fgjghj
TRANSCRIPT
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 1/159
N H A N V A T
W G f l s i r "
KINH DO tiQA LII
NHA XUAT BAN VAN HOA THONG TIN
Ha Noi - 2008
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 2/159
L A D A N G B A T
Que: Hoa Lii - Ninh Binh
Cu* nhan van hoc
H6ivien H o i V H N T
Ninh Bi n h
Nghe nghifep: Day hoc
Giaithiio-ngVHNT
Triidng Han SiSu
Ninh Binh
Giai thtfclng V H N T
cua U y ban
toan quo'c l ign higp
cac H o i V H N T V ie t Nam
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 3/159
Ben tho vua Dinh Tien Hoang 6 xa Triidng Yen,
huyen Hoa Lu - A n h : NINH MANH THANG
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 4/159
Titcfng vua Dinh Tien Hoang tho a den vua Dinh tai xdTriidng Yen, huyen Hoa Lie - A n h : NINH MANH THANG
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 5/159
Tttcfng vua Le Dai Hanh tha a den Le tai xa Triidng Yen,
huyen Hoa Lu - A n h : BUI DUY TU
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 6/159
Tuong Duong hdu thd d den vua Le tai xa Trudng Yen,huyen Hca Lu - A n h : BUI DUY T U
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 7/159
Tuqng vua Ly Thdi To thd d den Ly Bat Be (Bac Ninh)
A n h : T U LIEU
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 8/159
Nhd bia tuong idem vua Ly Thai Ta a xa Trit&ng Yen,
huyen Hoa Lit - A n h : NINH MANH THANG
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 9/159
Toan canh den thd vua Dinh Tien Hoang
a xa Triidng Yen, huyen Hoa Lu - A n h : PHAM HY LUONG
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 10/159
Long Sang dd a den thd vua Dinh tai xa Trit&ng Yen,
huyen Hoa Lit - A n h : NINH MANH THANG
Mot goc den thd vua Dinh Tien Hoang 6 xd Truong Yen
huyen Hoa Lit - A n h : NINH MANH THANG
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 11/159
Nhan vat l i c h s i t• m
Kinh d o H o a L it
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 12/159
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 13/159
N H AM V
N H A N V A T L I C H S U *
KINH DO HOA LIT
Stfu tam vd bien soqn: L A D A N G B A T
I
§
> N
H BI
ZHI Iz
V
Iz
V
N H A X U A T B A N V A N H O A T H 6 N G T I N
H A N O l • 2009
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 14/159
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 15/159
D I N H T I E N H O A N G D E
( D I N H B O L I N H )
( 9 2 4 - 9 7 9 )
1- T U O I N H 6 , C H I L6N CUA D I N H B 0 L I N H
D i n h Bo LTnh sinh nam Giap Than (924)( 1 )
, que 6" thon
K i m L IT , lang Dai Huu, chau Dai Hoang (nay la thon Van
Bong, xa Gia Phuong, huyen Gia V ien , t i nh N inh Binh) . Cha
la D i n h Cong Trt i , me la Dam T h i . "Ong sinh ra, ddng ngudivd tit chat khac thudng "
( 2 )
Dinh Cong Trii que cf thon Kim Lu, lang Dai Huu, chau
D a i Hoang. Ngay nay la thon Van Bong, xa Gia Phuong,
huydn Gia Vien , t i nh Ninh Binh .
- Cac sic sach xtfa khong ghi ngay, thdng sinh cua Dinh Bd LTnh.12 1
- "Lich trieu hien chuang loqi chi" - Tap I - Phan Huy Chii - NXB
KHXH-1992-Trang 190
5
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 16/159
"Dai Viet sit ky toan thu" ghi: "Cha ciia vua la Dinh
Cong Trit lam nha tudng cua Duong Dinh Nghe, ditqc Dinh
Nghe giao giitchitc quyen Th.it sii" Chau Hoan, sau theo ve
vdi Ngd vitong, van duoc give chdc cii roi md't"<2 >
.
K h i quan Nam Han xam luge va do ho nude ta, Duong
D i n h Nghe ndi day gianh doc lap. Ngo Quy6n d Phong Chau
(thuoc Son Tay, Ha Tay cu) va D i n h Cong Trir d Trudng Chau
( N i n h B i n h ) , la nhung tudng tai da theo Duong D i n h Nghe
danh quan Nam Han. Nam 931, Duong D i n h Nghe danh tan
quan Nam Han, gianh doc lap, tu xung la Tiet do sir. Ong cut
D i n h Cong Trir lam th i i sir Hoan Chau (Nghe A n ) , Ngo Quyen
lam T h i i sir A i Chau (Thanh Hoa). Nhu the D i n h Cong Trir da
la mot tudng tai, mot ong quan to, di ing Mu mot chau t i i thd i
Duong D i n h Nghe.
N am 937, K i e u Cong Tien la nha tudng da giet Duong
D i n h Nghe, d inh doat chue Tiet do si i . Ngo Quyen k hi dd la
Thu" sii A i Chau dem quan ra giet K i e u Cong Tien va sau dd
danh tan quan Nam Han d song Bach Dang (nam 938).
N am Ky Hqi (939) Ngo Quyen xung vuong ddng do d
Co Loa (Ha N o i ) . K h i Ngo Quyen dem quan giet K i e u Cong
Tien va danh quan Nam Han, D i n h Cong Trir theo Ngo Quyen
va lap cong. Chinh v i the, kh i Ngo Quyen d ngoi (939 - 944),
da giu nguyen chiic cho D i n h Cong Trir lam T h i i sir Hoan
Chau. D i n h Cong Trir lam Thu: six Hoan Chau dudi hai trieu
01
- Chile quan cai quan mot chau thdi Bac thuoc.12 1
- "Dai Viet silky toan tint" (Sdd) - Trang 210.
6
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 17/159
Duong D i n h Nghe va Ngo Quyen, t i i nam 931 den nam nao
khong ro. Su cu khong ghi nam D i n h Cong Trir mat, chi ghi
"sait theo ve vdi Ngd vitong, van duoc giitchitc cu, rdi mdt".
Co the phong doan D i n h Cong T n i lam thur sir Hoan Chautren 10 nam. Phai la mot ong quan trung quan, ai quoc, co tai
nang mdi co duoc v inh du do.
D i n h Cong T r u chinh la mot v i quan to, th6ng minh, di ic
do, yeu nude, thuong dan.
Sau khi D i n h Cong T n i mat, D i n h Bo L i n h da cung me
la Dam T hi va gia nhan tir Hoan Chau t rd v& que. T h d i gian
nay D i n h Bo LTnh cd t ud i khoang tren 15. Gia d inh Dinh Bo
LTnh phai nuong nhd ong chi i ruot la D i n h Thuc D u d qug.
Dang song thanh nha d noi quan trudng cung bd, duoc
hoc hanh, giao due tu te, nay phai ve que song v d i ngudi dan
chan lam tay bun la mot budc ngoat trong cuoc ddi cua D i n h
Bo LTnh.
T a i dong Hoa L u 0 ' , liic dau D i n h B6 LTnh cung me d
canh ddn Son than (xa Gia Thuy, huyen Nho Quan ngay
nay) . "Dai Viet sit ky toan thu" ghi: "me ho Dam dua gia
thudc vao d canh den Son than trong ddng "
D en Son thah theo "Dai Nam nhat thdng chi" tire la den
L o n g V i e n : "d xa De Cdc, nhd me Dinh Tien Hoang 6 day,
titc chd d cu ciia Dinh Tien Hoang liic con an ndu, nen nhd
cii nay van con nen goi la "Long Vien ", trudc mat trong ra
'" - Ddng Hoa Lu la Tlumg Lau dxa G ia Htfng va vitng dd't xung quanhdo thudc huyen Gia Vien, tinh Ninh Binh ngay nay.
7
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 18/159
song, co cau Ngu, cau Phanh, ben td vudn co gd bdng phdng,
titc la chd bay tran cd lau " U ) .
Xa D6 Cdc xira, ngay nay chinh la thon M y Ha, xa Gia
Thuy, huyen N h o Quan, t i n h N i n h B i n h ( 2 ) .
V d i t r i thong minh , t a i nang bam sinh, la i la co n nha
quan co hoc, vao Ilia t u d i duong do trudng thanh, Di n h Bo
LTnh da th ich ng hi ngay m o i trudng song m di, hoa dong, chiem
duoc long men phuc cua bon tre quanh vung nong thon va
dan lang.
D in h Bo LTnh cung nhu bao tre nhd khac trong lang que,
thudng phai d i k i em cu i , chan trau. L i ic d i chan trau Di n h Bo
LTnh luon duoc ton dung diu bon tre chan trau, duoc chi ing
khoanh tay gia lam ngai rude ch o i bay 16 vua t o i , lay hoa lau
lam cd cho quan mang phia trudc, lai gia lam quan d i rude dhai ben ta huu, het nhu nghi thiic trieu dinh. Dinh B6 LTnh
con bay cho bon tre chia quan danh tran gia . Nhdm ban than
cung liia tud i con cd Dinh Dien , Nguyen Bac, Trinh T i i , L u u
C o cung t u d i , cung que, da ci in g D in h Bo LTnh ket nghTa anh
em. Dinh Bo LTnh duoc ton lam anh ca. Sach "Dai Viet sicky
toan thu" ghi : "Ba me thay vay mieng 1dm, mo Ion nhd cho
chiing an. Phu lao ede sach bao nhau: "Diea be nay khi luong
nhu the at lam nen su nghiep, bon ta neu khong theo ve, ngay
"> - "Dai Nam nhat thdng chi "-Tap III - NXB KHXH -1971- Trang 251m
- Hien naydkhu vice thon My Ha con co mot so dia danh ndi ve D inhBp LTnh khi dad day: doi Ho Id noi dicng trau, Noi Choi la noi lam chdiliic trii quan; Noi Ron Chiing la noi de chiing linh; Noi Nam Cam Idnoi decani nam, rieng Trong Id noi de trong; ddng Quan Id noi hdi quan.Theo "Di tich Lich sic Van hod ve hai trieu Dinh - Tien Lid Ninh Binh "- Nguyin Van Trd - NXB VHDT - 2007)
8
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 19/159
sau hdi thi dd mudn ". Ben ddn con em den theo, roi lap lam
trudng d sdch(l>
Dao Ao
2 - D I N H BO L I N H TAP HOP Q U A N SY TRCf
T H A N H M O T T U Q N G T A I
Cang ldn len, D i n h Bo LTnh to ro la ngudi muu luge cao,
cd chi ldn nen da tap hgp, luyen tap quan sy d Thung Lau
(con goi la Thung Ong thuoc thon M a i Phuong, xa Gia Hung,
huyen Gia V i e n ngay nay). Day la mot thung lung bang
phang, cd dien t i ch khoang 16 mau, xung quanh deu la nuicao, ch i cd mot con dudng duy nhat vao ra la di qua mot cai
quen nhd, cao khoang 30m. Phu lao trong lang thay k h i chat
D i n h Bo LTnh td ra nhu mot ngudi anh hung nen cho con cai
theo rat dong. Luc lugng vu trang cua D i n h Bo LTnh cang
ngay cang ldn manh, chiem g iu ca mot vung que Hoa Lu.
D i n h Bo LTnh da thu phuc dugc ca sach Bdng cua ngudi chi i
D i n h Thuc Du. "Dai Viet sic ky toan thu" gh i : "Ngudi chii
ciia vua giicsdch Bdng chong danh vdi vua. Bay gid, vua con
it tudi, the quan chua manh, phai thua chay. Khi qua cau 6
Dam Gia Nuang Loan{})
, cau gay, vua roi xudng biin, ngudi
chii toan dam, bdng thay hai con rong vang hd ve vua, nen so
md hd. Vua thu nhat quan con sot, quay lai danh, ngUdi chii
phai hang. Tit day ai ciing so phuc, pham di danh den ddu
deu di nhu che tre, goi la Van Thdng vuong"{4)
.
"' - Sach: don vi hanh chinh nhd d m ien nui nhu ban, trai.I2> - "Dai Viet sicky toan thu" (Sdd) - Trang 210.m
- Loan: la chd song udn vdng. Nay dxdGia Tien, huyen Gia Viin, tinhNinh Binh, gan ben dd Trudng Yen, huyen Hoa Lie.14 1 - "Dai Viet sicky toan thic" (Sdd) - Trang 211.
9
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 20/159
Nam Giap T h i n (944) vua Ngo Quyen mat. Trieu dinh
luc bay gid xay ra nhieu bien loan va xung dot. Duong Tam
Kha con cua Duong D i n h Nghe va la em vo cua Ngo Quyen
cuop ngoi nam 945, xung la Duong B in h vuong. Con trudngcua Ngo Quyen la Ngo Xuong Ngap chay trdn ve Nam Sach
(thuoc Hai Duong).
Duong Tam Kha nhan con t h i i cua Ngo Quyen la Ngo
Xuong Van lam con nuoi. Den nam 950 Ngo Xuong Van lat
do Duong Tam Kha.
Nam 951 Ngo Xuong Van len ngoi xung la Nam Tah
vuong. Cung nam dd Ngo Xuong Van cho ngudi di ddn anh
ruot la Ngo Xuong Ngap ve cung minh trong coi viec nude.
Ngo Xuong Ngap ve xung la Thien Sach vuong. L i ic dd da cd
hai vua lanh dao dat nude. Dat nude l i ic nay rdi ren. Mot sd
tudng cua nha Ngo va cac tho hao da tu tap hop luc luong
quan si rieng chiem ddng cac dia phuong (Sau nay trd thanh
12 si i quan). D i n h Bo L i n h d Hoa L u budc sang tudi 27, da
trudng thanh, cung tach khdi chinh quyen cua hai vua, cai
quan rieng ca vung Hoa Lu.
Nhung la ngudi "biet minh, hieu ngitdi", mudn cd mot
luc luong manh hon niia, biet Tran Lam la mot trong 12 sii
quan d Thai B in h , cd tai thao luqc, dung cam, diic do, nen
D i n h Bo LTnh da cung vdi con trai la D i n h L i e n den l ien ket
lam thuoc tudng cua Tran Lam. Dieu nay da the hien t&m
nhin xa rong cua mot vi tudng bie't danh gia luc luong cua
minh.
Tran Lam khong cd con n d i , thay D i n h Bo LTnh la ngudi
tai nang, cd chi k h i , uy nghiem, hy vong se lam rang rd cho
10
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 21/159
dat nude, da nhan lam con nuoi va giao quyen binh cho ong.
Day la mot budc ngoat rat quan trong trong su nghiep cung
cd luc luqng quan su cua Dinh Bo Linh. Ra Thai Binh vdi
Tran L a m , khong cd nghia la bd Hoa Lu, ma la md rong diaban hoat dong, lam cho uy the cua Dinh Bo Linh v£ chinh t r i
va quan sir cang manh hon.
K h i Tran Lam mat , Dinh Bo LTnh thay the chi huy, diing
dau sii quan ciia Tran L a m . Nhung ong thay vung dong bang
Bd Hai dia hinh bat lq i trong chien dau, nen quyet dinh ddi
quan ve" H oa L u , que huong ong, cd nui non trung diep, song
ngoi khuc khuat, dia the hiem t rd hon, thuan lqi cho phdng
thu, t ien cong.
V e Hoa L u , D in h Bo LTnh cang cung cd luc luqng. Nam
Tan vuong va Thien Sach vuong, thay Dinh Bp LTnh khong
chiu quy phuc m inh th i dem quan den Hoa L u danh Dinh Bp
LTnh.
"Dai Viet sit litqc" (khuyet danh) t hd i Tran ghi : "Lite
bay gid co ngitdi a dong Hoa Lit la Dinh Bo LTnh nitcmg tita
noi khe m d hiem trd, kien co ma d, khong chiu tu sita cho
diing cai chdc vu ciia be tdi. Hai vi vitong (Nam Tan vuong
vd Thien Sach vitong) mudn danh, Dinh Bp LTnh so hdi sai
con Id Liin vao trieu cdng. Liin den, hai vi vitong che trdch
sao khong vao chau, roi bat gift Liin vd dem di danh Dinh Bp
LTnh.
Danh hon mot thdng van khong thdng duoc, hai vuong
ben treo Liin len can tre (ddu ngon sao) rdi bao Bp LTnh
11
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 22/159
rang: "Neu khong hang tat se giet Liin ". Dinh Bp LTnh tiec
gian dap rang: "Dai tritqng phu hd vi dita con nho md lam
luy den viec ldn sao? ". Rdi ra lenh cho hon 10 tay cung nd
ban Liin. Hai vi vuong kinh so rdi dem quan trd ve"u>.
Hanh dong nay cua D i n h Bo LTnh sanh vdi hanh dong
cua Luu Bang Han Cao To, da dat su nghiep v i nghTa ldn len
tren t i n h cam gia dinh (Hang V u da bat cha cua Luu Bang,
chuan bi dem chem de doa Luu Bang).
Nam Giap Dan (954), Thien Sach vuong, Ngo Xuong
Ngap mat. Nam At Suu (965) Nam Tan vuong Ngo Xuong
Van bi tir tran d Thai B i n h . The la dat nude lam vao mot thdi
ky loan lac, khong cd ai lanh dao. Dd la loan 12 sir quan hinh
thanh ro nhat tu* nam 966.
M u d i hai s i i quan dd la:
1 - Ngo Xuong X i (con cua Thien Sach vuong Ngo Xuong
Ngap) chiem giu dat B in h K ieu (Thanh Hoa) la sir quan cd the'
luc manh hon ca.
2 - Tran Lam la ngudi goc Quang Dong (Trung Qudc),
(xung la Tran M i n h Cong), chiem giQ dat Bd Hai Khau, thudc
Tien Hai, Thai B i n h .
D i n h Bp LTnh la thuoc tudng cua Tran Lam.
3 - Nguyen Thu Tiep (xung la Nguy6n Lenh Cong), chiem
g i u vung Tien Son , Bac N i n h .
"> - "Dai Viet sit luge " - NXB thanh phd Ho Chi Minh - Bp mon Chau A
hoc. Dai hoc tong hap thanh phd Ho Chi Minh -1993 - Trang 84.
12
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 23/159
4 - Ly Khue (xung la Ly Lang Cong), chiem giu vung
Thuaui Thanh, Bac N i n h .
5 - L u Duong, con goi la La Duong (xung la L f f T a Cong),
chiem giu vung Te Giang, nay thuoc Van Giang, Hung Yen.
6 - Pham Bach Ho (xung la Pham Phong A t ) , chiem giu
vung Dang Chau, Hung Yen.
7 - Nguyen Sieu (xung la Nguydn Huu Cong), chiem giu
vung Thanh T r i , Ha No i.
8 - Nguyen Khoan (xung la Nguydn Thai Binh) , chiem
gitf dat V i n h Tudng, V i n h Phuc.
9 - K i e u Cong Han la chau noi cua K i e u Cong T i i n va la
anh rupt cua sir quan K i e u Thuan (xung la K i e u Tam Che),
chiem giu vung Bach Hac, Phii Tho.10 - K i e u Thuan (xung la K i e u Lenh Cong), chiem giu
vung Cam Khe (Ha Tay).
11 - D6 Canh Thac, chiem gitf vung Dd D6ng Giang,
thuoc Thanh Oai, Ha Tay.
12 - Ngo Nhat Khanh (xung la Ngo Lam Cong), chiem
gitf vung Duong Lam, Ha Tay. (Ngo Nhat Khanh la chau
Ng6 Quyen, sau nay la pho ma cua vua D i n h Tien Hoang.
Vua D i n h Tien Hoang ga cong chua Phat K im cho Ngo Nhat
Khanh).
Nhtfng ngudi dtfng dau mudi hai stf quan phAn ldn la
nhtfng ngudi thuoc ddng doi con chau hoac tudng l i nh cu cua
nha Ng6, deu chiem mot vung dat, mdi vung dat r6ng khoang
vai huyen nhu ngay nay, cd xay thanh, dap luy va thon t inh
13
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 24/159
lan nhau keo dai trong hai nam (966 - 967), tap trung chu yeu
d khu vuc song Hong.
D i n h Bo L i n h da dung dau mot su quan manh nhat. Trd
ve Hoa L u , D i n h Bp LTnh thay cd nhieu thuan l q i .
Hoa L u cd nhi6u day nui da voi chay theo hudng Tay
Bac - Dong Nam va ha thap dan. Nui d day vach dung d i ing ,
cheo leo, 1dm chdm, vo ciing hiem trd nhu nhung hue tudng
thanh thien nhien hung vT.
Khong chi cd nhi6u n u i , Hoa L u con la vung dat day dac
song ngoi. D d la song Day, song Than Phi i , song Van Sang,
song Hoang Long, song Sao Khe,...
M o t dieu rat thuan lq i la Hoa L u vua la vung ddng bang
vita cd bien. Gan thanh phd N in h B in h ngay nay t iLhoi the ky
th i i X th i dd van la bien. Nui Due Thuy kh i dd nam sat bien
duoc goi la Due Thuy Son Hai Khau.
Hoa L u khong chi la Thung Lau nhd hep k hi xua nua,
ma con la no i rat thuan lq i ve giao thong thuy bq, co dong
duoc ve quan su, day con la vung dat mau mo, quan sy cd the
vua chien dau vira san xuat de tao ngudn luong thuc tu tuc.
D i n h Bq LTnh da sdm cd quan diem va ap dung chinh sach
vira chien da'u vira san xuat nen d Hoa L u , s i i quan cua D i n h
Bp LTnh cd du ba dieu kien: thien t h d i , dia l q i , nhan hoa. Ong
dua vao the nui song tu nhien de xay thanh, dap luy va chieu
mq cac hao kiet cung quan sT den Hoa L u . Trong dd cd nhihig
tudng g i d i nhu: Pham Hap, Pham Cu Luqng, Le Hoan.
14
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 25/159
3- D I N H BQ L I N H DEP L O A N 12 Sl l Q U A N
T rd thanh ngudi diing dau mot sii quan, D i n h Bq LTnh co
nhieu tudng g i d i nhu D i n h Dien, Nguyln Bac, Trinh Ti i , Luu
Co, Pham Hap, Pham Cu Luqng, Le Hoan giup siic. Duoc
quan sT theo phuc dong, nhan dan ung hq, D i n h Bp LTnh ra
tay dep loan 11 s i i quan con l a i . Ong danh dau duqc day. Cac
chau, cac phu khong ai khdng quy phuc.
Trong chien dau D i n h Bq LTnh khong chi dung quan suma con khon kheo van dung chinh tri ket hop vd i quan su.
Ong da diing ke sach thu phuc duqc Pham Bach Hd d Dang
Chau (Hung Yen), hang phuc duqc Ngo Nhat Khanh dDudng
Lam (Ha Tay) va Ngo Xuong X i d Binh Kieu (Thanh Hoa).
(Chinh sach nay con thuc hien khi D i n h Bq LTnh da len ngoihoang de. D i n h Tien Hoang da lap me cua Ng6 Nhat Khanh
lam hoang hau, cho con trai ca cua minh la D i n h L i i n lay em
gai Ngo Nhat Khanh. Nhung van so Ngo Nhat Khanh cd kha
nang sinh bien, chong lai, nen vua D i n h quyet dinh ga con
gai yeu quy cua minh la Phat K i m cho Ngo Nhat Khanh).Con lai 8 sii quan nira la: K i e u Cong Han d Bach Hac (Phii
Tho), Nguyln Khoan d VTnh Tudng (VTnh Phuc), Dd Canh
Thac d Thanh Oai (Ha Tay), Ly Khue d Thuan Thanh (Bac
N i n h ) , Nguyln Thu Tiep d Tien Son (Bac N i n h ) , L u Dudng d
Van Giang (Hung Yen), Nguyln Sieu d Thanh T r i (Ha N o i ) ,K i e u Thuan d Cam Khe (Ha Tay), D i n h Bp LTnh cung da to
chiic n h i l u tran danh ac l iet de tieu diet 13n luqt cac sii quan
trong vdng 2 nam, ttir nam 966 den cudi nam 967.
15
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 26/159
Cudi nam D i n h Mao (967), D i n h B6 LTnh danh va dep
yen duqc 11 sir quan, khong con loan 12 sii quan nua non
song thu ve mot m d i , dat nude t rd lai thdng nhat, ba quan tudng
sT ton vinh ong la Van Thang vucmg. Su nghiep do cua D i n h Bq
LTnh cua nude ta cung khong khac gi Tan Thuy Hoang thdi
trudc Cong nguyen khi thon t inh duqc 6 nude khac, thdng nhat
dat nude Trung Quoc.
4 - D I N H BO L I N H LE N N G O I H O A N G DE
N am 968, Van Thang vuong ( D i n h Bq LTnh) len ngoi
hoang de( 1 )
, hieu la D i n h Tien Hoang "Dai Viet sii ky toan
thu" gh i : "Bay toi ddng ton hieu la Dai Thdng Minh hoang
de"(2
\
D i n h Tien Hoang dat ten nude la Dai Cd Vi e t , ddng do dHoa L u (xa Trudng Yen, huyen Hoa L u , t i n h N i n h B i n h ngay
nay) .
D i n h Tien Hoang la ngudi cd cong cung cd nen dqc lap
va chu quyen dan tqc, xay dung quoc gia phong kien thdng
nhat dau tien trong l i ch sir dan tqc.
Viec "Bay tdi ddng ton hieu Id Dai Thdng Minh hoang
de" cd y nghia rat ldn.
6" Trung Quoc viec xung "vuong" cd tu* thdi thuqng co
den the ky I I I trudc Cong nguyen. 6" V i e t Nam viec xung
"vuong" cung cd tir lau. Hq Hong Bang da cd K i n h Duong
Vuong va Hung Vuong.
"> - Cac sach sicxica khong ghi ngay, thdng Dinh Bo Unh len ngoi hoang12 1
- "Dai Viet sicky toan thu" (Sdd) - Trang 211.
16
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 27/159
Den doi vua Tan (Trung Quoc) Doanh Chinh (Tan Thuy
Hoang) trudc Cong nguyen mdi tu xung la "Tan Thuy Hoang
de". Chu "de" trudc day (thdi co dai) chi dung di goi Trdi
khong diing de goi vua. Nhung den ddi Doanh Chinh da dung
d6 goi vua. ("hodng": ngudi thdng t r i bac cao nhat. "de": Trdi) .
Qua dd Doanh Chinh mudn khang dinh minh cd uy quy6n
thdng t r i toan bo the gian v i da thon t inh duqc 6 nude khac,
thdng nhat dat nude Trung Quoc.
C) V i e t Nam, mai den the ky V I sau C6ng nguyen, Ly
Bon (L y Bi) (544 - 548) mdi xung "de", goi la Ly Nam De,
lap nude Van Xuan. Sau dd, nam 722, Mai Thuc Loan cung
xung "d€\ goi la M ai Hac De.
