BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜL TaSİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ .

N!:~ 22 • DEKABR (ARALIK) 2014

Dövl;ıt ;ıhamiyyotli fonnin-İslamşünaslığm t;ıdrisinin vacibliyi vo o mm aktual problemlori 8 5

DÖVLaT aaaMiYYaTLİ FaNNİN-İSLAMŞÜNASLIGIN TaDRİSİNİN VACİBLİYİ va ONUN AKTUAL PROBLEMLaRİ

asadul/a Qurbanov . Bala Dövlat Universiletinin

Elmi-J;adqiqat markazinin ra h bari, falsafo e/m/ari doktont, professor

" ... Azarbaycanda İslamşünaslıq sahasinda XX asr demak olar, · tamam itirilibdir. Bu işiari görmak üçün Azarbaycanda İslam­şünaslıq. elmini inkişaf etdirmak lazımdır. Azarbaycan Elmlar Akademiyası, Bakı Uövlat Universiteti va Elmi-Tadqiqat İnistitut­ları bu · saha üçün xüsusi taşkilatlar, orqanlar, elmi markazlar yaratmalıdırhır ... Bela taşabbüslar olsa, man onları dastaklayaca­yam, bunlar üçün şarait da yaradacağam. Buna arxayın olun." (1)

Heydar aliyev

Açar söz/ar: İslamşünaslıq e/mi umumbaşar o cümladan, Şarq, elaca da Azarbaycan ictimai-folsa.fi .fikrin aparıcı istiqamatlarindan biridir.

/Uıroııeebıe CJıoea: HcllaMoeeiJeHUJl 5l6J15lemc5l oouH ocH06Hbıe HanpaeJieHue o6uıue 'leJZoeettecKue e moM 'IUCJie Bocmoımbıe, a maKJICe A3e6aiioJICacKue

06UJeCm6eHHO - tjJUJIOCOtjJCKUe MblCJib. Key words: The Islamic science is one of the leading directions of general

social-Philosophical thought, inCluding the East, so Azerbaijan.

Göründüyü kimi, xalqımızın ümummilli lideri Heyd:;ır 8lieyevin İslamşünaslıq elmi haqqında sözüged:;ın sah:;ıdi;ı yuxandakı blani xarakterli mahiyy:;ıtli ön:;ımli

fikrind:;ı müst:;ıqil Az:;ırbaycanda ümumb:;ış:;ıri, o cüml:;ıd:;ın Ş:;ırq, el:;ıc:;ı d:;ı Az:;ırbaycan İctimai-f~ls:;ıfi dünyagörüşünün, t:;ıf:;ıkkürünün, m3fk:ur:;ısinin mühüm t:;ırkib hiss3-l:;ırind:;ın olan Islamşlinaslıq elminin inkişafı sferasında Respublikamızın elın v:;ı t:;ıh­sil ocaqlanrun, habel:;ı orada çalışan müt:;ıx3sisil3rin üz:;ırin:;ı çox m:;ısul v:;ızif:;ıl:;ır

qoyulınuşdur.

86 ôsadulla Qurbanov

... Ulu Önd~r Heyd~r ô liyev h~ınin çox qiym~tli fikirl~rihi 1998-ei ild~ Bakıda keçiril~n "İslam Sivilizasiyası Qafqazda" mövzusunda Beyn~lxalq simpiozium­

dak.ı d~rin m~na, mnmun v~ münd~r~e~ k~sb ed~n tarixi nitqind~ söyl~mişdir. (Bax: Heyd~r ôliyev. Dinimiz xalqımızın milli -m~n~vi s~rv~tidir. Bak.ı 1989, s~h 47).(2) .

... Yeri g~lmişbn qeyd etm~k ist~rdik ki, dünyaşöhr~tli ietima, siyasi v~ dövl~t

xadimi olan Heydgr 81iyev yuxandakı göst~ril~n ön~mli fikri heçd~ t~sadüfi olaraq

dem~mişdir. Onun bu fikirl~ri din, islam v~ müq~dd~s Quran haqqında ~v.v~ll~r söyl~diyi aşağıdak.ı ünlü sözl~r~ ~sas~n b~yan etmişdir. Aşağıda h~ınin fikirl~ri

xatırlamaq bize~ yerin~ düş~rdi.

"İnsanların manavi sarvatlarinin hamısından dinin farqi ondadır ki ,_ o, dini mansubiyyatindan asılı olınayaraq hamişa insanları dostluğa hamrayliya, birliya

davat etmişdir". (3).

*** "İslam dini asrlar boyu bizim manaviyyatımızın asasını taşkil etmiş,

müsalınanların dünyada layıqlı yer tutmasını tarnin etmişdir".(4).

*** "Qurani-Şarifin biza verdiyi tövsiyyala, dars, göstardiyi yollar insanları

paklığa, düzlüya, doğruluğa, sadaqata, qahramanlığa, casarata, casurluğa davat

edan talablardir, tövsiyyalardir. Azarbaycan dövlat müstaqilliyini alda edandan sonra xalqunızın manavi dayariari canlamb, barpa edilibdir'' (5)

*** "Qurani-Karimin bütün kalarnları bu gün Azarbaycanda Allahın yolu ila

getmayimiz üçün maşaldir. Biz AzarbaycanWar bu, sonradan galacak bütün nasillarada tövsiyya

olunur- heç vaxt inamımızdan, dinimizdan uzaqlaşmayacaq va bu manavi manbaalarimizdan istifada edarak galacayimiz quracayıq" (6).

