ıranin çıxacağının şahidi olacayıq.Yani daima Şarqi özün::> istiqam::ıt verici

qüwa hesap ed::ın mü~llif bu masalad::ı d~ Ş~rqd::ın k~narda durmamış, öz anlayıŞına

hayat vermak üçün minillikl::ırdir mövcud olan manbal::ır::ı müraci::ıt etmişdir.

Heç kima sirr deyil ki, Vedalar öz qadimiliyi v::ı Hind dünyasında daşıdığı

~h::ımiyy~t::ı göra ::ıv~zi olmayan yaradıcılıq nümun~l~ridir. Burada ş::ıfq~t anlayışına

xüsusi yer aynlıruşdır. Vedalarda iddia olunurdu ki, iki növ ş::ıfq::ıt mövcuddur.

Birincinin m~nb::ıyi kiçikq~lblik v::ı ya h::ıssaslıqıdır. Y::ıni bu "düny::ıvi ş::ıfq::ıt"dir.

Özünün h~qiqi m:m::ıvi t~bi~tini unutmuş insan ancaq düny::ıvi ş~fq::ıt hiss ed::ı bilir.

Bu deyil::ınl~rd::ın f::ırqli olaraq özünün m~n~vi t::ıbi~tini yaradan insan ~b~di q~lb~

Art ur Şopenhauer va Şarq folsafasi: şafqat axlaqın asası kimi 159

qarşı ş~fq~t duyur. M~n~vi mü~lliml~rd~n biri olan Şrila Prabhupada "Bhaqavat -

Gita"nın şeirini ş~rh ed~rk~n yazır:

"İnsanlar ş~fq~tl~rini naya yön~ld~caklarini bilmirl~r. Suda batan insanın geyiınin~ ş~fq~t hiss etm~k garaklidirmi? Bilmamazlik okeanında batan insanı onun

paltanndan tutub çıxartmaqla xilas etrnak olmaz. Yani manavini xilas etm~k

istayiriksa, onda bu maddi b~d~n vasit~sil~ olmamalıdır. Bu h~qiq~ti bilm~yan va

maddi b~danin acısını çakani şudra- y~ni ~b~s yera k~darl~n~n adlandırırlar". Bela

~b~s kadar Bhaqavat - Gitanın q~hramanlanndan olan Acurnadanın fikirlarini

yayındırır. Ona gör~ da Krişna onun k~darini yox etmak q~ranna galir. Onun

dediklarini bela ümumilaşdirmak olar:

"Bazan insanlar şafqat hissinin tasir i ila kasıblara yardım edir. agar bu

insan harnin şafqata laiq deyilsa, onda bizim ona göstardiyiıniz xeyir nahaq

olacaq va bizi manavi mükammalliya aparmayacaq" (8, 743).

Manavi elmin digar bilicilarind~n olan Şri Krişna deyirdi ki, asi şafq~t yalnız öz

haqiqi "m~n"ini d~rk edanlara xasdır. Burada asas şart ondan ibaratdir ki, haqiqi

tabiati dark etrnak üçün insan yaratdığı naticalara bağlanmasın.

Hind fals~fasinin dig~r bir mübüm nümunal~rindan olan Riqvedada is~ ş~fq~t

AllaWara xas olan ali bir xüsusiyy~t kimi qeyd edilirdi. Bununla ~laqadar Şri

Çinmoy yazırdı ki, bu Allahlar bni ilahi xüsusiyyatl~rin daşıyıcısıdırlar: Vişnu - h~r

yeri ahat~ edan t~f~kkür v~ ilahi şafqatdir, İndra - işıqsaçan dinamik h~yat

qüvv~sidir, Aqni - m~n~vi c~hd va iradanin daxili gücüdür, Rudra - ilahi qüvvaya

malik olub, kobudluq il~ mübariza ed~n, h~mçinin ş~fq~t va dinciiyi t~min edandir"

(9).