Viec xung "de" cua Ly Bon cd y nghia ra'
khang dinh nude Nam cung cd Nam de ngan;
(Trung Quoc).
Nhung L y Nam De va M a i Hac Dech i xun'
chua xung la "hoang de" nhu d Trung Qudc
duqc m6t thdi gian ngan do dat nude con nhd hi
chua diy du.
Den D i n h Tien Hoang duqc ton hieu la "Dai Thdng Minh
Hoang de" ("dai": to l d n ; "thang": duqc, hon; "minh": sang
ro; "hoang de": vua nude ldn) do D i n h Tien Hoang chinh la
ngudi toan thang ve vang nhat, da cd cong thdng nhat dat
nude.
Lin dau tien trong l ich su dung nude cua Vi e t Nam, D i n h
Tien Hoang la ngudi cung cd doe lap chu quyen dan tqc, xay
D . trieu ne u
2-NVLS17
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 28/159
dung quoc gia phong kien thdng nhat. Va cung la lan dau t ien
quoc gia ay cd vua duqc ton xung danh hieu "Hoang de".
N eu Tan Thuy Hoang de d Trung Quoc cd cong thdng
nhat dat nude, tu xung la hoang dedau t ien trong l i ch sir Trung
Quoc, thi D i n h T ie n Hoang d V i e t Nam cung cd cong thdng
nhat dat nude, duqc ton hieu la "Dai Thang Minh Hoang de"
dau t ien trong l i ch sir Vi e t Nam.
Phai chang, l i ch sir vo t i nh hay huu y cd su khang dinh
cong lao cua nhung ngudi cd cong thdng nhat dat nude!
Danh hieu "Dai Thdng Minh Hoang de" cd y nghia rat
l dn , khang d inh nude ta cd n6n doe lap tu chu va Hoang de
nude Nam phai sanh ngang vdi Hoang de phuong Bac, the
hien y thue cua cha ong ta khong thira nhan chi cd m6t Hoang
de duy nhat d the gian, neu phuong Bac cd Hoang de thi
phuong Nam cung cd Hoang de. V i the trong "Lich trieu hien
chuong hai chi" Phan Huy C h i i (1782 - 1840) viet: "Xet:
Nude ta thdi Hiing Vuong mdi bat ddu thdng hien vdi Trung
Quoc, nhung danh hieu con nhd, khong duoc du vao hang
chu hdu trieu hdi... Rdi bi Trieu Dd kiem tinh, nhd Hdn phong
Dd lam Nam Viet vuong, chi duqc sdnh vdi chu hdu ciia Trung
Quoc, chit chua tieng duqc neu la mot nude... Den khi Dinh
Tien Hoang binh dinh cac sit quan, khdi phuc md mang bd
coi, bay gid dien le sach phong ciia Trung Quoc mdi nhan
cho ditng rieng la mot mtdc "(l>
.
'" - "Lich trieu Men chuong loai chi" - Tap III - Phan Huy Chii - NXBKHXH -1992 - Trang 186
18
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 29/159
Nam 969, vua D i n h Tien Hoang phong con trudng lam
Nam V i e t vuong.
Nam Canh Ngo (970) vua D i n h Tien Hoang dat nien hieu
la Thai B in h . Do la nien hieu rieng cua nude Dai C6 Vie t ,
khong dung nien hieu cua cac hoang de Trung Quoc. Lan
dau tien trong l i ch sir nen phong kien tap quyen, mot thu l inh
dia phuong len ngoi vua da vut bo nien hieu cua Thien Tri6u ,
khang dinh thang lq i cua xu hudng thdng nhat quoc gia, thang
l q i cua t inh than dqc lap dan tqc va y chi dqc lap manh me cua
dan tqc ta thd i ay. Ly Nam De trudc vua D i n h Tien Hoang da
bat dau dat nien hitu la Thien Due (544- 548). Nhung Ly
Nam De da dat theo nien hieu cua Trung Quoc. Con 'Thai
Binh" la nien hieu rieng cua D i n h Tien Hoang, cua Vi e t Nam.
Cung nam 970, vua D i n h Tien Hoang lap 5 hoang hau,
gdm Dan Gia, T r in h M i n h , K i e u Quoc, Cd Quoc va Ca Ong.
Trong sd 5 ba hoang hau nay cd hoang hau Duong Thi va me
Ng6 Nhat Khanh cung lam hoang hau. Nhung chua ro ten hai
hoang hau nay la ai trong sd 5 hoang hau dd. Ve va'n d l nay
nha sir hoc Le Van Huu da phe phan: "ticxiia chi lap (hoanghau) mot ngudi de chit viec noi tri md thdi, chua tung nghe
ndi lap den 5 ngudi... Tien Hoang khdi xudng su rdi loan thii
bac vdy"0). Trong 5 hoang hau nay cd hoang hau Duong Thi
la me cua D i n h Toan.
M 6 t nam sau, nam Tan M u i (971) vua D i n h Tien Hoang
quy dinh cap buc van vo, tang dao, phong cho Nguyln Bac
"> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 212
19
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 30/159
lam D i n h Quoc Cong (tudc cong, quyen dinh l i eu viec nude,
lam cong viec chile phan cua Te tudng nhu chiic T h i i tudng
bay gid); phong D i n h Dien giu chut Ngoai giap (cai quan
cong viec ben ngoai K i n h do); phong Luu Co g i u chiic Si su d
Do hq phu (chiic quan coi viec hinh nguc).
Vua D i n h Tien Hoang con phong Le Hoan lam Thap
dao tudng quan (la tudng chi huy 10 dao quan, tire chi huy
quan doi trong ca nude, ngang vdi chiic Bq trudng Bq Quoc
phdng ngay nay).
Vua D i n h Tien Hoang cung ban luon chiic cho cac nha
su. Su Ngo Chan Luu (933-1011) duqc giu chiic quan Tang
thdng la ngudi diing da\i Phat giao trong nude, duqc ban hieu
Khuong V i e t dai su. Ngo Chan Luu da tham gia hoat dongchinh t r i , cd cong rat ldn trong su nghiep xay dung trieu D i n h ,
la mot thien sudiic tai song toan. Nha suTruong Ma N i cung
duqc vua D i n h Tien Hoang ban chiic Tang luc, la chiic quan
trong coi Phat giao dudi chiic Tang thdng. Dao si Dang Huyen
Quang duqc giu chiic Sung chan uy nghi , la chiic quan trong
coi ve Dao giao.
V i the, cac nha su dudi trieu vua D i n h Tien Hoang da trd
thanh nhung t r i thiic yeu nude, gdp phan rat quan trong giup
vua D i n h Tien Hoang dung nude va g iu nude.
Thdi dd, Phat giao chie'm mot v i t r i dac biet, khong the
thieu duqc trong trieu dinh duqc coi la Quoc giao. Vua D i n h
Tien Hoang da biet khai thac nhung gia tri cua Phat giao de
lanh dao dat nude. Dd cung chinh la mot trong nhung tu tudng
20
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 31/159
quan trong de an dan t r i quoc. No da trd thanh he tu tudng
chinh thdng, chi phdi dd i song t inh than cua xa hdi .
Cung nam 9 7 1 , vua D i n h Tien Hoang ga cong chua M i n h
Chau cho Tran Thang va phong Tran Thang lam Phd ma Do
uy. Tran Thang la em Tran Lam (Tran M i n h Cong).
Nam Nham Than (972), vua D i n h Tien Hoang sai Nam
V i e t vuong D i n h L i e n sang sir tham nha Tong.
Nam 973, sau khi Nam V i e t vuong D in h L ien di su: venude, vua Tong sai sii sang nude Dai Co V ie t , phong cho vua
D i n h Tien Hoang lam Giao Chi Quan Vuong. Giao Chi Quan
Vuong la sac phong d£u tien cua vua Tong phong cho vua
D i n h Tien Hoang, cung la sac phong dau tien cua Nha Tong
ddi vdi nude Dai Co V i e t .
D I nhien vua D i n h Tien Hoang con bd dung nhieu chiic
quan khac nira de hoan chinh bq may quan l ieu, gdm cac
quan van vo tai nang va ddng dao. Den mua xuan nam 975,
vua D i n h Tien Hoang con quy dinh ao mu cua cac quan van
vo theo diing nghi thiic cua t r i6u dinh.
De bao ve cho nude Dai Cd V i e t thdng nhat, dqc lap, tu
chi i , vua D i n h Tien Hoang da chi i y xay dung mdt quan ddi
vung manh. Mua xuan nam 974, vua D i n h Tien Hoang quy
dinh quan ddi phai cd 10 dao quan: "mdi dao co 10 quan,
mot quan 10 lii, mot lie 10 tot,, mot tot 10 ngu, mot ngu 10
ngudiTinh ra dao quan ay len tdi mdt trieu ngudi, trong
k h i dan sd trong nude khi dd chi cd khoang ba trieu ngudi,
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 213
21
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 32/159
nhir vay c i i ba ngudi dan co mot ngudi lmh. Co the hieu nh u
bay gid, do la hinh thiic vu trang nhan dan, dua vao dan de
phat t r ien quan d pi . X a hqi D ai Co V ie t con no n t re kh i do rat
can co mot dpi quan dong va manh nh u the de bao dam cho
dat nude yen on, neu giac phuong Bac xam luqc th i co du sire
manh de danh t ra . Chin h v i the, N go Phong hq Ngo (Ngo Thi
Sy) da viet rang:
"Xet quy che quan IS nay, tit 1 ngu 10 ngudi den 1 dao
10 quan, thanh so mdi quan 10.000. Tong so 10 dao la 100
van ngudi. Sd com do 100 van ngudi ay tat phai phien den
may itc van ngitdi cung cap, thi ddn lite trong nude lay gi md
cung dii duqc? Cd le bay gid binh vd ndng chua chia nhau,
con la khi cd viec thi goi ra, khi xong viec goi gidi tan veddng
ruong "(
"
Cung nam do, vua Dinh Tien Hoang con quy dinh quan
doi deu phai d q i m u "binh dinh " (phang dau) vuong bon goc
(loai mu nay lam bang da, chop phang, bon ben khau l ien,
tren hep, dudi rong).
Dat nude ta day dac song n g o i "Nam chu, Bac ma",
ngucfi Trung Quoc dung ngua, ngudi V ie t Nam d i ing thuyen,
trong chien dau rat cin den thuy quan. V i vay vua D in h Tien
Hoang cho thuy quan thudng xuyen tap luyen d s6ng Sao
K h e chay qua K in h do Hoa L u . Tuong truyen, ong dung d
Gh6nh Thap l a m ot mo m nu i thap nho ra sat song Sao Khe de
x em thuy quan tap luyen.
"> - "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap III - Phan Huy C hit - NXBKHXH-Trang7.
2 2
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 33/159
Nam Mau Dan (978), vua Dinh Tien Hoang lap con nho
la Dinh Hang Lang lam hoang thai tu va phong con thu" D in h
Toan l am Ve vuong.
Nam Ky Mao (979) vao mua dong, thang 10( 1 )
, "Chi
hdu noi nhan Dd Thich (ngudi xa Dqi De, huyen Thien Ban,
nay Id huyen Vu Ban, tinh Nam Dinh) giet vua dsdn cung"i2>
"nhan liic vua an yen ban dem, say ruqu nam trong sdn,
Thich ben giet chet, lqi giet luon cd Nam Viet vuang Liin "(3)
.
Theo "Dqi V iet sit ky toan thu", "rude linh ciai Tien
Hoang Devi tang d Son Lang, Trudng Yen " ( 4 ) , tuc la tang d
tren nui M a Yen (nui Yen Ngua) thuoc xa Trudng Ye n , huyen
H o a L u ngay nay.
D i n h Tien Hoang d ngoi 12 nam (968-979), tho 56 tudi
(924 - 979).
5. NHUN G TH A N H QUA CUA VUA DIN H H E N H O A N G
5-1. XA Y DUNG KINH DO HOA L U 6 XA TRUClNG YllN,
HUY$N HOA LUNGAY NAY:
a- Vi tri vd dien tich
Sach "Dqi Viet sic luge" (Khuyet danh thd i Tran) cd ghi :
"Den nam thii nhat nien hieu Khai Bao (968) ddi vua Trieu
la Tong Thdi Td, vuong xung hoang di d ddng Hoa Lu. Rdi
dung cung dien, che trieu nghi, sap dat tram quan, lap xd
tdc"«\
'" - Cac sach sicxifa khong ghi ngay Vua Dinh Tien Hoang mat.
m t at. "DVSKTT " (Sdd) - Trang 214.
<•" - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 215.
<SI
- "Dai Viet sir luge " (Sdd) - Trang 90.
2 3
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 34/159
Nha su hoc Le Van Huu (1230-1322), trong cuon "Dqi
Viet sicky toan thu", khi ban v6 D i n h T i en Hoang co viet:
"Tien Hoang nhdcd tai sang sudt hon ngudi, diing cam
mint luge nhat ddi, ditong liic nude Viet ta khong cd chii, cac
hiing trudng cat cii, mdt phen catquan md mitdi hai sic quan
phuc het. Vua mdnudc ditng dd, ddi xitng hoang de, dat tram
quan, lap sau quan, che dd gan day dii
N g u y l n T r a i (1380 -1442) la bac dai th i hao dau tien cua
dan toe, trong cuon "Ditdia chf cung ghi:
"Dinh (Dinh Bp LTnh) goi mtdc Id Dqi Cd Viet, ddng dd
d Hoa Lit... Hoa Lu la Dqi Hoang, bay gid la phii Trudng
Yen"a)
.
T ai day, ong cho xay dung cung dien, dat t r ieu nghi , dap
thanh, dao hao, dua vao the nui xay dung mot cong t r inh phong
ngu k ien cd nhu mot phao dai hiem, biet lSp vdi ben ngoai.
K i n h do Hoa L u nam gon trong dia phan xa Trudng Yen
ngay nay, duqc bao quanh bdi hang loat nui da vdng cung,
canh quan hung v i .
"Dqi Nam nhat thdng chf cd viet : "Dd cii nhd Dinh,
nhd Le dxdTrudng Yen Tlutgng vd Trudng Yen Hq... cd Ndi
Thanh vd Ngoai Thanh, cd cua xay bang dd, lqi cd cac danh
hieu: Cau Ddng, can Den, cau Mudng, Trang Tien, chiia
Thap, chua Nhat Tru, vv... nen cii van con
"> - "Dai Viet sicky toan thu" (Sdd) - Trang 211.
<2> - "Nguyin Trdi toan tap "(in ldn thit 2) - NXB KHXH - Ha Noi -1976-Trang 21613 1
- "Dai Nam nhat thdng chf" (Sdd) - Trang 249
24
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 35/159
K i n h do Hoa L u rong khoang 300ha bao t r i im len xa
Trudng Yen huyen Hoa Lu, lai duqc chia lam hai khu vuc:
Thanh Ndi va Thanh Ngoai. Thanh Ngoai nam vd phia Dong,
gdm thon Yen Thanh va thon Yen Thuqng ngay nay. Day lanoi xay dung nhung cung dien chinh ma khu vuc ddn D i n h va
den Le la trung didm, la noi D i n h Tien Hoang cam cd nude.
Trudc cac cung dien cd nui Ma Yen, tuong truyen vua D i n h
Tien Hoang lay nui nay lam an. O thon Yen Thanh cd nhieu
chua va den, hien nay van con, la mot phan kien true trong
khu cung dien chinh. Dd la chua Nhat Tr u , duqc xay dung t i i
ddi vua Le Dai Hanh. Cach chua Nhat Tru mot doan la den
Phat K i m (thd cong chua Phat K i m - con gai vua D i n h Tien
Hoang). Thanh Ngoai rong khoang 140ha. Thanh Nqi rong
hon Thanh Ngoai, cd dien t i ch khoang 160ha, nam ve phia
Tay d sau trong cac day nui phia Tay, gdm dat thon Chi Phong
xa Trudng Yen ngay nay. Thanh N q i con cd ten la Thu N h i xa
hay K hd Nhi xa, la noi d cua gia dinh cac quan la i , cac kho
tang va la noi ddng quan.
Goi Thanh N q i , Thanh Ngoai la goi tfir phia trong ra phia
ngoai, c h i i khong phai chi cac vdng thanh phia trong hay phia
ngoai, cung khong mang y nghia khu thanh phu hay khu thanh
chinh.
Thanh N q i va Thanh Ngoai la hai khu vuc each biet nhau
nhung d sat canh nhau va cd the qua lai duqc dd dang nhd
mdt ngach an thdng goi la Quen Vdng. (Quen Vdng nam ve
phia Tay Nam den D i n h hien nay - thudc dat thon Chi Phong).
Quen cao so vdi mat dudng khoang 5m, rdng gan 10m. Phia
Nam quen la nui Quen Dot. Phia Bac quen la nui Phi Van
25
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 36/159
(ngay nay nhan dan pha quen lam them mot con ngoi - phia
Nam quen di dan nude va ha thap quen xuong, chi cao dp
1,5m).
Nhu the K i n h do Hoa L u thdi xua co dien t ich khoang
300ha, gdm hai khu Thanh Ngoai gdm 140ha, Thanh Nqi
gdm 160ha.
b - Thanh tri Kinh do Hoa Lu
K i n h do Hoa L u nam gqn trong thanh t r i thien nhien va
nhan tao d phia Bac va phia Dong, con phia Tay va phia Nam
deu la nhung tudng thanh thien nhien gdm cac day nui cao
trung diep.
K i n h do Hoa L u chinh la mot quan thanh vung chac do
thien nhien va con ngudi lam nen. Khac vdi moi do thanh da
xay dung tren dat nude ta, thanh Hoa L u gdm nhiing day nui
da voi va cac tudng thanh nhan tao dan xen, ndi l ien vd i nhau,
nhap nhd tao nen mdt dd thanh ddc dao ma khong noi nao cd
duqc. Vua D i n h Tien Hoang da biet khai thac triet de thien
nhien de phuc vu cho con ngudi. L d i kien true nay da tiet
kiem tdi da siic ngudi siic cua. Chi can bit k in cac vach nui,
nghia la dap them nhung tudng thanh nhan tao de ndi cac day
nui lai v d i nhau la cd nhung vdng thanh vd ciing ky v i va kien
cd. Chieu dai cua cac day nui tao nen tudng thanh thien nhien
khoang 8km. Chieu cao binh quan cua cac ngon nui la 100m.
Nhung cd cac ngon nui cao hem 200m nhu nui Mdng Mang
cao 222m, nui Ddc Son cao 207m, nui Nhien Son cao 208m.
Sau nhieu lan nghien ci iu va khai quat, chiing ta cd the
khang dinh duqc rang K i n h dd Hoa L u cd 13 doan tudng
thanh nhan tao.
26
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 37/159
Thanh Ngoai d ve phia Bac va Dong Bac g6m cac tudng
thanh nhan tao sau:
- Tudng Dong: Gom hai doan: mot doan ndi tir nui Dam
sang nui Thanh Lau dai 250m. Mot doan tCr nui Thanh Lau
ndi sang nui Cot Cd cung dai 250m. Hai doan nay che chan
phia Dong K i n h do Hoa Lu .
- Tudng Bac: Nam ve phia Bac K i n h do Hoa L u , gdm hai
doan. Mot doan ndi ti t nui Cot Cd den nui Che dai 300m.
(Doan nay hien nay di qua san trudng THCS Trudng Yen).
M o t doan tir nui Che den nui Cho, dai 150m.
- Tudng Den: Che chan mat Bac d Thanh Nqi (thon Chi
Phong) gdm hai doan: mot doan tir nui Hang To sang nui
Canh Han, dai 150m, mot doan tiit nui Canh Han sang nui Sau
Cai, dai 500m.
- Tudng Nam nam d phia Nam K i n h do Hoa Lu, dai
khoang 100m, ndi hai mom nui phia Ddng sang phia Tay, tai
diem goi la Mang Nude.
D d la 7 tuyeh tudng thanh nhan tao chinh. Ngoai ra, d
Thanh N di va phia Nam K i n h dd Hoa L u con cd 6 doan tudng
thanh nua. Tudng B im ndi tir nui Cd Giai sang nui Mdng Mang,
ngan nha't, cd 65m. Tudng Bd ndi tir nui Bd sang nui Quen
Dot, dai 150m. Tudng Vau ndi tir nui Hang Quan sang nui
Ma Yen dai khoang 200m. Tudng Ngoi Chem ndi tir nui Hang
Quan den nui Da i Van . Tudng Quen Thung Mdc ndi tir nuiHang Luon sang nui Thung Mdc . Tudng Vau khu Thanh Ndi
ndi tir nui Chua Thu sang nui Hang Sung.
Tong sd cac doan tudng thanh nhan tao d K i n h dd Hoa
27
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 38/159
L ir la 13 doan, co 11 doan chay qua vung sinh lay va 2 doan
d tren quen da vo i cao rao( 1 )
.
Chidu dai cua cac tudng thanh nhan tao gan 2km.
Nhiing tudng thanh nhan tao nay duqc dap kha cao tir 8
den 10m, mong sau 2m, chan tudng thanh rong khoang tfir 15
den 17m, mat tren cung cua tudng thanh rong t i i 3m deh 4m.
Co doan xay kin bang dat ken gach, chan thanh bo gach, co
doan phia trong xay gach, phia ngoai dap dat, co doan dap da
Ian dat va co doan dap toan bang dat.
Mong thanh co doan duqc lat bang nhung doan g6 sat
vao nhau lam mong be nhu tucmg Ngoi Chem. Hien nay da'u
vet cua 13 tuyeh tudng thanh v i n con.
Nhu the tucmg thanh Hoa L u la do thien nhien va con
ngudi tao dung. Nd nha'p nho khong deu. Tudng thanh thien
nhien la cac day nu i ldn, cd ngon nui nhu Mdng Mang Cao
den hon 200m. Tudng thanh nhan tao ndi cac day nui lai vd i
nhau chi cao den 10m. Dieu dd lam cho tudng thanh K i n h do
Hoa L u cao khong ddu, nha'p nho nhung be the, hoanh trang.
V i the, vai trd cua nhiing day nui ldn d K i n h do Hoa L u ratquan trong.
Hien nay nhung tudng thanh nhan tao d K i n h do Hoa Lu
xua khong con niia. Nhieu ngudi cho rang K i n h do Hoa L u
khong con thanh cd. Nhung thuc ra thanh cd Hoa L u van
con. Du trai qua hon 1000 nam, chiu mua nang cua dat t rd ikhac nghiet, nd van diing dd "trogan ciing tue nguyet", khong
"> - Theo Ddng Cong Nga - "Kinh do Hoa Lu thai Dinh-Tien Le" - SdVHTT Ninh Binh - 2002.
28
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 39/159
phai khai quit, khong phai trung tu, dai tu. Do la nhiing day
nui dung lam tuong thanh Hoa L u xa xua van con giu nguyen
cac ten goi nhu da co, chinh la mot phan con lai muon doi cua
thanh co Hoa L u ma khong bao gio mat di duqc.
Da co tucmg thanh thi phai co cua thanh. Co the, d K i n h
d6 Hoa L u co cac ciia thanh sau: cua bq gom cua Dong (cua
chinh) nam & tudng thanh phia Dong theo dudng cura Dong;
tudng thanh phia Dong con mot cita thanh niia d doan tir nui
Thanh Lau sang nui Cot Cd, cua Dong Bac nam d tudng thanh
phia Dong Bac, ciia Tay nam d phia Tay; cira nude (thuy
mon) gdm ciia Bac d doan song Sao Khe gan nui Che, cua
Nam la hang Ludn (Xuyen Thuy Dong) va mot ciia gdm ca
bq va nude la cura Thanh D6n.
Theo "Dqi Nam nhat thong chi" cac ciia thanh Hoa L u
deu "co cita xay bang dd "a>
rat chac chan.
c - Cac cung dien trong Kinh do Hoa Lu
"Dqi Viet sitky toan tint" cd viet: "Mau Thin, nam thitl
(968) vua len ngoi... bat dau ditng do mdi, dap thanh, dao
hao, xdy cung dien"a)
.
Nhu the la tir nam 968 vua D i n h Tien Hoang da cho xay
dung cac cung dien trong K i n h do Hoa Lu.
Cac cung dien nay duqc xay dung d thon Yen Thanh vath6n Yen Thuqng, xa Trudng Yen ngay nay, ma tap trung
- "Dai Nam nhat thong chi" (Sdd) - Trang 249
<2> - "Dqi Viet sitky toan tint" (Sdd) - Trang 211
29
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 40/159
nam d khu vuc hai ngoi den thd vua D i n h Tien Hoang va vua
Le Dai Hanh.
d - Kho tang
Trong K i n h do Hoa L u xay dung nhieu kho tang. Day la
mot loai kien true de chua cac vat l i eu , vu kh i , luong thuc,
thuc pham, tien bac... Cac sach sir xua khong noi den kho
tang. Nhung chac chan la d Thanh N oi duqc xay dung nhieu
kho tang. Mot dieu rat dac biet la vua D i n h Tien Hoang da
biet khai thac tdi uu thien nhien de phuc vu cho trieu dinh,
lam giam nhung chi tieu khong can thiet trong dieu kien mot
nha nude phong kien tap quyen con non tre. V i vay, nha vua
da diing mot sd hang dong trong nui de lam kho tang. Theo
truyen thuyet, d xa Trudng Yen con cd hai hang M u d i : Mdt
hang M u d i d trong nui Hang M u d i nam sat phia Tay song
Sao Khe (qua Ghenh Thap mdi deh hang M u d i ) , mdt hang
M u d i Can nam ve phia Ddng K i n h dd Hoa L u , deu la kho
t i ch mudi. Hang Tien la kho t ru tien d phia Tay Bac K i n h dd
Hoa L u (phia Bac thon Chi Phong, gan dudng Nguyen Van
T r d i , hien nay da bi san lap do pha nui la'y da). Lai cd hang
Trau la noi chiia luong thuc, hang Bim la kho vu kh i , . . .
Ngoai ra, tuong truyen thi ddng Hoa Son (xa N i n h Hoa)
va khu Nen kho d thon La Mai (xa N i n h Giang) cung duqc
dung lam kho chiia luong thuc, thuc pham.
e - Nguc that
Khong chi dung cac hang ddng de lam kho, vua D i n h
Tien Hoang con dung cac hang ddng de lam nguc that. O
30
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 41/159
phia Dong Nam khu Thanh Ngoai co dong A m Tien d lung
chirng nu i, tuong truyen la noi vua D i n h Tien Hoang nhdt hd
bao de khi cd ke nao pham toi nang th i bat nhdt vao day cho
manh thu an t h i t . Dudi chan nui Dia nam ve phia Bac d khu
Thanh Ngoai cd mdt ao l dn , ten la A o G i a i . Tuong truyen Ao
Giai la noi vua D i n h nudi gia i , de nem nhung ke cd td i xudng
ao cho giai an th i t .