Bütün bu yuxanda deyil~nl~rd~n bel~ bir doğru düzgün m~ntiqi n~tie~y~

g~l~r~k, ortaya çox haqlı v~ t~bii sual qoymaq olar. İslamşünaslıq elıninin predmeti v~ onun ~h~miyy~ti n~d~n ibar~tdir? Bize~, doğru, dügün v~ obyektiv eavabla ~laq~dar olaraq, ~vv~la, islam dinin~ v~ onun ~sasını t~şkil ed~n müq~dd~s Qurana

aşağıdaki t~rifl~ri verm~k ist~rdik.

Birincisi, "İslam dini ümumb~ş~ri m~n~vi d~y~rl~rin mühüm t~rkib

hiss~l~rind~n biri olan Ş~rqd~ sivilizasiyanın inkişafının., insan t~f~kkürü v~ onun t~kamülünün konkret bir m~rh~l~sind~- . vn ~srin ~vv~ll~rind~ b~lli bir m~kanda 8rabistan Yanmadasında meydana g~lan, planetar miqyaslı ietima-şüurun bilavsit~

Dövlat ahamiyy;Jtli fonnin-İslamşünaslığm taeirisinin vacib/iyi va omm aktual problemiari 87

özün~m~xsus, spesifik formalanndan sayılan sosial, tarixi hadis~ v~ fenomendir". (T~rifv~ Kursiv bizi.mdir;-B,Q.).

*** "Quran İslam dininin asasını taşkil edan, takca müsalmanların deyil,

dinindan, dilindan, milliyyatindan, cinsindan, irqindan, ha~ela dig~r sosial

mansubiyyatlarindan asılı olmayaraq bütövlükda başar övladının müqaddas stolüstü kitabıdır" (Tarü va Kursiv bizimdir;-a,Q.) .

... B~li, İslamşünaslıq elmi yuxanda kursivl~ yazılan tarifl~rd~ ehtiva olunan

Islam v~ Quranı elmilik, obyektivlik, m~ntiqilik v~ düny~vilik baxımından öyr~n~n,

ş~rh ed~n, izahlayan, s~ciyyal~ndir~n, d~y~rl~ndir~n v~ qiym~tl~ndiril~n ümumbaş~r

o cüml~d~n Ş~rq, el~c~ d~ Azarbaycan ictima-falsafi elmalar~an biridir . ... Ulu Öndar Heydar Bliyevin İslamşünaslıq el.minin inkişaf etdirilmasina dair

yuxanda qeyd olunan qiymatli tövsiyasindan v~ göstarişindan sonra bu satirlarin

mü~llifinin t~ş~bbüsü, . BD U-nun Böyük Elmi Şurasının q~ran, Respublika t~hsil nazirliyinin xüsusi a~a asasan BDU-da 1999-cu ilda İslamşünaslıq Elmi T~dqiqat Markazi yaradıldı. Markazda taşkilatlanma işi başa çatdıqdan sonra "Müstaqil

Azarbaycanda İslamşünaslıq elminin aktual problemlari" mövzusunda Respub­

lika miqyaslı elmi-nazari va arnali ahamiyy~t k~sb ed~n konfrans keçirildi. Konfransda bu s~tirlarin mü~llifinin yuxanda qeyd olunan adda maruz~si atrafında

Respublikamızda sözüged~n sahad~ çalışan tanınmış müt~x~ssisl~r çıxış ed~rak

dayad i fikirlar, mülahiz~ v~ t~klifl~r söyl~dil~r. tadbirin sonunda konfrans iştirakçılann takliflan asasında xüsusi qatnam~ qabul olundu. qatnamada "Azarbay­

canda" İslamşünaslıq elminin tarixi, müasir durumu va perspektivlari adlı xüsusi sanad bayan edildi. Markaz öz mövcudluğu iliari arzinda sözüged~n sahada bir sıra uğurlu işl~r görmüşdür.

... Bir jurnal maqalasinin hacmina qoyulan talablar baxımından markaz tarafind~n görülan işlarin hamısını sadalamaq ist~mirik. esas masala odur ki,

sözüged~n sah~d~ gal~c~kd~ na kimi faydalı g~r~kli işlar görülm~lidir. Diqqati bu istiqamat~ yönaltm~yi nn~rd~ tuturuq.

Burada qarşıya çoc haqlı v~ t~bü suatlar çıxır. Bu suallar asas~n aşağıdakılardır.

Birincisi, İslamşünaslıq el.minin mahiyy~ti va onun ahamiyyati, tadrisinin zaruriliyi v~ vacibliyi nad~n ibar~tdir.

İldncisi, İslamda sekulyarlaşma, düny~vil~şm~ Islamşünaslığın başlıca prob­

lemiarindan biri kimi.

88 asadu/la Qurbanov

İslamşünashq elmi, fanni baqqmda asasan aşağıdakı mülahizalarimizi bildirmak istardik. tax.rninan bir neça yüz illik yaşı olan islamşünashq elminin Azarbaycanda hanisi Mirza fatali axundzada olmuşdur desak zannimizca, s~hv etmarik .

.. .İslamşünaslıq elmi yarandığı zamandan, p~rv~riş tapdığı dövrd~n indiya kimi, çox ziqzaqlı, enişli - yoxuşlu, paradoksal xarakterli, mahiyyatli bir yol keçmişdir.

Başqa sözla desak, İslamşünaslıq elmi zamanın ideoloji prinsipl~rind~n asılı olaraq müxtalid adlar daşımışdır. M~sal~n, "Buıja Islamşünaslığı", ''Marksis-Leninçi İslamşünaslıq", "Bolşevik-Komminist-Sovet İslamşünaslığı" va s. h~min göstarilan adiarda olan "İslamşünaslıq elmi" t~biki ~sas~n siyası xarakter daşımışdır. bu da

m~lum bir haqiq~t, reallıqdır ki, çox m~hsuldar qüvv~ olan düny~vi elm, o cüml~d~n Islamşünaslıq elmi siyasilaşdirildiyi üçün o, dem~k olar ki, başlıca mahiyy~tini

itinnişdir. Mas~l~n, ölbmizd~ Sovet dön~mind~ İslamşünaslıq elmin~ ideoloji -siyasi don geyindiril~rak, o, kommunist ideologiyasınm mühüm tarkib hissalarind~n birina çevrilmişdir. Halbuki bu, ~slind~ bela olmamalı idi .