Dinin ruhunu sad~ ötürm~kla k:ifay~tlanmayan Upanişadlar da ş~fq~t~ xüsusi

diqq~t yetirmişl~r. Upanişadlarda ~mal olunması m~cburi xarakkter daşıyan

macburiyyat kodeksi da mövcud idi. Bu kodeks olmasa manavi ideal asassız

bünövra olaraq qalacaq idi. Burda ehtiraslann idara olunduğu va aqlin hökm

sürdüyü bütün davranış formalan dastaklanirdi. Bu cür dayranış eqoistik fardin onu

sıxan IDC}hdudiyyatlardan azadolması kimi anlaşılırdı. Artıq Upanişadlann

zamanında yaradıcı insanlar aniayırdılar ki, aniann etdiyi har şey ilahi planın bir

hissasi olduğu üçün xeyir, bu plandan kanara çıxıldıqda is~ günah adını alacaqdı. Bu

ilahi plana asasan özünü idare}, aliaçıqlıq şafq~t v~ xeyirxablıq idi.

Brihadaryanka upanişadda deyilir: "Onda asurlar ona dedilar: C;;mab, biz~ naysa

danış. O zaman canab bir heca s~slandirdi v~ soruşdu: "siz anladınız?" - "biz

anladıq" - onlar cavab verdil~r. San biza dedin ki, "Şafq~t göstarin" - "Düzdür - o

160 Ç. C.Mammadova

t;}sdiql;}di - b;}li, siz anladınız". Yuxanda S;}Sl;}n;}n ilahi S;}S d;} bunu deyir- ildırun

çaxdı V;} b;}li, b;}li, b;}li eşidildi. "Özünüz;} qalib g;}lin" "ôliaçıq olun" "Ş;}fq;}t

nümayiş etdiri.n". Qoy bu üç hölan;} ;}m;}} edilsin" (10). Öz ;}S;}rl;}rind;} Ş;}rq düşünc;}si il;} h;}mfık.ir olduğunu sübut ed<m Şopenhauer d;}

bu fikirl;}rl;} tamamil;} razılaşırdı. O insanı f;}aliyy;}t;} g;}tir;}n bir nec;} motivin

mövcudluğunu q;}bul ets;} d;}, yalnız Ş;}fq;}ti m~n;}vi motiv hesab edirdi. Y ;}nİ ona alilik statusu verirdi. T~s~wür edin ki, iki g~nc insana öldürm;}k şansı verilib.

Ancaq onlar son m~qamda bundan imtina edirl;}r. Birinci g~nc insana q;}sd etm;}m~yinin s~ b;} bi kimi Kant, Fixte, Adam Smit v~ Spinoza etikasını göst;}rir v~ bu ;}m;}lin etikaya zidd olacağını mühafiz;} edir. İkinci g;}ncin is;} izahı sad;}dir. Bel~ ki, onun öz qurbanına sad;}c~ yazığı g;}lir. Şopenhauer hesab edirdi ki, ikinci g~ncin fikirl;}ri m;}n~viyyat baxımından daha Z;}Dgin v~ t~mizdir. Ş;}fq;}ti m;}n;}viyyatın

yegan;} motivi kimi q;}bul etm~sini Şopenhauer psixoloji v~ metafizik c~hatdan da

;}Saslandırırdı. ôg;}r xoşb;}xtlik xayaldırsa, onda eqoizm onun m;}n~vi t;}kanvericisi hesab oluna bilmn. Deyil~nl;}r doğrudursa V;} h;}yat azablar içind~ boğulmaqdırsa, onda bizim yegan;} çıxış yolumuz şafq~t ila bu azablardan qurtulmaqdır. Ş;}fqat

hissind;} biz mistik sur;}td~ al;}min vahidliyini, onun t;}f;}kkürünün x~yali

çoxluğundakı vahid irad~nin mövcud olduğunu anlayınq. Bütün bu deyil~nl;}r bizi ilkin bölgüdan uzağa aparsa da; biz geri qayıdıb ş~fqati

xarakteriza ed;}n ikinci dar~cad~n danışacayıq. Yuxanda göst;}rilan birinci dar;}cad<m

