مركز سلامت محيط وكار

مركز سلامت محيط وكاردستور العمل چگونگي نظارت وپايش در برنامه CBI

فهرست مطالب

بخش اول

پيشگفتار ...................................................................................................................................................................4

مقدمه .......................................................................................................................................................................... 6

تاريخچه CBI در منطقه مديترانه شرقي.................................................................................................................... 7

- برنامه ابتكارات جامعه محوردرديگركشورها ........................................................................................................ 8

- تاريخچه برنامه در ايران ..........................................................................................................................................11

-ارزيابي CBI در ايران ........................................................................................................................................11

هدف از تدوين مدل آموزشي مشترك .....................................................................................................................12

نيروي انساني مورد نياز در برنامه ................................................................................................................................13

- اهداف كلي توسعه منابع انساني در ابتكارات جامعه محور.................................................................................14

- ويژگيهاي توسعه منابع انساني..........................................................................................................................14

- گروههاي هدف ........................................................................................................................................... 15

مفهوم سازماندهي.................................................................................................................16

- سازماندهي در برنامه ابتكارات جامعه محور................................................................................................ 16

- ساختار سازماندهي در ابتكارات جامعه محور...............................................................................................17

گامهاي اجرايي براي مناطق تحت پوشش برنامه CBI ....................................................................18

مستند سازي و گزارش دهي درابتكارات جامعه محور.....................................................................20

- اهداف مستند سازي و سيستم هاي گزارش دهي در ابتكارات جامعه محور.......................................................... 21

- تدوين صورتجلسه ..............................................................................................................................................21

- سوابق پروژه ها ...................................................................................................................................................21

- گزارش تيم بين بخشي ........................................................................................................................................22

- گزارش ساليانه از سطح محلي در منطقه ابتكارات جامعه محور.............................................................22

- گزارش ساليانه از دبيرخانه شهرستان .............................................................................................................22

پايش وارزشيابي ...................................................................................................................................................22

- شاخصهايي كه بايد ارزيابي شوند ..................................................................................................................24

- اطلاعات مورد نياز براي ارزيابي ابتكارات جامعه محور..................................................................................24

- تفاوتهاي بين ارزشيابي وارزيابي برنامه .............................................................................................................25

مفهوم پايش و نظارت..............................................................................................................................................26

- نظارت وپايش درابتكارات جامعه محور..........................................................................................................27

- نظارت وپايش مبتني برشواهد ........................................................................................................................29

- چك ليست نظارت وپايش مبتني برشواهد براي ناظرين از فعاليتهاي جامعه محلي (اولين بازديد)....................... 30

- چك ليست نظارت وپايش مبتني برشواهد براي ناظرين كشوري واستاني (اولين بازديد).......................................32

- چك ليست نظارت وپايش مبتني برشواهد ( بازديد دوم به بعد )................................................................34

بخش دوم

دستور العمل چگونگي اجراي پايش و نظارت در برنامه.....................................................................................37

مقدمه..........................................................................................................................................................................37

- تعاريف ومفاهيم كليدي در رويكرد ابتكارات جامعه محور....................................................................37

- سطوح نظارت در برنامه ابتكارات جامعه محور..................................................................................................43

شرح چك ليست نظارت از مناطق محلي...............................................................................................................45

- مبحث سازماندهي در جوامع محلي............................................................................................................46

- مبحث وظايف ومسووليت ها .....................................................................................................................52

- مبحث بررسي پروژه ها ...............................................................................................................................57

- مديريت امور مالي در روستا .............................................................................................................................60

شرح چك ليست نظارت از دبيرخانه شهرستان واستان ........................................................................................66

- چك ليست نظارت وپايش مبتني برشواهد براي ناظرين كشوري واستاني (اولين بازديد) .......................................67

- مبحث دبيرخانه و تيم بين بخشي ........................................................................................................................67

- مبحث مديريت نظام اطلاعاتي...............................................................................................................................72

- مبحث مديريت نظام پايش ...................................................................................................................................74

چك ليست نظارت وپايش مبتني برشواهد ( بازديد دوم به بعد) در شهريا روستا......................................79

- مبحث سازماندهي وبسيج جامعه ........................................................................................................................79 - مبحث همكاري و مشاركت بين بخشي ...............................................................................................................83

- مبحث پروژه هاي اجتماعي ودر آمد زا ............................................................................................................86

- مبحث امور مالي..................................................................................................................................................89

- مبحث ترويج وگسترش برنامه ...............................................................................................................................92

فهرست اختصارات .....................................................................................................................................................95

بخش اول :

پيشگفتار

در طی چند دهه گذشته علیرغم سرمایه گذاریهای سنگین و کوششهای زیاد در عرصه سلامت ، هدف " سلامت برای همه تا سال 2000 " تحقق نیافت. گرچه بهبود قابل ملاحظه ای در سلامت جمعیتها بوجود آمده  اما هنوز نابرابریهای اساسی سلامت در میان کشورها و نیز در بین گروههای مختلف جمعیتی  وجود دارد. هم چنین تعریف سلامت که از نظر جهانی پذیرفته شده ، روشن کننده این حقیقت است که  سلامت تحت تاثیر ترکیبی از عوامل اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی می باشد. بنابراین آنچه درک میگردد این است که سلامت برای همه نمی تواند فقط با مداخلات و اقدامات صرف و جداگانه بخش بهداشت  حاصل گردد بلکه این امر خود نیازمند اقدامات و دیدگاههای توسعه ای چند بخشی منسجم و همه جانبه است. نهایتا چنین دیدگاههایی منجر به تهیه و تدوین رویکرد نوآورانه " ابتکارات جامعه محور"Community Based Initiative (C.B.I)   توسط سازمان جهانی بهداشت – دفتر منطقه ای مدیترانه ای شرقی گردید .

 برنامه ابتکارات جامعه محور Community Based Initiative(CBI) شامل:

  برنامه شهرهای سالم Healthy Cities Program (H.C.P) ،

برنامه روستاهای سالم ( H.V.P) Healthy Villages Program،

نیازهای اساسی توسعه B.D.N) ) Basic Development Needs

زنان در عرصه سلامت و توسعه Women in Health and Development(W.H.D) می باشد.

در حال حاضر این برنامه ها در بسیاری از کشورهای عضو منطقه در حال اجرا است و هر کدام مراحل مختلفی از پیشرفت را می گذرانند. گزارش پایش های منظم و بررسی ارزیابی سریع از برنامه های در حال اجرا ، پیشرفت عظیمی را در کیفیت شاخص های مرتبط با انواع وسیعی از جنبه های مختلف زندگی از جمله سلامت، تغذیه، بخشهای اجتماعی و نیز توسعه اقتصادی نشان میدهد. هدف از ابتکارات جامعه محور ، دستیابی به کیفیت بهتر زندگی از طریق توسعه اقتصادی، اجتماعی منسجم و توجه به تمام عوامل تعیین کننده سلامت از راه توانمند نمودن جامعه بمنظور تغییر در شیوه های زندگی اجتماعی و تقویت توسعه انسانی است.

توانمندسازي مبتني برجامعه در مفهوم امروزي بر توانمند شدن افراد در بستر توسعه محلي و با تكيه بر امكانات محلي تاكيد دارد .ودر پي آن اعضاي جامعه محلي باهمكاري يكديگر ودر جريان يك برنامه مشاركتي وتوسعه محوردر كنار هم براي بهبود و ارتقاءوضعيت زندگي جامعه محلي تلاش مي كنند . حس مسئوليت پذيري و مالكيت نيز زماني به وجود مي آيد كه افراد به هم اعتماد كنند و در فرآيند تصميم گيري و تصميم سازي مشاركت فعال داشته باشند وبرنامه را از آن خود بدانند .

متن حاضر براي كساني تهيه شده است كه در مناطق شهري ويا روستا يي با هدف اجراي تسهيلگري براي توانمند سازي جامعه محلي (CBI)فعاليت مي كنند . بالطبع اين دستور العمل به گونه اي تدوين شده است كه تسهيلگران بتوانند در مواقع لزوم به آن مراجعه نمايند ولي بدين معني نيست كه آنها از آموزش بي نياز باشند.

منابع مورد استفاده در اين دستورالعمل عبارتند از:

مترجمان :شادپور، كامل – پيله رودي سيروس عنوان كتاب :بهداشت براي همه و مراقبت هاي اوليه بهداشتي

· پاييز 1381

مولفان: نوري نشاط ،سعيد- جمشيدي ، انسيه – موسوي شندي، پدرام – پاكزاد منش ، پروين – شاهنده ، خندان

يوسفي سادات، محرم عنوان كتاب : توانمند سازي اجتماع محور در جهت توسعه محلي –سال 1389

مترجم :بهشتيان ، مريم - عنوان كتاب : راهنماي آموزشي ابتكارات جامعه محور – سال 1388

مقدمه :

با نگاهي به وضعيت موجود محلات در شهرهاي كشور، كه هرروزه برميزان جمعيت و نيازهاي آنان وبه تبع بر مشكلات و آسيب هاي اجتماعي ، افزوده مي گردد ،در مي يابيم كه توجه به منابع انساني جامعه و پتانسيل آنها جهت مشاركت و همراهي در برنامه ريزيها و اجرا، پيش از پيش ضروري است .