/ - Cac ngoi chiia trong Kinh do Hoa Lu
Phat giao thdi D i n h da phat trien manh, nen trong K i n h
dd Hoa L u da duoc xay dung nhieu ngoi chua. Trong khu vuc
Thanh Ngoai cd cac ngoi chua:
- Chua Thap cd thap Bao Thien nam ve phia Bac K i n h dd
Hoa L u , gan sdng Hoang Long (d v i t r i gan cdng de Trudng
Yen - each den thd Le Dai Hanh khoang 2 km) da bi pha
huy. Hien nay con dao thay rat nhieu tang da cac loai cua
chua Thap.
- Chiia Ba Ngd cung nam gan ben bd sdng Hoang Long
d phia Ddng Bac K i n h dd Hoa L u . Hien nay chua Ba Ngd da
duqc xay dung l a i , con giu duqc mdt tam bia da bdn mat cao
hon 1 m, be ngang 0,5 m deu cham khac chu Han ghi cdng
due nhung ngudi da cung tien xay dung chua d thdi gian trimg
tu .
- Chua A m nam trong hang nui Chiia A m duqc tao dungtir thdi D i n h , thudc thon Thong Bai.
- Chiia Dia nam trong hang nui Dia duqc xay dung tir
thdi D i n h .
31
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 42/159
g - Song, ben do vd cau trong Kinh dd Hoa Lu
D i e u rat dac biet la K i n h Do Hoa L u co song Sao Khe
bat nguon tir song Hoang L o n g d phia Bac chay doc chay
x u d i ve phia Nam qua Thanh Ngoai do vao song Vac d Cau
Y e n , gap song Van Sang tao thanh nga ba V u Lam. Day
chinh la dau mdi giao thong bang dudng thuy rat quan trong
cua K i n h do Hoa L u .
Chinh v i K i n h do Hoa L u cd song Sao Khe nen da cd
m ot sd cau. D d la cau Dong lam bang da phien (hien nay lam
thay bang xi mang cot thep) nam gan nui Hd, bac ngang qua
song Sao Khe. H i e n con hai chu Han ldn "Dong Kieu" cham
khac ndi d vach da nui H d . Cach ciu Dong vi phia Bac khoang
500 m, con cd cau Den cung lam bang da phien bac qua song
Sao Khe (hien nay lam bang x i mang cot thep)
( / >
. Hien nay d
(
"Th&i gian sau, edit bi do ndt. Den ddi Vua Le The Tong nien hieu
Quang Hung (1578-1599) M y quan cong Bui Van Khue da xay dung lqi
can. Thong qudn Cong Dd Chit tic la Don Phu dd dung bia cho cau.
Trong bdi minh co ghi:
Phien dm:Gia Viin Trudng Yen
Tit thuy ky son
Cicu huu thuy hcong
Den kieu ky nhan
Dich nghia:
Trudng Yen Gia Vien
Sdng dep nui ky
Xica cd chiic cau
Dqt ten can Den
32
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 43/159
phia Tay bo song Sao Khe, gan cau Din con mot tam bia ldn,
goi la "Den Kieu " duqc dung nam Tu Due th i i 28 (1875), co
noi ro cau Den la dau vet cu cua K i n h do Hoa L u , nay tu sua
la i cho moi me va dep de hon.
V i co song Sao Khe nen trong K i n h do Hoa L u d khu
vuc Thanh Ngoai co ba ben thuyen:
- Ben Chq nam sat cho Trudng Yen hien nay.
- Ben Den nam trudc ciia den D i n h - Le hien nay. Day
chinh la mot ben thuyen rat quan trong. Neu di dudng thuy
vao K i n h do Hoa L u thi ben nay la noi cac sii than nha Tong
(Trung Quoc) va cac quan van vo vao trieu gap vua phai dung
thuyen d ben nay. Dd cung la ben thuyen khi Ly Thai Td ddi
do phai xuat phat tu day.
- Ben Lac (con goi la ben Lac) nam d doan song chay sat
lang Trudng Yen Thuqng.
h - Mot so nui quan trong trong Kinh do Hoa Lit
- Nui C6t Cd: Nui cao hon 90 m nam vi phia Dong Bac
K i n h do Hoa L u . Vua D i n h Tien Hoang diing nui nay de cam
cd nude, vi vay goi la nui Cot Cd. Nd nhu mot cot cd thien
nhien khong Id v i dai .
- Nui Ma Yen: Hien nay nui d ngay trudc cita den thd
vua D i n h Tien Hoang, hai dau nho cao, giua vong xudng,
trong gidng hinh yen ngua, nen goi la Ma Yen. Tuong truyen,
vua D i n h Tien Hoang lay nui nay lam an xay dung K i n h do
Hoa L u . Tren dinh nui cd lang vua D i n h Tien Hoang bang da.
- Nu i Dai Van duqc dung dien Bach Bao Thien Tue.
3-NVLS33
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 44/159
- Ghenh Thap: La mot mom nui thap nho ra sat song Sao
Khe (gan Xuyen Thuy Dong). M o m nu i nay tuong truyen la
noi vua D i n h thudng diing tren do de duyet thuy quan.
- N ui Hang Luon: Nui co hang Luon xuyen qua nui.
Hang rong hon 30m, vdm hang thap nhung dai den 143m.
Song Sao Khe chay xuyen qua hang, day chinh la cura thanh
phia Nam cua K i n h do Hoa L u . T i i K i n h do Hoa L u co the
xudng thuyen theo sdng Sao Khe qua hang Luon di ve phia
Nam rat de dang.
- N u i A m Tien: trong nui cd ddng, vua D i n h dung noi dd
lam nguc da, nudi ho bao trong hang, he cd ke nao pham toi
nang thi bat nhdt vao day cho manh thu an th i t .•7, ,
- N ui Chua A m : O phia Bac nui cd hang rdng va sau
duqc dung lam chua A m . O phia Nam goi la nui Dia cung cd
hang diing lam chua Dia. Hai chua nay deu duqc hinh thanh
tuf thdi D i n h .
- N u i Hang Quan: trong nui cd hang rdng ldn la noi quan
xac chet cua ngudi trong trieu dinh trudc k h i dem chon.
i - Nhiing tram gdc bao ve Kinh do Hoa Lu
K i n h dd Hoa L u cd cua thanh, chac chan d cac cira thanh
dd deu cd quan lmh giu thanh. Dd la cac tram gac bao ve
K i n h dd Hoa L u .
Phia Ddng K i n h dd Hoa L u la dudng Tien Yet. Day la
con dudng bd chinh, dudng huye't mach vao ra K i n h dd Hoa
L u . Con dudng dd con duqc goi la "Dudng Cita Ddng". (Hien
con tam bia Cira Ddng ghi: "Dudng Ciia Ddng Trang An la
34
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 45/159
mdt ldi di rdng ldn, mdt thdng canh dddt Gia Viin (Hoa Lit).
Tit khi Dinh Tien Hoang ditng nitdc dinh dd... d phia Ddng
dd thanh, Nien Than The goi la Dudng Cita Ddng. Bay gid
cac quan van vd thudng theo dudng nay lui tdi trieu can...").
Doc dudng Tien Yet nay, trudc day co dung nhieu tram
gac kien cd de bao ve K i n h thanh Hoa L u . Cach Thanh Ngoai
v6 phia Ddng khoang gan 1km la thon Ang Ngu - no i ma cac
quan t i l khap noi trong nude ve day, trudc khi vao K i n h dd
chau vua, dung lai de sira sang trieu y. Cach thon Ang Ngu
hon 1 km la Quen Oi - cua ngd vao K i n h dd, trudc day rat
cao, khd d i , hai phia Bac Nam deu la nui chan chi cd cai quen
nay d i vao cung la mdt tram gac. Cach Quen Oi 1km la thon
Quan V i n h , cung la mdt tram gac l d n . Cach thon Quan V i n h
l k m la tram gac d khu vuc nui Dung Duong, nui Nuong Son
( n u i Nang) va Con L i n h thudc thon Da Gia, thi t rai l Thien
T o n va xa N i n h M y ngay nay. Ba nui ldn nay nam gan hai ben
dudng Tien Yet nhu mdt cdng thanh thien nhien ky v i an ngu
con dudng chinh vao K i n h dd Hoa Lu. (Tai chiia Ha d xa
N i n h M y , huyen Hoa L u cd mdt ve' dd i ndi de'n tram gac d£u
tien nay: "Con linh tiin ddn Dinh tiin thuy", nghia la: nui
Co n L i n h cd mdt tram gac dau tien cua K i n h dd trieu D i n h ) .
De bao ve K i n h dd Hoa L u ve mat dudng thuy va dudng
bd, vua D i n h Tien Hoang con cho xay ddn luy tren nui NonNude (nui Due Thuy) d thanh phd N i n h B i n h hien nay. Day la
m dt tien ddn de kiem soat con dudng bd tut Tam Diep ra va
dudng bien theo cura Dai Ac vao. Cd the ndi, nui Non Nude
35
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 46/159
chinh la mot can c i i quan su cua quan bp va quan thuy thdi
D i n h .
Ngoai ra d phia Dong k i n h thanh cd mot cai quen khong
cao qua 10m. Phia Bac la nui Dam, phia Nam la nui A m Tien,
chd ha thap cua hai nui nay l i i n nhau lam thanh quen. Tur day
cd the qua mot thung nhd di thang vao hang Quan, se vao
duqc K i n h do Hoa Lu . Do dd d phia ngoai quen giua nui
D a m va nui A m Tien chac chan se cd tram gac bao ve phia
Dong K i n h do Hoa L u . O day con duqc goi la An Quan (cua
a i duqc tran giu bao ve).
Dieu dd chiing td vua D i n h Tien Hoang rat quan tam,
ch i i y xay dung k i n h thanh va cac phdng tuyeh de bao ve
vung chac K i n h do Hoa L u , cung la bao ve nude Dai Co Viet .
k-He thdng giao thdng ra vao Kinh do Hoa Lu
- Giao thong bp:
Dudng bp quan trong nhat la dudng Tien Yet (dudng
Ciia Dong) da neu d tren. Con dudng nay chay ra phia Dong
den nga ba Cau Huyen d th i t ra i l Thien Ton ngay nay ndi vdidudng thien ly Bac Nam gan trung vdi dudng qud'c Id 1A.
Hien con bia Cua Ddng ghi: "Dudng Cita Ddng Id mdt
ld i di rdng ldn ... Tie khi Dinh Tien Hoang dung nude dinh
dd...d phia Ddng dd thanh ... Bay gid cac quan van vd thudng
theo dudng nay lui tdi trieu can ".
Tuyen dudng bd phia Tay K i n h dd Hoa L u . Dudng bd
nay men theo bd sdng Hoang Long di qua xa Gia Sinh, huyen
Gi a V i e n va mot sd xa d huyen Nho Quan den nga ba Ria se
36
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 47/159
ndi vdi dudng Thucmg Dao di vao Thanh Hoa neu nguqc len
phia Bac se den Hoa B in h .
M d t tuyeh dudng bd nua di ve phia Bac, qua sdng Hoang
Long, theo dudng Tien Yet, thudc xa Gia Tien, huyen Gia
V i e n tdi thi tran Me huyen Gia V i e n , rdi qua Chi Ne, Ha
Nam, nhap vao dudng thien ly.
- Giao thong thuy:
+ Dudng sdng:
Trong Thanh Ngoai cd sdng Sao Khe la con sdng rat
quan trong cd the nguqc len phia Bac den sdng Hoang Long,
re ve phia Ddng, den nga ba Gian Khau, gap sdng Day. T i i
sdng Day cd ba dudng, mdt dudng di len Phu L y (Ha Nam) la
dudng len phia Bac, mdt dudng chay ra bien. Dudng thu* ba
den nga ba Non Nude d thanh phd N i n h Binh , qua sdng Van
Sang, sdng T r i n h Nu, sdng Hd di vao Thanh Hoa.
Neu theo sdng Sao Khe, qua hang Luon xudi vd phia
Nam, den nga ba Yen Dang (xa N i n h Tien), con goi la nga ba
V u Lam theo sdng Tr inh NO, sdng Hd, vao sdng Than Phu ra
cira bien Than Phu.
M d t hudng di nua cua sdng Sao Khe la nguqc len phia
Bac, theo sdng Hoang Long se den sdng K i m B di (Hoa Binh)
d phia Bac, qua phia sdng Lang (Hoa Binh) ve phia Tay.
+ Dudng bien:
Thdi nha D i n h , bien d sat chan nui Non Nude (nui Due
Thuy), tai dd cd cang Phuc Thanh vura la cang sdng vira la
cang bien. Mdt cura bien nua la cua Tieu Khang (cura Can)
hidn nay la dat xa Yen Mac, huyen Yen Md .
37
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 48/159
Ngudi xua thudng ndi "Nam chu, Bac ma", nghia la
ngudi Vi e t Nam di lai chii yeu bang thuyen, ngudi Trung Quoc
d i la i chu yeu bang ngua. V i vay giao thong thuy d K i n h do
Hoa L u rat quan trong. Cac quan lai ve trieu chau vua, cac sir
than nha Tong den K i n h do Hoa L u va nhung hang hoa, vat
l i e u , duqc chuyen chd den K i n h do Hoa L u deu duqc d i bang
dudng thuy.
Trong chien dau, cac tudng l i n h va quan sy cua K i n h doHoa L u di danh giac Tdng bang dudng thuy. Cac quan cua
trieu dinh di ddn tiep sir Tdng cung bang dudng thuy. (Nam
990 vua Le Dai Hanh cur D i n h Thira Chinh dem 9 chiec thuyen
chd 300 quan vuqt bien sang Quang Dong (Trung Quoc) ddn
sir Tdng). Ke thu mudn danh K i n h dd Hoa L u cung phai vao
bang dudng thuy. (Nam 979 Ngd Nhat Khanh da dung hon
1000 chiec thuyen de vao danh cudp K i n h dd Hoa Lu).
*
* *
Kinh dd Hoa Lu con toa ra mdt khong gian rdng hon
nua d thon Trung Tr u , xa N i n h Giang, huyen Hoa L u . Thdi xa
xua thon Trung Tru van thudc xa Trudng Yen. Giua thon cd
nui Chua. Nui Chiia cd hang M i e u Ndi la noi vua D i n h Tien
Hoang dung lam kho luong thuc
Tom lai, K i n h dd Hoa L u la mdt quan thanh, mat phia
Bac la sdng Hoang Long nhu "bftc tudng thanh thien nhien
38
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 49/159
nude", phia Dong la cac ngon nui ndi vdi nhau bang cac tudng
thanh nhan tao, phia Tay va phia Nam la cac day nui da cao
vii t . Day la mdt thanh luy ldn gdm nhiing qua nui bao bqc
xung quanh nen mang nang t inh chat quan su. K i n h dd Hoa
Lu la i cd nhieu tram gac bao ve, giao thdng thuy, bd rat thuan
l q i . Day la mdt vi t r i kin dao thuan tien cho viec phdng thu,
tien cdng, mat khac lai xa bien thuy ai Bac - khien cho giac
phuong Bac khd khan trong viec tim hieu de md nhiing dot
tien cdng chop nhoang. Xa hdi Dai Co V i e t kh i dd rat can mdt
quan thanh nhu the de ton tai va phat trien. K i n h dd Hoa L u
k h i dd hoan toan phu hop vdi t inh hinh thuc te cua nude Dai
Co V i e t liic bay gid .
5.2 - N^N K IN H TE NUC-C DAI CO VIET 6 N DINH VA
PHAT TRIEN
a- Thu cdng nghiep phat trien
De xay dung duqc K i n h dd Hoa L u cd cac cung dien
nguy nga nhu the, thi trong nude phai cd cac nganh nghi phat
trien nhu: nghe khai thac vat l ieu xay dung, nghe mdc, nghegdm, nghe cham khac da...
- Cham khac dd:
Nghe cham khac da d thdi dd da phat trien manh. Nam
979, sau kh i giet em la hoang thai t i i D i n h Hang Lang, an nan
va dau khd, D i n h L i i n da cho thq lam 100 toa k in h Phat bang
da hinh bat giac dung ben bd sdng Hoang Long de cau cho
l inh hdn Hang Lang duqc sieu thoat, cung la cau x in cho viec
lam ac cua minh. Tren tam mat cua 100 cot k i n h Phat deu
39
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 50/159
khac bai k i n h bang chir Han. Chiing to rang nghe cham khac
da cua nudfc ta da co t ir thd i nha D i n h hoac trudc do.
- Tint phap dd:
Song song vai nghe cham khac da phai noi den th u phap
da, tiic la cham khac chu Han tren da.
Trong kho tang van bia Vi e t Nam, chi ing ta mdi phat
hien duqc 6" Dong Son (Thanh Hoa) mot bia co nien dai vao
nam 618, cham khac co it chu H a n . Nhung 100 cot k i n h Phat
do Dinh L ien cho lam hien van con luu g i u duqc mdt sd cot d
N ha Bao tang N i n h B i n h da khang d inh van bia chu Han ve
k i n h Phat da phat t r ien manh b K i n h do Hoa L u . Tren 8 mat
cua 100 cot K i n h Phat ma D i n h L i i n cho lam d l u khac day
b a i K i n h Da Na N i . D i d u do cung khang d i n h thu phap da of
K i n h do Hoa L u da phat t r ien manh.
- Kien true, dieu khac phat trien:
Vua Dinh T ien Hoang da cho xay dung cac cung dien d
K i n h do Hoa L u , t h i chac chan nghe k ien true va dieu khac b
t h d i D i n h da phat t r ien manh.
Theo Dang Cong Nga trong "Kinh do Hoa Luthdi Dinh
- Tien Le"(,)
, k ien true cac cung dien la mot t i n g , theo kieu
hinh chu nhat, cd tir nam gian trd len, bq khung cua cung
dien la mot ket ca'u hoan toan bang gd t i l thiet, cd hai mai
chinh va hai mai phu lqp bang n g o i .
So Van hod - Thong tin Ninh B inh xuat ban nam 2002
4 0
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 51/159
K i e n true va dieu khac phat trien tlic la nghd moc d thdi
D i n h da hung thinh. Theo ngoc pha d ddn N i n h Xa thuoc xa
Yen N i n h , huyen Y Yen, t inh Nam D i n h , nhan vat chinh duoc
phung thd trong ddn la Thanh Td nghe moc N i n h Huu Hung.
Day cung la nhan vat duoc thd tai den - phu La Xuyen, thon
La Xuyen, xa Yen N i n h , huyen Y Yen, t inh Nam D i n h .
Ong N i n h Huu Hung la ngudi thon Chi Phong, xa Trudng
Yen, huyen Hoa L u , t inh N inh Binh ngay nay. Ong theo nghdmoc truyen thdng cua gia dinh. Nghd mdc cua dng ndi tieng
khap noi . V d i nghe mdc dd, khi xay dung cac cung dien d
K i n h dd Hoa L u vua D i n h Tien Hoang da trieu dng den de
tham gia xay dung cac cung dien, chu yeu lam nghd mdc.
Ong da duoc vua D i n h Tien Hoang phong chiic "Cong tuongluc phu gidm sat dqi tudng quan " (Dai tudng quan trong coi
cdng vide sau phu).
- Nghe gom:
Sau nhieu lan khai qu | t d khu vuc ddng Thien Ton, chan
mdng cac tudng thanh nhan tao, dac biet la xung quanh hai
ngoi den D i n h va Le, chiing ta da t im thay rat nhieu loai gach
va do gdm. Cd nhieu loai gach de xay tudng thanh va xay
cung didn, lat cung dien. Dac biet, cd cac loai gach vuong
trang t r i 2 bdng hoa sen, gach "Dqi Viet quoc quan thanh
chuyen" cd lot c h i i d vien gach, gach cd chu 'Thai Binh" ddu
bang chCr Han.
Ngoai ra con tim thay cac mang dat nung cd trang tri
hoa van dep, md con phuong dat nung, nhiing con vit dat
41
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 52/159
nung dupe trang t r i tren mai cung dien, dau rong dat nung,
mat ho phu dat nung.
Gan day, tir nam 2002 den nam 2004, trong ke hoachnao vet va hinh thanh Khu hang dong Trang A n thuoc phia
Nam K i n h do Hoa L u xua, chiing ta da da thu duqc nhieu cd
vat thdi D i n h nhu: gach xay, gach lat, coi gia, bat dia, hu vai,
vd, nhac ngua, ngoi dng, ngoi l ip, ngoi mui , ngoi mau,...
Nhiing co vat dd chiing td rang nude Dai Co V i e t k h i dd
da cd nhieu Id san xuat dd gdm.
- Nghe thuoc da:
Nam 974 vua D i n h Tien Hoang quy dinh mot trieu quan
phai dpi mix "binh dinh". Loai mu nay lam bang da. Den cac
ddi sau v i n dung nd. Sd luqng mu rat ldn, phai thupc nhieu da
m di lam du mu. Dieu nay cung chiing td ngh i thupc da phat
trien manh.
Nhung nganh nghd dd phat trien the hien d K i n h do Hoa
L u cd nhung xudng diic tien, ren vu khi , may mu ao, ddng
thuyen, xay dung cung dien, nha ciia,...
b- Kinh tehdng hod phat trien:
Vua D i n h Tien Hoang da cho diic tien ddng "Thdi Binh
Httng Bao " la ddng t i i n cd nhat cua V i e t Nam con lai den
ngay nay. Trong qua t r inh khai quat va nao vet cac thung, cac
hang dpng trong Khu du l i c h Trang A n gan day chiing ta
cung da thu duqc rat nhieu t i i n ddng d thdi D i n h . Chiing td
k i n h te hang hoa da thuc su hinh thanh trong nude Dai Co
42
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 53/159
V i e t , dong thdi co sir giao thirong vdi nude ngoai. "Dqi Viet
sicky toan thit" cho biet: "Nam 976...mua xudn, thuyen buon
ban cua nude ngoai den ddng sdn vat cua nude ho "(l>
.
c- Nghe ndng phat trien manh:
Day la mot nghe co ban, quan trong nhat cua dan. Gac
su sach xua khong ndi den su phat t r ien ndng nghiep d nha
D i n h . Nhung dieu chac chan la , vua Dinh Tien Hoang rat
quan tam den san xuat nong nghiep, cd the mdi du luong thuc
n u d i sdng va du tru cho ba trieu ngudi, trong dd cd mdt trieu
quan d d i .
Ngoai ra, cac ngh6 nhu trong dau nudi tam, det lua, cung
duqc phat trien. Cd the ndi, n6n kinh te cua nude Dai Cd Vie t
da on dinh va phat t r ien.
5.3 - QUAN HE NG OA I GIAO TOT DEP
Nam 969 d Trung Quoc van con canh D a i loan 5 ddi 10
nude (Ngu da i thap quoc), nha Tdng la nam thu 10, d nude
Dai Cd Viet cua chiing ta la nam th i i 2. V i vay, nen nha Tdng
chua k ip "vdi tay" xudng phuong N a m .
D i n h T i en Hoang nhan thiic duqc dieu dd va cung hi6u
ro rang sir tdn tai cua dat nude phai gan chat v d i m d i quan he
ngoai giao tot dep vdi nha Tdng, vdi cac nude lang gieng.
Cho nen mac du mdi len ngoi vua duqc mdt nam, con dang
phai ciing cd bd may ciia trieu chinh, nhung vao mua xuan,
thang gieng, nam Canh N go (970), Dinh T ien Hoang da chu
ddng sai sii sang nude Tdng de ket hao. Viec chu ddng nay
"> - "DVSKTT " (Sdd ) - Trang 213
4 3
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 54/159
ci ia Dinh Tien Hoang rat can thiet, the' hien tam nhin di ing
dan vd quan he ngoai giao giua nude nho vdi nude ldn d phuong
Bac. Cd le day la doan sii gia dau tien ciia mot Nh a nude
phong kien tap quyen d nude ta sang Trung Quoc, cung la
doan s i i V iet N am dau t ien d i nude ngoai? Rat tiec la sir sach
Viet Nam khong g h i duqc doan d i s i i Trung Quoc gdm nhung
ai?
N am sau, nam 9 7 1 , nha Tdng sai ngudi mang thu deh
K i n h dd Hoa Lu "nhdc nhd" Di n h T i e n Hoang nhu sau: ". . .
Cong nghiep dd thanh roi. Gid doi nhd nguoi den-decho yen
long tram. Nhd ngtfcfi chd nen quay di noi khac;... "a>
.
Den thd i diem nay, khong con la chu ddng, t u nguyen
nua, ma con phai lam theo yeu cau cua nha Tdng, Dinh T ien
Hoang quyet din h sai D in h L ie n - con trai ca cua m in h la
N a m V i e t vuong d i sang nude Tdng vao nam 972, den nam
973 mdi trd ve nude. Chon D in h L ie n di s i i the hien su ton
trong nha Tdng de cung c d niem tin cua nha Tdng v d i nude
Dai Co Vie t . Dinh L ien l a i d nude Tdng khoang gan 1 nam
nen cang them gan bd than mat t inh hi iu hao gi fla hai nude.
D i e u chac chan la chuyen d i s i i sang nha Tdng cua Dinh
Lien da thanh cdng, nen k h i D in h L ie n ve nude, vua Tdng da
sa i s i i den K in h dd H oa L u phong D inh T ien Hoang lam Giao
C h i Quan vuong, ldi che' cd doan: "nhd Dinh ddi ddi Id ho
ddn anh, gitf duqc coi ddtd phuong xa ... Dekhen ngttdidiic
tot, sac menh ddu cd hep hdi "(2>
. D i n h L i e n duqc phong lam
<" - "Dai Viet sit luge " (Sdd) - Trang 73.12 1
- "Licit trieu hien chuong loai chi" - Tap III (Sdd) - Trang 186
4 4
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 55/159
K i e m hieu Thai su, T i n h hai quan Tiet do stf " A n Nam do hp.
Day la cot moc quan trong trong quan he ngoai giao giua nha
D i n h vdi nha Tdng. Nha Tdng phai thira nhan D i n h Tien
Hoang la vua cua mdt nude.
De giu gin mdi quan he ngoai giao tot dep dd cho lau
dai, nam 975, D i n h Tien Hoang lai sai Tr inh Tii (la mdt trong
t i i tru trieu Dinh) sang nude Tdng t r i6u cdng: vang, lua, sirng
te, nga voi. Nha Tdng cung dap 16 lai nen sai Hong L d Tu
Khanh Cao Bao Tu dan Vuong Ngan Phii mang che sachsang nude Dai Cd V i e t phong D i n h L i e n lam Khai phu nghi
ddng tam ty, kiem hieu thai su Giao Chi Quan Vuong. Ro
rang la mdi quan he ngoai giao giua hai nude ngay cang hi iu
hao hon len.