f;}rqli olaraq ikinci m~rhalada ;}Zab çabnin kad~ri ş~fq~t obyekti olmaqdan çıxıb, şafqat hiss ed;}nin motivina çevrilir. Birincid~n öz müsb;}t xüsusiyy~ti il~ f~rqlanan

bu marhala insanı digarina ziyan vermakdan saxlamaqla yanaşı, ham d~ onu ~ziyy~t çakan insana kömak etm~y~ s~sl~yir. Bu cür münasib~tin ;}Sasında n~ m~ntiqi naticaçıxarma, n~ d;} güclü arqumetl~r dayanır. Onun yegan~ m~nb~yi insansevarlik,

xeyirxahlıq va ş~fqatdir. H;}ya~da mövcud olan ;}Zablann xüsusiyy~tind~n geniş danışan, h~tta · bu

~zablardan qurtulmaq yollannı işl~yib hazırlayan Buddizmd~ d~ ş~fq~t hissin~ xüsusi yer aynlır. H~tta bir az ir~li gedib dey~ bil~rik ki, ş~fq~tin iki m;}rh;}l~d;} mövcud olması fikri Şopenhauerd;} olduğu kimi, Buddizmd~ d;} özün~ yer ed~n ideyalardan olub. Bel;} ki, Buddistl~r ş~fq~ti izah ed~ bilm~k üçün onu bir ne~

elementd:m ibar~t olan vahidin bir hiss~si etmişl;}r. Onlar ~n yüks~k emosional duyğulan ifad~ etm~k üçün dörd Brahma Vihara formalaşdırmışlar. Bu viharalara xeyirxahlıq (metta), Ş;}fq;}t (karuna), sevine (mudita) v~ soyuqqanlılıq (upekka)

daxildir. Metta heç zaman av~zi alınmayacağı bilindiyi halda dig~rl~rin;} arzulanan

ArturŞopenhauer va Şarq fa lsafos i: şafqat axlaqın asası kimi 161

xeyirdir. Karuna isa digarlarinin çakdiyi azaba cavab reaksiyasıclır. Ancaq o, sadaca

yaranan dostluq hissi deyil. Çünki agar biz bir insana dost münasibati baslayib, onun aziyyat çakdiyini hiss ediriksa, onda ona daha yaxından yardım etmak zarurati duyuruq. Ancaq digarlarinin azabını sadaca duymaq da kifayat deyil. Biz özümüzü

azab çakanin yerina qoyub, bacardığımız qadar bu istirablan yüngüllaşdirmaya çalışınq. Bir tarafdan biz onların azabını anlayınq, digar tarafdan isa kömak etmak hissi ila doluruq. Bu iki hissin camianınasi yeni bir anlayışın- şafqatin yaranmasını

şartlandirir. Şafqat digar insawn xoşbaxt ola bilmasİ üçün onun azablannı

yüngüllaşdirmak istayidir. Duyulacaq şafqat hissini an yüksak saviyyaya çatdırmaq maqsadi ila buddistlar

karuna bhavanawn yeddi pilladan ibarat meditasiya formasını işlayib haztrlamışlar. Qariba· görünsa da, Buddistlar üçün şafqat hissini yaratmaq üçün edilan cahdlar

manasız idi. Yani heç bir cahd bu hissi yaratmayacaq. Onlann fikrinca şafqatin na olduğunu tez bir zamanda anlamaq yalan illüziyadan başqa bir şey deyil. 8sas

maqsad şafqatin yönalacayi manbaya dostyana münasibat formalaşdırmaqdtr. Çünki ancaq bela olduğu halda siz onun azab çakdiyini göracak, amma. onu sada azabkeş hesab etmayacaksiniz. Mahz buna göra müdrüklük ila barabar şafqat da huddizmin

asas sütünü kimi mühüm mövqe tuturdu.