در اين بين ظرفيت وتوانمندي پائيني كه جوامع محلي براي حضور در فرآيند توسعه دارند چالش و تنگناي عمده اي فراروي مسئولان و نهاد هاي دولتي ذيربط مي باشد. از طرفي رويكردهاي مختلف پياده شده در جوامع درزمينه مقابله با مشكلات وآسيب ها ، تجربيات ارزشمندي را به وجود آورده است .يكي از اين رويكردها كه نتايج مثبتي را نيز به دنبال داشته و با استفاده از مشاركت جامعه به حل مسائل ومشكلات مي پردازد ايجاد نهادهاي سازمان يافته مردمي براي به عهده گرفتن توسعه جوامع محلي است.

با توجه به اينكه مردم ذينفع اصلي در اين فرآيند هستند لذا تشكيل چنين نهادي (اجتماع محور) طبيعتا مي بايست مبتني بر مالكيت و مديريت مردم باشد تا بتواند بستر مناسبي براي تحقق عدالت ايجاد نمايد وضامن حفظ حقوق مردم گردد.علاوه براين در كنار اين توانمند سازي ، ارتباط مردم با ساير بخش هاي جامعه و نهادهاي دولتي زياد شده وزمينه حضور موثر و مشاركت همه جانبه ذينفعان در فعاليت هاي مختلف توسعه محلي ، چه در بخش برنامه ريزي و چه در اجرا و نظارت فراهم مي گردد.

نقطه قوت اين رويكرد نوين انعطاف در جهت گيري نهايي آن است كه مي تواند مساله و يا نياز خاصي را در جامعه هدف قرار دهد اين مساله از سطح يك نياز ساده تا چالش عمده اي چون فقر يا بيكاري را نيز مي تواند شامل گردد.

دراين راستا مردم بخوبي قادرند دلائل و راه حلهاي مشكلات اجتماعي و اقتصادي خود را بشناسند و با اتكاء به نيروي انساني خود وداشتن ديگر ابزارها زمينه لازم را براي راه اندازي يك پروژه فراهم آورند و نهايتاّ روند حركت رابه سوي سلامت وتوسعه پايدار هموار نمايند .

تاريخچهCBI در منطقه ای مديترانه شرقی 1(EMRO)

در حال حاضر در منطقه مديترانه شرقي (EMRO) ، برنامه نيازهاي اساسي توسعه2 ، شهر سالم و روستاي سالم اجرا مي شود. گزارشات منظم و بررسيهاي ارزيابي كننده از برنامه ها در حال حاضر حاكي از پيشرفت قابل توجهي در كيفيت مؤلفههاي زندگي در زمينههايي مثل سلامت، تغذيه و ديگر بخشهاي اجتماعي و اقتصادي است.

رويكرد ابتكارات جامعه محور، برنامه نيازهاي اساسي توسعه ، شهرسالم و روستاي سالم و برنامه زنان درعرصه سلامت و توسعه را به شكل چشمگيري در سرتاسر منطقه ترويج مينمايد وكشورهاي منطقه نيز با هدف نهادينه كردن اين برنامه در مفهوم مشاركت اجتماعي و توانمندسازي در امر سلامت و برنامههاي توسعه اي در سطوح مختلف تلاش مي كنند.

دفتر EMRO با توجه به اهداف مورد اشاره و در راستاي استراتژيهاي كاهش فقر و توسعه پايدار و نيز مساوات و دسترسي به خدمات مراقبتهاي بهداشتي از طريق تقويت تعهدات سياسي و جلب مشاركت جامعه ، حمايت مضاعفي را نسبت به كشور هاي كم توسعه يافته از قبيل افغانستان، جيبوتي، پاكستان، سومالي، سودان و يمن در منطقه انجام داده است اين نگرش و حمايت عملي از «ابتكارات جامعه محور» تا فراگير شدن دركل منطقه ادامه خواهد يافت و به منظور حمايت و تبادل تجربيات در مطالعات پژوهشي يك خبرنامه و وب سايت نيزراه اندازي شده است.

دفتر منطقهاي درصدد يافتن راهكارهاي بيشتري در سطح ملي وبا حضور موسسات دانشگاهي، بخشهاي فعال در امر توسعه پايدار، خيرين و سازمانهاي غيردولتي و نمايندگيهاي سازمان ملل در جهت گسترش پشتيباني و كاهش فقر تلاش مي نمايد.

EMRO1: Eastern Managemant Regional Organization

BDN2: basic Development Needs

برنامه ابتكارات جامعه محور در ديگركشورها

جيبوتي

رويكرد نيازهاي اساسي توسعه به عنوان راهكاري براي بهبود وضعيت اجتماعي ـ اقتصادي مردمي كه در فقر زندگي ميكنند، مي باشد. در روستاهاي جيبوتي، اين برنامه با آموزش و تقويت كميتههاي توسعه روستايي براي تغيير استانداردهاي زندگي با موفقيت در حال اجر مي باشد.بهبود مؤلفههاي بهداشتي در جيبوتي باعث شد كه دولت نسبت به اتخاذ اين روش در برنامهها و سياستهاي بهداشت عمومي خود تصميم جديدي بگيرد.

مصر

در مصر، نيز مدير منطقهايWHO)1 ( به منظور تاسيس نهادي در جهت تعامل بين بهداشت و زندگي سالم و مولد در ايجاد يك مجموعه فرهنگي با همكاري دولت، ويك سازمان غيردولتي محلي در نقالعرب با الكساندريا (كارشناس WHO) ديدار و گفتگو كرد. اين مجموعه شامل يك باغ، مركز مراقبت روزانه ، پلي كلينيك ، كتابخانه و مركز جوانان خواهد بود.

عراق

در عراق، براي معرفي برنامه نيازهاي اساسي توسعه و برنامه شهر سالم دربرنامهريزيهاي درحال شكلگيري است وگروهي نيز بمنظور آشنايي با برنامه از ايران بازديد بعمل آوردند.

پاكستان

در پاكستان، يك سيستم اطلاعاتي جامعه محور درباره برنامه نيازهاي اساسي توسعه تاسيس شده است و نمايندگان گروهها، رابطين بهداشت زن گردآوري اطلاعات مربوط به بهداشت را انجام ميدهند.

WHO1: World Health Organization

به منظور حمايت و پشتيباني از خانوادههاي كمدرآمد از طريق مشاركت با 1 UNFPA ، يك پروژه اقتصادي و نيز يك پروژه اجتماعي شامل كاشت درخت و قوانين مربوط به گاز مايع را پيشنهاد كرده اند. برنامه نيازهاي اساسي توسعه به دو منطقه ديگر نيز تسري يافت و دولت پاكستان متعهد گرديد تا اعتبار لازم جهت گسترش آن به پنج منطقه ديگر را تامين نمايد. ضمنا موافقت گرديد تا اعتبار جهاني براي مبارزه با ايدز، سل و مالاريا در جهت حمايت از يك مطالعه مقابلهاي با اين سه معضل در مناطق مجري طرح نيازهاي اساسي توسعه (BDN ) مصرف شود. غربالگري به موقع بيماران مبتلا به آب مرواريد كه از بروز نابينائي ها جلوگيري مي كند يكي ديگر از برنامه هاي موفقي است كه در پاكستان اجرا مي شود.

سومالي

در سومالي، دفتر منطقه ايWHO در مشاركت با دفتر صليب سرخ، گروهي ويژه را براي آموزش عمومي مردم در مورد بيماريهاي واگيردار و قابل پيشگيري، ناشي از فقر (مثل سل، مالاريا و ايدز) و بهبود سلامت مادر و كودك و آمادگي در مقابل بلايا و دسترسي مردم به تزريق خون سالم را تشكيل داد.

سودان

برنامههاي BDN در جنوب سودان در رومبك و يامبيو با اولويت بندي پروژههاي بهداشتي انجام گرفت و پروژه مدارس جامعه نگر در چهار ايالت سودان اجرا شد. گسترش برنامه BDN طراحي شد و وزارت بهداشت نيز يك سيستم اطلاعاتي جامعه محور را بر اساس توسعه پايدار طراحي نموده است.

افغانستان

برنامه روستاي سالم در افغانستان، يك كميته رسيدگي به كودكان يتيم را با هدف ثبت نام ايتام در مدارس، بهبود بهداشت و رفع نيازهاي تغذيهاي آنان و نيز حمايتهاي مالي از خانوادههايي كه سرپرستي آنها را قبول كردهاند، تاسيس نمود .