... N~ is~, keç~k ~sı m~tlaba h~qiqi İslamşünaslıq ~slind~ siyas~tdan bnar

olmalıdır. başqa sözla desak h~qiqi Islamşünaslıq dini, o cüml~d~n islam dinini elmilik, obyektivlik, m~ntiqilik va dünyavilik baxımından ş~rh v~ izah etm~lidir .

... Bali, haqiqi İslamşünaslıq elmi timurobaşar o cümladan Şarq, el~ca da Azarbaycan ictimai-fals~fi fikrinin ayrılmaz t~rkib hissalarind~n birini t~şkil edir.

"İslamşünaslıq elminin mahiyy~tini ~sas~n aşağıdakı kimi saciyyal~ndirm~k olar. İslamşünaslıq elmi İslam dininin v~ müqadd~s Quranm m~nş~yi, mahiyy~ti, meydana g~lm~si s~b~bl~rini, onların falsafasini, sosiologiyasını, psixologiyasını v~

fenomologiyasını elmilik, obyektivlik, m~ntiqilik v~ dünyavilik nöqteyi naz~rdan öyr~nan, araşdıran, izaWayan, d~y~rl~ndiran va qiym~tl~ndir~n bir fals~fi elmdir". (T~rif va Kursiv bizimdir;-8,Q.).

Bu t~rifi islamın ~sasını taşkil ed~n müq~ddas Qurana da şamil etmak olar . . . .İslamşünaslıq elmi haqqmda yuxanda qeyd olunan elmi mülahizalara r~ğman

qarşıya daha çox haqlı va t~bii sual çıxır. Görasan İslam şüuru Azarbaycana na kimi

tövhalar vermişdir? Birincisi, İslam şüuru ~sas~n Vlli asrd~n sonra xalqımizm q~dim va zangin

mifoloji, b~dii - estetik, axlaqi-man~vi, falsafi, hüquqi, iqtisadi, habela harbi Şüuru

ila bir konteksd~ t~kamül yolu ila parvarİş . taparaq formalaşı~ inkişaf etmaya

başlamışdır.

İkincisi, İslam şüuru yuxanda qeyd olunan zamandan etibaran xalqımızın tarixi yaddaşınm pozitiv z~ınnd~ b~rpa olunmasında ah~miyyatli yer tutur.

Dövlat ahamiyyatli fonnin-İslamşiinashğm tadrisinin vacibliyi va onım aktual problemiari 89

Üçüncüsü, islam şüuru göstgfİlgn dövrdgn başalayaraq xalqımızın milli- mgnlik

şüurunun tgkran istehsalında mühüm rol oynayır. Dördüncüsü, islam şüuru qeyd olunan vaxtdan sonra xalqımızın milli

mentaHtetinin z;;ınginlgşmgsind;;ı aparıcı istiqamgth:ırdgn birini tgşkil edir.

Beşincisi, İslam arnili xüsusilg 1991-ci ildg ölhmizd;;ı milli müst;;ıqiillik aldg olunandan vg hgmin ildg suvergn Azgrbaycanın İslam Konfransı Tgşkilatına (indi bu

beynglxaql qurum İslam ômgkdaşlıq Taşkilatı adlanır) üzv olduqdan, ~lgxsus da Ulu Önd~rimiz Heydar ôliyev 1993-cü ilin II yansından sonra Respublikamızın siyasi rahbarliyin~ g~ldikdgn sonra ölhmizin beynglxalq nüfuzu dahada artmışdır.

Altıncısı, ölkamizda rasmi f~aliyy~t göst~r~n Qafqaz Müs~lmanları İdarasi, Rus Provaslav İcması, Yahudi Sineqoqu, onlann dem~k olar ki, ~ks~r t~msilçil~ri

müst~qil ölk~mizda dünygvi, hüquqi, demokratik dövl~t humanist, sivilizasiyalı va vat~ndaş hamrgyliyi ~miyy~ti quruculuğunda f~al iştirak edirlar.

Y eddincisi, müt~qil ölk~mii.in dindar lan, o cüml~d~n müt~r~qqi fikirli islam

ardıcıilan da qey olunan dövlatin va camiyyatin quruculuğunda ~ll~rindan ggl:mi etm~y~ çalışırlar.

a lbatta, burada, sözüged~n mgsala il~ ~laqadar olaraq bu q~bild~n olan el.ıni

mülahiz~l~rin sayınıda artıqmaq da olardı .