Nam 976, D i n h Tien Hoang sai Tran Nguyen Thai sangnha Tdng dap 16 viec nha Tdng sang sach phong cho D i n h
L i e n .
Nam 977, D i n h Tien Hoang lai sai sii sang nha Tdng
mirng Tdng Thai Ton len ngoi, hai lan nay d6u the hien quan
he ngoai giao cua D i n h Tien Hoang rat diing nghi 16 va ratcan thiet. Nam 979 (nam K y Mao) th i D i n h Tien Hoang mat.
Nhu the'tir nam 970 de'n nam 977, trong vdng cd 8 nam
ma D i n h Tien Hoang da cu di sii sang nha Tdng 5 lan. Nha
Tdng cung cu sii sang nude Dai Co V i e t 3 lan.
'" - Tiet dd sir: quan cai quan mot don vi hanh chinh gom nhieu chau,quan d vung bien gidi Trung Quoc thdi Duong (goi la phien tran). Vao
nira sau theky IX, chirc quan do ho An Nam dirge doi thanh Tiet do sir.Ngudi ddn tien gift chirc nay Id Cao Bien.
45
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 56/159
Nam doan s ii cua nude Dai Co V i e t sang nude Tong d6u
la nhung lan ch i i dong, can thiet, dung thdi diem va diing 16
nghi. Va cd le, khong lin nao doan s ii ciia nude Dai Co Viet
lam cho nha Tdng phat y.
Nhiing cudc bang giao dd da ghi nhan mot quan he ngoai
giao quoc te ban dau, mot chinh sach ddi ngoai kheo leo,
mem deo cua D i n h Tien Hoang de giu gin hoa binh cho dan
tqc.
Phai chang, d t r i6u D i n h Tien Hoang quan he bang giao
giua V i e t Nam va Trung Quoc la tot dep va thanh cong, mdra
mot tam nhin ddi ngoai ciia nude ta. D i n h Tien Hoang da
khdi ngudn di dau ve cdng tac ngoai giao each chiing ta hon
lOtheky.
5.4 - K H A I SINH RA NGHfe THUAT SAN KHAU CHEO DAN
GIAN C> VIET N A M
Vua D i n h Tien Hoang rat quan tam den hat miia. Sach
"Dd CdLuc"(ghi chep v6 phep danh trong) - mdt trong nhung
cuon sach ngay xua con g iu duqc den ngay nay - cd ghi: phep
danh trong trong cac cudc vui cua quan ngu thdi D i n h theo
l d i "hdi thanh" (mugn tieng muqn ld i nd i ma ghi) . M d i cau
ghi dieu trong la mdt ldi mdt khau hieu cd vu quan si tdng
quan giet giac, tham duqm t inh than chien dau quyet thang,long tu hao dan tqc.
Nhung tieng trong ay cung gdp phan khai sinh ra tieng
trong cheo.
46
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 57/159
Vua D i n h Tien Hoang cung mudn nang cao si k h i va lam
cho tam hon quan si thu thai nen da quan tam den viec hat
xudng, dien cheo.
Ba Pham T hi Tran que d Hong Chau, t inh Hung Yen la
ngudi rat x in h dep va cd nang khieu ca miia tur nhd. Ldn len
ba dien trd rat g i d i va thupc nhieu lan dieu ve nhung khuc hat
ddng que dan da. Nghe tieng ddn ba cd tai nang nhu the nen
vua D i n h Tien Hoang da cho trieu ba v6 K i n h do Hoa L i i de
day miia hat lam vui long cac quan si.
Ba day hat va miia cho mot dan dien vien, rd i trong nhiing
dem trang va dip hpi ldn, dudi nhung ngon dude thong, ba
thudng td chiic nhung budi dien nham cd vu quan si. Nhung
dem vui ay, ba la ngudi dao dien, ngudi td chiic, ngudi chi
huy. Li ic dau chi truydn day trong quan dp i , sau thi ba truyenday ra ngoai K i n h do, rdi lan sang cac t inh Thai Binh , Hung
Yen.
Nhd cd cdng lao ldn nhu the nen vua D i n h Tien Hoang
da phong cho ba chiic "Ifu Ba" - mdt chiic quan thdi dd. Nh u
the ddng gdp quan trong cua ba d thdiD i n h
la hinh thanh mdt
nghe thuat hat, miia dan gian va budc dau cd bieu dien t rd , tiic
la bieu dien cheo. Sau nay, ba Pham Thi Tran duqc suy lam
"Ba td nghe hat cheo" V i e t Nam.
5.5 - HINH THANH NGHE THUAT XIEC
Theo s i i cu, d thdi D i n h , cung vdi phudng cheo, da xuathien mdt ganh xiec chuyen nghiep. Trum xiec la mdt phap su.
Thang 1 (mudi mdt), thang chap, dan Phong Chau cd
(Son Tay, V i n h Phii cu) md hdi den tethan Xuong Cudng -
47
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 58/159
mot v i than co (tuong truyen, phai diing ngudi song lam vat te
than). Trudc den dung lau Phi Van cao 20 thudc (khoang
8m), dung mot cay cot d trong, tet vd cay gai lam day chao
dai 136 thudc (khoang 50m), dudng k in h khoang 2 tac (khoang
6 - 8cm) day may qua'n ngoai rdi chon hai dau day xudng dat,
doan giua gac len cay. Mot day khac dai 150 thudc, cd mot
chd mac chac ba, hai day giao nhau.
Doan xiec cd 6 ngudi, mang ten Thuqng Ky, Thuqng
Can, Thuqng Hiem, Thuqng Dat, Thuqng Toai, Thuqng Cau
(Thuqng cung nhu thang, chi mot ngudi dan ong).
M d dau la tiet muc leo day, Thuqng K y mac quan den,
dqi khan den diing tren day ma chay nhanh ba bon lan, di d i,
la i la i ma khong nga.
Rdi den Thuqng Can hai tay cam hai can cd leo tren day,
ca hai ngudi cung di tren day, gap nhau d chd chac ba thi lai
tranh, leo xudng la khong nga.
Tiep theo Thuqng Dat lay mot tain gd ldn , rong 1 thudc 3
tac, day 7 tac, dat len tren cay cao 17 thudc 3 tac, Dat diing d
tren, nhay hai ba cai, tien tien, l i t i l i i i ma khong nga.
Thuqng Toai lay tre dan thanh ldng hinh nhu cai Id bat
ca, dai 5 thudc, trdn 4 thudc r d i chui vao diing thang minh ma
lan.
Thuqng Cau vd tay nhay nhdt, la het keu gao, chuyen
dong chan tay, vd dui, vd bung, tien lu i len xudng. Lai nhay
len minh ngua, vira phi vira cui minh xudng lay vat, nhat ddng
tien d dudi dat ma khong nga.
48
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 59/159
Thuqng Hiem bieu dien mot tro khac: nga minh nam
ngua, lay chan do mot cai gay dai rdi cho diia tre treo len ma
khong rot xudng.
Trong khi cac nghe sy xiec bieu dien hay diing lai giua
cac tiet muc, cd nhdm choi nhac go trong, khua chieng, ca
miia gdp vui.
Chung ta chua ro nghe thuat xiec Viet Nam ra doi tit bao
g id , nhung sir sach da ghi lai cho biet xiec thdi Dinh la nhu
the.
5.6 - NHA NUtJC CHUA CO PHAP CHE
Vua Dinh Tien Hoang mdi lap nude, chua dinh ra luat de
xtr nhung ke pham td i. Nhiing ke pham tdi deu dupe xu theo
y nha vua va rat da man. "Dqi Viet sicky toan thu" ghi: "Vua
mudn diing uy che ngu thien hq, ben dat vac ldn 6 sdn trieu,
nudi ho du trong ciii, hq lenh rang: "Ke nao trdi phep phai
chiu tdi bd vac ddu, cho ho an "u>.
Chinh vi vay, tuong truyen ddng A m Tien d lung chung
nui Am Tien thudc xa Trudng Yen la mdt nguc that. Nha vua
cho nudi nhdt hd bao trong ddng, de khi cd ke nao pham tdinang thi bat nhdt vao dd cho manh th i i an thit.
Dudi chan nui Dia nam ve phia Bac d khu Thanh Ngoai
cd mdt ao ldn. Tuong truygn, ao dd goi la Ao Giai la noi vua
Dinh nudi nhieu con giai de khi nao cd ke pham tdi nang thi
cho nem xudng de giai an thit.
Thdi Dinh, dan tinh chua chiu tuan theo luat le nen cd
"' "DVSKTT " (Sdd) - Trang 211.
4-NVLS49
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 60/159
the nhi ing hinh thi ic xi i phat n hu tren de trurng t r i nhung ke
gian ac la can thiet.
Chinh v i the sach "Viet Nam Sit htqc " da nhan dinh:
"Hinh luat uy nghiem nhu the thi cung qua lam, nhung
nhd co nhung hinh luat ay thi ddn trong nitdc mdi ddn ddn
duqc yen "(
".
6 - K E T L U A N V E V U A D I N H T I E N H O A N G
"Dqi Viet sitky toan thit" danh gia: "Vua tdi ndng sdngsudt hon ngudi, dung cam muu htqc nhdt ddi "
(2>
.
Vua 'Dinh T ien Hoang chinh la ngudi anh hung dan toe,
da co nhieu chien cong k y v i : thdng nhat dat nude, xay dung
mdt nha nude phong k ien Trung uong tap quyen dau tien, bao
ve va xay dung nen ddc lap tu chu cua nude Dai Co Vi6t .O ng chinh la ngudi cd cdng md dau , ngudi khai pha va
dat nen mdng cho K in h dd Hoa L u - Ong td phuc hung thdng
nhat quoc gia.
Su nghiep ay da duqc nha s i i hoc Le V an H uu nhan xet:
'Tien Hoang nhded tdi ndng sdng sud't hon ngudi, dung cammitu htqc nhdt ddi, duong liic nitdc Viet ta khong cd chu, cac
hung trudng cat cd, mdt phen cat quan md 12 sit quan phuc
hit. Vua mdnudc ditng dd, doi xung hoang di', ddt tram quan,
lap sau quan, chi'dd gan day dii, cd le y trdi vi nude Viet ta
md lqi sinh bde Thanh trii't "
<s >
.
"> - Trdn Trong Kim - "Viet Nam Siduqc " - Ha Noi -1949
(2). "BVSKTT " (Sdd) - Trang 210.
<3> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 211.
5 0
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 61/159
D l / O N G H A U
(? - 1 0 0 0 )
Theo "Dqi Viet sicky toan thit", thi ba khong dupe ghi
ro ten chi goi la "Duong Thi". Chinh vi the co y kien cho la
ba que 6" Chau A i (Thanh Hoa) von dong Duong D i n h Nghe( ( 7 ;
11 1
- Duong Van Nga, theo truyen thuyet ddn gian dNinh Binh, que d
Van Long, huyen Gia Vien, vique bddxdVdn Long (nay IdxdGia Van,huyen Gia Viln), co nghia la "rong may", con me que d Nga My (nay Idxa Gia Thuy, huyen Nho Quan), co nghia Id "may ngai". Vi vdy borne mdiddt ten con gdi Id Van Nga, co ngliia Id ngudi con gdi yeu dieu nhu may.
Ten goi do cung ndi duoc ten lang que xua cua borne Duong Van Nga.Tuong truyen, khi mdi chdo ddi, bd ddkhdc "dq de" ba thdng, khong
ai dd nin duoc. Sau do cd m dt dao sy ru bd bang mot can: "Nin di, nin
di thdi/ Mot vai gdnh vac cd doi son hd ". Sau cau ru ay, bd nin ngay,khdng khdc nua.
Theo 'Truyen cd lau ", Duong Van Nga ldn len la mot cd gdi dep
tuyet tran, lqi rat thdng minh. Cung thdi gian dd Dinh Bo LTnh lam trai
trudng trqi Dao Ucu>
chua cd vq. Liai Phiic Id ngudi ban than trudc dayciia Dinh Cdng Trie da di tim vq cho Dinh Bd LTnh. Ong den vitdn Rong(Long Vien) dthdn My Hq, thay cd mot cd gdi rdtxinh dep dang cat co,
vita cat vita hat edit:
"Anh di tan tia, tan vang
De em cat cd ben ddng sao dang.
Tay cam ban nguyet xenh xang
Hang tram ngon co lai hang tay ta."
Ong cho rang, day chinh Id ngudi phu nit can tim deldm vet cho DinhBo LTnh. Ong ben tim den nha dng Duong Thdi Huyen (Trudc day la nhatudng ciia Duong Dinh Nghe ve hint) de tham ban cii vd hoi them vied
51
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 62/159
Quy dinh cua t r ieu dinh phong k ien Trung Hoa xua, vua
c h i duoc lap mot hoang hau. Nhung khi Dinh Bo LTnh len
ngoi vua, den nam 970, ong da lap mot loat 5 ba hoang M u ,
trong do co Duong T h i .
Sau k h i vua D in h Tien Hoang mat, trieu dinh da dua Dinh
Toan la con cua Duong Thi len lam vua , kh i mdi 6 tud i . Liic
dd Le Hoan giu chiic Phd vuong nhiep chinh. So Le Hoan
la m dieu bat l q i cho vua nhd , lu on luo n trung thanh vdi trieu
D i n h , D i n h quoc cong N g u y l n B a c , Ngoai giap Dinh Dienva Pham Hap da cung nhau da'y binh, chia hai dudng thuy, bo
t i t A i Chau (Thanh Hoa) t ien ve Kinh do d inh giet L e Hoan.
Duong Thai hau thay n q i chien cd the xiy ra lam ton thuong
den t r ieu dinh. Khong mudn dat nude la i ro i vao canh chien
tranh, v d i cuong vi cao nhat cua chinh quyen nha Dinh khidd, ba da quyet dinh ra t sang sudt, trao quyen cho Le Hoan di
danh bon hq. Thai hau ndi : "Bon Bac day quan khdi loan lam
kinh dong nude nha ta. Vua con nho yeu chua kham noi nhieu
nan, cac ong nen lieu tinh di chd de tai hoa ve sau "(l>
. Dd la
menh lenh cua T ha i hau. Ba da dat l q i ic h cua "nude nhd ta "
len tren het. Ba hieu ra t ro Dinh Dien, Nguyln Bac la hai
ngudi ban than, cung liia t u d i , cung que, ket nghia anh em vdi
Dinh Bd LTnh t i i thud chan trau. Hq da cung vdi Dinh Bo
LTnh sat canh t i r nh iing ngay dau di dep loan 12 sii quan. Sau
k h i Dinh Bd LTnh len ngoi hoang de , Dinh Dien va Nguyln
gdi vica gap. Khong ngd Duong Van Nga chinh Id con ciia Duong ThdiHuyen. The" Id Lmi Phuc da tim duqc ngudi vq ddu tien cho Dinh BpLTnh la Duong Van Nga.
"> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 215
5 2
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 63/159
Bac la hai trong t i i tru cua trieu D i n h da giup vua D i n h Tien
Hoang lanh dao trieu chinh lam cho nude Dai C6 Vi e t on dinh
va phat trien. Nhung luc nay ho da "khdi loan lam kinh ddng
nude nhd ta ", khong the de xiy ra canh noi chien, nen ba quyet
dinh phai danh dep. Do la mot quyet dinh rat dung dan.
Le Hoan giet duqc D i n h Dien, Nguyln Bac va Pham
Hap lam phan, nude Dai Cd V i e t da yen on.
M 6 t quyet dinh nBa rat quan trong niia cua Duong Thai
hau la, trong kh i trieu dinh dang chuan bi cuqc khang chien
chong quan xam luqc Tdng vao mua thu, thang 7 nam Canh
Thin (980), "Thdi hdu sai Le Hoan chon dung sy di danh
giac, lay ngUdi dNam Sach Giang la Pham CuLqng lam Dqi
tudng quan "(1>
.
Day la mot quyet dinh kep. Ba neu ra mot dudng ldi
chien luqc la phai "di danh giac ", phai danh quan xam luqc
nha Tdng kh i xam pham bd coi nude Dai Co V i e t . Ddng thdi
ba con neu ro phai chon tudng tai d i danh giac. Ngudi cam
quan di danh giac la Le Hoan. Quyet dinh cua ba chi dao cho
Le Hoan phai "chon dung sy" tiic la phai chon nhiing ngudi
tai nang ve quan su nhat thi mdi duong diu dinh giac Tdng
duqc. Mot trong nhung "diing sy" dd, ba chi dich danh "la
Pham Cu Lang lam Dqi tudng quan ". (Mac du Pham Cu
Lang la em ruqt cua Pham Hap vira bi Le Hoan giet). Dieu dd
the hifin Duong Thai hau rat am hieu ve quan su va danh gia
diing tai nang cua cac tudng l i nh .
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 217
53
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 64/159
D i n h Toan len ngoi t ir thang 10 nam 979. D in h Toan con
nho, chua lanh dao duoc t r ieu chinh, Duong Thai hau da chap
chinh, nam chac uy quyen, dieu khien cong viec cita trieu
din h de g iu ng oi bau cho nha D in h . Ba khong chinh thtic lam
vua, nhung thuc su da dieu hanh viec nude nhu mot ong vua.
Cong lao 1dm nhat cua ba la luqng sue minh khong dam
duong n o i viec nude trong luc nude soi lira bdng, nam 980,
quan Tdng theo hai dudng thuy bq keo sang xam luqc nude
Dai Co Viet , ba da quyet d inh trao ngoi bau cho Le Hoan, tufc
la da trua't bd co nghiep cua nha Dinh, xay dung nha T i i n Le.
Day la viec lam hop vdi long t rdi va long ngudi kh i dd . "Dqi
Viet sit ky toan thu" cd ghi : "Khi dang ban ki'hoqch xuat
quan, Pham CuLuqng ciing ede tudng quan khac deu mac
do tran di thdng vao Ndi phu, ndi vdi moi ngudi rdng:
"Thudng ngUdi cd cdng, giet ketrdi lenh la phep sdng dethi
hanh viec quan. Nay chua thuqng con tre tha, chung ta ddu
hit site lieu chet dechdn giac ngoai, may cd chiit cdng lao, thi
cd ai biet cho ? Chi bdng trudc M y ton lap dngThqp dao lam
Thiin tit, sau dd se xuat quan thi hon ". Quan sy nghe vay deu
hd "van tui'". Thdi hdu thay moi ngudi vui long quy phuc ben
sai lay do long con khodc lin ngudi Le Hoan, mdi lin ngoi
hoang di'"a>
.
Ba la ngudi phu nu thue thdi , nghi den van menh cua datnude tren het, bd qua nhung l d i ban tan, phan d d i , tham ch i ca
nhung d u luan xau cua tr ieu dinh luc bay gid.
"> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 217
5 4
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 65/159
Duong Thai hau chinh la ngudi da quyet dinh ket thuc
vuong trieu D i n h , dong thdi khai sinh ra vuong trieu Tien Le.
K h i Le Hoan cam quan di danh giac Tdng d bien thuy,
Duong hau lai tiep tuc budng manh chap chinh, dieu hanhviec nude.
L ai mdt lan nua, vuqt len tren nhung ngudi phu nu duong
thd i , dam tu quyet doan t inh cam rieng tu, theo tieng goi cua
con tim, ba chia se hanh phuc vdi Le Hoan.
Nam 982 vua Le Dai Hanh da lap Hoang thai hau nhaD i n h lam "Dqi Thdng Minh hoang hdu ". Nhu the ba la mdt
ngudi phu nu cd hai ddi chong va vdi ca hai ddi chong d6u
lam hoang hau.
Duong hau da cung vua Le Dai Hanh gdp phan xay dung
dat nude sau chien thang.Duong hau chinh la ngudi phu nu Vi e t Nam tai nang,
quyet doan, cd tam nhin chien luqc, am hieu ve quan su, biet
minh hieu ngudi, da cd cdng dep "thu trong, giac ngoai"
Den nam Canh Ty (1000) ba qua ddi, tho 49 t u d i .
55
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 66/159
L E D A I H A N H H O A N G D E
( 9 8 0 - 1 0 0 5 )
L e Dai Hanh (Le Hoan) la ngirofi ti n h Ha Nam( 1 )
, sinh
ngay ram thang 7 nam Tan Sun (941), cha ten la Le M i c h , me
la Dang T h i . "Dang Tin dang cd thai, chiem bao thay bung
nd ra hoa sen, roi ket thanh nhan sen ngay. Ddng Thi dem
chia cho moi ngu'di, rieng minh lqi khong an. Liic tinh day,
lay lam la lam. Kip khi sinh con, thay con mat mui hinh ddng
khac thudng, Dang Thi ndi vdi ngudi ta rang: "Thang chaunay mai sau chdc se lam nen sang cd, chi hiem tdi khong kip
hudng loc thdi! "(2>
Ba Dang Thi sinh ra Le Hoan vai nam thi mat. Sau do
ong Le M i c h cung qua ddi. Le Hoan mo co i cha me t i i khi
con nho, duqc vien quan sat hq Le (khong ro ten) nhan lamcon nuoi , sdm chieu cham soc, day d6. "Gap tiet trdi ddng ret
mitdt, Ngai nam phuc nhu hinh coi tip: dang dim, sdng rue
cd nha, cd con rdng vdng dp d trin "( 3 >
"' - Theo "Dai Viet sicky toan thu" va theo Ngo Thi Sy vdi "Viet sic tieuan " thi Le Hoan la ngudi Ai Chau (Thanh Hod). Theo "Dai Viet sicluqc" thi Le Hoan la ngudi Trudng Chau. Den nay nen ghi: Le Hoan quegoc d lang Bao Thdi, huyen Thanh Idem, tinh Hd Nam.
<2). <3>. "Khdm Dinh Viet sic thdng gidm cuong muc " - Tap I - NXBdue-1998-Trang 249-250
56
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 67/159
Lcm len, k h i D in h Bo LTnh day bin h d Hoa Lir , L e Hoan
v6 Hoa L u (N in h Binh) theo giup Nam Vie t vuong Di n h L i e n .
Ong la ngucfi "phong khoang, co chi ldn. Tien Hoang khen la
ngtfdi tri dung, chac the nao ciing lam duoc viec, ben giaocho cai quan 2.000 quan sy"
(
".
Ong t rd thanh canh tay phai cua Dinh Bo LTnh, di theo
Dinh Bp LTnh dep loan 12 sir quan, da co cong lao Ion trong
su nghiep thdng nhat dat nude g d p p M n sang lap ra trieu
D i n h .K h i len ngoi vua, nam 971. Dinh Tien Hoang quy dinh
cap bac van vd trong trieu da phong L e Hoan lam Thap dao
tudng quan. Ong di ing dau chi huy toan bp quan ddi nha
D inh gdm 1 t r ieu ngud i , k h i dd m d i 30 tudi .
Sau khi vua Dinh Tien Hoang bi sat hai, Thap dao tudngquan L e Hoan da cung D i n h Quoc cdng Nguyln Bac , Ngoai
giap Dinh Dien dua Ve vuong D i n h Toan mdi 6 tudi len lam
vua. Luc nay Le Hoan g i u chile Phd vuong Nhiep chinh. O ng
la ngudi dieu hanh viec nude khdn kheo, het sue giu vung
trieu chinh trong l i ic hiem nguy, cd quyen ra vao trong cung
cam.
K h i N g u y l n B a c , D i n h D i e n cung Pham Hap day binh,
chia hai dudng thuy, bd mudn t ien ve Kinh dd Hoa Lu giet
dng, Le Hoan da dem quan d i danh nhau vd i D inh Dien ,
N g u y l n Bac d A i Chau (Thanh Hoa) , chem D i n h D i l n ta i
t r |n , ba t duqc N g u y l n B a c ddng cui dua ve Kinh dd, rdi sau
d d N g u y l n Bac b i chem dau d dd.
"DVSKTT" (Sdd) - Trang 220
5 7
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 68/159
Den mua thu, thang 7 nam Canh T h i n (980), nghe tin
quan Tdng (Trung Qud'c) sap keo sang xam luqc nude Dai Co
Vi e t , Duong Thai hau sai Le Hoan d i danh giac Tdng. Luc
nay Dai tudng Pham C u Luqng, "ciing ede tudng quan khac,
deu mdc do Iran di thdng vao Ndi phii, ndi vdi moi ngudi
rang: "Thudng ngudi cd cdng, giet ke trdi lenh la phep sdng
de thi hanh viec quan. Nay chiia thuqng (Dinh Toan) con tre'
tha, chiing ta ddu het sice lieu chii de chan giac ngoai, may
cd chiit cdng lao, thi cd ai bii't cho? Chi bdng trudc hay ton
lap dng Thap dao lam Thiin tit sau dd se xuat quan thi hon ".
Quan synghe vqy hd "Van tui". Thdi hdu thay moi ngitdi vui
long quy phuc ben sai lay do Long con (do ciia vua thiu hinh
rdng cuon) khodc lin ngudi Li Hoan, mdi lin ngoi hoang de.
Tit dd Hoan len ngoi hoang di', doi niin hiiu la Thiin Phiic
nam dau (980), giang phong vua (Dinh Toan) lam Vi
vitong "a>
.
L e Hoan len ngoi vua nam 980, lap nen mdt trieu dai
m d i - Nha Tien L e, k h i dd dng 40 tud i . On g g iu nguyen to
chiic bd may nha nude cua thdi Dinh .
L e Hoan len ngoi vua, khong phai do y mudn chu quan
cua Duong Thai hau, ma la su tat yeu cua l i ch si i khi dd.
D i i n g trudc liic td qud'c lam nguy, can phai cd ngudi lanh dao
tai nang - ngudi dd phai la Le Hoan.
L e D a i Hanh bd nien hieu "Thai Binh " cua nha Dinh,
lay nien hieu cua Trung Qud'c la "Thiin Phitc ".
"> - "DVSKTT"(Sdd)-Trang2I7
5 8
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 69/159
M ua xuan, thang 3 nam Tan Ty (981) vua Le Dai Hanh
dem quan d i danh giac Tdng.