UNFPA1: United Nations Population Fund

اردن

در اردن، دورههاي تربيتي در زمينه مفاهيم و روش ايجاد مدرسه جامعه نگر و نيز توانمند سازي زنان برگزار شد. به منظور تبادل تجربيات، نمايندگاني از سوي برنامه شهرهاي سالم در اردن با نمايندگان برنامه روستاي سالم در جمهوري عربي سوريه ديدار و گفتگو نمودند.

سوريه

برنامه روستاهاي سالم در سوريه رو به گسترش است و براي آموزش و راهاندازي يك مركز اطلاعات روستايي و نيز كمكهاي اوليهاي موردنياز جامعه، گروههاي بين بخشي و ارائه دهندگان خدمات بهداشتي ، توسط يونيسف مورد حمايت و پشتيباني قرار گرفتند.فعاليت در زمينه زنان در امر بهداشت و توسعه با تاكيد بيشتر بر جنبههاي اجتماعي وتوانمند سازي زنان ادامه دارد.

در افغانستان، جيبوتي، مصر، لبنان، سومالي ، سودان و يمن از طريق زناني كه از بين افراد ذينفع كليدي برگزيده شده بودند، اقدامات حمايتي از پروژهها و وامهاي اقتصادي و اجتماعي در زمينه ابتكارات جامعه محور انجام شد.

سازمان بهداشت جهاني با هدف دستيابي به درك بهتر از CBI در منطقه تصميم گرفت تا ارزيابي دقيقي از نحوه اجراي اين برنامه در كشورها از طريق منابع غير مستقل و تحت مديريت مدير منطقهاي صورت دهد. طي سالهاي گذشته ، ارزيابيهايي از برنامه BDN درسودان و پاكستان و نيز كيفيت برنامه زندگي در اردن با نتايج قابل دفاع و بازخورد آن انجام شد كه بطور چشمگيري نشان داد كه اين روند مي تواند در ديگر كشورهاي مجري اين طرح (كه به سطح قابل قبولي رسيده اند) گستر ش يابد در ضمن استراتژيهاي مبتني بر مستندات در زمينه توسعه برنامه نيز وجود دارد.

تاريخچه برنامه درايران

مفهوم شهر سالم برای اولین بار در سال 1370 متعاقب سمپوزیوم  " شهر سالم " در جمهوری اسلامی ایران  مطرح گردید. فرآیند عملیات ابتدایی این پروژه ، بعنوان یک مدل در ناحیه 13 آبان منطقه جنوب شهر تهران آغاز گردید. سال 1375 سال بسیار مهمی برای برنامه شهر سالم در ایران بود، در طی آن سال برنامه شهر سالم بطور وسیعی در ایران بسط یافت و در سال 1375 هیئت وزیران استقرار شورای هماهنگی ملی شهرهای سالم (National Healthy Cities Coordinating Council) را تصویب نمود. هدف شکل گیری این شورا، بهبود و تحکیم همکاریهای بین بخشی در برنامه شهرهای سالم است و دارای ضوابط خاص می باشد .

برنامه نیازهای اساسی توسعه در ایران بصورت آزمایشی (pilot) در 10 روستا از سه استان کشور در سال 1379 آغاز گردید.

نيازهاي اساسي توسعه ( ( BDN روش دستيابی به خدمات بهداشتی وابزار تعيين كننده سلامت كه مرتبط با تلاش جمعی است را دراختيار افراد قرار می دهد و با هدف توزيع مناسب منابع برای رسيدن به مساوات در سطوح اوليه ، استراتژيهايی را دنبال می كند كه راه دستيابی به خدمات اجتماعی مورد نياز مردم ، تكنولوژيهای مناسب، اطلاعات و اعتبارات مالی را تسهيل ميسازند.

ارزيابی CBI در ايران

در سال 2005 ارزيابی دقيقی از CBI در جمهوری اسلامی ايران به منظور دستيابي به روشهای اجرا و فرآيند گسترش برنامه و نهادينه كردن آن در بخش سلامت و توسعه پايدار انجام گرفت در اين ارزيابي، داده ها ، فرآيند اجرا، نتايج و تاثيرات برنامه در ايران سنجيده شد.

هدف کلی ارزيابی در CBI ، تعيين داده ها، بررسي فرآيند، نتايج و تاثيرات آن به منظور گسترش آتی طرح و نهادينه كردن آن در بخش توسعه و سلامت می باشد. تلاش اين ارزيابی برای بررسي اهداف زير مي باشد:

1 ـ ساختار CBI ، مديريت برنامه ، تعهد و مشارکت سياسی

2 ـ تجزيه و تحليل نحوه اجرای فرآيند و پيشرفت آن

3 ـ تعيين متغيرها در سلامت و ديگر عوامل اقتصادی ـ اجتماعی در بخش CBI

4 ـ شناسايی آموخته ها و خط مشی های عمده برای ديدگاه آينده

5 ـ پيشنهاد اقداماتی برای بهبود مفاهيم و روند برنامه.

(براي مطالعه بيشتر به كتاب ارزشيابي از انتشارات وزارت بهداشت مراجعه كنيد )

هدف از تدوين مدل آموزشی مشترك

در سالهاي 2003 و 2004 براي جمع آوري آخرين گزارش پيشرفت در زمينه فعاليتهاي مشترك در برنامه، دو كارگاه در كشور پاكستان واردن برگزار گرديد و نمايندگاني از كشورهاي عضو منطقه مديترانه به منظور تبادل تجربيات، برنامه ريزي براي اقدام و ايجاد ارتباط بين برنامه ابتكارات جامعه محور با ديگر اولويتهاي مربوط به بخش بهداشت در آن شركت نمودند.

نتايج حاصل از اين نشستها منجر به تدوين يك راهنماي آموزشي مشترك guide line) )گرديد.

این راهنمای آموزشی برای جوامعی در کشورهای عضو منطقه مدیترانه ای شرقی سازمان جهانی بهداشت، که درگیر اجرای ابتکارات جامعه محور(CBI) هستند، تهیه شده است. در اين منطقه تعداد زيادي از افراد تحت پوشش یکی از این ابتکارات در قا لب برنامۀ نیازهای اساسی توسعه، شهر سالم ، روستای سالم و زنان در عرصه سلامت و توسعه قرار دارند. براي گسترش اين قبيل برنامه ها، نياز به تهيه يك راهنماي آموزشي استاندارد ويژه نمايندگان جامعه احساس گرديد تا طرح كلي و روش کار(متدولوژي) برنامه را ترسيم و يك رويكرد مشاركتي آموزشي را دنبال نمايدتا زمينه را براي حمايت از استقرار یک سيستم موثر پي گيري و پايش فراهم كند.

مجموعه گزارشها و مستنداتCBI كه توسط EMRO تهیه و بین دولتهای منطقه توزیع شده است (شامل مستندات: Regional CBI training manual, Basic Development Needs guide and tools, Healthy City guide and others). این مجموعه ها تصویر روشنی از چگونگی طراحی و اجرای راهبردها را ترسيم مي كند.

Guide line and tools, درابتكارات جامعه محوربه مستقر نمودن برنامه و نيز به ظرفيت سازي جوامع كمك خواهد نمود. هم چنين اين راهنما مي تواند جوامع را به شناسائي و اولويت بندي نیازهایشان قادر نموده و شركاء را به توسعه هما هنگی ها و تعاملات موثرتر از طريق تسهیل اجرای اثربخش تر فعالیتهای توسعه ای متنوع یاری نمايد. به منظور تضمين پايداري برنامه ها، اين رويكرد متکی بر استفاده از منابع محلي در جهت يافتن راه حلي براي مشكلات محلي می باشد.جهت تكميل اين راهنما، با هدف كمك به تسهيلگران در طراحي برنامه اي در زمینه ظرفيت سازي جوامع ، دستورالعمل هايي براي آموزش دهندگان كليدي(master trainers) تهيه شده است. هم چنین اين دستورالعملها به بخش هايی تقسيم شده اند كه در واقع آموزش هايي به روش سيستماتيك در راستای مراحل و گامهاي استقرار ابتكارات جامعه محور را ارائه مي نمايند. هرچند كه اين آموزش دهندگان مختارند بر اساس نیازهای گروههای هدف روشهای مختلف تعلیمی و آموزشی را مورد استفاده قرار دهند. براي تداوم آموزشهای جامعه ايي مفيدتر و عملي تر ، آموزش دهندگان كليدي مي توانند از رهنمودهاي موجود در راهنماي آموزشي ابتكارات جامعه محور براي مديران سطح مياني بهره گيرند.

انتظار ميرود كه راهنماي آموزشي به عنوان مرجعي(رفرنسی) براي آموزش دهندگان كليدي و هم چنين به عنوان ابزاری برای حمايت از ارتقاء سلامت و ابتكارات توسعه ايي در جوامع مورد استفاده قرار گیرد.