... Ötan ~srin 80-ci iliarinin ~sasan II yansından, başqa sözl~ des~k keçmiş SSR - nin ilk v~ son uğursuz prezidenti M.S. Qarabaşov sovetl~r ölkasinin başına

keçdikd~n sonra sovet İttifaqı başda ol.ınaqla dünya sosializm sistemina daxil olan maml~katl~rd~ o cümlad~n Az~rbaycan Respublikasında nisb~tan az mahdud

anlamda obyektiv daha çox manada is~ subyektiv amill~r n~tic~sind~ mütar~qqi b~şariyy~tin inkişafında bilavasit~ özün~m~xsus m~rh~l~ t~şkil ed~n rol oynayan sosializm v~ onun mahiyy~tind~n ir~li g~l~n komminist ideologiyası zamanın

gardişin~ duruş gatir~ bilmgyib, tarixin arxivin~ köç etdilar. ôsas~n bundan sonra

demak olar ki, m~navi hgyatın bütün sah~l~rind~ olduğu kimi ideologiya, milli -m~n~vi d~y~rl~r, milli m~fkurg sferasında da ~ks istiqam~td~ köklü, radikal

dayişikliklarda baş verdi, vakuum boşluqları yarandı . ... Müst~qil dövlgtimizin qeyd olunan sah~larda baş veran boşluqlan aradan

qaldırmaq sah~sinda apardığı obyektiv, uğurlu, siyas~ti natic~sind~ mühüm va köklü

nailiyyatlar ~~d~ edildi. Bu nailiyy~tl~ri daha da artırmaq üçün h~r şeyd~n gvv:;ıl hüquqi baza ~saslar yaratmaq t~l~b olunurdu. 1995-ci ilin 12 noyabmda ümumxalq

sasverm~si referendum vasit~si.la müs~qil dövl~timizin ilk demokratik kqnstitu­siyası qabul olundu. Harnin konstitusiyada dövlat-din münasib~tl~ri, vicdan, dini

90 asadu/la Qurbanov

etiqat azadlıqlan qanunvericilikl~ t~sbit olundu. Bu baxımdan Konstitusiyamızın

18,48, 71 v~ dig~r müvafiq madd~brind~ ehtiva olunan müdd~alar diqq~ti xüsusil~ c~lb edir. Yeri g~l.mişk~n. yuxanda qeyd olunan madd~l~rin m~tnl~rini yada salmaq,

xatırlamaq, onlan el.milik obyektivlik, m~ntiqilik, v~ düny~vilik baxım.ından ş~rh

etm~k ist~rdik. "Din v~ Dövl~t" adlı 18 -ci madd~d~ deyilir:

"1. Azarbaycan Respublikasında din dövbtdan ayrıdır. Bütün dini

etiqadla r qanun qarşısında barabardir.

n. insan layaqatini alçaldan va ya insanparvarlik prinsiplarina zidd olan

dinlarİn yayılınası va tabliği qadağandır.

ID. Dövlat tahsil sistemi dünyavi xarakter daşıyır." (7).

Göründüyü kimi bu madd~ d~ qanunçuluqla t~sbit olunmuş müdd~alan

müasirlik baxım.ından ş~rh etm~y~ ehtiyac vardır. "Müasir" lik dey~nd~ biz h~r

şeyd~n ~vv~l, qloballaşmanı n::>z~rd~ tuturuq. Yeri g~lmişbn müasir dövra y~ni XXI

~sri xarakteriz~ etm~k, onu s~ciyyal~ndirm::>k, daha doğrusu XX asrd~n

f~rqlandirm~k lazımdır. ag~r xx asr başar tarixina el.mi texniki inqilab asri kimi daxil olmuşdursa, XXI ::>sr ondan mahiyy~tc~ köklü suratda f~rqlanir. Başqa sözla

desak, hazırkı XXI ~sr qloballaşma, İnteqrasiya informasiya va kommunikasiya

texnologiyalan proseslarinin geniş vüs~t aldığı bir asr kimi başar tarixina daxil

olmuşdur. Odur ki, Konstitusiyamızın 18-ci .madd;}sind;} qanunçuluqla t~sbit

olunmuş b~zi müsdd;}alara bu baxımdan yanaşmaq lazımdır. avvala, qeyd etm;}k ist;}rdik ki, 18-ci madd;}nin adfı dayişilm~lidir. Olmalıdır:

"Dövl;}t V;} Din". Bu, qeyd olunan madd;}nin birinci b;}ndinin mahiyyatind;}n i.Fcıli

g;}lir.

İkincisi, h;}min madd::>nin ll b;}ndind;} ehtiva olunan fikir xeyli d;}f;}Cad;}

ziddiyy;}tli xarakter daşıyır. Sübut. T;}xmin;}n 40-50000 illik tarix;} malik olan dinin

mövcudluq tacrüb;}si göst~rir ki, heç bir monoteys (t~kallahlılıq) dinin, o cüml;}d~n

xüsusi il;} İslam dini insan l;}yaq;}tini alçaltmamış V;}n insanp~rv~rlik prinsipl~rin~ zidd olamışdır. Bu, teoloji, y;}ni ilahiyyat baxımından da, düny::>vilik nöqteyi

n~z~rind~n d~ bel~dir. Burada qarşıya daha bir çox haqlı v~ t~bii sual çıxır. 18-ci

madd~nin ll b::>ndi nec;} yazıl.malıdır? Cavab: bu fikrin aşağıdak.ı redaksiyada

yazılması daha m~qs;}d~ uyğun olardı.

"Ayrı-ayrı dinlarda olan bazi ayin va marasimlarİn icrası zamarn insan

layaqatini alçaldan va ya insanparvarlİk prinsiplarina zidd olan hallara yol

verila b ilm az". Bu, h;}m inzibati yolla daha çox is~ ictimai r~yin t~siri il~ aradan

qaldırıla bil~r.