Mudn cung cd, on dinh trieu chinh, vua Le Dai Hanh
cung nhu vua D i n h Tien Hoang lap nam hoang hau de cai
quan N d i cung. Nam Nham Ngo (982), vua Le D ai Hanh quyet
dinh lap Hoang Thai hau nha D i n h la Duong Thi lam hoang
hau. Dieu nay the hien dng la mdt vua rat trqn nghia, nang
t inh , yeu thuong het long. Cung nam dd, vua Le Dai Hanh lap
bdn hoang hau nua la:
- Phung Can Chi Ly hoang hau
- Thuan Thanh M i n h Dao hoang hau
- T r in h Qud'c hoang hau
- Pham hoang hau
Nam hoang hau tren cua vua Le Dai Hanh sinh duqc
nhieu hoang tir va cdng chiia. Sir cu khong chep ten cac cdng
chiia, chi ghi ten cua 11 hoang tir nhu sau:
- Nam 989 vua Le Dai Hanh phong hoang tir th i i nhat la
Le Long Thau lam thai tir, la K i n h Thien Dai vuong; phonghoang tu t h i i hai la Le Ngan T ich (Le Long Tich) lam Ddng
Thanh vuong, den nam 1004 lai phong Le Long T i c h lam
Ddng Thanh Dai vuong; phong hoang tu t h i i ba la Le Long
Vie t lam Nam Phong vuong k h i mdi 7 t u d i , den nam 1004 la i
lap Nam Phong vuong Le Long V i e t lam hoang thai tir (sau
nay la vua Le Trung Tdng). Than m l u cua Le Long Vi e t "Id
cd gdi lam cong giup viec cho ngtfdi"(" .
"> - Dqi Viet sit htqc (Sdd) - Trang 124
59
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 70/159
- Nam 991 vua Le Dai Hanh phong voang tu th i i tu la Le
Long D i n h lam Ngu Man vuong, dong d Phong Chau. (Sau
k h i Le Long D i n h len ngoi, Ngu Man vuong cung lam phan.
Le Long D i n h dem quan d i danh, Ngu Man vuong mdi chiu
hang).
- Nam 992 vua Le Dai Hanh phong hoang tir thu: nam la
Le Long D i n h (em trai cung me vdi Le Long V i e t ) lam Khai
M i n h vuong, ddng d Dang Chau ( K i m T h i , Hung Yen), den
nam 1004 lai gia phong Le Long D i n h lam Khai M i n h dai
vuong.
- Nam 991 vua Le Dai Hanh phong hoang tit thu" sau la
Le Long Can lam Ngu Bac vuong, ddng d trai Phu Lan (huyen
Dudng Hao, t inh Hai Duong). (Sau khi Le Long D i n h len
ngoi, Ngu Bac vuong va Trung Quoc vuong chiem trai Phu
Lan lam phan. Le Long D i n h than chinh d i danh, vay trai vai
thang. Ngudi trong trai het luong an. Ngu Bac vuong phai bat
Trung Quoc vuong dem nop. Le Long D i n h giet Trung Quoc
vuong, tha toi cho Ngu Bac vuong).
- Nam 993, vua Le Dai Hanh phong hoang tir thu: bay la
Le Long Tung lam D i n h Phien vuong, ddng d thanh Tu
Doanh, Ngu Huyen Giang (Bac N i n h ) ; phong hoang tur thf i
tam la Le Long Tuong lam phd vuong, ddng d D d Dong Giang
(Thanh Oai, Ha Tay cu); phong hoang tu th i i chin la Le Long
K i n h lam Trung Quoc vuong, ddng d Can Da, huyen Mat
L i e n (huyen Phii Tien, Hai Hung cu). (Den nam 1005, Trung
Quoc vuong da ciing Ngu Bac vuong lam phan, Le Long
D i n h giet Trung Quoc vuong).
60
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 71/159
- Nam 994, vua Le Dai Hanh phong hoang tu thu m ud i
la Le Long Mang l am Nam Quoc vuong, dong d Vu Lu n g
(Thanh Hoa) .
- Nam 995, vua Le Dai Hanh phong hoang tir t h i i m u d imot la Le Long De (Minh D6) lam Hanh Quan vuong, ddng
d Bac Ngan chau Cd L am (Tien Son, Bac N in h ). N am 1004,
Hanh Quan vuong duqc vua Le Dai Hanh cir di sur sang tham
nha Tdng duqc vua Tdng ban cho chiic K i m t ir vin h lap dai
phu k iem hieu Thai uy Hoan Chau t h i i sir. V i trong nude r d iloan, cac hoang tir tranh nhau len ngoi n6n khong ve duqc, L e
Long De phai d la i Quang Chau (Trung Qud'c), den mua ha,
thang 6 nam 1006 m d i ve nude. Cung nam dd (995) phong
mdt con nudi lam Phu Dai vuong, ddng d huong Phu Dai
(VTnh Bao, Hai Phdng). Su than Ngd Sy L ien luan ban:
"nhdnh hp cua vua dd dong ngudi rdi, cai goi la con nudi,
chang qua Id mudn thod long yeu ddu rieng vdi ngudi ay ma
thdi"«>.
Sau khi vua Le Dai Hanh mat chi cd hai hoang tir la Le
Lo ng V iet va L e Lon g DTnh (cung mdt me) len lam vua. Theo
"Dqi Viet sit luqc " me "la cd gdi lam cdng g iup viec cho
ngudi" nhung sach "Dqi Viet sicky toan thu" l a i gh i : "me la
Chi Hdu Dieu nu"m (Chi Hau Dieu nu la con gai cua quan
giff chiic Chi Hau, ten la Dieu, khong ro hq g i) . N h u the' cac
sach sir xua deu khong ndi ro me cua Le Long Viet va Le
Long DTnh la ba hoang hau nao? "Dqi Viet sicky toan thu"con g hi : M ua xuan n a m D i n h M u i (1007), vua Le Long DTnh
"> • "DVSK TT" (Sdd) - trang 22812 1
- "DVSKTT " (Sdd) - trang 232
61
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 72/159
"sai em la Minh Xudng va Chuong thuky la Hoang Thanh
Nha ddng te ngitn trang cho nhd Tdng, xin kinh "Dqi tang "
D en mua xuan nam K y Dau (1009) M i n h Xuong m o i ve nude,
x in duqc k i n h "Dqi tang ".
V ua Le Da i Hanh chinh la v i chu soai tai ba thao luqc, la
ngudi chien dau va bao ve K i n h do Hoa L u , cung cd nghia la
bao ve n6n dqc lap tu chu cua dat nude.
1 - VUA L E D A I H A N H VOT SU NGHIEP D A N H
T O N G B I N H C H I E M
K h i duqc t in nude Dai Co V i e t gap nhieu khd khan, vua
D i n h Toan len ngoi con nhd t u d i , nha Tdng (Trung Qud'c)
nghi ngay den viec di xam luqc nude Dai Co V i e t de k h o i
phuc cai de qud'c Dudng rdng ldn trudc day.
Thang 8 nam Canh T h i n (980), vua Tdng xudng chieu
dem quan sang xam luqc nude ta, sai L u Da Ton dem thu
sang K i n h dd Hoa Lu. La thu rat dai, trong dd cd doan de
doa: "Neu chiu theo giao hod, ta se tha tdi cho, neu trdi lenh,
ta se sai quan danh. Theo hay chong, lanh hay dii, tunguoi
xetlay"(2>
.
D en mua ddng thang 10 nam dd, vua Le Dai Hanh sap
xuat quan danh Tdng, l i en sai Giang Cu Vong va Vuong Thi6u
T d dua thu sang nude Tdng tra l d i , nhung lam gia la thu cua
V e vuong D i n h Toan. Trong thu cd doan: "nhd Than sap sup
do chua bd do tang ... Cid mong duqc chinh thiic linh menh,
dii duqc du hang phien bang, deyen Hi tam long tan trung13
*".
"> - "D VSKTT" (Sdd) - trang 235
m <s>. ••DVSKTT" (Sdd) - Trang 219
62
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 73/159
D o la la thu vua Le Dai Hanh lam gia di dung lam ke hoan
binh vdi nha Tong.
Dieu do da the hien su khdn kheo, muu meo ciia vua Le
D ai Hanh hoan binh d6 cung cd luc luong, chuan bi cho chien
dau.
Vua Tdng nhan duqc thu, sai Truong Tong Quyen dua
thu tra ldi vua Le Dai Hanh, cd doan: ". .. tram mudn cho
Toan lam Thdng sodi, khanh (vua Le Dai Hanh) lam phd.
Neu Toan tudng tai chang cd, van con tre con, thi nen bao cd
me con cung than thudc sang quy phu. Dqi khi bon hq vao
chau at se cd dien le Uu ddi vd se trao cd tiet cho khanh. Nay
cd hai dudng, khanh nen chon mdi".
Vua Le Dai Hanh da khong nghe vua Tdng. Ong the
hien y chi chien dau bao ve nen tu do, ddc lap cua dan tqc, daquyet tam chien dau chong giac ngoai xam. Mac du mdi len
ngoi vua dng da phai ganh mdt trach nhiem ldn nang ne\ Day
la mdt thu-
thach dau t ien dd i vdi vua Le Dai Hanh.
Sach "Dqi Viet sit ky toan thu" cd ghi: "Nam Tan Ty
(981), mua xudn, thdng 3, Hdu Nhan Bao, Ton Toan Hitngden Lang Son, Tran Kham Td den Tay Kit, Luu Trioig din
sdng Bach Dang (Quang Ninh). Vua (Li Dqi Hanh) tu lam
tudng di chan giac, sai quan sy ddng cqc ngan sdng. Quan
Tdng lui, lqi din sdng Chi Lang (Lang Son). Vua sai quan sy
trd hang dedu Nhan Bao, nhan dd bat duqc Nhan Bao, dem
chem. Bon Kham Td nghe tin quan thuy thua tran, dan quan
ve. Vua dem cac tudng danh, quan ciia Kham To thua to,
<" - ••DVSKTT " (Sdd) - Trang 219
63
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 74/159
chet den qua niia, thay chet day dong, bat duqc tudng giac la
Qudch Quan Bien, Trieu Phung Hudn, dem ve Hoa Lt("(l>.
Doan sir do da giup chung ta hinh dung dupe nha Tdng
da cir nhung tudng tai chi huy. Hau Nhan Bao la tong chi huy,
Ton Toan Hung chi huy dao quan bd di theo hudng Ddng,
Tran Kham Td chi huy dao quan bd di theo hudng Tay, Luu
Trirng chi huy dao quan Thuy. Cd the ndi, day la cudc xam
luqc dai quy md cua nha Tdng.
Vua Le Dai Hanh da la mdt nha qu&n su chi huy 1 trieu
quan d thdi D i n h , cd nhieu k i n h nghiem trong chien dau, nen
da td chiic danh quan xSm luqc Tdng rat chu dao, cd kehoach
ro rang. Danh quan thuy do Luu Trirng chi huy, vua Le Dai
Hanh cho ddng cqc d ciia sdng Bach Dang de chan thuy quan.D d i vdi quan bd, dng cho xay thanh B i n h L d d vi ing Nhu
Nguyet va tai ai Chi Lang dng bd t r i quan sSn sang giao chien
de ngan bd binh cua nha Tdng.
Vua Le Dai Hanh lai la ngudi true tiep cam quan danh
giac.
Viec ddng cqc d cira sdng Bach Dang da lam cho quSn
Tdng thua to, pha vo toan bd ke hoach xam luqc cua nha
Tdng. Chien thang Bach Dang da di vao l i ch sir dan tqc.
Nhu the chi trong vdng cd 3 thang, vua Le Dai Hanh da
danh tan quan xam luqc nha Tdng d phuong Bac khien cho
nha Tdng khiep so, "Vua Tdng xudng chieu nit quan ve, sai
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 220 vd Trang 221
64
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 75/159
sitqud trdch bon Luu Trirng, Gid Tlu^c, Vuong Soqn. Trirng
dm chet, Soqn bi giet d Ung Chau, Ton Toan Hung ciing bi
giet beu dchq"(
".
Nha Tdng tire gian v i that bai ldn dd nen da trirng phat
bon quan lai cua minh va rat hoang mang khong dam sang
xam luqc nude ta nua.
Su khiep so dd co n keo dai den sau nay. N am 1006, sau
khi vua Le Dai Hanh mat, cac hoang tir tranh gianh ngo i ,
danh giet lan nhau. Nude Dai Cd Vie t kh i dd cung rdi ren.
Nhan day t r i Quang Chau nude Tdng la Lang Sach da dang
thu len vua Tdng d6 nghi vua lai cho quan d i xam luqc nude
Dai Co Viet : "xin dem quan sang danh dep, bon Khanh Tap
nguyen lam tien phong, co the hen ngay lay duqc. Neu trieu
dinh chudn ldi thinh cau, thi xin lay binh ddng ddn d ede
chau thudc Quang Nam vd cho them 5.000 quan manh dKinh Hd, thuy bd ciing tien, cd the binh dinh duqc ngay"
<2 >
.
Nhung den thdi diem dd vua Tdng van con khiep so,
khang khang tir chd'i, khong dam cho quan sang xam luqc
nude ta nQa, lay cd la "vdi danh ke cd tang, hd phai la viec
lam ciia bde vuong gid ", "neu dem c/udn sang danh thi chethai tat nhieu, nen can than giic gin coi dat ciia td tdng md
thdi"<3
>.
Su thuc la vua Tdng da khiep so, y chi xam luqc hoan
toan b i de bep. D ie u dd la su chiing m in h cho siic manh cua
"' - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 221.12 1
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 234
'•" - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 234
5-NVLS6 5
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 76/159
quan dan nude Dai Co V i e t va tai nang quan su cua vua Le
D a i Hanh trong cong cudc chong giac ngoai xam.
Chien thang quan xam luqc nha Tong d£u nam 981 cua
vua Le Dai Hanh da chuyen nguy thanh an, dua the cua datnude di len. Nha sur hoc Le Van Huu danh gia la "cong danh
dep chien thang (nhd Tdng) ddu Id nhd Hdn, nhd Dudng ciing
khong hon duqc "(
".
Sau chien thang quan xam luqc nha Tdng, dat nude trd
l a i b inh yen.
Tir nam 980, sau khi len n g o i , vua Le Dai Hanh da cfr
Tu: Muc va Ngo Tir Canh sang C h i £ m Thanh dat quan he hoa
hieu nham yen on phia Nam de chong giac Tdng phia Bac.
Nhung vua Chiem Thanh cSy the' hi ing manh da bat giu Tir
M u c va Ngd Tir Canh. V i vay, den nam 982, thay vua Chiem
Thanh bat giu sir cua m i n h la Tir Muc, Ngd Tir Canh, "Vua
(Le Dqi Hanh) gian, sai ddng chien thuyen, sita hinh khi, tu
lam tudng di danh, chem Be Mi Thue tai tran. Chiem Thanh
thua to. Bat sdng duqc quan sy ciia chiing nhieu vd ke, cung
la ky nii trong cung tram ngudi vd mdt nhd su ngudi Thien
True, lay ede dd quy dem ve, thu duqc vdng bac ciia bdu ke
hang van, san phdng thanh tri, phd huy tdng mieu, vita mot
nam thi trd vekinh su"(2}
.
D d la su nghiep binh Chiem cua vua Le Dai Hanh. Nhu
the t i i miia xuan nam 981 den nam 982, chi trong vdng gan 2
nam, vua Le Dai Hanh da danh thang 2 nude: phia Bac pha
"> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 22112 1
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 222
66
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 77/159
Tong, phia Nam binh Chiem, ghi mot mdc son bao ve ddc lap
va chii quyen cua nude Dai Co V i e t d the ky thii: 10.
Khong chi pha Tdng, binh Chiem, vua Le Dai Hanh con
the hien tai nang quan su cua minh d nhung cudc chinh chien
di danh bon phien loan, lam phan trong nude.
Nam 989, vua Le Dai Hanh sai Quan giap Duong Tien
Ldc di thu thue hai chau: A i Chau va Hoan Chau ( t inh Nghe
A n , Ha T i n h va Thanh Hoa ngay nay) nhung Duong Tien
Ldc lam phan dem hai chau A i va Hoan theo ve nude Chiem
Thanh. Nude Chiem Thanh khong nhan. Vua Le Dai Hanh
nghe t in dd, la i than chinh cam quan di danh, bat duqc Duong
Tien Ldc.
Mua xuan, thang 2, nam B i n h Than (996) vua Le Dai
Hanh than chinh di danh bdn ddng: Dai, Phat, Dan, Ba d Ma
Hoang.
Mua thu, thang 7, nam 997 vua Le Dai Hanh than chinh
di danh giac d Dd Ddng Giang, bat duqc bon chiing dem ve
Kinh dd.
Nam 999, vua Le Dai Hanh than chinh di danh giac d -
Ha Ddng (huyen Thach Thanh, t inh Thanh Hoa), .. ., tat ca 49
ddng va pha duqc ddng Nhat Tac, chau D i n h Bien (Cao Bang).
Tir dd cac chau, ddng deu quy phuc.
Nam 1000, vua Le Dai Hanh than chinh di danh giac d
Chau Phong (Phii Tho).
Nam 1001, vua Le Dai Hanh lai than chinh di danh giac
a Cu Long (C i m Thuy, Thanh Hoa).
67
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 78/159
Dieu do cung the hien, mac du da giao cho cac vuong di
tran t ri d cac noi trong ca nude, nhung d&u nam dudi quyen
cua vua Le Dai Hanh, nen ong van quan tam, khi cd bien
dong dlu than chinh di dep loan.
Nhu the sau nam 982 vua Le Dai Hanh chi duqc nghi
yen lanh dao dat nude trong 6 nam (tit nam 983 den het nam
988), den nam 989 lai phai d i chinh chien dep loan trong
nude, sau dd duqc nghi yen 7 nam nua, den nam 996, 997,
999, 1000 va nam 1001 cung phai cam quan di dep loan.
Vua D i n h Tien Hoang d ngoi 12 nam (968 - 979), tri vi
dat nude trong canh hoa binh khong cd chien tranh, thi vua
Le Dai Hanh d ngoi 24 nam (980 - 1005), t r i v i dat nude trong
canh chien tranh, pha Tdng, binh Chiem va dep bon phan
loan. Le Dai Hanh chinh la mot ong vua chien tran.
Thien tai quan sir cua vua Le Dai Hanh con the hien d
viec dung ngudi.
Pham Hap la anh rupt cua Pham Cu Luqng, vira bi vua
Le Dai Harm giet xong, nhung thay Pham Cu Luqng cd tai
nang quan su, ong van trong dung, phong Pham Cu Luqng la
Dai tudng quan.
De cung cd quan dpi nha Le vung manh, nam 986 vua
Le Dai Hanh cho diem dan de lay l i nh "dat binh tuc ve, goi Id
Than quan, tren tran deu thich ba chit "Thien Tic Quan "m
.
"nam 988 lqi tuy en quan ngu"m
va den nam 1002 con cho
"' - "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tdp III (Sdd) - Trang 7.m
- "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap 111 (Sdd) - Trang 23.
68
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 79/159
tuyen chon quan l i n h mot each nghiem ngat, chia tudmg hieu
lam 2 ban va cho 6 quan phai dqi mu dau mau.
Vua Le Dai Hanh cung nhu vua Dinh T ien Hoang da bo'
t r i mot dao cam quan g6m khoang 3000 ngudi. Dao quan nay
chu yeu lam nhiem vu bao ve K i n h do. Ngoai ra con co mot
dao qu&n t i i suong, coi giu cac cong thanh.
Tat ca nhung dieu do d l u ch i ing minh vua Le Dai Hanh
la mot nha quan su tai nang.
Chinh v i the, sir than Ngo Sy L i e n danh gia:
"Vua danh ddu duqc day, chem vua Chiem Thanh de
rita cai nhuc phien di bat gift sit than, danh lui quan Trieu
Tdng debecdi mini tat thdng ciia vua toi bon hq, co the goi la
bac anh hung nhdt ddi vay "m
.
Nha sir hoc Le Van Huu danh gia:
"Ke ve mdt tritdep gian trong, danh tan giac ngoai, lam
manh nitdc Viet ta, ra oai vdi ngudi Tdng thi LyThdi Td khong
bang Le Dqi Hanh cd cdng lao gian khd hon "
( 2 )
.Vua Le Da i Hanh noi len trong l i ch sit dan tqc ta, x i i n g
dang duqc ngang hang vdi nhi ing anh hung dan tqc nhu: L y
Thudng K i e t , Tran Hung Dao, Le L q i , N g u y l n T ra i, Quang
Trung,.. .
a>
- "DVSKTT " (Sdd) - trang 23113 1
- "DVSKTT " (Sdd) - trang 221
69
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 80/159
2 - VU A L E D A I H A N H CUNG CO BQ M A Y NHA
N U Q C
Tu: nam 991 trd di vua Le Dai Hanh phong dat de cho
cac hoang t i t cai quan, tran t r i . Nhung nhung vung dat dd deu
nam dudi quyen cua vua Le Dai Hanh, nen k h i cd bien dong,
vua deu than chinh di dep loan. Dieu nay the hien bq may nha
nude cua vua Le Dai Hanh la tap trung vao quyen cua vua,
khong phan tan.
De cung cd bq may nha nude, nam 1002, vua Le Dai
Hanh ddi 10 dao thanh lq , phu, chau. Ong con dung nhiing
danh tudng g i d i de tham gia bq may nha nude. Mac du Pham
Cu Luqng la em ruqt Pham Hap, vua Le Dai Hanh van trong
dung phong Pham Cu Luqng lam thai uy nam 986. Cung
nam dd (986), vua Le Dai Hanh phong Tuf Muc lam Tdng
quan t r i quan dan su la ngudi torn giu viec nude, tiic la cong
viec cua Te tudng.
Vua Le Dai Hanh phong L y Cong Uan giur chiic Ta Than
ve Dien tien chi huy sii. Vua Le Dai Hanh con dung Thai su
Hong Hien la ngudi Trung Quoc nhung thong hieu k in h sit
lam quan su. Khong quan tam den quan he, xuat than rieng,
nhung ai cd tai nang, trung thanh vdi minh deu duqc trong
dung.
Nhu the vua Le Dai Hanh da dat them cac chiic nhu:
Thai su, Dai tdng quan, Thai uy, ta va huu Dien tien chi huy
sii, . . .
70
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 81/159
3 - VU A L E D A I H A N H - NHA N G O A I G I A O
K H O N K H E O
Tix mua dong thang 10, nam Canh T h i n (980), vua LeDai Hanh da cho sii sang nha Tdng, ndi thac la sii gia cua
Dinh Toan. Mai den nam 983, vao mua xuan, vua Le Dai
Hanh mdi chinh thiic cdng khai sai sir sang nha Tdng. V i vay,
den nam 985, nha Tdng cung sai sii sang tham nude Dai Co
Viet . Cung nam dd vua Le Dai Hanh sai su sang nha Tdngl inh chiic Tiet Tran (Tiet dd sii d Phien Tran). Mdt nam sau,
nam 986, vao mua ddng, thang 10, nha Tdng sai Ta bd khuye't
L y Nhupc Chuyet, Qud'c tit giam bac sy L y Giac mang che
sach sang K i n h dd Hoa L u phong vua Le Dai Hanh lam "An
Nam do ho Tinh Hdi quan Tiet do sic kinh trieu quan hdu ".Trong ldi che cd doan: 'Way Quyen tri tam ty hcu hdu Le
Hoan, tUchd't von kiem nghia diing, ban tinh trung hdu thuan
hoa, da duqc Idng ngUdi trong nude "a>
. Sau dd vua Le Dai
Hanh sai Ngd Qud'c A n sang dap 16 nha Tdng. Tiep luon nam
987, nha Tdng lai sai Ly Giac sang nude Dai Co V i e t lf in thu:hai.
Nam 1004, vua Le Dai Hanh cit Hanh Quan vuong ( M i n h
Di) la hoang tur t h i i mudi mdt, di sii sang tham nha Tdng.
Vua Tdng ban cho chiic Hoan Chau th i i sit. V i trong nude rdi
loan, M i n h De phai d l a i Quang Chau (Trung Qud'c) den mua
ha nam Binh Ngo (1006) M i n h De mdi ve nude.
- "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap HI (Sdd) - Trang 187
7 1
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 82/159
Di e u dac biet la, nam 987, nha Tong cir Quoc tit giam
bac sy Ly Giac sang tham nude Dai Co V i e t lan th i i hai, khi
L y Giac di thuyen den song Sach Giang (song chay qua Nam
Sach), vua Le Dai Hanh mudn the hien t inh than t u hao dan
tqc, da sai nha su Dd Phap Thuan la ngudi g i d i van hoa, gia
lam ngucfi coi ben song ra ddn tiep L y Giac. L y Giac dqc tho,
su Dd Phap Thuan cung lam tho ddi la i lam cho L y Giac rat
kham phuc ngudi cua nude Dai Cd V i e t . Den k h i ve quan sii,
L y Giac phai lam bai tho ca n g o i . Trong bai tho cd hai cau ket
nh u sau:
"Thien ngoai hull thien Ung viin chieu,
Khe dam ba tinh kien thiem thu "
(Ngoai t rd i l a i cd t rd i soi nua,
Sdng lang khe dam bdng nguyet thau)
Cau tho "Ngoai trdi lqi cd trdi soi nua " the hien L y Giac
co i vua Le Dai Hanh cung la mot mat t rd i nhu vua Tdng.
Sau dd Ly Giac tit biet ra ve, vua Le Dai Hanh con sai
nha su Ngo Khuong V i e t (Ngo Chan L u u ) lam bai hat (Bai tit
dat theo mot ca dieu cd san) de t i i n L y Giac.
Chinh v i the, nha sit hoc Phan Huy Chu da nhan xet:
"Nhd Tien Le tiep ddi sii nhd Tdng, tinh y vd van tho rat
la chu dao. Khuc hat hay cung du khoe cd nhan tai ma quoc
the duqc them ton trong, lam cho ngudi Bac phai khudt phuc.
Sau nay mdi khi suTrung Qud'c ve nude deu cd dua tho tien
tdng dekhoa tricong van hod, bat ddu thuc la tuddy"(1)
.
"' - "Lich trieu hien chuong loai chi" - Phan Huy Chii - Tap III - NXBKHXH-1992 -Trang252
72
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 83/159
Phai chang, vua Le Dai Hanh da la ngudi dau tien the
hien quan diem ngoai giao vdi nude ngoai, phai de cao vi tri
cua dat nude minh. Dieu dd the hien t inh than tu hao dan tqc.
Su nghiep ngoai giao cua nude ta md dau tit nha D i n h .
Vua D i n h Tien Hoang da cd tam nhin ngoai giao rat sdm
quan he vd i Trung Quoc. Chinh sach ddi ngoai cua ong khdn
kheo, mem deo de g iu gin hoa binh cho dat nude. Den vua Le
Dai Hanh trong quan he ngoai giao v d i nha Tdng da nang cao
hon, the hien t inh than tu hao dan tqc.
Khong nhung the, trong quan he ngoai giao vdi nha Tdng,
vua Le Dai Hanh td ra rat than mat, nhung lai rat than'trong,
ciing ran va cd phan ngao man.