نيروي انسانی مورد نيازدر برنامه

باارزشمندترین منابع مردم هستند. هر تغییری که در جامعه رخ میدهد شامل حال همه افراد محلي میشود. توسعه منابع انسانی با ظرفیت سازی در جامعه و آموزش افراد محلی در راستای اهداف و برنامههای ازپیش تعیین شده اتفاق میافتد. زمانیکه مردم را در فعالیتهای جامعه مشارکت میدهید هر کسی به اندازه انگیزه و علاقهای که دارد در فعالیتهای داوطلبانه محلی مشارکت میکند. این مسئله در زمینه عهدهدار شدن نقشهای جدید در توسعه خودمدیریتی محلی اهمیت خاصی دارد. اگر سرمايه اجتماعي در يك محله موجود باشد آن محله سرمايه لازمه را براي تغيير در اختيار دارد اما اين تغيير كه حتما در جهت توسعه يافتگي پايدار محله است، رخ نخواهد داد مگر آن كه افراد در محله به اندازه كافي توانمند باشند، از اين رو توانمند سازي مي تواند به عنوان يك موضوع مهم در دستور كار قرار گيرد توسعه منابع انسانی با آموزش و پرورش مردم و ساختن ظرفیتهای آنان مرتبط بوده و قصد آن بهکارگیری موثر انسانها در جهت دنبال کردن اهداف فردی و جمعی است. آموزش و ظرفیت سازی جامعه و بخشهای مرتبط ، یک امر ضروری در اجرای برنامههای جامعه محور میباشد.

اهداف کلی توسعه منابع انساني در ابتكارات جامعه محور

· جلب حمایت سیاسی و مدیریتی مقامات دولتی به منظور دستیابی به اهداف

· جلب حمایت شرکاء بین بخشی برای دخالت دادن آنها در برنامه

· تربیت مربیان باتجربه وتوانمند (Master Trainer)

· ظرفیت سازی و آموزش مدیران و مسئولین برنامه

· ظرفیت سازی جامعه محلی

· گسترش شرکاء محلی با آموزش گروههای اجتماعی و سازمانهای غیر دولتی

· اطلاع رسانی به جامعه و استفاده از رسانههای جمعی

ویژگیهاي توسعه منابع انساني

توسعه منابع انساني در برنامه ابتکارات جامعه محور، از قوانين خاصي پيروي مي نمايد. اين قوانين عبارتند از:

1. از روشهای سنتی و مقررات و قوانین از بالا به پایین توسط مدیران محلی پرهیز مي كند و پیشنهاد روش از پایین به بالا را مینماید

2. کار گروهی را ترویج و تبلیغ میکند و همدلی و اتحاد بین مدیران و جامعه را توصیه مینماید

3. از برنامهها و فعالیتهایی که به نیازهای مردم پاسخ میدهد، حمایت میکند

4. از برنامههایی که منجر به ساختن ظرفیتها و قابلیتها و ارتقاء مهارتهای فنی و سنتی در جامعه میشود، پشتیبانی میکند

5. نیروی انسانی کارآمد برای هدایت برنامه را تربیت میکند

6. منابع مالی در دسترس و مقرون بهصرفه و کارا را توصیه مینماید

7. با ایجاد مهارت و توانایی در زمینه تحلیل وضعیت، حل مشکلات و سازماندهی جامعه، اطلاعاتی در اختیار مجریان قرار میدهد

8. برنامههایی که به بهبود اوضاع و اقدامات آتی در جامعه کمک میکند، شناسایی و در اولویت قرار میدهد

گروههاي هدف

در برنامه ابتكارات جامعه محور همه گروهها و شركاء برنامه باید آموزش ببینند، زیرا این ظرفیتسازی به توسعه منابع انسانی کمک میکند تا مداخلات ، چالشها و فرصتهای پیش روی برنامه را شناسایی نمایند.

دست اندركاران برنامه ابتکارات جامعه محور عبارتند از:

· مقامات دولتي و ساير شركاء

· مديريت برنامه(معاونين بهداشتي دانشگاهها،كارشناسان مسئولCBI در استان و شهرستان)

· تيم هاي بین بخشی و درون بخشی متشکل از بخش های دولتی و غير دولتي

· نمايندگان جامعه محلی ( كميته توسعه محلي و سرخوشه ها)

· گروههاي اجتماعي یا کانونهای محلی(سلامت ، جوانان ونوجوانان ، زنان )

مفهوم سازماندهي

سازماندهي ساختاري است كه انسان و ساير منابع را قادر مي نمايد تا در جهت اجراي برنامه(طرح)هايي در راستاي رسيدن به اهداف ، بطور موثري با یکدیگر همکاری نمايند.

از آنجـا كه در ابتكارات جامعه محـور رويكرد از پائين به بالا حاكـم است، جامعه به صورت شبکهای سازماندهی میگردد و افراد دارای یک نقش فعال میشوند. در ساختار محلي خانوار ها به دستجات مختلف تقسيم مي شوند وهرخوشه بين 25-30 خانوار را پوشش مي دهد و از هر خوشه يكنفر بعنوان نماينده( سرخوشه ) انتخاب ميشود؛ کمیتههای فرعی برای پوشش بیشتری از مردم با توانمندیهای مختلف(زنان ،سلامت و جوانان و نوجوانان) تشکیل میشود. هدف از تشکیل کمیتههای فرعی، کمک به كميته توسعه محلي و سرخوشه ها برای انجام مسوولیتها است.

(شرح وظايف اعضاء همراه با معيارهاي انتخاب گروهها در راهنماي آموزشي جلد 2 صفحات 26-32 آورده شده است )

سازماندهي دربرنامه ابتكارات جامعه محور

تمام برنامه هاي ابتكارات جامعه محور هدف مشتركي دارد و هدف آن دستیابی به " سلامت براي همه " بواسطه مداخلات توسعه اي و سلامتي است. دو برنامه نيازهاي اساسي توسعه (BDN) و روستاي سالم ، كه در مناطق روستائي اجرا می شود، اهداف، ساختار و مراحل مشتركي را دنبال مي نماید. برنامه شهر سالم نیز در مكان هاي شهري، خصوصا در مناطق محروم (حومه شهر) ، با استفاده از متد نيازهاي اساسي توسعه، بمنظور بهبود شرايط محيطي وتوسعه محلي، فعاليت مي نمايد.

(نمودار سازمانیمردم ( جامعه محلي)شهرستاناستانكشورکمیته توسعه محلی (CDC)(CDC**) سرخوشه ها (CRs*) دبيرخانه شهرستانیتیم بین بخشی شهرستان (T.S.T***)دبیرخانه استانیتیم بین بخشی استان(T.S.T) استان دبيرخانه کشوریارگانهای بین بخشی در سطح ملیسازمان جهانی بهداشت و سایر سازمانهای غیر دولتی)ساختار سازماندهي در ابتكارات جامعه محور

*Community Representative (CRs)

Community Development Committee (CDC)

Technical Support Team (T.S.T ) ***

گامهای اجرایی برای مناطق تحت پوشش برنامه های ابتكارات جامعه محور

آماده کردن موقعیت برای اجرای برنامه

آشنایی مسئولین و پذیرش برنامه

آشنایی تیم بین بخشی و شرکاء محلی

آشنایی جامعه و پذیرش برنامه

انتخاب منطقه بر طبق ملاک ها

سازماندهی و ساختار CBI

کار با بخش های مختلف شبکه(تلفیق CBI با سیستم PHC از سطح استان تا سطح محلی)

هدایت بهورزان بعنوان هماهنگ کننده(بخش بهداشت برای اجرای CBI)

ایجاد تیم درون بخشی سلامت در سطح استان، شهرستان و ایجاد همکاری در برنامه های بهداشتی

ایجاد تیم بین بخشی در سطح استان و شهرستان و سطح ملی

بسیج اجتماعی و سازماندهی جامعه

توجیه کامل جامعه و ارتباط با دست اندرکاران روی بسیج اجتماعی و سازماندهی جامعه

جمع آوری اطلاعات به روز منطقه توسط سرخوشه ها و داشتن لیست کامل از افراد تحت پوشش

انتخاب یک سرخوشه زن و یک سرخوشه مرد از هر خوشه

انتخاب تیم توسعه محلی و تعیین شرح وظایف(با تأکید روی توازن جنسیت)

ایجاد کمیته های فنی مخصوص زنان، جوانان و سلامت و دیگـــر کمیته ها که به نیازهای جامعه محلي پاسخ می دهد.