Dövlat ahamiyyatli fannin-İslamşiinaslığm tatirisinin vacibliyi va om m aktual problemiari 91

B::ıli, ayn-ayn dinl::ırd::ı b::ızi ayin v::ı m::ırasiml::ırin icrası zamanı. insan l::ıyaq::ıtini alçaldan v::ı ya insanpcırv::ırlik prinsipl::ırincı zidd olan hallara yol verilir. M::ıs::ıl::ın,

xristianlığın ayn-ayn qollarına aid ain vcı mcırasimlcırin icrası zamanı bunlara daha çox t::ısadüf olunur. H::ımin ayin v::ı m::ırasiml::ıri icra ed::ın bir çox dindarlar qapalı h::ıyat t::ırzi (monast) keçirirlar. bel::ıl::ıri bir çox hallarda bu dünyanın b::ızi maddi va mcın::ıvi nemcıtl::ırind::ın imtina edir, hcıtta evlcınmir, ail::ı h::ıyatıda qurmurlar. Y axud buddizimd::ı, iudaizmdcı habel::ı dig::ır bu yönlü dinl::ırd::ı el::ı ayin v::ı m::ırasiml::ır vardır Id, onların icraçılan Allaha qovuşmaq üçün b::ıd::ınl::ırina fizild işg::ınc::ı, azab, aziyy::ıt verir, h::ıtta intihara, özüd::ı b::ız::ın kütl::ıvi ş::ıkild::ı intiliara yol verirl::ır. V::ı ya götür::ık islamın m::ıharr::ımlik mcırasimini. Şi::ı mns::ıb dindarlardan müayy::ın qismi Maharr::ımli­yin 1 O-cu Aşura günü, ::ısas::ın m::ıscidd::ı başlannı yanr, sin::ılarini döyür, qançinl::ıy::ın::ı qcıd::ır kür::ıkl::ırin::ı z::ıncir vururlar. Sual olunur. Bütün bu yuxanda deyilcınlar insan l::ıyaq::ıtini alçaldan va insan parvarlik prinsipl::ırin::ı zidd olan hallar deyilmi? Blbatt::ı.

Üçüncüsü, 18-ci. madd::ınin m b::ındinin t::ıh:ıblarina bir çox hallarda tam manasında riay::ıt olunmur. Başqa sözl::ı desak, dövlat tahsil sistemincı aid olan müxt::ılif t::ımaüllü m::ıkt::ıbl::ırd::ı, o cüml::ıd::ın ali m::ıkt::ıbl::ırd::ı "Dinşünaslıq" v::ı

"İslamşünaslıq" f::ınnl::ıri t::ıdris olunmur. Bu, sözüged:m sah::ıd::ı çox ciddi nöqsandır. Müşahid::ıl::ır göst::ırir ki, ali m::ıktcıbl::ırin m::ızunlan iç::ırisind::ı v::ıhhabiliyin v::ı

nurçuloğun tcısirincı maruz qalan, h::ıtta Suriyada döyüş::ı ged::ınl::ırin ::ıks::ıriyyati mahz ali m::ıkt::ıbl::ırd::ı "Dinşünaslıq" v::ı "İslamşünaslıqdan" elmi bilikl::ır almayanlardır .

... indi is::ı konstitusiyaınızın 48-ci "Vicdan azadlığı" adlanan maddanin ş::ırhin::ı keçm::ık ist::ırdik. harnin madd::ıd::ı deyilir:

"1. Har kasin vicdan azadlığı vardı[.

II. Har kasin dina münasibatini müstaqil müayyanlaşdi.rmak, har hansı dina takbaşına va ya başqaları ila birlikda etiqad. etmak, yaxud heç bir dina etiqad etmamak, dina mönasibati ila bağlı aqidasini ifada etmak va yaymaq hüququ vardır.

m. Dini etiqad va aqida hüquq pozuntusuna baraat qazandırmır" . (8). Göründüyü kimi, bu maddanind::ı matuinda didaksiya xarakterli dayişiklikl::ım

v::ı ::ılav::ılar::ı ehtiyac vardır. M::ıs::ıl::ın, bizc::ı, yaxşı v::ı daha m::ıqs::ıd::ı uyğun olardı ki, harnin madd::ı aşağıdaki redaksiyada yazılsın.

"1. Ha.r bir Azarbaycan vatandaşının vicdan azadlığı vardır..

ll. Har bir Azarbaycan vatandaşının dina münasibatini müstaqil müayyan­laşdirmak, har hansı dina, o cümladan xüsusila islam dinina takbaşına va ya kollektiv şakilda etiqad etmak yaxud haqiqi ateizma inam baslamak, onu

92 ôsadul/a Qurhanov

elmilik, obyektivlik, mantiqilik va dünyavilik. baxımından tabliğ etmak va ayaymaq hüququ vardır.

m. Monoteyis diniara o cümladan islam dinina aid ayin va marasimlarİn yerina yetirilmasi ictimai qaydam pozmursa va ya ictimai axlaqa zidd

deyildirsa, harnin vatandaş azaddır, sarbastdir. 'Bu, onun şaxsi işidir.

IV. Dini etiqad va aqida ateizm tabliğatı hüququ pozuntusuna baraat qazandırmır." (9).

Haşiya ı. H~qiq~t namin~ qeyd etm~k istardik ki, Respublikamızda haqiqi

ateizm mövqeyinda duran, y~ni sözün sağlam manasında ateist aqidali insanlar az deyildir. Onlarında vicdan azadlığı vardır.

Haşiya 2. Burada bir m~ntiqi analogiya gatirmak zannimizca, yerina düşardi.

Bizca, misionerlardan, dini taxribatçılıqdan, seferatçılardan, vahhabilardan, nurçulardan habela bu qabildan olanlardan tamiz, saf, ateistlar daha yaxşıdır.