"İnsanlarda olan ümumi tafakkür qabul edir ki, şafqat xeyirdir. Bu hissi duyan isa xeyirxah adlanır. Bütün canlılara qarşı sonsuz şafqat manavi davranışın an möhkam va asaslı bünövrasi olub, heç bir asasiandırmaya ehtiyac duymur. Bu hissla

doymuş iııısan heç kimin xatrina daymayacak , heç kima azab vermayacak va onun bütün davranışı düzgün olub, xeyir damğası daşıyacaq. Şübhasiz ki, şafqat

manaviyyatın asasını taşkil edir, ancaq Şopenhaueri geri atan bir hal da var ki, o da

onun şafqati bütün manaviyyatın yegana asası hesab etmasidir" (1 1 ). Natica: şafqat anlayışı ila ifada edilan dıiyğımım miiasir manalandırı/ması Yuxanda qeyd olunan fikirlarda öna çakilan masalaya mü:ısir prizmadan

baxmış olsaq, şafqat hissinin na daracada önamli faktor olduğu bir daha ortaya çıxacaq. Şafqat heç vaxt insanlar arasında olan sada münasibat daracasina enmamali,

o daşıdığı mana etibarila daha böyük zirvalara laiq olmalıdır. Bu hiss öz daşıyıcında özüna, öz hissiatina inam yarada bilan avazsiz bir duyğu olmalıdır. Hayat boyu can

atdığımız, tapınağa çalışdığımız maqsad da mahz budur. Na üçün yaşadığımızı anlamaq üçün sada bir yolumuz var - bu da bütün insanlara şafqat hiss edib, bunu atrafımızda olan insanlara ötürmakdir. Çünki · şafqat göstararak şaxsiyyatinin

mahiyyatini anlayan insanda öz identikliyi haqqında sarsılmaz inam formalaştr.

162 Ç. C.Mammadova

ag';Jr inam olmasa, Ş';JXSİyy';Jtin sarsılmazlığı haqqında olan fı.kir tahlüka ila üzlaşir va naticada biz digar insanlardan asılı vaziyyata düşürük. Bela ki, indi yalnız bu insanlar bizim identildik hissimizi·ödaya bil:)rl:)r. Bu isa insanı dalğalarla mübariza etmak üçün okeana atmağa b';Jnzayir. Çünki müxtalif insaniann dediyi filaa asasan formalaşan şaxsiyyat sonda boş olduğunu anlayır va yaşadığı anlar, can atdığı zirv';Jlar bir anda yox olur. Bu uçurumdan bizi ancaq şafqatin yaratdığı inam xilas eda bilar. Yalnız inam insan mövcudluğuna dastak ola bilacak qüvvaya malikdir.

Mahz bu ideyaların önamini anlayaraq ham Şarq mütafakkirlari, ham d';J Artur

Şopenhauer şafqati öz axlaqi dünyagörüşlarinin markazi anlayışına çevirmişdilar. Düzdür, har bir dövrda olduğu kimi bu anlayış müxtalif cür adlandınlmışdır. Ancaq bütün bu müxtalifliya baxmayaraq şafqat bir söza, bir cümla, hatta bir kitaba bela sığmayacaq, ilahi mana daşıyıcısı olaraq qalmış, an gözal formasında avazi verilmasa bela duyulmaşında heç bir ID';Jhdudiyyat olmayan hiss kimi xarakteriz';J

edilınişdir.

8D8BİYYAT

1. llloneırray3p A. MHp KaK soruı: H npe.ıı.CTasneHHe. T.l // IlloneHray3p A. O qe-rsepom<oM Kopse ... MHp KaK soruı: H npe.ıı.cTaBneHHe. T.l. KpHTIII<a KaHTOBCKOH ıi>HnOCoıpım. M., 1993.

2. http://en.wikipedia.org/wiki!Ren %28Confucianism%29 3. Koaıpyı:('HH Jlym,ıoii.llipeqeHIDJ. MocKBa- 201 ı 4. http://www.nnre.ru/kulturologija/yetika konspekt lekcii/p7.php 5. The Two Fundamental Problems ofEthics, Arthur Schopenhauer, New York

2010 6. Th.e Alchemy ofHappiness, Al Ghazali, Harvard ı873 7. http://ancientrome.ru/antlitr/thtm?a=l346570050 8. lllpH lllpHMan. A. q_ ExaKTHBenaHTa CsaMH Ilpa6xyna.ua; Exarasa.ıı.-rHTa.