ظرفیت سازی CBI

آموزش هماهنگ کنندگان CBI

آموزش تیم درون بخشی از واحدهای بهداشتی در زمينه CBI

آموزش تیم بین بخشی CBI ، و آموزش سایر بخشهای درون ادارات

آموزش کمیته توسعه محلی _ کمیته های فنی و سرخوشه ها در زمینة CBI

تحقیق و نیازسنجی

انطباق ابزارهای بررسی برای پوشش ارتباطی شاخصها

برنامه ریزی و آماده سازی طرح بررسی وضعیت موجود جامعه محلي

انتخاب پرسشگرها ، ناظرین و آموزش دهندگان

انتقال تحقیقات و نیازسنجی

تجزیه و تحلیل داده ها، جدول زمان بندی، تهیه و تدوین

آنالیز روند برنامه و میزان درگیری جامعه

اولویت بندی نیازها با درگیرکردن جامعه

گزارش یافته ها به دست اندرکاران و جامعه

روند برنامه ریزی

تدوین شرح حال و تاریخچه ناحیه محلی(اطلاعات وضعیت، اولویت بندی نیازها و نقشه محلی و ....)

تعیین اهداف و شاخصهای اندازه گیری

تدوین برنامه توسعه و بهداشت محله با همکاری همة دست اندرکاران

ارتباط با گروههای اجتماعی(گروههای هدف، نقش ها و مسئولیت ها)

پروژه ها

تدوین پروپوزال پروژه ها براساس اولویت ها و بسته های خدمتی

غربالگری و ارسال پروژه ها

بازنگری احتمالي پروژه ، تصویب پروژه و راه اندازی صندوق

اجرای پروژه و نظارت بر آن

توانمندسازی و توسعه سیستماتیک

سیستم مدیریتی(تمرکز زدائی از شهرستان و سطوح محلی)

اطلاعات سیستماتیک(بررسی بوسیله سیستم PHC ، نرم افزار و ابزارهای مدون)

سیستم مستندسازی از تمام فعالیت ها و پروژه ها

نظارت و پایش سیستماتیک از برنامه ها

اطلاع رسانی و مشارکت

اطلاع رسانی در سطح کشوری، منطقه ای و محلی

ایجاد و گسترش همکاری و مشارکت در تمام سطوح

بازنگری در اجرا و روش توسط دست اندرکاران مختلف

ارزشیابی و بازخوراند

بررسی سالانه توسط هر ناحیه و شرح حال روند برنامه(بادرگیرکردن تیم بین بخشی و شرکاء)

بررسی با کمک تیم درون بخشی و بازنگری بعد از هر دو سال با درگیرکردن تیم بین بخشی و شرکاء

مستند سازي و گزارش دهي در ابتكارات جامعه محور

آگاهی از وضعیت موجود و پیشرفتهای برنامه ، مستند سازي فعاليتهاي ابتكارات جامعه محور و گزارش دهي از نتایج و دستاوردهاي اين برنامه از اهمیت زیادی بر خوردار است . جمع آوری اطلاعات براساس یک روش منظم و مستند و ثبت نتايج آنها براي برنامه ریزی فرآیندها در آینده به منظور ارائه شواهد ، از ضروريات اين برنامه محسوب میگردد . هم چنين اين قبيل اقدامات به برنامه ریزی آتي و بكارگيري منابع كمك نموده و سبب افزايش سازگاري، تفاهم بهتر و نيز اعتماد و اطمینان بیشتر می گردد. مستند سازي وگزارش دهي ، فرآيندي است مستمر که نیاز به صبر و حوصله، تعهد و حس مسئولیت پذیری دارد. تمام اسناد و اطلاعات جمع آوری شده درسطح جامعه از قبيل سيماي توسعه منطقه ، برنامه های توسعه ای در منطقه ، سوابق پروژه ، سوابق مالی و غیره باید بوسیله کمیته توسعه جامعه و سرخوشه ها و با حمایت تیم بین بخشی ، به طور منظم به روز رساني شده و هم چنين مي بايستي بااعضاي جامعه محلی ، ادارات مافوق و بخش های مربوطه نيز مبادله گردد . اطلاعات کلیدی باید در یک مکان شناخته شده که براي جامعه نيز قابل دسترسی باشد، نگهداری شوند. اين قبيل اطلاعات ترجیحا در دفاترکمیته توسعه جامعه محلی، دهیاری و شورای اسلامی یا در مکانی که جلسات منظم کمیته توسعه جامعه محلی در آنجا برگزار مي گردد، بايد در معرض ديد و نمايش گذاشته شوند.

اهداف مستند سازي و سيستم هاي گزارش دهي در ابتكارات جامعه محور عبارتند از :

1. مستند كردن فعالیت ها و نگهداري داده ها

2. منتشر نمودن اطلاعات مربوط به فعالیت ها در سطح جامعه محلی و تیم بین بخشی

3. نگهداری سوابق فعالیت ها و وقایع حیاتی

4. حصول اطمینان از وجود سيستم جامع و ساده گزارش دهي

5. درگير نمودن تمام سطوح در سیستم گزارش دهي و انتشار اطلاعات

6. استفاده از مستندات و گزارشات بمنظور حفظ کارآیی و اثربخشی برنامه

7. بکارگیری اطلاعات مستند شده در راستاي جلب حمایت و ترویج برنامه

مستندات در سطح میانی باید توسط اعضای تیم بین بخشی با همکاری دبیرخانه و جامعه محلی تهیه و در دبیرخانه شهرستان نگهداری شوند . مستندات و گزارشات بر اساس فرمتها و ابزارهای مرتبط از سطح محلی با در نظر گرفتن الزامات و موقعیت محلی باید تدوین گردد .لازم به ذكر است که گزارشات و مستندات پس از آماده شدن در دبیرخانه شهرستان در اختیار دبیرخانه استان قرار می گیرد .

تدوین صورتجلسه

کمیته توسعه جامعه باید صورتجلساتی از جلسات برگزار شده بر اساس فرمتی که( در پیوست 4.8.1 راهنماي آموزشي جلد 2 صفحه191) ارائه گردیده است را تدوین و نگهداری نماید. سوابق جلسات منظم جامعه ، از قبيل مسائل بحث شده ، تصمیمات متخذه و اقداماتي كه نياز به پی گیری دارند، هم چنين ليستي از حضار و ساير مشخصات مرتبط، همگي بايد مستند شوند. این صورتجلسات ، سبب تسهيل كارآئي مدیریت برنامه توسط جامعه و نیز تعاملات بین جامعه با تیم بین بخشی خواهد شد. کمیته توسعه جامعه باید خلاصه ای از سوابق جلسات را تهیه و آن را به طور منظم به دبیرخانه شهرستان ارائه نماید. دبیرخانه شهرستان موظف است صورت جلساتی مشابه این فرمت به منظور ثبت جلسات برگزار شده توسط دبیرخانه تدوین و نگهداری نماید، همچنین گزارشی از مصوبات جلسات و پیگیری اقدامات انجام شده را نیز به دبیرخانه استان ارسال نماید.

سوابق پروژه ها

کمیته توسعه محلی باید اطلاعات جامعی درباره پروژه های اجرا شده و فعالیت های برنامه مطابق فرمت های داده شده ( در مبحث تهیه و اجرای پروژه پیوست های 4.5.1 و 4.5.2 و 4.5.3 راهنماي آموزشي جلد 2 صفحات139-147) در دسترس داشته باشد. دبیرخانه شهرستان نیز بمنظور اطلاع از سوابق برنامه باید یک نسخه از مستندات تهیه شده را نگهداری نماید .

گزارش تیم بین بخشی

اعضاء تیم بین بخشی باید گزارش فعالیت های خود را در مورد برنامه ابتکارات جامعه محور بطور منظم به دبیرخانه شهرستان / استان ارائه نمایند. همچنین اعضاء اين تیم بایـــد بخش هاي درون سازمانی خود را نيز از فعالیت های انجام شده در منطقه ابتكارات جامعه محور آگاه نمایند.

گزارش سالیانه از سطح محلی در منطقه ابتكارات جامعه محور

کمیته توسعه محلی باید یک گزارش سالانه از اقدامات انجام شده که منطبق بر فعالیت ها و وقایع در سطح محلی در برنامه ابتكارات جامعه محورمی باشد ، براي دبیرخانه شهرستان تهیه نماید . برای تهیه این گزارش از فرم گزارش دهی پيوست 4.8.2 صفحه 196- 200 راهنماي آموزشي جلد 2 استفاده می شود.

گزارش ساليانه از دبیرخانه شهرستان

گزارش ساليانه باید مبتنی بر اطلاعات منسجم و نتايج فعالیت های برنامه باشد که در فرمت پيوست 4.8.3

( فرم گزارش دهی از دبیرخانه شهرستان صفحات 204-209 راهنماي آموزشي جلد 2) آمده است . از این اطلاعات می توان برای آماده کردن گزارش نهایی استفاده کرد .

پايش وارزشيابي

پايش و ارزشيابي از اجزای مهم فرآیند برنامه ابتکارات جامعه محور میباشد که چهار کارکرد مهم برنامه را مدیریت میکند. در واقع ارزشیابی نحوه مدیریت، معرفی راهکارهای مختلف، نحوه آموزش کارکنان و نحوه همکاری با سایر بخشها را در برنامه ابتکارات جامعه محور تعیین می كند. پايش برنامه این امکان را برای برنامه ریزان فراهم میکند که بتوانند تصویر دقیق تر و واقعی تری از روند برنامه و میزان دستیابی به اهداف را داشته باشند.