Haşiya 3. "Ateizm", doğrudur, lüğati m~nası "a" inkar ş~kilçisi latınca "teos"

Allah demakdir. Yani ateizim Allahın inkar etmak demakdir. Bu, "Ateizm" sözünün lüğati manası dır. Yeri galmişkan haqiqat namina qeyd etmak istardik ki, hazırda Allahı şüurlu şakilda inkar ed~n şaxsa demak olar ki, tasadüf olunmur. söZÜ gedan

sahada apanlan sosioloji müşahidah~r göstarir ki, bazi yalançı dindarlardan f:;,rqli olaraq dina etiqad etmayan va ya laqeyd münasibat bash:ıyan ateistlar vatana, millata,

dövlata sadaqatla qulluq edirlar . ... Va ya götürak konstitusiyamızın "İnsan va vatandaş hüquqlarının va

azadlıqlarımn taminatı" adlı 71-ci maddasina. Harnin maddada deyilir:

"1. Konstitusiyada tasbit edilmiş İnsan va vatandaş hüquqlarmı va azadlıqlarını gözlamak va qorumaq qanunvericilik, icra va mahkama hakimiyyati orqanlarının borcudur.

n. İnsan va vatandaş hüquqlarmm va azadlıqlarmın hayata keçirilmasi Azarbaycan Respubli.kasının beynalxalq öhdaliklarini nazara almaq şarti ·ila qisman va müvaqqati mahdudlaşdırıla bilar. Hayata keçirilmasi mahdudlaşdı­

rılan hüquq va azadlıqlar haqqmda ahaliya qabaqcadan malumat verilir. m. Yalnız mühariba, harbi vaziyyat va fövqalada vaziyyat, habela safar­

barlik elan edilarkan insan va vatandaş hüquqlannın va azadlıqlarının hayata

keçirilmasi Azarbaycan Respublikasının beynalxalq öhdaliklarini nazara almaq şarti ila qisman va müvaqqati mahdudlaşdırıla bilar. Hayata keçirilmasi mah­dudlaşdırılan hüquq va · azadlıqlar haqqında ahaliya qabaqcadan malumat

verilir

Dövlat ahamiyyatli .fonnin-İslamşiinaslığm tadrisinin vacibliyi va omm aktual problemiari 9 3

IV. Heç bir halda heç kas din, vicdan, fikir va aqidasini açıqlamağa macbur

edila bilmaz va bunlara göra taqsirlandirila bilmaz. V. Bu konstitusiyanm heç bir müddaası insan va vatandaş hüquqlarınm va

azadlıqlarmm lağvina yönalmiş müddaakimi tavsir edila bilmaz. VI. Azarbaycan Respublikasmm arazisinda insan va vatandaş hüquqları va

azadlıqları bir başa qüvvadadir. vn. insan va vatandaş hüquqlarmm va azadlıqlarının pozulması ila

alaqadar mübahisiari mahkamalar hall edir. vın. Heç kas töradildiyi zaman hüqu9. pozuntusu sayılmayan arnala göza

masuliyyat daşımır. Hüquq pozuntusu töradildikdan sonra yeni qanun bu cür barakatlara masuliyyat aradan qaldırılmışsa va ya yüngüllaşdirilmişsa yeni

qanun tatbiq edilir". (10) Yuxanda qey olunan hgr 3 madd~min müddgalannda ehtiva oluna fikirlardgn

göründüyü kimi müstgqil ölhmizin ilk d~mokratik konstitusiyası qgbul edilgrbn, sözügedgn sahadg dünya konstitusiya quruculuğu tgvrübgsindan mügyygn istisnalar

nazarg alınmazsa sgmargli va maqsadyönlü şakildg istifadg olunmuşdur. 8ggr 1 -ci yani 1 8-ci maddgnin I bgndindg çox haqlı vg düzgün olaraq

göstgrilm.işdir ki, müstgqil Azgrbaycan Dövlgti ölkgmizdg rgsm.i fgaliyy~t göstgrgn

dini quruınlann daxili işlgring qanşmır, öz növbasindg hgmin dini gururnlar da

sözügedgn sahadg dövlgtimizin xarici va daxili siyasgtina müdaxilg etmirlar. Yeri gglmişbn vicdan azadlığı ila bilavasitg bağlı belg bir mgntiqi analogiya

ggtirmgk istgrdik. 8gar güngşli aydın bir havada bir damla saf, tgmiz bulaq suyu .

billur qabda neca görünürsg konstitusiyamızda da ding münasibgtdg bu va ya diggr dgracgdg fgrqlgngn, bütün vatgndaşlann hüquqlan bax, belaca qanunvericilik.lg tgsbit

olunmuşdur. Başqa sözlg desgk, ding münasibgtdg dövlgtimiz düzgün siyasat yeridir . ... Müstaqil döslgtimizin sözügedgn sahadg apardığı obyektiv, uğurlu siyasgt

ngticgsinda mühüm vg yeni- yeni nailiyygtlgr qazamlmışdır. Yeni mgscidlgr,

kilsglgr, kirx.alar, mgbadlgr, sineqoqlar tikilmiş dindarlann istifadgsing verilmişdir. Köhnglgri barpa edilib din islam ardıcıllannın ixtiyanna verilmişdir. Müstaq}l ölkgmizda hacc ziyargting hedib gglanlgr ildgn ilg durmadan artr. yeri gglmişbn

qeyd etmgk istgrdik ki, bu satirlarin mügllifi.dg Ulu Öndgr Heydgr 8liyevin tövsiyasi ilg 1998-ci ildg Müqgddas Makka Mgdingni ziyargt edgrak, hgm rgsmi, ham dg

mgngvi haqqı statusunu almışdır . ... Sülh, mehribalıq, dözümlülük dini olan islamın gsasını tgşkil edan müqgddgs

Quran dünyaşöhratli akademik.lgr, şgrqşünaslar Ziya Bünyadov va Vasif

94 ôsadu/la Qurbanov

M;)m.m;)daliyev tar;)find;)n tarcüm;) olunaraq tükanmaz ID;)navi S;)rv;)t kimi Respublikamızın islam ardıcıllannın istifadasina verilm.işdir .