KaK osa eCTI>. CaBI<T - Ile-rep6ypr. 1986 9. TheDance of the Cosmic Gods, New York 1974 ı O. http://scriptures.ru/upanishads/brihadaranyaka.lıtm ll. http://sceptic-ratio.narod.ru/ku/lt-56.htm

Artur Şopenhauer va Şarq falsafosi: şafqat ax/aqm asası kimi 163

XÜLASa

Bütün zaman v~ bütün m~d~niyy~tl~rd~ insan qarşısında eyni sual yaranırdı. Y aşadığımızın h~yatın, duyduğumuzun hissl~rin m~nası n:}dir? Bu hissl:}rin ~n göz~li v~ ali olanı hansıdır? Bu m~qal:} hissl~rin ~n mühümü olan Ş:}fq~tin izahma h~rs olunacaq. Burada ş~fq~t~ Ş~rq v~ Q:}rb dünyası prizmasından baxılacaq. Onun Artur Şopenhauerin v~ Ş~rq f~ls:}f~sind~ tutduğu yer işiqlandınlacaq. El~c~ d~, Ş:}fq~t, sevgi, insansev~rlik v~ xeyirxahlıq kimi duyğular qabardılacaq. Qarşıya qoyulan ~sas m~qs:}d bütün bu hissl~rin işığında insanın daima axtanşda olduğu h:}qiq~tin qapısını aralamaq, aliy~ doğru bir addım atmaqdır.

PE310ME

IlpH MHOrOBeKOBOM pa3BHTIIH tıeJIOBetıeCTBO 3a,naBanOCb O.l(HHM H TeM )f(e BOITpOCOM: eCTh Jlli KaKOH ırn6o CMbiCJI B )f(H3ffii KOTOpyıo Mb! IIpO)IGIBaeM H B

qyacTBax, KoTopı,ıe MI>I HCIIbiThrnaeM? KaKoi:t H3 3THX qyacTB ca~rn HCTIIIIHLIH H BbiCrı:riDİ? 3Ta CTaTMI IIOCB.smı;aeTC$1 CaMOMY rnaBHOM}' H3 tıyBCTB tıeJIOBetıeCTBa -«cocrpa.namuo». PaccMaTJ>HB~ H3 ııpH3Mbi BocroKa H 3aııa.na cocrpa.naHHjl, MO>KeT 6biTh 06'b$1CHeHa pa3JIK1iBI,IMH KpHTepwrMH. Mbı o6cy,l(HM IIOHflHe COC'Ipa,naım:e B cpHnococpHH Ap'fYPa llloııemayepa H HeCKOJibKHX BocTO'IIil>IX Teııemlli. Ey.ızyr

paccMaTJ>HBaTbC$1 Tame qysCTBa KaK, ııenoBeKomo6He H .no6po,neTeni>. Hama rnaBHM n. em. - ITpHOTKpbiTh BpaTa HCTHHbi, tiT06bi tıeJIOBeK MOr IIOCTH"rb «BI>ICmyıo peaJ.!bHOCTb>>.

164 ç.C.Mammadova

SUMMARY

During centuries long development humanity was wondering about the same

question. Is there any meaning in life which we live and in the feelings that we

experience? Which of these senses are the truest and supreme? This article is dedicated to the most important of the senses of mankind - "compassion".

Considering the prism of East and West compassian can be explained by different criteria. We will discuss the concept of compassian in the philosophy of Arthur Schopenhauer and several Eastern schools. Will be allocated such feelings as

humanity and virtue. Our main goal - is slightly open the gates of truth, so that man could comprehend "ultimate reality."

Çapa tövsiya etd.i: f.e.d. T.Allahyarova