ارزيابي: فرایندی است که جریان اجرای یک پروژه را می سنجد و با اعتبارداده هاي توليد شده تعیین میکند که برنامه تا چه میزان بر اساس فرایند از پیش تعیین شده پیش می رود و مشکلات را در جریان کار شناسایی می نماید. ارزيابي به عنوان جزیی مهم از فرایند مدیریت یک برنامه از ارزش بسزایی برخوردار است زیرا اطلاعات زیادی در اختیار ذینفعان قرار می دهد . ارزيابي برنامه در واقع سنجش انطباق برنامه ها در حین اجراست، بنابراین در سه قسمت درونداد، پردازش و برونداد باید مورد بررسی قرار گیرد.

دروندادها: به منابع مالی، منابع انسانی و مواد بکار رفته برای اجرای پروژه ها از جمله سازماندهی و بسیج جامعه اطلاق میگردد.

پردازش: یک سری اقدامات ویژه ای که دروندادها را به بروندادها تبدیل می کند.

بروندادها: محصولات یا کالاهای سرمایه ای و خدماتی که از یک مداخله حاصل می شود.

ارزشیابی: فرایند جمع آوری و نظام مند اطلاعات برنامه به منظور شناخت ، بهبود عملکرد، یادگیری برقراری ارتباط و برنامه ریزی برای آینده را ارزشیابی می گویند. ارزشیابی یک فرایند توانمند سازی و مشارکتی در جامعه محلی است. در ارزشیابی به دنبال پاسخگویی به سوالات زیر هستیم:

· آیا کارمان را درست انجام داده ایم؟

· چه آموختیم؟

· چرا برخی اقدامات موثرند و برخی نه؟

· این برنامه چه تغییری ایجاد کرد؟

· حال چه باید بکنیم؟

· نتایج ارزشیابی چه استفاده ای برای برنامه ریزی آینده دارد؟

ارزیابی برنامه : در اجرای برنامه ابتکارات جامعه محور توسط تیم هدایت کننده با استفاده از ابزارهای ساده انجام می شود. این ابزار می تواند نتایج بلافصل و فوری برنامه را مورد سنجش و اندازه گیری قرار دهد. نتایج کسب شده از ارزیابی به عنوان نقطه ورودی برای گسترش برنامه در مقیاس وسیع مورد استفاده قرار می گیرد. ارزیابی برنامه، اثر بخشی، عدالت، کارایی و رضایتمندی از برنامه را مورد سنجش قرار می دهد.

شاخص هايي كه بايد ارزيابي شوند :

به منظور ارزيابي دروندادها، پردازش و بروندادهاي مداخلات ابتکارات جامعه محور ، مراحل ارزيابي مبتني بر عناصر اصلي برنامه و نیز شاخص هاي مربوطه خواهد بود. هم چنین پردازش و تجزيه و تحليل داده ها منتج به یکسری استنتاج هائی میشود که خود دلالت بر دستاوردهاي پروژه خواهد نمود. شاخص هاي عمده مورد انتظار كه بايد اندازه گيري شوند در پيوست 4.10.1 صفحات 225-226 راهنماي آموزشي جلد2 آمده است.

اطلاعات مورد نياز براي ارزيابي ابتكارات جامعه محور

از آنجائي كه ارزيابي عمدتا بر مبنای داده هاي بررسی وضعیت پایه ای جامعه و خانوار ، سیمای توسعه منطقه و بررسي هاي سا لیانه بنا می شود، تيم هاي ارزيابي کننده بايد تمام اطلاعات مورد نياز كه كمك به اجراي موثرتر امور و وظایف مي كند ، را جمع آوری نمایند. هم چنین این اطلاعات بر اساس نتایج ارزیابی قابل تائید و مقایسه هستند. فهرست انواع اطلاعات مورد نياز در پيوست 4.10.3 صفحه 229 راهنماي آموزشي جلد 2 آمده است (ممکن است این چارچوب از كشوري به كشور ديگر و هم چنین در مورد مداخلات مختلف تغيير یابد).

تفاوتهای بین ارزشیابی و ارزیابی برنامه

ارزشيابي برنامه (Evaluation)

ارزيابي برنامه (Assessment)

هر 3 تا 5 سال انجام مي شود

هر 1 تا 2 سال انجام مي شود

توسط ارزشيابي كنندگان خارجي انجام مي شود

توسط جامعه ، تیم بین بخشی و مديران برنامه انجام می شود

بكار گيري ابزارها و فنون پيشرفته و شیوه هاي معتبر سازی (validation)

بكارگيري فنون ساده (ابزار CBI براي ارزيابي برنامه )

عمدتا بر روی نتایج و اثرات تمرکز دارد(البته

بدون نادیده گرفتن دروندادها، پردازشها و بروندادها)

عمدتا بر روی دروندادها ، پردازشها و نتايج ملموس فوري تمرکز دارد

عمدتاشاخص هاي غير مستقيم و جانبي (proxy) مورد استفاده قرار می گیرند

شاخصهاي قابل اندازه گيري ساده و مستقيم مورد استفاده قرار می گیرند

نتايج عمدتا بمنظورترویج CBI، به رسمیت

شناختن برنامه در سطح ملي و جلب حمايت در سطوح بين المللي مورد استفاده قرار مي گيرند

نتايج عمدتا بمنظور ترویج CBI و جلب حمايت در

سطوح محلي ، منطقه اي و ملي بكار مي روند

هزينه بالا و زمان بر است

هزينه پائين و بدون زمان بري است

مفهوم پايش و نظارت

مقدمه

ابتكارات جامعه محور، يك رويكرد مشارکتی است که نياز به نظارت و پايش همه طرفهاي ذينفع دارد. فعاليتهاي برنامه بايستي توسط خود جامعه و نيز توسط تيم هاي بين بخشي از نزديك پايش شده و حمايت گردند. هم چنين، فعاليتهاي كلي برنامه نيز نياز به نظارت توسط ادارات هدایت کننده برنامه دارد. هیچ برنامه ا ي نمی تواند بدون چک کردن و تعادل برقرار کردن بطورموثر و مفید فعالیت کند و اجرای شفاف برنامه فقط هنگامی تحقق می یابد که با تعهد افراد جامعه همراه باشد. اگر چه داشتن یک نظام نظارت و پایش شفاف و منطبق با برنامه تعیین شده براعتبار و کارآمدی برنامه صحه می گذارد ولی اعضای تیم اجرا کننده عهده دار روند صحیح اجرای برنامه هستند. دیدگاهها و برخورد غیر مسئولانه هر یک از افراد ممکن است در مدیریت صحیح برنامه اختلال ایجاد نماید. به منظور اجتناب از بروز چنین وضعیتی ، پایش از نحوه فعالیت های اجتماع محور، بازدیدهای نظارتی توسط مسئولین و مقامات ذیربط برنامه در سطوح مختلف ضروری و حیاتی است.

(پايشفرایند جمعآوری اطلاعات است که بهمنظور اطمینان از دستیابی به اهداف تعیین شده بر اساس برنامه صورت میگیرد.نظارتمجموعهای از فعالیتها است که برای کسب اطمینان از چگونگی پیشرفت کار طبق برنامه تنظیم یافته انجام میشود.)پايش يعني پيگيري منظم و مكرر فعاليت ها درطي اجراي آنها، به منظوركسب اطمينان از اينكه كارهاي مقرر طبق برنامه و جدول زماني تعيين شده پيش مي رود. پايش نه تنها در جريان اجرا بلكه در تمام مرحله هاي فرايند مديريت ضرورت دارد.

کسب اطلاعات از طریق پایش و نظارت کمک میکند تا مدیر برنامه:

· مشکلات را شناسایی کند

· کمبودها و چالشها را بفهمد

· برای رفع مشکلات چارهاندیشی نماید

· راه را برای دستیابی به اهداف فراهم سازد

(نظارت و پايش نبايد فرضي يا فقط مبتني بر ملاحظات شخصي باشد. بلكه نظارت و پايش بايد بر اساس اطلاعات برنامه، كه از منابع قابل اعتماد بدست آمده است، باشد.)