... SöZÜgedan sahada yüks;)k ixtisaslı milli mütax;)ssislar hazırlamaq sferasında

bir sıra mühüm işlar görülmüşdür. Bel;) ki, Bakı Dövl;)t Universitetind;)

İslamşünaslıq Elmi Tadqiqat M;)rkazi, Akademiyamızın f;)ls;)f;) V;) Hüquq

İnistitutunda Dinşünaslıq V:} M:}daniyy::ıtin aletual probleml;)ri, İnsan Hüquqlan

İnistitutunda din V;) ictimai t::ıhlük;)sizliyi yaradılmışdır. Bunlardan savayı söZÜgerlan

sahay;) aid müdafia şuralannda bu niyyatla çalışanlar yüks;)k ixtisaslı mütaX;)SSiSl;)r

hazırlanır . ... BDU-nun nazninda faaliyyat göstaran İslamşünaslıq Elm.i Tadqiqat Markazi

faaliyyata başladığı 1999-cu ilclan bari Respublikamızda "İslamşünaslığın aktual

problemlari" mövzusunda müntazam olaraq konfranslar keçirir, ölk;)da dini

durumun vaziyy;)ti, islam terrorçuluğun aleyhin::ıdir va s mövzularda sistemli olaraq

intelektual V;) emosiolnal sapgili tadbirl::ır hayata keçirir, dövrü matbuatda, efırda,

ekranda, internetd;) maraqlı çıxışlar edir, kütlavi maarifçilik karakterli kitabiara

hazırlayıb çap etdirir.

Markazin rahb;)rinin çap etdirdiyi (2000-ci il) "Beynalxalq münasibatlard;) din

islam amili" adlı iri h;)cmli d;)rslik tal:}b;)larin istifadasina verilmişdir .

. .. M;)rknin rabbari İslamşünaslığın aktual problemlarİ barada takca ölkamizda

deyil onun hüdudlanndan çox çox uzaqlarda da maraqlı m;)ruzal;)rl;) çıxış edir. Bu

baxımdan onun İran İslam Respublikasında (2010), Bolqanstandakı (2011)

Beyn;)lxalq simpioziumdakı m;)ruzal;)ri xarici ölkalarin mütaxassislari tarafindan

yüksak qiymatlandirilm.işdir. Bu satirlarin müallifi xaricda İslam problemlarina o

cüml::ıdan Azarbaycan İslamşünaslığın aktual masalalarina beynalxalq tadbirlarda

ölkamizi layaqatla tamsil etmişdir .

... 8lbatta, son iliarda ölkamizda islamşüoaslıq elminin inkişafı sahasinda

görül;)n uğurlu işiardan ::ılda edilan naaliyyatlardan daha atraflı bahs etmak olardı.

Lakin hesab edirik ki, sözüged;)n sahadaki müvaffaqiyy;)tlarimizi bizim alimizdan

alan yoxdur. Mahz buna göra da söZÜgedan sahada görül::ısi işiarimiz daha çoxdur.

Sual oluna bilar. Görülasi mühüm, vacib garakli işlar hansılardır? Bunlar

hansılardır? Bunlar asasan aşağıdakılardır.

Birincisi, İslamın, müqaddas Quranın ümumbaşari manavi dayariari ahali

arasında islamşüoasbq elmioi maarifçilik yolu ila dövrü matbuatda, efirda ekranda

va internetda müntazam olaraq işıqlandırmaq.

Dövlat ahamiyyatli fonnin-İslamşünaslığm tJdrisinin vacibliyi va o mm aktual problemiali 95

İkincisi, dövlat va özal tahsil sistemindaki bütün mak:tablarda, o cümladan

xüsusila, t;,}maülündan, profilindan asılı olmayaraq Dinşünaslıq va İslamşünaslıq tannlarinin (54 saat - 30 saat mühazira, 24- saat seminar maşğalasi) tadrisi çox

faydalı olardı. Burada nazara almaq lazımdır ki, tahsil ümumxalq, ümumdövlat va

mühüm stateki alıamiyyat kasb edan bir prosesdir, sistemdir. Bu, çox vacib va zaruri

olan dövlat alıamiyyatli bir masaladir.

Üçüncüsü, çox-çox t~assüflar olsunki, yaşadığımız lıazırki XXI asrda

qloballaşma, inteqrasiya, informasiya va kommunikasiya texnalogiyalan proses­

larinin genış vüsat aldığı indiki dövrda ölkamizda dini misionerlik, radikalizm,

seferatizm, terorçuluq, fanatizm, fatalizm, asketizm, mistizm, mövlıumat, xurafat,

valılıabilik, nurçuluq va s bu kimi çpx zararlİ yad tariqatlar, manfi meyllar

· güclanmişdir. Dinşünaslıq, İslamşünaslıq yuxanda sadalanan harnin manfi hallann

elmilik, obyektivlik, mantiqilik va. dünyavilik baxımından aradan qaldınlmasında

mühüm rol oynayır. Bax, bu, çox vacibdir.

Dördüncüsü, çox ciddi naralıatlıq doğuran hallar bundan ibaratdir ki, bazi

mamurlar' arasında korrupsiya, rüşvatxorluq, özbaşınalıq, lıarınlıq, iti nafislilik,

onlann övladlan arasında narkomaniya, qudurğanlıq va s. bu kimi manfi hallar baş

alıb gedir. 8gar harnin qabildan olan marnurlar va onların övladlan islamın

Müq~dd~s Quranın ümumb~Ş~ri m~navi d~y~rl~ri il~ silahlandınlmaqda dinşünaslıq v~ islamşünaslıq elmlari tükanm~z man~vi s~rvatlardandir.