Nam 990, nha Tdng sai Ta chinh ngon Tdng Cao, Huuchinh ngon Vuong The Tac mang che sach phong cho vua Le
Dai Hanh. Vua Le Dai Hanh ddn Tdng Cao d ngoai K i n h dd,
den cita M i n h D i i c , khi nhan che sach phong cua nha Tdng
vua Le Dai Hanh khong lay, ndi ddi la nam vita qua di danh
giac Man, bi nga ngua dau chan.
K h i ddn tiep Tdng Cao, vua Le Dai Hanh "dem quan vd
ddn boi thuyen, gidng trong, hd reo; nhung nui dgdn dd thanh
thi hit trirng thanh the: cam rat cd trang, lam nhd ddng vebay
binh bdtrqn "'"
Phan Huy Chi i trong "Lich trieu hien chuong loai chi",
con cho biet:
'" - "Kham Dinh Viet sit thdng gidm cucrng muc " - Tap I (Sdd) - Trang 259
73
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 84/159
"Ngay hdm sau (vua Le Dai Hanh) dat yen the't sit gid,
la i ddn sitra bd song xem trd choi de cho khach vui (vua the't
yen stf Tdng, nhan cam can cau xudng sdng cau cd, de bay
vui vdi khach, rdi lqi sai ngudi mang den mdt con ran dai va
hai con hd de thudng ngoqn)"m
.
Mang mot con ran to dai, vdi danh nghia la de lam thit
thet s i i , dem hai con ho de tang si i , s i i gia t i t chdi khong nhan,
nhung thuc chat la vua Le Dai Hanh mudn dung cac ddng vatdd de "khoa truong " uy the, lam cho Tdng Cao phai k inh ne.
Cung nam 990, nhan che sach phong xong, vua Le Dai
Hanh con bao vdi Tdng Cao rang: "sau nay cd qud'c thu thi
nen cho giao nhan dddu bien gidi, khdi phien sic than den tan
day niia ". Cao ve tau vua Tdng bang ldng"( 2 )
. Nhung Phan
Huy Chi i da viet:
"Xem ldi Bac sit sau khi trd ve nitdc thi ciing cd y bat
man ldm"<3 >
.
L d i ndi dd cua vua Le Dai Hanh la cd y thiic khdng
mudn cho cac si i than nha Tdng vao nude Dai Cd Vi e t de
nhdm ngd, chi duoc di ing d bien g i d i di giu b i mat cho dat
nude. Che sach phong cua vua Tdng phong cho vua Le Dai
Hanh nam dd len chiic vi "Ddc Tien "( 4 )
.
"' - "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap 111 (Sdd) - Trang 253
m - "DVSKTT ", (Sdd) - Trang 226
<3> - "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap III (Sdd) - Trang 25314 1
- Mot clu'tc quan to, dudi hang Tam cong. Chi Vua chu hdu nao co
cdng dice duoc trieu dinh kinh trong, mdi duqc phong chiic nay.
74
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 85/159
N am 996, Su nha Tdng mang chieu thu va dai ngoc ban
cho vua Le Dai Hanh, "Vua ra ddn ngoai giao, co y ngqo
man khong lam li de to ra cao quy khac thudng"0)
.
N am 997, vua Le Dai Hanh sai sur sang tham lai nha
Tdng.
Cd the n d i , vua Le Dai Hanh la mdt nha ngoai giao xuat
sac. Cung vdi vua Di n h T i e n Hoang, dng cung md dau cho
truyen thdng ngoai giao trong l i ch sit V i e t Nam.
4 - VUA L E D A I H A N H CO CONG XAY D U N G
H O A N C f f l N H K I N H DO HOA L U
N am Giap Than (984) vua Le Dai Hanh da cho xay dung
8 cung dien: Bach Bao Thien Tue, Phong L u u , Tic Hoa, Bdng
Lai , Cue Lac, lau Dai Van, Trudng Xuan, L o n g Ldc.
"Dqi Viet silky toan thu" viet: "Giap Than (984)... Lam
nhieu cung dien nhd cita: ditng dien Bach Bao Thien Tue d
nui Dqi Van cot gidt vdng bac, lam noi coi chau; phia Ddng
la dien Phong Litu, phia Tay la dien Tit Hoa, ben td la dien
Bdng Lai, ben hiai la dien Cite Lac. Tiep dd lam lau Dqi Van,
dung tiep dien TritdngXudn lam noi vua nghi. Ben canh dien
Trudng Xudn lqi diflig dien Long Ldc, mdi lop ngoi bqc"i2)
.
D en nam 992 xay dung dien Can Nguyen.
Sd luong cung dien dupe cac sach sii ghi chep nhu the la
it so v d i thuc te. V i cung dien cho vua d, coi chau va nghi ngoi
g i a i t r i , cung it nhat phai cd 3. Hai vua, mdi vua deu cd 5
- "DVSKTT ", (Sdd) - Trang 229.12 1
- "Dai Viet silky toan tint" (Sdd) - Trang 222 vd 223
75
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 86/159
hoang hau, thi phai co 5 cung dien nua. Cac hoang tut, cong
chua cua vua d, nhu the phai co nhieu cung dien nua. Ngoai
ra con co cac cung dien cho cac cung nu d. Day la chua ke
den mot so cung dien khac nua.
Nhung dieu chac chan la cac cung dien d K i n h dd Hoa
L u khi dd rat dep de, be the, long lay, nguy nga. Bdi v i cac
"cot gidt vdng bac", "mdi lap ngoi bac". Dieu dd cung khang
dinh nude Dai Cd V i e t khi dd giau cd, cd nhieu vang bac nencac vua mdi su dung de xay dung cung dien.
Sit than Ngo Sy L i e n da phe phan su lang phi nay: "lam
cung dien thi lay vdng bac md trang siic "(l>
.
Nhung chac chan rang ddi vua Le Dai Hanh, d K i n h d6
Hoa L u da cd nhieu vang bac nen mdi "trang site " nhu the.
Nam 982, vua Le Dai Hanh than chinh di danh Chiem Thanh
"lay cac do quy dem ve, thu duqc vdng bac ciia bdu ke hang
van "m
. Theo truyen thuyet, chiia Ngan d thon Chi Phong, xa
Trudng Yen, da cd ten la K i m Ngan (chiia Vang), v i chua
duoc xay dung tren nen kho vang cua nha vua nam trong khuThanh N o i d K i n h do Hoa L u .
5 - VUA L E D A I H A N H CH U TRONG PHAT TRIEN
NONG NGHIEP
Nong nghiep la nen k i n h te chu yeu quan trong nhat b
thdi ky dd. Nong nghiep cd phat trien thi mdi tao ra ngudn
luong thuc nuoi sdng con ngudi va de du trir cho quan ddi.
<" - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 231
m. "DVSKTT " (Sdd) - Trang 222
76
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 87/159
Chinh v i the, nam 987, vao miia xuan vua Le Dai Hanh da di
cay t ich dien d nui Do i (huyen Duy Tien, t inh Ha Nam ngay
nay).
T ich dien la ruong danh rieng cho nha vua di cay dauxuan, md d£u cho vu cay cua ca nude de khuyen khich san
xuat. t e Dai Hanh la ong vua ddu tien cua dan tpc da d i cay
ruong. TCr dd khai sinh ra 16 xudng ddng cua ngudi ndng dan
sau nay.
Mudn phat trien ndng nghiep phai lam cdng tac thuy lq i
tot. V i vSy, nam 983, vua Le Dai Hanh da cho dao kenh tit
nui Ddng Cd thudc huyen Thieu Yen (Thanh Hoa) den sdng
Ba Hoa d huyen T i n h Gia, t inh Thanh Hoa de lam dudng
thuy di lai thuan tien, cung la de tudi tieu ruong ddng. Nam
1003, vua Le Da i Hanh con cho vet kenh Da Cai, tue la khuc
kenh ndi kenh Sat v d i sdng Lam d huyen Hung Nguyen, t inh
Ngh6 A n ngay nay.
6 - VU A L E D A I H A N H PHAT T R I E N T H U
CONG NGHlfeP
Nam 984, vua Le Dai Hanh da cho due tien "Thien Phuc".
Nhieu Id gdm lam cac loai gach, ngoi d ddi vua Le Dai
Hanh da phat trien manh, san xuat ra nhieu loai gach ngoi
dep, cd loai trang t r i hoa sen, ddi phuong vdn nhau de xay
dung cac cung dien d K i n h dd Hoa L u .
7 - VUA L E D A I H A N H CO CONG MO M A N G BO
C O I DAT NU dC
Neu ndi ri6ng ve qua t r inh Nam tien de md mang bd co i ,
vua Le Dai Hanh la ngudi cd cdng dau.
77
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 88/159
Nam 982, vua than chinh di danh Chiem Thanh, san phang
thanh t r i pha huy tong mieu. Sau do ong la ngudi co cong mo
rong them cuong g i d i lanh thd cua Quoc gia d phia Nam.
8 - VUA L E D A I H A N H M O DA U CHO SU PHAT
T R I E N H E THONG G I A O THONG T H U Y VA B 0 0
V I E T N A M
Nam 983, khi di danh Chiem Thanh, qua nui Dong Cd
thuoc huyen Thieu Yen, t i n h Thanh Hoa den song Ba Hoa dhuyen T i n h Gia, t i n h Thanh Hoa, dudng nui hiem trd khd di,
vua Le Dai Hanh ben cho dao kenh, ndi tut nui Ddng Cd den
song Ba Hoa. Kenh dao xong, thuyen be d i lai thuan tien. Cd
le day la dudng thuy nhan tao dau tien cua dat nude ta. Nam
1003 vua Le Da i Hanh con di Hoan Chau (Nghe A n ) cho dao
song Da Cai (xa Da Cai, huyen Hung Nguyen, Nghe A n )
Mua thu, thang 8, nam 992, vua Le Dai Hanh "sai Phu
quoc Ngo T it A n dem 3 van ngudi di md dudng bq t i t cita bien
Nam G i d i den chau Dia L y " ( 1 ) . Dd la con dudng bq t i i Cita
Sot (thuoc huyen Thach Ha, t inh Ha T i n h ngay nay) sang dat
Chiem Thanh (khi dd la dat Dia L y - ngay nay la dat cua
huyen Le N in h , t i n h Quang Binh) de ngudi dan dan dan di ve
phia Nam khai khan dat dai. Cd le day cung la con dudng bq
nhan tao dau tien cua nude ta. Chinh vi the, cd thuyet cho
rang ngudi ddi tang cho ong biet hieu Le Dai Hanh - cd nghia
la ngudi hq Le di xa, hay di hoac hanh tien t d i .
<" - "DVSKTT ", (Sdd) - Trang 227
78
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 89/159
9 - VUA LE D A I H A N H K H O I NGUON RA PHAP
CHE' CUA NUOG TA
"Dqi Viet sitky toan thu" cd ghi:
"Nham Dan (1002), miia xudn, thdng 3, dinh ludt
lenh'™.
Dieu do chiing to vua Le Dai Hanh co y dinh xay dung
mot nha nude co quy cu, da khoi nguon ra luat le phap luat.
O nude ta, den thdi Ly mdi chinh thiic cd phap luat. Nam1042, vua L y Thai Tong da sai Trung Thu soan "Hinh thu"
gdm ba quyen, di ban hanh.
Trudc dd vua Le Dai Hanh da dinh "luat lenh ". Nhu
vay, ong la ngudi dau tien trong l i ch si i dan tqc dinh ra luat
lenh, gdp phan di lam nen "Hinh thu" cua nha Ly sau nay.
10 - VUA LE DAI H A N H R AT Q U A N T A M DEN
PHAT GIAO
Vua Le Dai Hanh rat ton trong va k i n h ne thien su Khuong
Vi6t va t h i i n su Dd Phap Thuan. Hai thien su da mang het tai
nang phuc vu dat nude, dan tqc, cung nhau vach dinh ke hoach
phd ta vua Le Dai Hanh, xay dung trieu chinh, cung cd quoc
gia. Rieng nha su Phap Thuan, vua Le Dai Hanh khong goi
ten, ma chi ndi Dd phap su. Su Phap Thuan la ngudi cd tai tru
t inh, quyet dinh ke hoach cua t r i l u dinh, da giup vua Le Dai
Hanh trong viec soan thao cac quan he ngoai giao giua nude
Viet va nha Tdng.
Nam 987, sii nha Tdng la Ly Giac den K i n h dd Hoa Lu,
79
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 90/159
vua Le Dai Hanh cu nha su Phap Thuan ra tiep Ly Giac. Su
Phap Thuan dong gia la ngudi cheo thuyen coi ben song, ddi
dap tho rat tai t i nh , hoan thanh cdng viec dupe giao, den n6i
L y Giac phai lam tho tang Phap Thuan. Khi t i i n Ly Giac ve
nude, vua Le Dai Hanh con sai su Khuong V i e t lam bai hat
de tien L y Giac. Xem thedu biet vua Le Dai Hanh da t in dung
cac nha su nhu the nao. Cac nha su da thuc su cd n h i l u ddng
gdp ldn cho trieu dai Tien Le .
9, v
O ddi vua Le Dai Hanh rat nhieu chua dupe xay dung.
Dac biet la chua Nhat T ru hien nay toa lac tai thon Yen Thanh,
xa Trudng Yen, huyen Hoa L u , van con nguyen mdt cot kinh
da do vua Le Dai Hanh lam d nien hieu Ung Thien th i i hai,
nam 995 de dang nha Phat, v i nha vua rat t in vao dao Phat, tin
vao su l i nh ung cua k i n h Phat. Bp phan chinh cua cot kinh,tam mat deu dupe mai nhan, cham khac khoang 2.500 chu
Han, ndi dung la K i n h Da La N i , Thu Lang Nghiem va bai
than chi i ca ngpi su ben vung cua due hanh Phat, su to ldn,
bao trum cua t r i tue, ta i nang Phat Nhu L a i .
Dieu dd chung td Phat giao d thdi Tien Le phat trien rat
manh, trd thanh qud'c dao, cac nha su cung t rd thanh cac nha
hoat ddng chinh t r i , tham gia giup vua tri vi dat nude. Phat
giao dudi dd i vua Le Da i Hanh cung la sue manh t inh thin va
t u tudng gdp phan xay dung y thuc dan tdc va van hoa Viet
Nam.
* *
80
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 91/159
T o m lai, vua Le Dai Hanh la ngudi da k h o i md nhieu
mdc dau tien trong nhieu l inh vuc cua dat nude, la anh hung
dan tpc cd cong ldn trong viec td chiic va lanh dao cupc khang
chien danh Tdng lan t h i i nhat cua dan tpc ta.
Den mua xuan, thang 3 nam At Ty (1005)( l )
, vua Le Dai
Hanh qua ddi tai dien Trudng Xuan d K i n h do Hoa Lu. Ong
d ngoi tren 24 nam (980 - 1005), tho 65 tud i (941 - 1005).
Vua Le Dai Hanh mat mdi cd ten goi la Dai Hanh, cd hai
nghia: vua da d i dai, khong trd ve nua va vua cd diic hanh to,tat phai dupe danh l d n ( 2 ) .
D u d i ddi vua Le Dai Hanh, K i n h do Hoa L u va nude Dai
Cd Viet da cd su phdn thinh, on dinh ve chinh t r i , quan su va
dac biet ve k i n h te, ngoai giao cd xu the phat trien, danh dau
nhung mdc quan trong.
Cho nen, tit nam 985, nha Tdng mdi chi phong cho vua
L6 Dai Hanh chiic Tiet dp si i d phien tran, nhung de'n nam
997, tue la 12 nam sau, nha Tdng phai phong cho vua Le Dai
<" - ••DVSKTT", (Sdd) - Trang 23011 1
- Cac sach sic xua khong ghi ngay Vua Le Dqi Hanh mat.m
- Theo che do phong kien xua, trong thdi gian qua do "Vua trudc mdichet chua cd ten thuy, Vua sau dd ndi ngoi", quan than thudng ditng^danh tic chung chung md goi Vua mdi chet ay Id Dqi Hanh Hoang dedecho phdn biet vdi Vua mdi. Ddng ra Vua Le Hoan chi goi tam la Dqi
Hanh trong mot thdi gian. Nhung vi Le Hoan khong cd ten thuy vd tenmieu hieu, nen cicphai goi Id "Dqi Hanh " mdi mdi nhu tram nghin vuakhac khi mdi chet ciing goi Id Dqi Hanh. d Trung Qud'c, Cao De (nhaHdn) mdi mdi, trieu than goi Id Dqi Hanh Hoang de. Cd le, goc "Dqi
Hanh " tic day.
6-NVLS81
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 92/159
Hanh chuc "Nam Binh vitong ", cd nghia la khong coi nude
ta la mot quan huyen cua hq, ma da trd thanh mot nude rieng.
D en mua thu, thang 8 nam D i n h M u i (1007) vua Tdng
(Trung Qud'c) con t ruy phong cho Dai Hanh hoang de lam
N a m V i e t vuong.
Sur than Ngd Sy L i e n danh gia:
"Vua danh ddu duqc day, chem vua Chiem Thanh de
fi(a cai nhuc phien di hat giit sit than, danh lui quan Trieu
Tdhg debecdi mull tat thdng cua vua tdi bon hq, cd the goi la
bac anh hiing nhdt ddi vay "<!>
Phan Huy Chu trong "Lich trieu hien chuong loai chi"
cung nhan d i n h :
"Vua chong quan Tdng, binh nitdc Chiem, chon HoaHq (nhd Tdng) vd Man Di (Chiem Thanh) deu hdi so. Trung
Qud'c may ldn sach phong khen ngoi. Tieng tam vua litng lay.
Ndi ve tri nude thi vua de y viec thudng dung cua ddn, ddc
long ve qud'c chinh, trong ndng nghiep, can than ve bien
phdng, quy dinh phap lenh, tuyen ddn lam linh, ddi dat chauphii, chia dqt ede phien tran, ke cung edgang cham chi 1dm "
m
<" - "DVSKTT ", (Sdd) - Trang 231m
- "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap I (Sdd) - Trang 192
82
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 93/159
D I N H Q U O C C O N G N G U Y E N B A C
(924 - 979)
Nguyln Bac sinh nam Giap Than (924), ciing tudi vdi
Dinh Bo LTnh, que d lang Dai Huu, nay thupc xa Gia Phuong,
huy6n Gia Vien.
Thdi thieu nien, Nguyln Bac cung di chan trau, tap tran
cor lau va ket ban vol Dinh Bp LTnh. Tuong truyln, mot ldn
Nguyln Bac di chan trau d Thung Lau (xa Gia Hung, huyen
Gia V i l n ) bi ho vo, Dinh Bp LTnh da diing giao niia dam ho,
cun Nguyln Bac.
Nam 951, Dinh Bd LTnh day binh or dpng Hoa Lu,
Nguyln Bac da co mat ngay tix budi dau, sat canh ciing Dinh
Bp LTnh. Va tit dd Nguyln Bac da theo Dinh Bp LTnh di dep
loan 12 sii quan.
Nam 968, Dinh Bq LTnh len ngoi hoang de. Den nam
9 7 1 , Dinh Tien Hoang dinh cap bac van vo trong trieu, phong
Nguyln Bac lam Dinh Quoc Cong, la vi Te tudng (ngang
chiic Thu tudng ngay nay). Nguyln Bac chinh la v i Te tudng
dau tien trong l i ch six dan tqc, la De nhat cong than, diing dau
cac quan van vd, la mdt trong t i i tru cua nha Dinh.
T i t nam 968 den mua ddng nam 979, gan 12 nam,Nguyln Bac da giup vua Dinh Tien Hoang xay dung, cung
cd, lanh dao t r i l u chinh, lam cho nude Dai Co Viet on dinh va
phat trien.
83
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 94/159
D en mua dong, thang 10 nam 979, Di n h T i e n Hoang va
D i n h L i i n bi am hai. "Khi ay Dinh Quoc Cong Nguyln Bac,
Ngoai giap Dinh Dien, cung Thap dao tudng quan Le Hoan
rude Ve vuong Toan len ngoi hoang di',(1)
. D i n h Toan moi 6
t u d i len lam vua. Le Hoan dang giu chiic Thap dao tudng
quan, Dien t ien chi huy s i i nam quyen hanh trong t r ieu chinh
va tu xung la Pho vuong. Ngd Le Hoan se gay hai cho vua
con nho, bdi het long ton thd nha D i n h , D i n h Quoc C6ng
N g u y l n Bac, Ngoai giap D i n h D i e n , cung Pham Hap cung
nhau cat quan t i t A i Chau (Thanh Hoa) chia lam hai dao thuy,
bp t ien ve K i n h do Hoa L u giet Le Hoan, nhung viec khong
thanh.
L e Hoan da cam quan ra A i Chau danh nhau vdi Dinh
D i e n , N g u y l n Bac. D i n h D i e n chet ngay tai tran, N g u y l n
Bac bi ddng cui dua ve K i n h do, Le Hoan ke toi rang: 'Tien
di'mdc nan, than ngudi deu cam then. NgUoi Id tdi con lqi
duong liic tang toe bdi rdi md day quan bdi nghia. Chiic phdn
tdi con cd ddu nhu the?'2
'. Sau dd Le Hoan cho chem dau
N g u y l n Bac.
Sut than Ngo Si L i e n trong "Dqi Viet sit ky toan thu",
danh gia cai chet cua D i n h D i l n va N g u y l n Bac la: "Bon ho
khdi binh khong phai 1dm loan, md la mdt long phii td nha
Dinh, vi giet Hoan khong duqc md phai chet, ay la chit dung
chd"<3
\
a> "DVSKTT " (Sdd) - Trang 214.
ax m. "DVSKTT " (Sdd) - Trang 215 - 216
84
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 95/159
N G O A I G I A P D I N H D I E N
(924 - 979)
Dinh Dien cung nhu Nguyln Bac cung que, cung tudi
vdi Dinh Bq LTnh. Que Dinh Dien d lang Dai Huu, nay la xa
Gia Phucmg, huyen Gia Vien.
Thdi thieu nien, Dinh D i l n cung vdi Dinh Bq LTnh,
Nguyln Bac, Trinh Tu, Luu Co di chan trau, tap tran cd lau d
Thung Lau.
Dinh Dien cung theo Dinh Bp LTnh da'y binh d dpng
Hoa Lu ngay tir budi dau, cung Nguyln Bac, Trinh Tu, Luu
Co sat canh vdi Dinh Bp LTnh di dep loan 12 sii quan, gdp
phan to ldn trong su nghiep thdng nhat dat nude.
Sau khi len ngoi hoang de, Dinh Tien Hoang phong cho
Dinh Dien lam Ngoai giap. Vua Dinh Tien Hoang coi Nqi
giap trong trieu, Dinh Dien coi moi viec d ben ngoai t r i l u
dinh.
Dinh Dien cung la De nhat cong than, la mot trong tir tru
trieu Dinh.
Den miia dong, thang 10 nam 979, Dinh Tien Hoang
mat. Dinh Dien da cung Nguyln Bac, Le Hoan ton Dinh Toan
len lam vua.
Sau da'y Dinh D i l n da cung Nguyln Bac, Pham Hap cat
quan tir A i Chau chia lam hai dao thuy, bp tien v l Kinh do
85
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 96/159
Ho a L u d i n h giet L e Hoan. Nhung viec khong thanh, L e Hoan
da cam quan ra A i Chau danh l a i . D i n h D i e n chet ngay tai
tran. "Dqi Viet sii ky toan thu" g h i "Roi do Le Hoan chinhddn quan lit, danh nhau vdi Dien, Bac dTdy Dd (Ai Chdu).
Dien, Bac thua chay, dem quan thuy ra danh. Hoan nhan
chieu gid phdng lica dot thuyen chien, chem D ien tai trdn "a>
.
Sit than Ng o S i L ien trong "Dqi Viet sicky toan thit" la i
mot Mn nua danh gia ve cai chet cua Dinh Dien va Nguy ln
Bac nhu sau: "Nguyin Bac, Dinh Dien sao cd the nhan tam
diem nhiin ma nhin? Rdi lui vi ddy quan hdi tdi, mull giiixa
tac, the Id be tdi trung nghia day. Viec khong xong md chit,
thi'la be tdi tic tii't ddy,,a)
.
«>- ••DVSKTT" (Sdd) - Trang 215
<2
> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 210
8 6
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 97/159
D O H O P H U S Y S U L U U C O
(924 - ?)
L u u Co sinh nam 924, cung que vdi Dinh Bp LTnh. Thdi
thieu nien, Luu Ca cung di chan trau tap tran cd lau va ket ban
vdi Dinh Bq LTnh. Khi Dinh Bq LTnh day binh d dong Hoa
L u , Luu Ca da cd mat ngay tu-
budi dau, sat canh cung Dinh
Bp LTnh, theo Dinh Bp LTnh di dep loan 12 su: quan.
Nam 968, Dinh Bp LTnh len ngoi hoang de. Den nam
971 , vua Dinh Tien Hoang dinh cap bac van vo trong trieu,
phong Luu Co lam do hp phu Sy Su, ttfc la chtfc quan coi viec
hinh an trong ca nude. Luu Co cung la mot trong quan ttf tru
cua trieu Dinh.
87
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 98/159
T R I N H T U
( 9 2 4 - ? )
Tr inh T u sinh nam 924, c i ing que vd i D in h Bq L in h , cung
t ud i vd i L u u Co . K h i D in h Bq L in h day b inh d dong Hoa Lu,
T r i n h T i i da co mat ngay tit b u d i dau, sat canh ci ing Dinh B6
L i n h , theo D in h B q LTnh d i dep loan 12 su: quan. D ay cung la
m ot trong nhung ngudi ban chan chau roi tap tran cd lau vdi
D i n h Bq L i n h k h i c o n n h d .
N am 968, D in h Bq L in h l en ngo i hoang de. Den nam At
H o i (975), vua Dinh Tien Hoang sai Tri n h T u dem vang, lua,
sirng te, nga voi sang cdng nha Tdng. T r i n h T i i cung la mot
trong quan t i t t ru cua t r ieu D in h .
8 8
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 99/159
T H A N V E D A I T l / C f N G Q U A N
P H A M B A C H H O( 1 )
Pham Bach Ho la ngudi diing dau mot sur quan d Dang
Chau (Hung Yen), cung la ngucfi biet danh gia tai nang cua
D in h Bq LTnh, dong thdi lay van menh cua dat nude len tren
het, da tu nguyen ve theo D i n h Bp LTnh khi D i n h Bp LTnh
dung len dep loan 11 s i i quan con la i.