نظارت و پايش در ابتكارات جامعه محور

ماهيت بسياري از موارد انديشيده شده اعم از هدف ها ، استراتژي، تكنولوژي ، توان فني نيروي انساني ، جدول زماني برنامه ها، تخصيص منابع ، قدرت خريد ، اعتبار ، امكان بازار براي تدارك و تداوم نيازهاي برنامه و....به طور عمده در عمل آشكار مي شود . زيرا عمل است كه قابليت اجرايي آنها را تعيين مي كند . از اين رو پايش و نظارت در جريان اجرا از اهميت ويژه اي برخوردار است پايش ،آنچه را كه اتفاق افتاده با آنچه قرار بود پيش آيد مقايسه مي كند .پايش فعاليت ها از طريق گزارش هاي رسمي مناسب ترين روش نظارت نيست . مدير براي نظارت بايد از روش مشاهده مستقيم و حضور در واحد وجامعه اي كه فعاليت در آن جريان دارد بهره گيرد ، با كاركنان و مردم مصاحبه كند و رفتارها و برداشت هاي آنان را بسنجد .اين نظارتها بايستي مبتني بر شاخص هاي تعريف شده و چك ليست هائي باشد كه فعالیتها و تلاشهاي لازم براي حصول اهداف مورد نظر را روشن مينماید ، هم چنين اين نظارتها بايد نشان دهنده روند و اقدامات بهکار گرفته شده در راستای اهداف برنامه باشد.

در ابتكارات جامعه محور، عواملی که پویایی و تداوم برنامه را حمایت میکند عبارتند از :

بسيج و دخالت دادن جامعه در فعالیتها، شفافيت برنامه و مالكيت دولت در سطوح ملي و محلي.

حصول اطمينان از پيشرفت كار، ميزان دخالت جامعه در نياز سنجي، اولويت بندي ، برنامه ريزي، اجرا و مديريت پروژه ، تصميم گيري ، استفاده از منابع محلي در دسترس

ناظرين، در نظارتها باید :

مشخص كنند که برچه چیزمي خواهند نظارت کنند؟(چك ليست نظارت)

چگونه نظارت خواهند كرد ؟(روش نظارت)

چه نظم و استمراري مطلوب است ؟( تناوب نظارت)

.هم چنین در زمان بازديدهاي نظارتي بايد نقاط قوت ، حيطه هاي عمده مشكلات و كمبودهاي مربوط به فعاليتهاي برنامه را مشخص كنند. در واقع منظور از این اقدامات پيدا كردن مداخلات عملي در مشورت با مجريان واقعي ( اعضاي كميته توسعه جامعه ، سرخوشه ها و اعضاي كميته هاي فرعي)مي باشد. بايد سعي شود كه نمايندگان جامعه در صف مقدم اجرا و مديريت قرار گيرند. تيم نظارت کننده در برنامه ابتکارات جامعه محور باید مشخص کنند که اطلاعات را برای چه میخواهند؟ آیا اطلاعات جمعآوری شده با نیازهای برنامه و مدیریت برنامه تطبیق دارد؟ چه اطلاعاتی مورد نیاز است؟ ارزانترین و سریعترین راه دستیابی به اطلاعات کدام است؟ چه کسانی برای جمعآوری اطلاعات باید بسیج شوند؟

اين قبیل اقدامات، مديران برنامه را قادر خواهد ساخت تا مشكلات عمده را كشف و به گسترش مداخلات مناسب در راستای اجراي آسان مديريت برنامه كمك نمايد. ناظرين هم چنين بايد از محتويات ابزار هاي نظارتي آگاه بوده و انتظارات را بدانند، زيرا اين اقدام آنها را به اجراي آسان و نيز مديريت موثرتر و شفاف تر برنامه ترغيب خواهد نمود.

شاخصههای اصلی پايش به شرح زير است:

1. سيستم (پايش) بايد از طريق برگزاری جلسات منظم با افراد جامعه، سرخوشه ها و اعضاي شوراي اسلامي

( كميته توسعه جامعه محلي )انجام شده و نیز سوابق اين جلسات بايد در دفتر كميته توسعه محلي نگهداري گردد

2. بايد از شاخص هاي ساده و قابل درك براي مستمر كردن پايش استفاده شود

3. مهارتهاي نظارتي بايد جزء اصلی آموزش در مديريت ابتكارات جامعه محورقرارگیرد

4. چک لیستهای نظارتي بايد بر اساس نيازهاي محلي تهیه شود

5. پايش و نظارت منظم، زمانی موفق است که : به طور مستمر انجام شود، جامعه در آن مشارکت داشته باشد، اعتقاد به آن وجود داشته باشد، جامعه نگر باشد و در جهت رفع مشکلات محله انجام شود و باز خوراند آن در اختیار مردم قرار گیرد.

نظارت و پايش مبتني بر شواهد

چک لیستهای نظارتی که به منظور کلیدی برای مدیریت صحیح و برنامهریزی اصولی تدوین گردیده است، قصد دارد به ارزيابي ميزان اجراي ابتكارات جامعه محور برمبنای قوانين و دستورالعملهاي از پيش تنظيم شده ، بپردازد. اين چك ليست مي تواند توسط همه ناظرين و شركاء در خلال بازديد از دبيرخانه هاي استاني ، شهرستاني و سطوح محلي كه برنامه ابتكارات جامعه محور در آن در حال اجرا است، مورد استفاده قرار گیرد و اطلاعات جامعي را براي مشاهده مسير و جهت برنامه ارائه نماید . همچنین نقاط قوت و ضعف برنامه را مشخص کرده و براي بهبود آن پيشنهادات مناسبی را ارائه نمايد. این چك ليستها مي توانند با اعمال انطباقات محلي در هر دو مرحله (مدل و گسترش) اجراي ابتكارات جامعه محور مورد استفاده قرار گيرد.

دو چک لیست مجزا برای نظارت تدوین گردیده است. چک لیست اول مربوط به پایش مبتنی برشواهد برای ناظرین از فعالیتهای جامعه محلی /دبيرخانه هاي استان وشهرستان( اولین بازدید ) است و در پایش های بعدی از چک لیست دوم مربوط به نظارت و پايش مبتنی بر شواهد (بازدید دوم به بعد) استفاده می شود.

چک لیست نظارت وپایش مبتنی برشواهد برای ناظرین از فعالیتهای جامعه محلی ( اولین بازدید )

منطقه مورد بازدید: شهر روستا

نام بازدید کننده/ کنندگان ...................................... سمت بازدید کنندگان ......................................

نام استان..................................... نام شهرستان .....................................

نام منطقه مورد بازدید........................... تاریخ بازدید.........................

اجزاء

شاخص ها

نتایج بازدید

توضیحات

سازماندهی

جوامع

محلی

كميته توسعه محلی تشکیل شده است؟

بلی خیر

مشاهده اسامی ،صورتجلسات ، مصاحبه با افراد

بهورزویاپزشک خانواده درتیم توسعه محلی حضوردارد ؟

بلی خیر

این سوال مخصوص روستا است

دهیار درتیم توسعه محلی حضوردارد؟

بلی خیر

این سوال مخصوص روستا است

سرخوشه ها محلی انتخاب شده اند ؟

بلی خیر

مشاهده اسامی ،صورتجلسات ، مصاحبه با افراد

كميته توسعه و سرخوشه ها آموزش دیده اند؟

بلی خیر

بررسی مستندات

پرسشنامه پایه ای خانوار تکمیل شده است ؟

بلی خیر

بررسی مستندات

مداخلات براساس بررسی وضعیت خانوار انجام شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

نیاز سنجی واولویت بندی توسط CR، CDCوVDCا نجام شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

CDC, VDC و CRدر تهیه پروپوزال پروژه ها توانمند

شده اند ؟

بلی خیر

بررسی نمونه های تهیه شده

برنامه CBI درساختار محلی تلفیق شده است؟

بلی خیر

چگونه؟ وباچه کسانی تشریک مساعی کرده اند

زنان در ساختار CBI حضور دارند؟

بلی خیر

بررسی لیست شرکت کنندگان

زیر کمیته مخصوص جوانان تشکیل شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

زیر کمیته مخصوص بانوان تشکیل شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

وظایف

و

مسوولیت ها

کمیته توسعه محلی با تیم بین بخشی ارتباط دارد؟

بلی خیر

چگونه آنها کارمیکنند؟

تیم بین بخشی به تیم توسعه محلی دراجرای برنامه کمک میکند؟

بلی خیر

چگونه ؟

اطلاعات مربوط به برنامه CBI در دسترس میباشد؟

بلی خیر

بررسي مستندات

هماهنگی بین اعضاء تیم توسعه محلی وجود دارد؟

بلی خیر

مشاهدات

جامعه محلی از عملکرد تیم توسعه رضایت دارد؟

بلی خیر

پرسش از جامعه

سرخوشه ها نیازهای خوشه تحت پوشش خود را به تیم توسعه محلی انتقال می دهند؟

بلی خیر

چگونه؟ آیاشواهدی دردست است

بین تیم توسعه محلی و سرخوشه ها همکاری وجود دارد؟

بلی خیر

بروندادبرنامه بررسی شود

تیم توسعه محلی افراد فقیر، بی سرپرست، معلول و افراد بیکار را شناسائی کرده است؟

بلی خیر

چگونه؟ بررسی مستندات

پروژه های

درآمدزا

تعداد پروژ ه های درآمدزا در منطقه مجری طرح

تعداد اجرا شده......