Beşincisi, camiyyatimizda azda olsa, mövcud olan manfi hallardan biri da

ondan ibar:atdir ki, maddi vaziyyatla ~laq~dar olaraq azyaşlı qızlar tahsildan

aynlaraq az savadlı valideyinlan tarafindan aila hayatı qurmağa macbur olurlar. Bu,

eyni zamanda ümumbaşari manavi dayariara zarar vurur. Burada ümumb~şari

manavi dayarlarin mühüm tarkib hissalarindan olan ictimai şüurun bilavsita

özünamaxsus sfesifik formalanndan sayılan dini-islami şüurun asasianna

yiy~lanmakd~ dinşünaslıq va islamşünaslıq elmlari xüsusi alıamiyyata malikdirlar.

Altıncısı, sözügedan sahada ümumi işimizin manafeyi namina yaxşı va faydalı

olardı ki, akademiyamızın müvafiq inistitutlarının birinda habela BDU-da

"Dinşünaslığın va İslamşünalığın aktual problemlari" şifrasi üzra müdafi.a

şuralan yaradılsın. Bu sözügedan salıada yüksak ixtisaslı milli mütaxassis kadriann

hazırlanmasında çox faydalı olardı. Çünki kadr har şeyi hall edir.

Biz yuxanda "Sekulyarlaşma" anlayışını işlatdik. Indi da bir neça kalima harnin

mafhumla :;ılaqadar olaraq onunla bağlı bazi fikirlarimizida bildirmak istardik.

"Sekulyarlaşma" (latınca Sekularist sözündan olan lüğati manası dünyaviiaşma

96 ôsqdulla Qurbanov

demakdir). Başqa sözla desak dinda olan bazi zararli ayin va marasimlardan, o

cümlad:m mövhumatdan xurafatdan, fanatizmdan, fatalizmdan, asketizimdan,

mistikadan, dini radikalimzdan, seferatçılıqdan, ayrıseçkilikdan, vahhabili.kdan,

misionerlikdan, nurçuluqdan va s bu kimi nianfi halların tasirindan xilas olub,

üİnumbaşari manavi dayariara sahib olmağın yollarını üsullarını, forma va

metodlarını elmilik, obyektivli, m~ntiqilik va dünyavilik baxımından şarh va izah

edir. Tasadüfi deyildir ki, bu satirlarin müallifi sekulyarlaşma ila alaqadar olaraq

çoxsaylı asarlar yazıb çap etdirmişdir. O, hatta" Azarbaycan kandlisinin şüurunda

sekulyarlaşmanın xarakterik xüsusiyyatlari" mövzusunda nami.zadlik, "Milli va

millatlararası münasibatlar kontekstinda sekulyarlaşmanın xarakterik

xüsusiyyatlari" mövzusunda doktorluq disertasiyaları yazıb müdafia etmişdir.

8lbatta, bu qabildan olan elmi mülahiza arnali ahamiyyat kasb edan tövsiyya

xarakterli takliflarin sayını artırmaqda olardı.

8min olmaq istardik ki, yuxanda qeyd olunaoların hayata keçirilmasi sahasi ila

va bilavasita maşğul olan rabbar orqaolar, o cünıladan xüsusila Respublikamızın

Tahsil nazirliyi lazımı tadbirlar göracakdir.

~TWADaOLUNMUŞaDaBhNAT

1. Heydar 81iyev dinimiz xalqımızın milli - manavi sarvatidir. Bakı 1999. salı 47.

2. Heydar 8liyev mütaqillik yolu, Bakı 1999. salı 77-78, 81-82, 93-94.

3. Azarbaycan Respublikasının Konstitusiyası (asas qanun) Bakı 1996. salı 8, 16, 22.

4. 8sadulla Qurbanov, Nazari Dinşünaslığa giriş, Bakı 1994. ·

5. 8sadulla Qurbanov, Nazari Dinşünaslığa giriş, Bakı 1996.

6. 8sadulla Qurbanov, Beynalxalq münasibatlarda din islam amili, (darslik)

Bakı 2000

7. 8sadulla Qurbanov, Azarbaycanda Sekulyarlaşma, Bakı 1999.

8. 8sadulla Qurbanov, İslam va Heyda 8liyev fenomeni, Bakı 2006.

9. 8sadulla Qurbanov, İslamşünaslığın aktual problenılari, Bakı 2005.

10. asadulla Qurbanov, İslamşünaslıq fanninin tadrisinin vacibliyi, Bakı "Tahsil" jurnalı 2013.

Dövl<Jt ah<Jmİ)ly<Jtli fonnin-İslamşiil1aslığm taeirisinin vacibliyi V<J onun akıual problem!<Jii 97

XÜLASa

Mü~llif m<1qal~d<1 müst<1qil Az<1rbaycan dövl<1t t<1hsil sistemind<1 islamşünaslıq f<1nninin gh~miyy<1tind~n, islamşünaslıq elminin ümumb<1ş<1ri, o cüml<1d<1n Ş~rq,

el<1C<1 d<1 Az<)rbaycan ictimai-f<)ls<1fi fık.irl<)rin apancı istiqam~tl~rind<)n biri olduğu

elmi nn~ri c~h<)td<)n ~saslandınlır.

PA3YME

ABTOp B CTaTH 060CHOB:bmaeTCH, qTo HCmlMOBe,ı:ı;mrne HBIDieTCH O):(KH H3 ocHOBHbıe HarrpaBneHHe, o6mee qenoBeqecKHX, B TOM qlfCne BocTOqH&Ie, a TaiOKe

. . A3e6aii.zı;)F:aCI<He o6mec;TBeHHo - <l>Hnoco<Pc.I<He MDICJTh.