Pham Bach Hd ngudi xa Ngoc Dudng, thupc huyen K i m
Dong, t inh Hung Yen. T it thdi Ngo Quyen (939-944), PhamBach Hd da la mot v i tudng tai cua nha Ngo. K h i Ngo Quyen
mat, trieu dinh luc due tranh gianh nhau ngoi thur. Nam 951
Ngo Xuong Van va Ngo Xuong Ngap la hai vua lanh dao dat
nude. Dat nude lai cang rdi ren hon. Mdt sd tudng cua nha
Ngd va cac thd hao da tu tap hop luc luqng quan si rieng,
chiem ddng cac dia phuong. Pham Bach Hd d Dang Chau
cung dung len tap hop quan sT, sau trd thanh mdt trong 12 sii
quan d thdi dd.
- Co sach ghi: Pham Bach Ho (910 - 972). Lai cd sach ghi: Pham BachHS(902 - 983). Vi chtfa thdng nhdt, sit cii khong ghi, nen tdi khong ghinam sinh, nam mat.
89
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 100/159
Thay D i n h Bo LTnh day binh 6 Hoa L ir da co the luc
manh, hon nua lai biet D i n h Bo LTnh la con cua D i n h Cong
Tru\ trudc day da c i ing minh theo Ngo Quyen lap cong, nenPham Bach Ho tu nguyen ve hang phuc. Ong la mot s ii quan
dau t ien v6 vd i D i n h Bq LTnh.
D i n h Bq LTnh thay ong la mot tudng tai, rat tin diing,
phong ong lam Than ve Dai tudng quan.
T it dd Pham Bach Hd cung D i n h Bq LTnh xong pha tran
mac danh tan cac sii quan khong dau hang, dep yen duqc
loan 12 sir quan. Cung nhu N g u y l n Bac, D i n h D i e n , Pham
Bach Hd la mot tudng tai cua D i n h Bq LTnh.
N am 968 D i n h Bq LTnh len n g o i hoang de. Dinh TienHoang van giu nguyen chiic cho Pham Bach Ho la Than ve
D a i tudng quan, cung Dinh T ien Hoang xay dung K i n h do
Hoa L u , gdp phan giu gin b inh yen nude Dai Cd Vi e t . Ong la
m dt trong nhung dai than cua t r i l u D i n h .
90
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 101/159
T l / C f N G Q U A N P H A M H A P
(? - 979)
Pham Hap ngudi huyen Chi Linh, tinh Hai Duong, la
anh rudt Pham Cu Luong. Cha la Pham Man lam den chiic
Tham chinh do ddc thdi Ngd Nam Tan vuong. Ong noi cua
Pham Hap la Pham Chiem da giu chiic Ddng giap tudng quan
thdi Ngd Quyen. Nhu the Pham Hap sinh ra trong mdt gia
dinh quan lai cd truyen thdng vd nghe.
Thdi Dinh Pham Hap cung em la Pham Cu Luqng la
tudng dudi ddi vua Dinh Tien Hoang.
Den mua ddng, thang 10 nam 979, Dinh Tien Hoang va
Dinh L i i n bi am hai. "Khi dy Dinh Quoc Cong Nguyin Bac,
Ngoai giap Dinh Diin, cung Thap dao tudng quan Le Hoan
rude Ve vuong Toan len ngoi hoang de'K1). Dinh Toan mdi 6
tudi len lam vua. Le Hoan dang giu chiic Thap dao tudng
quan, Dien tien chi huy sii nam quyen hanh trong trieu chinh
va tu xung la Phd vuong. Ngd Le Hoan se gay hai cho vua
con nhd, Pham Hap da cung Dinh Qud'c Cdng Nguyln Bac,
Ngoai giap Dinh D i l n cat quan t i i A i Chau tien ve Kinh dd
"DVSKTT" (Sdd) - Trang 214.
91
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 102/159
Hoa L u giet Le Hoan, nhung viec khong thanh, N g u y l n Bac
b i dong cui dua v l K i n h do.
Sau khi N g u y l n Bac bi Le Hoan giet, "quan Pham Hap
mdt het khi the, tan chay vehuong Cat Lqi a Bac Giang. Hoan
ddn quan dudi theo, bat sdng duqc Pham Hap dem ve Kinh
su""'. Tiep do Le Hoan da giet Pham Hap. Ong mat nam 979
a K i n h do Hoa L u .
- '•DVSKTT " (Sdd) - Trang 216.
92
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 103/159
T H A I U Y
P H A M C U L U O N G
Pham Cu Lugng ngudi huyen Chi L i n h , tinh Hai Duong,
la em rudt Pham Hap. Cha la Pham Man lam den chiic Tham
chinh do ddc thdi Ngo Nam Tan vuong. Ong noi cua PhamCu Luong la Pham Chiem da giu chiic Dong giap tudng quan
thdi Ngo Quyen. Nhu the Pham Cu Luqng sinh ra trong mot
gia dinh quan lai cd truyen thdng vo nghe.
Thdi Dinh, Pham Cu Luqng da cung anh rudt la Ve uy
Pham Hap lam tudng dudi ddi vua Dinh Tien Hoang.
Mua thu, thang 7, nam 980, nha Tdng sap keo sang xam
luqc nude ta. Duong thai hau chap chinh, sai Thap dao tudng
quan Le Hoan tuyen chon cac tudng tai va quan sy, chuan bi
di danh giac Tdng. Duong thai hau da cur Pham Cu Luqng
lam Dai tudng quan.
GiO chiic Dai tudng quan, Pham Cu Luqng da ban vdi
cac tudng quan khac, rdi deu ddng loat mac ao tran di thang
vao Ndi phu, thay trieu dinh dang ban ke hoach xuat quan,
kh6ng so qud trach, ndi vdi moi ngudi rang:
"Thudng ngUdi cd cdng, giet ketrdi lenh la phep sdng de
thi hanh quan. Nay chiia thuqng con tre tho (chi Dinh Toan),
chiing ta ddu het siic lieu chet de chan giac ngoai, may cd
93
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 104/159
chid cdng lao, thi co ai biet cho? Chi bang trudc hay ton lap
dng Thap dao lam Thien tit, sau dd se xudi quan thi hon " (" .
V i vay, ngudi da co cong de xuat dua Thap dao tudng
quan Le Hoan len lam vua t i i thang 7, nam Canh T h i n (980)
chinh la Pham Cu Luqng.
Trong hoan canh dat nude dang diing trudc hiem hoa
xam lang cua nha Tdng, trong nude th i vua D i n h Toan con
nhd chua lanh dao duqc dat nude, Pham Cu Luqng da biet dat
l q i ich sdng con cua dat nude len tren het de t im ngudi ganhvac trong trach ci iu nude la dieu rat dung. Khdng nen cho
rang Pham Cu Luqng da ton thd trieu D i n h sao lai cd y trua't
bd co nghiep cua nha D i n h .
Sau nay trong cac tran danh giac Tdng vao mua xuan
nam 981 tai Bach Dang, Chi Lang, Tay Ket va d i danh ChiemThanh, Dai tudng quan Pham Cu Luqng cung deu tham gia
sat canh cung vua Le Dai Hanh va lap duqc nhieu chien cdng.
Pham Cu Luqng chinh la ngudi biet nhin xa trong rdng,
cd tam nhin bao ve dat nude, x i ing dang la mdt Dai tudng
quan tai ba.
N am B i n h Tuat (986) vua Le Dai Hanh phong Pham Cu
Luqng chiic Thai uy.
Theo "Dqi Viet sit ky toan thu", den nam 1037, vua Ly
Thai Tdng (1028 -1054) dem chiem bao thay Pham Cu Luqng
ve, l ien truy phong cho dng rude vuong va cho dung den thd dng
d phia Tay cita Nam thanh, go i la den Hoang Thanh Dai Vuong®.
"> - ••DVSKTT (Sdd) - Trang 217
m. -DVSKTT " (Sdd) - Trang 259
94
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 105/159
N A M V I E T V l / O N G D I N H L I E N
(? - 979)
Dinh Lien la con truong cua vua Dinh Tien Hoang. Nam
9 5 1 , thay D i n h Bo LTnh khong chiu quy phuc m i n h , tach
khoi chinh quyen cua hai vua, day b inh cai quan rieng ca
vung Hoa L u , Nam Tan vuong va Thien Sach vuong l ien dem
quan den danh D i n h Bq LTnh. D in h Bq LTnh khong chong cu
noi , nen cho D i n h L i e n vao trieu cong, lam con tin cho hai
vua. Sau do hai vua dem D i n h L ie n di theo la i t ien danh D i n h
Bq LTnh.
H ai vua danh hon mot thang van khong thang duqc D i n h
Bp LTnh, ben treo D i n h L i i n len dau ngon sao roi bao D i n h
Bp LTnh: "Neu khong hang tat se giet Liin ". D i n h Bp LTnh
tue gian dap rang: "Dqi truqng phu hd vi dita con nho ma
lam luy den viec ldn sao? ". The la D i n h Bq LTnh ra lenh cho
hon 10 tay cung no d i n h ban D i n h L i e n . Hai vua tha'y vay,
kinh so bao nhau: "Ta treo con hdn la mudn cho hdn ddu
hang. Nhung hdn tan nhin nhu vay thi ddu cd giet con hdn di
cung chang ich gi", ben khong giet D i n h L i e n va dem quan
tro" ve\ Sau do D i n h L i e n ve Hoa L u .
N h u the D i n h L i e n cung da vao sinh ra tir giup D i n h Bq
LTnh tCf nhung nam do. Den kh i D i n h Bq LTnh dung len dep
95
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 106/159
loan 12 sir quan, D i n h L i e n deu di theo bo de danh giac, trd
thanh mot tudng tai. K h i Le Hoan den Hoa L u , luc nay cung
dudi quyen D i n h L i i n . D i n h L i i n da cd nhieu cong lao, gdp
phan to ldn trong su nghiep thdng nhat dat nude cua D i n h Bd
L i n h . Nam 968 D i n h Bd LTnh len ngoi hoang de. Mdt nam
sau, nam 969 vua D i n h Tien Hoang phong D i n h L i e n lam
Nam V i e t vuong, vi dng cd y mudn truyen ngoi cho. Nam
972 D i n h L i e n duqc vua c£r di sir tham nha Tdng. Nam 973
D i n h L i e n di su: ve, nha Tdng sai sir sang K i n h dd Hoa Lu
phong D i n h L ie n lam K i e m hieu thai su T i n h Hai quan t i l t do
su-
A n Nam dd hd. Den nam 975, nha Tdng sai Hong Id tu
khanh Cao Bao Tu d i n dau cung Vuong Ngoan Phu dem che
sach sang K i n h dd Hoa L u gia phong cho Nam V i e t vuong
D i n h L ie n lam Khai phi i nghi ddng tam ty, K i e m hieu thai su,
Giao Chi Quan Vuong. T i i dd ve sau, D i n h L i i n deu duqc
vua D i n h Tien Hoang tin tudng cir di sii sang nha Tdng.
Nhung den nam 978, vao miia xuan, vua D i n h Tien
Hoang lai lap con nhd la D i n h Hang Lang lam thai tir.
Do vay, den miia xuan nam 979, D i n h L i i n thay minh da
tung chiu nhieu gian kho, lai cd nhieu cdng lao, nhung lai
khong duqc vua phong lam thai tir, nen buc tue, bat binh nen
cho ngudi ngam giet hoang thai tir Hang Lang. Sau khi giet
em, an han va dau khd, D i n h L i i n ben cho xay dung 100 toa
k i n h Phat bang da, hinh bat giac dung ben bd sdng Hoang
Long de cau cho l i nh hdn Hang Lang duqc sieu thoat, cung
la cau xin cho viec lam ac cua minh. Tren 8 mat cua cac cot
96
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 107/159
kinh Phat deu khac day bai kinh bang chu Han gom 3 phan:
lac khoan, ke va k in h Da La N i . Den mua dong, thang 10,
nam Ky Mao (979), D6 Thich la i giet vua Dinh Tien Hoang
va giet l uon ca Dinh L ien .
Sit than Ngo Sy Lien nhan d i n h :
"Nam Viet vuong L iin la con trudng, lai cd cdng, chua
thay lam ldi gi. Tien hoang yeu con thit ma quen con trudng,
cho nhu the mdi du td tinh yeu quy, khong biet nhu the la lam
hai con. Lien lqi nhan tam, den ndi giet em, thien dao nhan
ludn mdt hit, chudc hoa chit thiet than, con lien luy cd cha
nita, hd chang diing rqn lam thay"m
.
<" • DVSKTT - Sdd - Trang 213 - 214
7-NVLS9 7
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 108/159
T H A I T L T H A N G L A N G
D i n h Hang Lang la con t h i i cua vua D i n h Tien Hoang.
N am 978 vua D i n h Tien Hoang lap D i n h Hang Lang lam
hoang thai tir cho du thai tir con nho t u d i , bdi vua rat yeu quy
Hang Lang. Den miia xuan nam 979, D i n h L i i n la con trudng
bat binh tha'y vua khong lap minh lam thai tfr nen da cho ngudi
ngam giet D i n h Hang Lang.
98
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 109/159
V U A D I N H T O A N ( 9 7 4 - 1 0 0 1 )
D i n h Toan la con thtf cua vua D i n h Tien Hoang. D i n h
Toan sinh nam Giap Tua't (974) me la Duong T h i . Du con nho
tudi, nam 978 vua D i n h Tien Hoang da phong D i n h Toan lam
Ve vuong. Sau khi vua D i n h Tien Hoang mat, miia dong,
thang 10, nam K y Mao (979), trieu dinh dua D i n h Toan len
ngoi khi mdi 6 t u d i . Le Hoan khi dd la Thap dao tudng quan
nhiep chinh. Dai tudng quan Pham Cu Luqng thay vua con
nhd chua lanh dao duqc dat nude, hon nua den mua thu (thang
7) nam 980, nha Tdng sai Hau Nhan Bao sang xam luqc nude
ta, tinh hinh dat nude lam nguy nen da de xuat: "lap dng Thap
dao lam Thien tic, sau do se xuat quan " danh Tdng. Sau khi
len ngoi hoang de, Le Hoan giang phong D i n h Toan xudng
lam Ve vuong. D i n h Toan lam vua duqc gin 10 thang (tir mua
dong, thang 10, nam 979 den miia thu, thang 7, nam 980).
Den nam 1001, Ve vuong D i n h Toan theo vua Le Dai Hanh
di danh giac d Cu Long (thudc huyen Cam Thuy, t inh Thanh
Hoa), trung ten chet tai tran. 'Vua (Le Dqi Hanh) keu trdi ba
tieng"01. D i n h Toan tho 27 tudi (Trang 215 trong sach "Dqi
Viet sicky toan thit" (sdd) lai gh i: D i n h Toan d ngoi 8 thang,
tho 18 tudi (974 - 991) - Cd the la ghi nham).
"' - DVSKTT - Sdd - Trang 230
99
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 110/159
C O N G C H U A P H A T K I M
(? - 979)
Phat K i m la mot trong hai ngudi con gai cua vua D in h
Tien Hoang duoc ghi trong sach six. Cong chiia M i n h Chau
dupe vua D i n h Tien Hoang ga cho tudng T r l n Thang (la em
rupt Tran La m - Ngudi diing dau mot s i i quan chiem giu: Bd
Hai (Thai B i n h ) ) .
Cdng chiia Phat K i m , duqc vua D i n h Tien Hoang ga cho
Ngd Nhat Khanh - D i i n g dau mdt s i i quan d Dudng Lam (Ha
Tay).
Sau k h i dep yen loan 12 sii quan, len ngoi hoang de, vua
D i n h Tien Hoang da cho con trai ca cua minh la D i n h L i i n
lay em gai Ngd Nhat Khanh. Vua D i n h Tien Hoang lam nhu
vay, v i biet duqc tai thao luqc cua Ngd Nhat Khanh, ddng thdi
mudn thu phuc de Ngd Nhat Khanh khong chong ddi minh,
khong khdi phuc duqc ddng hq Ngd. Dieu dd t h i hien su gan
bd gif la hai ddng hq Ngd va D i n h .
Nhung v i n so Ngd Nhat Khanh con cd kha nang sinh
bien, chong l a i , nen vua D i n h Tien Hoang quyet dinh ga con
gai yeu quy cua minh la cdng chiia Phat K i m cho Ngd Nhat
Khanh. Ngd Nhat Khanh t r d thanh phd ma cua vua D i n h Tien
Hoang. The la me, em gai va ban than Ngd Nhat Khanh da la
nhung ngtfdi gan gui than thiet nhat cua vua D i n h Tien Hoang,
thudng xuyen gap nhau, l i ic nao cung gan bd.
100
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 111/159
Nhung Ngo Nhat Khanh "be ngoai cudi noi nhu khong,
nhung trong long van bat binh "<n
, nudi ch i phuc thu cho dong
ho Ngo, chong lai vua D i n h Tien Hoang.
M ot horn Ngo Nhat Khanh cung cong chiia Phat K i m
xin phep vua D i n h Tien Hoang cho di thuyen dao choi ngoai
cira bien. Nhung khi thuyen den cira bien Nam G i d i (Ha Tinh) ,
Ngo Nhat Khanh da mang chtri cong chiia Phat K i m : "Cha
may li(a doi dc hiep me con ta, le nao ta vi may ma quen toi
dc cua cha may hay sao? Cho may trd ve, ta di dang khactim ke cd the cicu ta"(2). Sau dd, Ngo Nhat Khanh nit guom
xeo ma cong chiia Pha't K i m . Mac cho ngudi vq dau ddn, Ngo
Nhat Khanh bd chay sang cau vien vua Chiem Thanh de danh
vua D i n h Tien Hoang.
Trudc su phan bdi , bat nghia cua ngudi chong, cong chiiaPha't K i m rat dau budn t rd ve K i n h do Hoa Lu. Chay chua
thudc thang, th i t cat tren ma da lanh, nhung vet seo van con
tren mat, lam cho cong chiia Phat K i m vo cung budn ba. Phat
K im cat tdc d i tu tai mot ngoi chiia d Hoa Lu .
Sau dd vua cha va ngudi anh caD i n h
L i i n cung bi am hai.
Ngay sau da'y, "Phd md Ngd Nhdt Khanh ddn thuyen
quan Chiem Thanh hon nghin chiec vao citdp, mudn danh
thanh Hoa Lu". Nhung khong thanh rd i bi chet trong tran dd.
"Hoa vd don chi", bao dau ddn, tui nhuc da den cung
mot l i ic, lam cho cong chiia Phat K i m that vong. Phat K i m danhay xudng gieng nude d iau Vong Nguyet nam d phia Bac
Kinh dd Hoa L u , tu v i n .
"', a> - "DVSKTT" - (Sdd) - Trang 216.
101
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 112/159
P H O M A N G O N H A T K H A N H
(? - 979)
Ngo Nhat Khanh la thu linh cua mot trong 12 sii quan,
xung la Ngo Lam Cong, la chau Ngo Quyen, chiem gi f t vungDuong Lam, Ha Tay.
Nam D i n h Mao (967), sir quan Ngo Nhat Khanh da bi
D i n h Bq LTnh dep tan. Ngo Nhat Khanh buqc phai quy phuc
D i n h Bp LTnh. Sau do D i n h Bq LTnh lay me Ngo Nhat Khanh
lam hoang hau, cho Nam V i e t vuong D i n h L i i n lay em gai
Ngo Nhat Khanh. Ngo Nhat Khanh co tai thao luqc, lai la
chau cua Ngo Quyen. So Ngo Nhat Khanh co the chong lai
minh nen vua D i n h Tien Hoang dem ga cong chua Phat K im
yeu quy cua minh cho Ngd Nhat Khanh, y mudn dap het long
oan thu cua Ng6 Nhat Khanh.
Ngo Nhat Khanh trd thanh phd ma cua vua D i n h Tien
Hoang. "be ngoai cudi noi nhu khong, nhung trong long van
bat binh "w
nen rot cue van bd chay sang c l u vien vua Chiem
Thanh de danh vua D i n h Tien Hoang.
Vao gan cudi nam K y Mao (979), Ngo Nhat Khanh nghe
t in vua D i n h Tien Hoang va Nam V i e t vuong D i n h L i i n bi
<» - DVSKTT - Sdd - Trang 216
102
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 113/159
Dd Thich sat hai , roi Dinh quoc cong Ng u y l n Ba c , Ngoai
giap Dinh Dien va Pham Hap deu bi Le Hoan giet, N go Nhat
Khanh cho la thdi co da den nen da cau vien vua Chiem Thanh
dinh den cudrp Ki n h d o Ho a Lu .
Ngay sau day, "Phd md Ngd Nhdt Khanh ddn thuyen
quan Chiem Thanh hon nghin chiec vao cudp, mudn danh7 " 7
thanh Hoa Lu theo hai cUa bien Dai Ac vd Tieu Khan^0
,
qua mot dem gap gio bao ndi len, thuyen deu chim dam, NhdtKhanh cung bon ngudi C hiem deu chet dudi, ch i co thuyen
cua vua Chiem thodt trd ve nude "(2>
.
Nhu the Ngo Nhat Khanh da chet dudi d bien vao cudi
nam 979.
- Dai Ac sau ddi Id Dai An, Id cita song Day thupc huyen Nghia Hitng,tinh Nam Dinh. Tieu Khang la cita Than Pint thupc huyen Yen Mo, tinhNinh Binh.12 1
- "DVSKTT " - (Sdd) - Trang 216.
103
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 114/159
C H I H A U N 0 I N H A N D O T H I C H
( ? - 9 7 9 )
Dd Thich ngudi xa Dai De, huyen Thien Ban, nay la
huyen V u Ban , t i n h N a m D i n h .
D d Th ic h trudc lam chiic la i (trong co i ve giay td) d Ddng
Quan0 1
. Sau dd, Dd Thich lam quan trong t r i i u nha Dinh vdi
chiic Chi hau nqi nhan - m ot chiic quan phuc vu d trong cung
dung de sai bao, truyen lenh.
Vao mua dong, thang 10, nam K y M ao (979), "dim namtrin cau, bdng thay sao sa roi vao mieng, Thich cho la diem
tdi, ben nay ra y dinh giet vua. D in day, nhan lite vua an yen
ban dim, say ritqu nam trong sdn, Thich ben giet chet, lqi giet
luon cd Nam Viet vuong Liin. Khi ay linh lung bat hung thu
rat gap, Thich phai len nap d mdng nude trong cung qua 3ngay, khdt lam, gap liic trdi mita thd tay hung nude ud'ng,
cung n ic trong thay lien di bao. Dinh qud'c cdng N guyin Bac
sai ngudi bat dem chem, dap nat xuong, bam thit ra tung manh,
chia cho ngudi trong nude an, chang ai khong tranh lay md
nhai nud't"<2 )
.
- Chua ro o ddua
> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 214
1 0 4
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 115/159
V U A T R U N G T O N G
( L E L O N G V I E T )
( 9 8 3 - 1 0 0 5 )
Le Long Viet sinh nam 983 la hoang tit thii ba cua vua
Le Dai Hanh. Me la Chi hau Dieu nu, tiic la con gai quan Chi
hau, ten la Dieu, khong ro hq g i . Nam 989, vua Le Dai Hanh
phong Le Long V i e t lam Nam Phong vuong khi mdi 7 t u d i .
Den nam 1004, vua Le Dai Hanh lap Nam Phong vuong Le
LongVi e t
lam hoang thait i i .
Trudc day vua Le Dai Hanh da phong hoang tit th i i nhat
la Le Long Thau lam thai tit. Nhung den nam 1000, thai tit
Le Long Thau mat, nen vua Le Dai Hanh m di phong Le Long
Viet lam thai tu .
Mi i a xuan, thang 3, nam At Ty (1005) vua Le Dai Hanh
mat d dien Trudng Xuan trong K i n h do Hoa L u . Theo di chieu
nam 1005 Le Long V i e t len lam vua nam 23 tud i .
Le Long V i e t len ngoi trong t inh trang trong nude tranh
gianh quyen luc rat gay gat, anh em rupt thi t chem giet l i nnhau.
Dong Thanh vuong (Le Long Tich) la hoang tit t h i i hai
va Trung Quoc vuong (Le Long K i n h ) la hoang t i i th i i chin va
105
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 116/159
Khai M i n h vuong (Le Long Dinh) la hoang tu thu" nam (em
ciing me vdi Le Long V i e t ) luc nay tranh nhau len ngoi, mac
du Le Long V i e t da len ngoi theo di chieu.
Cuoc tranh gianh ngoi vua cua cac hoang tu nay keo dai,
giang co danh nhau trong 8 thang ("Dai Viet siclitgc* noi la 9
thang), trong nude khong cd chu.
Den mua dong, thang 10, nam At Ty (1005), Dong Thanh
vuong thua chay vao dat Cit Long (-huyen Cam Thuy, t inh
Thanh Hoa ngay nay), Le Long V i e t dudi bat, Dong Thanh
vuong chay sang Chiem Thanh, chua den noi thi bi ngudi
chau Thach Ha (nay la vi ing Thach Ha, t inh Ha Tinh) giet
chet d cua bien Co La (Ky La) (la cita Nhuong Ban d huyen
Cam Xuyen, t inh Ha T i n h ) .
Sau khi Dong Thanh vuong chet, Le Long Vi e t len ngoi.
vua Le Long V i e t nghi den t i n h mau mu ruot thi t , thay Le
Long D i n h la em ciing me nen khong no giet Le Long D in h ,
tha cho, mac dii trudc day Le Long D i n h da tung danh nhaude tranh ngoi vi cua minh.
Khong ngd Le Long D i n h da cd da tam cudp ngoi, nen
den mua dong nam At Ty (1005), Le Long D i n h lai sai tay
chan cua minh, ban dem treo tudng vao cung giet vua Le
Long V i e t .
V i vay vua Le Long V i e t chi lam vua duoc cd 3 ngay thi
b i giet, tho 23 tudi (983 - 1005).
K h i vua Le Long V i e t bi giet, moi ngudi trong trieu dinh
106
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 117/159
deu chay tron, xa lanh, duy chi co Dien tien quan la Ly Cong
Uan 6m xac vua Le Long Viet ma khoc.
Le Long Viet duqc goi la vua Le Trung Tong, vi sau khi
giet Le Long Viet, Le Long DTnh len ngoi, truy dat thuy cho
Le Long Viet la Trung Tong hoang de.
"Dai Viet sicky toan thu" co ghi:
"Vua khong biet phdng gift tic khi mdi chdm, den ndi bi
hoa nan, tinh nhan hdu nhung khong biet lam vua, tiec thay "(l
>
'""DVSKTT" - (sdd) - nang 232
107
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 118/159
V U A L E L O N G D I N H
( L E N G O A T R I E U )
( 9 8 6 - 1 0 0 9 )
A.'