تعداد درحال اجرا......

رویت لیست پروژه ها، برخی از آنهارابطور تصادفی انتخاب کنید وبازدید نمایید

تعداد خانوارهای ذینفع از پروژه های درآمدزا

تعداد..................

پروژه های

اجتماعی

تعداد پروژه های اجتماعی در منطقه مجری طرح

تعداد اجرا شده......

تعداد درحال اجرا .............

رویت لیست پروژه ها، برخی از آنهارابطور تصادفی انتخاب کنید وبازدید نمایید

تعداد افراد ذینفع از پروژه های اجتماعی

تعداد..................

مدیریت

امور مالی

در روستا

صندوق در گردش وام روستا تشکیل شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

صندوق در گردش مطابق با دستورالعمل مالی است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

دستورالعمل مالی مطابق با ضوابط منطقه تدوین شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

دستورالعمل بازپرداخت و یا تاخیر وام تدوین شده است؟

بلی خیر

بررسی مستندات

زنان، افراد فقیر، بی سرپرستها، افراد بیکار ومعلول از وامهای صندوق استفاده می کنند؟

بلی خیر

بررسی مستندات

مردم روستا در تقویت مالی صندوق مشارکت نموده اند؟

بلی خیر

مراجعه به سوابق مالی

اعضای صندوق با آئین نامه و دستورالعمل های مالی آشنایی دارند؟

بلی خیر

پرسش از اعضای صندوق

صندوق توسعه دارای دفاتری جهت ثبت فعا لیتها می باشد؟

بلی خیر

مشاهده دفاتر

کلیه اسنادومدارک مربوط به پروژه ها درمحل صندوق نگهداری می شود؟

بلی خیر

مشاهده سوابق

موانع

و مشکلات

مشاهده شده

توصيه ها

و

پيشنهادات

چک لیست نظارت وپایش مبتنی برشواهد برای ناظرین کشوری واستانی (اولین بازدید(

دبیرخانه استان دبیرخانه شهرستان

نام بازدید کننده/ کنندگان ............................... سمت بازدید کنندگان ......................................

نام استان ............................................ نام شهرستان .......................................

تعداد شهرهای تحت پوشش ........................ تعداد روستاهای تحت پوشش ..........................

تاریخ بازدید .................................

اجزاء

شاخص ها

نتایج بازدید

توضیحات

دبيرخانه

و

تيم

بين بخشی

دبیرخانه استانی/ شهرستانی تشکیل شده است؟

بلی خیر

مشاهده

تیم بین بخشی استانی/شهرستانی تشکیل شده ا ست؟

بلی خیر

نام وتعداد افراد معرفی شده

دبیرخانه و تیم بین بخشی استانی/شهرستانی همکاری دارند؟

بلی خير

بررسی برخی از اقدامات انجام شده

نمایندگان ادارات درجلسات شرکت فعال دارند؟

بلی خیر

بررسی صورتجلسات

سهم ومیزان مشارکت ادارات توسط تیم بین بخشی ودبیرخانه مشخص شده است؟

بلی خیر

بررسی نحوه مشارکت واعتبارات تخصیصی

برای جلب حمایت وهمکاری مدیران وکارشناسان ادارات جلسه توجیهی تشکیل شده است؟

بلی خیر

بررسی صورتجلسات و گزارشات

بین تیم بین بخشی و جوامع محلی برای تدوین طرح ها همکاری وجود دارد ؟

بلی خیر

بررسی پروژه های تدوین شده

تیم بین بخشی در انتخاب کمیته توسعه محلی و سرخوشه ها همکاری داشته است؟

بلی خیر

چگونه ؟آیا شواهدی دراین زمینه دردسترس میباشد

تیم بین بخشی در آموزش CDC و سرخوشه ها همکاری داشته است؟

بلی خیر

چگونه /چه کسانی؟ رویت برنامه آموزشی تدوین شده

تیم بین بخشی در تدوین پروژه ها به CDC کمک می کند؟

بلی خیر

پرسش از کمیته توسعه محلی

تیم بین بخشی از پروژه های CBIحمایت می کند؟

بلی خیر

مدیریت

نظام

اطلاعاتی

سوابق و مدارک پروژه ها در دبیرخانه استانی/ شهرستانی ثبت و نگهداری می شود؟

بلی خیر

مدارک راببینید

گزارش از جلسات تیم بین بخشی تهیه می شود؟

بلی خیر

صورتجلسات را بررسی کنید

گزارشات بطور مکتوب و مستند به دبیرخانه استان و کشور ارسال شده است؟

بلی خیر

رویت گزارشات

گزارش فعالیتها از طریق دبیرخانه استان و شهرستان به مقامات ارسال می گردد؟

بلی خیر

رویت گزارشات

سوابق و مدارک مربوط به اطلاعات پایه ای خانوار و جامعه تحت پوشش در دبیرخانه موجود می باشد؟

بلی خیر

مستندات رابررسی نمایید

مدیریت

نظام

پایش

جهت نظارت ، برنامه بازدید تدوین شده است ؟

بلی خیر

مستندات رابررسی نمایید

اسناد مربوط به امور مالی توسط دبیرخانه و ناظرین بررسی و کنترل می شود؟

بلی خیر

مستندات رابررسی نمایید

تیم بین بخشی بر اجرای پروژه های درآمدزا و اجتماعی نظارت دارد؟

بلی خیر

مستندات رابررسی نمایید

دستورالعمل ها و موازین BDN در زمینه صندوق وام در گردش رعایت می شود؟

بلی خیر

اسناد روستا بررسی شود

دبیرخانه بر صحت اطلاعات جمع آوری شده از جوامع محلی نظارت دارد؟

بلی خیر

چگونگی آن بررسی شود

دبیرخانه برنامه عملیاتی تدوین کرده است؟

بلی خیر

رویت برنامه

موانع و

مشکلات

مشاهده شده

پیشنهادات

وتوصیه ها

چک لیست نظارت و پايش مبتنی بر شواهد (بازدید دوم به بعد)

منطقه مورد بازدید: شهر روستا

نام منطقه مورد بازديد ..................................... نام بازدید کننده/ کنندگان ...........................................

نام شهرستان ........................................... سمت بازدیدکنندگان ........................................

نام استان .......................................... تاریخ بازدید .................................

اجزاء

شاخص ها

نتایج بازد ید

توضیحات

سازمان

د هي

و

بسيج

جامعه

اعضاء كميته توسعه محلی CDC درنياز سنجي، اجراي برنامه و مديريت آن دخالت دارند؟

بلی خیر

چگونه ؟ اطمینان پیدا کنید که کمیته های توسعه محلی درحال ثبت شواهد هستند

CDCو CRS نيازهاي اجتماعي، اقتصادي جامعه را مورد توجه قرار ميدهند؟

بلی خیر

تطبیق فرم تکمیل شده نیازسنجی باپروژه های تدوین شده

در طي یکسال گذشته دوره بازآموزي براي (CRS)، و(CDCS)برگزار گرديده است؟

بلی خیر

تاریخ دوره و تعداد شرکت کنندگان را ملاحظه نمایید

گروههای فرعی دیگری دررابطه بابرنامه فعالیت میکنند؟

بلی خیر

نام ببرید

روابط كاري پايدار بين کمیته های جوانان ، زنان ، سلامت ، سرخوشه ها ،كاركنان بخش بهداشت و تيم توسعه محلی و تيم بین بخشی وجود دارد؟

بلی خیر

چگونه آنها كار مي كنند؟

روند آن را مشخص نمائيد.

همكاري

و

مشاركت

بين بخشي

تمام بخش هاي اصلي توسعه نمايندگان خودرا به عنوان اعضاء تيم بین بخشی (TST )توجيه نموده اند؟

بلی خیر

دسترسي به اطلاعات ، سوابق جامعه را ملاحظه نمائيد و بخشهايي را كه هنوز توجيه/مطلع نشده اند را يادداشت نمائيد.

جلسات كميته توسعه محلی و تيم بین بخشی براي سه ماه آينده زمان بندي شده و اعضاء از اين امر آگاهند؟

بلی خیر

دعوتنامه ها و برنامه عملیاتی را ملاحظه نمائيد.

جدول زمانبندي كه فعاليتهاي سه ماه آينده دبیرخانه ابتكارات جامعه محور را مشخص نمايد، وجود دارد؟

بلی خیر

برنامه هاي مستند شده براي سه ماه آتي را ملاحظه نمائيد(چه كسي و چه موقع آن را انجام خواهدداد ؟)

سازمانهای غیر دولتی(NGO) در برنامه مشارکت دارند ؟

بلی خیر

نحوه مشارکت و چگونگی سوال شود

جامعه محلی از عملکرد TST ودبیرخانه راضی است؟

بلی خیر

مصاحبه بامردم

پروژه ها