Mua xuan, thang 3, nam At Ty (1005) vua Le Dai Hanhmat d dien Trudng Xuan trong K i n h do Hoa L u . Le Long
V i e t sinh nam 983, la con thtf ba ciia vua Le Da i Hanh, me la
Chi Hau Dieu nu (con gai quan Chi Hau, ten la Dieu - khong
ro hq), nam 7 tud i da duqc vua Le Da i Hanh phong lam Nam
Phong vuong, den nam 1004 duqc phong lam thai ttf.
Sau k hi giet anh ruqt cua minh la Le Long V ie t , Le Long
DTnh len ngoi hoang de, truy dat thuy cho Le Long V i 6 t la
Trung Tong hoang de.
*
* *
Vua Le Long DTnh co ten la Chi Trung (nha Tdng cho
ten nay vao mua thu, thang 8, namD i n h
M u i (1007)), la con
thtf nam cua vua Le Dai Hanh, sinh nam 986. Nam 992, mdi
7 tudi vua Le Da i Hanh da phong lam Khai M i n h vuong ddng
d Dang Chau ( K i m Thu, Hung Yen). Den nam 1004 Le Long
DTnh 18 tudi la i duqc vua Le Dai Hanh phong lam Khai M i n h
108
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 119/159
Dai vucrng. Trudc do Le Long D i n h da xin lam thai tit, nhung
vua Le Dai Hanh khong cho.
Le Long D i n h len ngoi vao mua dong nam 1005, luc
mdi 19 t u d i .Vua Le Long D i n h mac benh t r i (theo da sit chep v i say
dam tim sac nen phat ra benh tri) nen khong ngoi duqc phai
nam ma coi chau, nen con goi la vua Le Ngoa Trieu.
1 - VUA LE LONG D I N H G I U " YE N DAT NUOC
Vua Le Long D i n h len ngoi, nhung trong nude con xayra nhieu cuqc phien loan. Hoang tit thu" sau cua vua Le Dai
Hanh la Ngu Bac vuong da cung vdi hoang tit t h i i chin la
Trung Quoc vuong chiem dat Phii Lan (xa Phu Ve, huyen
Dudng Hao, t inh Hai Hung cu) diing len lam phan. V i vay,
vua Le Long D i n h phai than chinh di danh. Ngu Bac vuong
phai bat Trung Qudc vuong dem nop, vua Le Long D i n h chem
giet luon Trung Qudc vuong va tha cho Ngu Bac vuong. Sau
dd vua Le Long D i n h dem quan di danh hoang t i i th i i tu la
Ngu Man vuong d Phong Chau, Ngu Man vuong phai chiu
hang. T i i dd cac hoang tit va bon giac cudp mdi chiu hang
phuc.
Den nam 1008, vua Le Long D i n h than chinh di danh
cac chau: Do Luong, V i Long, Hoan Chau, Thien L i e u .
Nam sau, 1009, den mua thu, thang 7 vua Le Long D i n h
lai than chinh di danh cac chau: Hoan Duong (Nghe An),
Thach Ha.Vua Le Long DTnh d ngoi duqc hon 4 nam, t i i nam 1005
den nam 1009, nhung ba nam (1005, 1008, 1009) deu phai
than chinh di dep loan.
109
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 120/159
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 121/159
Nam 1008, khi "di danh hai chau Dd Luong, Vi Long,
bat duqc ngudi Man va vai tram con ngudi, (vua Le Long
DTnh) sai lay gay danh, ngudi Man dau qua ken gdo, nhieu
ldn pham ten huy cua Dqi Hanh, vua thich lam. Lqi tit lam
tudng di danh H oan Chau va chau Thien Lieu, bat duqc ngudi
thi lam chuong nhdt vao rdi dot
Neu doc doan van sau trong "Dqi Viet sitky toan thu"
th i chiing ta thay v u a Le Lo n g Di n h cang hieu sat, da man vo
ciing:
"Vua tinh hieu sat, pham ngudi bi hanh hinh, hodc sai
lay cd gianh quan vao ngudi md dot,' de cho lita chay gan
chet, hodc sai kep hat ngudi nitdc Tdng la Lieu Thu Tam lay
dao ngan, dao ciin xeo tieng manh, de cho khong duqc chet
chong. Ngudi ay dau ddn keu gdo thi Thii Tam ndi diia rang:
"Nd khong quen chiu chet". Vua cd cudi. Di danh dep bat
duqc tii thi gidi den bdsdng, khi nitdc trieu nit, sai ngudi lam
lao dudi nitdc, ddn cd vao trong ay, den khi nitdc trieu len,
ngap nitdc md chet; hodc bat treo len ngon cay cao rdi chat
goc cho cay dd, ngitdi roi xudng chet. Vua than den xem, lay
lam vui. Cd ldn vua di den sdng Ninh (d huyen Chuong My,
tinh Hd Tay), sdng ay nhieu ran, vua sai trdi ngitdi vao man
thuyen, di lqi giita ddng mudn cho ran can chet. Pham bd Ion
mudn lam thit thi tit tay vua cam dao choc tiet trudc, rdi mdi
dua vao nhd be'p sau. Cd ldn vua rdc mia tren dau sit Qudch
Ngang, gid vd Id tay lam ddu sitbi thitong chay m au rdi cd
"> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 235
11 1
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 122/159
cudi. Hodc nhan yen dec, giet meo cho cac vuong an, an
xong, lay ddu meo gio len cho xem, cac vuong deu so, vua lay
lam thich. M oi khi ra chau, tat sai bon khoi hai hdu hai ben;
vua co noi cau gi thi bon ay nhao nhao pha trd cudi de cho
loan ldi tdu viec cua quan chap chinh. Lqi lay thach sung lam
gdi, bat bon khdi hdi tranh nhau an
Le Long Dinh qua la mot ong vua tan bao nhat trong
l i ch sir.
*
* *
Den thang 10 nam Ky Dau (1009) vua Le Long Dinh
mat 6 nha nghi ciia vua (tam dien), tho 24 tuoi (986 - 1009).
Sir than Ngo Sy Lien danh gia:
"Ngoa Trieu khong nhung chi thich giet ngudi, lqi con
oan vua cha khong lap minh (lam thdi tit), danh dau ngudi
Man cho hq keu gdo, nhieu ldn pham huy cha md lay lam
thich, that qua te. Mdt nitdc mau chong, hd phai khong do
ddu md ra? "t2>
.
Sach "Dqi Viet sitky toan thu" khai quat ve vua Le Long
D in h nh u sau:
"Vua lam viec can do giet vua citdp ngoi, thich dam
dang tan bao, mudn khong mdt nude sao duqc? "(3>
.
i" - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 236.
m. •• DVSKTT " (Sdd) - Trang 237
<3
> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 233
1 1 2
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 123/159
T H A I T LT L E L O N G T H A U
(? - 10 0 0 )
Le Long Thau la hoang t i t th ii nhat cua vua Le Dai Hanh.
Ong sinh nam nao chua ro. Nam Ky Situ (989), vua Le Dai
Hanh phong Le Long Thau la thai tit, la K i n h Thien Dai vuong.
Nam Canh T y (1000), thai tit Le Long Thau mat.
6 phia Nam thon Dong, xa Trudng Yen, huyen Hoa L u
ngay nay con den thd thai t i t Le Long Thau, goi la phu Vudn
Thien.
BA-NVLS113
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 124/159
H O A N G T I T L E N G A N T I C H
Le Ngan T i c h con goi la Le Long T i c h , la hoang t i i thii
hai cua vua Le Dai Hanh.
Nam K y Situ (989), vua Le Dai Hanh phong Le Long
T i c h lam Dong Thanh vuong. Den nam Giap T h i n (1004) vua
Le Dai Hanh la i phong Dong Thanh vuong lam Dong Thanh
Dai vuong.
M i i a xuan, thang 3, nam At Ty (1005) vua Le Dai Hanh
mat d dien Trudng Xuan, Le Long V i e t la con th i i ba cua Vua
Le Dai Hanh da duqc Vua phong lam thai ti t nam 1004, theo
d i chieu len ngoi. Nhung Dong Thanh vuong da cung vdi
Trung Qudc vuong la hoang tit th i i chin, Khai M i n h vuong
{ L e Long D i n h ) , la hoang t i t th t i nam giang co tranh nhau len
ngoi.
Thang mudi nam dd, Ddng Thanh vuong thua chay vao
dat Cit Long, huyen Cam Thuy, t inh Thanh Hoa, Le Long
V i e t dudi bat, Ddng Thanh vuong dinh chay sang Chiem
Thanh, nhung chua den noi thi bi ngudi d chau Thach Ha
(Thach Ha, Ha Tinh) giet chet d cita bien Co La (cita Nhuqng
Ban) thudc huyen Cam Xuyen, t inh Ha T i n h .
114
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 125/159
Nhu the Dong Thanh Dai vuong cung la mot trong mot
so hoang tit con vua Le Dai Hanh tranh ngoi vua vcri Le Long
Viet va bi giet. Ong mat vao nam 1005.
Hien nay d phia Bac thon Vang Ngoc, xa Truong Yen,
huyen Hoa Lu, con deh thor Dong Thanh Dai vuong, goi la
phu Dong Vuong.
\8B-NVLS 115
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 126/159
H O A N G T t f L E L O N G C A N
Le Long Can la hoang tir t h i i sau cua vua Le Dai Hanh.
Nam Tan Mao (991), vua Le Dai Hanh phong hoang tir
Le Long Can lam Ng u Bac vuong, dong d trai Thu Lan (huyen
Duong Hao, t inh Hai Duong).
Sau khi Le Long D i n h len ngoi , Ngu Bac vuong da cung
Trung Qudc vuong chiem trai Phu Lan. Le Long D i n h than
chinh di danh, vay trai vai thang. Ngudi trong trai het luong
an. Ngu Bac vuong phai bat Trung Qudc vuong dem nop. Le
Long D i n h giet Trung Qudc vuong, tha to i cho N gu Bac vuong.
116
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 127/159
H O A N G T L T L E L O N G K I N H
( ? - 1 0 0 5 )
Le Long K i n h la hoang tir th i i chin cua vua Le Dai Hanh.
Nam Quy Ty (993), vua Le Dai Hanh phong hoang tir
Le Long K i n h lam Trung Qudc vuong, ddng d Can Da, huyen
Mat L ien (huyen Phii Tien, Hai Hung cu).
Deh nam 1005, Trung Qudc vuong da cung Ngu Bac
vuong chiem trai Phu Lan lam phan. Ngu Bac vuong phai bat
Trung Qudc vuong dem ndp va Trung Qudc vuong b i Le Long
Dinh giet.
Nhu the' hoang tu Le Long K i n h mat nam 1005.
117
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 128/159
H O A N G T LT L E L O N G D E
( M I N H D E )
L e Long De la hoang tu: thu" 11 cua vua Le Dai Hanh.
Nam At M u i (995), vua Le Dai Hanh phong Le Long D I
lam Hanh Quan vuong, dong d Bac Ngan chau C6 Lam (Tien
Son, Bac N i n h ) . Nam 1004, Hanh Quan vuong duqc vua Le
D ai Hanh cit di sii sang tham nha Tdng, duqc vua Tdng ban
cho chiic K i m tir v i n h lap dai phu kiem hieu thai uy Hoan
Chau t h i i sir. V i trong nude rdi loan, cac hoang t i i tranh nhau
len ngoi, nen khong ve duqc, Le Long De phai d lai Quang
Chau (Trung Qudc), den mua ha, thang 6 nam 1006 mdi ve
nude.
118
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 129/159
V U A L Y T H A I T O
( 1 0 1 0 - 1 0 2 8 )
L y Cong Uah ngudi chau Co Phap, 16 Bac Giang (huyen
Tien Son, t i nh Bac N i n h ) . "Me hp Pham di choi chiia Tieu San
(chiia Trudng Lieu tren nui Tien dxd Tuong Giang, huyen Tien
Son, tinh Bac Ninh) ciing vdi ngudi than giao hop rdi cd chita "a>
.
N h u the' cha cua L y Cong Uan chua ro la ai.
Ong sinh ngay 12 thang 2 nam Giap Tua't (974) (ddi vua
D inh Tien Hoang).
M d i ba t u d i ba Pham da a"m L y Cong Ua'n den nha su Ly
Khanh Van. Su L y Khanh Van nhan lam con nuoi . Ti r dd L y
C6ng Uan den chua Luc Td (chua Cd Phap) d xa D i n h Bang,
huyen Tien Son, hoc T h i i n su Van Hanh. Thien su Van Hanh
thay Ly Cong Uan con nhd nhung da th6ng m i n h , ve ngudi
tuah tu khac thudng da khen rang: "dita he nay khong phai
ngudi thudng, sau nay ldn len at cd the gidi nguy go rdi, lam
bac minh chu trong thien ha "<2>
.
L d n len Ly Cong Uan la ngudi cd chi ldn, khang kha i .
Ong da deh K i n h do Hoa L u theo vua Le Dai Hanh rd i dupe
vua Le Dai Hanh phong den chiic Ta than ve Dien t ien chihuy sii (chiic quan trong coi binh l i n h true ban d trudc dien
nha vua).
"', <2> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 240
119
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 130/159
K h i vua Le Trung Tong bi Le Long DTnh giet, cac quan
trong t r i l u diu chay t ron, duy chi co Ly Cong Uan den 6m
xac vua ma khdc. Le Long DTnh len ngoi , thay L y Cong Uahla ngudi trung nghia da t in dung, phong cho ong lam Tu: suong
quan (chi huy quan dong 6" boh mat thanh) pho chi huy sir, sau
nay con phong cho ong chiic Than v e ( 1 ) Dien tien chi huy sii .
K h i vua Le Long DTnh mat, Ly Cong Uah da duqc Thien
su Van Hanh, Chi hau Dao Cam Moc, Huu dien t ien chi huys i i N g u y l n D e cung cac quan trong t r i l u dua len lam vua.
D au thang 11 nam 1009 L y Cong Uan len ngoi vua. Nha Ly
chinh thue r a dd i d Kinh do Hoa Lu .
K i n h do Hoa L u da gh i nhan su ra ddi cua mot vuong
t ri e h m d i : Nh a L y .L y Cong U ah "Dqi xa cho thien hq, lay nam sau lam
nien hieu Thuan Thien nam ddu. Dot gieng ludi, bai nguc
tung, xudng chieu tic nay ai co viec tranh kien cho den trieu
tdu bay, vua than xet quyet. Cac quan ddng ton hieu la "Phung
Thien Chi Ly ling Van TuTqi Thanh Minh Long Hien Due
Van Anh Vu Siing Nhan Quang Hieu Thien Hq Thdi Binh
Kham Minh Quang Trqch Chuong Minh Van Bang Hien iTng
Phil Cam Uy Chan Phien Man D ue Muu Than Tro Thanh
Tri Tac Thien Dao Chinh Hoang De"<2 >
.
Cd the ndi , danh hieu cua vua Ly Thai To ma cac quan
dang la danh hieu dai nhat trong l i ch sir che do phong kien
V i e t N a m .
"' - Than ve: Id ve binh Nhd Vua
ai." DVSKTT " - (Sdd) - Trang 239
1 2 0
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 131/159
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 132/159
cudi miia xuan nam Canh That (1010) da tu tay viet chieu
truyen rang:
"Ngay xita, nha Thicang den ddi Ban Canh nam ldn ddido, nha Chu den Thanh Vitong ba ldn ddi dd, hd phai cac
vua thdi Tam dai d'y theo y rieng tit ddi dd xdng bay ddu. Lam
nhu the cot de mini nghiep ldn, chon d chd giita, lam kecho
con chau mudn van ddi, tren kinh menh trdi, dudi theo y ddn,
neu cd chd tien thi ddi ddi, cho nen van nude lau ddi, phongtuc gidu thinh. Them d hai nha Dinh, Le lqi theo y rieng, coi
thudng menh trdi, khong noi theo viec cii Thitang, Chu, cit
chiu yen ddng dd noi day, den ndi the dqi khong ddi, van sd
ngan ngiii, tram hq ton hao, mudn vat khong hop. Tram rat
dau ddn, khong the khong ddi. Hudng chi thanh Dqi La, do
cu ciia Cao vitong (chi Cao B ien), d giita khu vitc trdi dat
duqc the rdng cuon hdngdi, chinh giita Nam Bac Ddng Tay,
tien nghi nui sdng sau tntdc. Viing nay mat ddi rdng md bdng
phdng, the dat cao md sdng sua, ddn cit khong khd thap trung
tdi tam, mudn vat het site tuoi tot phdn thinh. Xem khap nude
Viet dd la noi thdng dia, thitc la chd tu hdi quan yeu ciia bdn
phuong, diing Id noi thuqng dd kinh sit mdi mudn ddi. Tram
mudn nhan dia lqi ay md dinh noi d, cac khanh nghi the nao
Sau khi vua Ly Thai To doc "Chieu ddi dd " xong, cac
quan trong t r ieu deu ndi: Be hq vi thien hq lap kedai lau, tren
cho nghiep de de duqc thinh vuong ldn lao, dudi cho ddn
chung duqc ddng diic gidu cd, dieu lqi nhu the, ai dam khong
theo"<2>
.
0, (2). -DVSKTT " (Sdd) - Trang 241
1 2 2
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 133/159
Vua L y Th a i To thay vay ca mirng va quyet d inh dcfi do.
"Chieu ddi do " cua vua Ly Thai To, trudc het co gia tri
lich sit ldn lao. Nd la mot van ban sit hoc danh dau mot caimdc rat quan trong cua dat nude tu t im deh mdt thi i d d md i ,
cd anh hudng den van menh cua dat nude sau nay. Thanh D a i
La chinh la diem ditng de dat nude phat t r ien di len. Vua Ly
Thai Td da chon duqc mdt noi th ich hop nhat de dinh dd.
"Chieu ddi dd " cua vua Ly Thai Td ngan gqn, ham suema chat che.
Diu t ien dng khang d inh viec ddi dd la chuyen binh
thudng, khong nen ngd ngang, lo so. Ong neu thuc te cua cac
vua Trung Qudc de thuyet phuc ngudi nghe. Nha Thuong da
ddi dd nam l i n , nha Chu da d d i dd ba ian. D ieu dd khongphai do y mudn chu quan cua hq, ma la "demttu nghiep ldn,
chon d chd giua, lam kecho con chau mudn van ddi". Vua
Ly Thai Td la the. Tarn long cua dng la lo toan cho con chau
mudn ddi sau, lo cho su ton vong cua dat nude.
Vua L y T ha i T d con xac din h viec ddi dd la:"tren kinh
menh trdi, dudi theo y ddn " cd nghia la da dam bao du ba
d i l u kidn: thien t hd i , d i a lq i , nhan hoa. Ong da lay dan lam
gdc, vi dan "ddn cu khong kho thap trung toi tam ".
Vua L y Th ai T d con khang dinh ve" "dia linh " thanh D a i
La la "dd ai ciia Cao vuong {Cao Bien)", la m dt thu phu samua't. Ong nhac deh dieu dd de ndi deh kinh nghiem l i ch sit da
co. Dd la dat tu l i n h , tu di ic , tu con ng ud i, khong d dau cd dat
dep nhu the: "d giita khu vuc trdi dat, duqc the rdng cuon hd
ngdi, chinh giita Nam Bac Ddng Tay, viing nay mat dat rdng
123
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 134/159
md bang phang, the dat cao md sdng sua..., mudn vat het sdc
tuoi tot phdn thinh ". "Dia lqi" cua viec doi do la nhu the.
"Chieu ddi do " cua vua Ly Thai Td the hien con mat daingan cua ong, dap ting duoc yeu cau phat trien cua dat nude
dang vuon minh len manh me.
Lay thanh Dai La lam de do, cung la luc dan toe ta budc
sang mot thdi ky m d i , budc sang mot con dudng rong rai , mdi
me de phat trien di len khong ngting.
Cudc ddi do cua vua L y Thai To duoc thuc hien vao thdi
gian tot nhat, ttic la vao thang bay am l i c h , diu mua thu nam
Canh Tuat (1010). Thang 7 la mua nude "ray " (day) nude len
cao thuan tien cho viec chuyen chd bang thuyen.
Tren nude ta day dac song ngoi phuong tien d i la i k h i dd
dung thuyen la thich hop nhat. Ong cha ta da tung n d i : "Nam
chu, Bac ma", nghia la: ngudi phuong Nam dung thuyen,
ngudi phuong Bac dung ngua.
De van chuyen nhieu cung dien nguy nga, n h i l u do vat
quy hie'm, cung cac quan l a i , cung tin, my nt i , ngudi hau ha,
quan l i n h , . . . phai dung thuyen de d i bang dudng thuy la dieu
chac chan. Doan thuyen cua nha vua khi dd ddi do cd nhieu
loai khac nhau nhu: thuyen ngu dung de chd nha vua va can
than, thuyen chien chd van vo ba quan trong trieu, thuyen
dinh chd nhung ngudi phuc vu hau can va cac dd vat khac,. ..
Cac doan thuyen dd vun vut cheo, ndi dudi nhau de di
nhanh td i thanh Dai La. Trong cac thuyen cd tan vang, tan gia
cung nhung la cd ngu sac tung bay phap phdi trudc gid thu.
Thuyen vua di den dau, chieng, trong vang lung deh dd de
124
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 135/159
chao don cuoc dcri do. Ngay do chinh la ngay hoi ldn cua dat
nude, ai cung vui mitng phan khdi tran day hy vong.
Khong gian vua L y Thai To ddi do rat hoan hao, tiic la
chon dudng d i ngan nhat, chi dai khoang 130km.
Con song dau tien la Sao Khe (Sudi Goc) chay qua K i n h
do Hoa L u theo hudng Bac Nam t i t song Hoang Long dd ve.
Tit s6ng Sao Khe thuyen ngu di nguqc len phia Bac den song
Hoang Long. Song Hoang Long d phia Bac K i n h do Hoa L u
la con song t h i i hai thuyen vua d i qua. T i t song Hoang Long
thuyen vua quay mui v£ phia Dong deh nga ba Gian Khau
gap song Day, la con song thu: ba. Thuyen vua la i nguqc song
Day len Phu L y (Ha Nam), re vao nga ba Chau Giang - song
Nhue. Song Chau Giang la con song thu tu vua L y Thai Td di
qua. Tiep dd, thuyen vua lai nguqc len s6ng Nhue deh lang
Td, theo song To L i c h ve Dai La.
Nhu the, con dudng thuy ddi do cua vua L y Thai Td d i
qua ttft ca la sau con song: song Sao Khe, song Hoang Long,
song Day, sdng Chau, song Nhue, song To L i c h . Nhiing ddng
song nay van con, chi rieng song Nhue va song To mot sd
doan da b i san lap. Con dudng thuy dai khoang 130km nay,
chi dai hon dudng bq d i theo dudng qudc 16 1A tit Hoa L u
deh Ha Nq i vai chuc k m . Dieu dd cung khang dinh vua L y
Thai Td da cho khao sat, t inh toan duqc dudng di ngan nhat
di ddi d6 cho thich hop.
Ro rang la viec dd i do cua vua Ly Thai To da chon thdi
gian, khong gian, phuong tien thuan l q i nhat va mang du ba
dieu kien: thien thdi (dqi mua nude ldn ) , dia l q i (chon duqc
125
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 136/159
dia diem tot nhat la Dai La) va nhan hoa (moi ngudi deu dong
long).
Huyen thoai ke rang: khi doan thuyen cua nha vua tdinga ba song To Giang - Nh i Thuy, dudi chan thanh Dai La
rdng vang hien len, re sdng tdi gan thuyen cua vua, rdi bay
vii t len t r d i xanh. Tir dd, thanh Dai La ddi ten la Thang Long
(cd nghia la rdng len). V I the' sach "Dqi viet sit luqc " da ghi:
"Luc khdi sit ddi dd, thuyen ddu dudi thanh (thanh DqiLa) thi cd rdng vdng hien ra noi thuyen ciia vua, nhan dd md
goi la Thdng Long "( , )
.
L i c h sir da khong nham, khang dinh uSm nhin cua vua
L y Thai To la vo ciing dung dan va sang sudt.
Cung khong phai ngau nhien, cung khong phai do y mudn
chu quan ciia vua L y Thai T d , viec ddi dd tir Hoa L u ra Thang
Long cd y nghia dac biet quan trong trong tien t r inh l i ch f i r
xay dung va bao ve td qud'c V i e t Nam. Dd la mdt quye't dinh
diing dan, hoan toan v i l q i ich chung cua dan tqc, phu hop vdi
yeu cau phat t r i l n cua dat nude ta l i ic bay gid.
De tudng ni6m cdng lao dat nen mdng xay dung n i n ddc
lap tu ch i i cua vua D i n h Tien Hoang va nhd den K i n h dd Hoa
L u cua nude Dai Cd V i e t , vua L y Thai To da la'y ten mdt so
cau, chua, dudng phd d K i n h dd Hoa L u dat ten cho mdt sd
khu vuc d Thang Long thdi ay nhu: 6 Cau Den, phd Trang
T i i n , chua M dt Cot, . . . Dieu dd da duqc "Dqi Nam nhdt
thdng chi" ghi:
<» - "DVSL " (Sdd) - Trang 117
126
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 137/159
"Do cii nhd Dinh, nhd Le ... lqi cd cac danh hieu: cau
Dong, cau Den, cau Mudng, Trang Tien, chua Thap, chiia
Nhdt Tru ... nen cii van con. Khi Ly Thdi To ddi do den Thang
Long deu diing theo cac danh hieu ay "
a>
.
*
* *
Six thin Ngo Sy Lien danh gia ve Ly Thai To nhu sau:"Ly Thdi Toddy len, trdi mddii'm lanh hien ra d vet cay
set danh. Cd dice tat cd ngoi, hdi long ngudi theo ve, lqi vita
sau liic Ngoa Trieu hoang dam bao nguqc md vua thi vdn cd
tieng khoan nhan, trdi thudng tim chii cho ddn, ddn theo ve
ngudi cd dice, neu bd vua thi con b iet theo ai! Xem viec vua
nhan minh sau sdc lang le, ddi dd yiu nude, long nhan thuong
dan, long thanh cam trdi, ciing la danh dep phdn loan, Nam
Bac thdng hiiu, thiin hq binh yin, truyen ngoi lau ddi, cd the
thay la cd mitu luqc cua bqc Di'Vuong "<2 )
.
Six thin L e V a n H u u nhan d inh :
"Nhung vi' mat td ro an uy, long ngudi suy ton, hudng
nude lau ddi, dephuc cho con chau thi Li Dqi Hanh khong
bang Ly Thdi Td lo tinh lau ddi hon "(3>
.
i j
<" - "Dai Nam nhdt thdng chi" - Tap III - NXB KHXH - Ha Noi 1971 -Trang 24912 1
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 252m
- "DVSKTT" (Sdd) - Trang 221
1 2 7
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 138/159
N G H I A T I N H A U D A O C A M M O C( ? - 1 0 1 5 )
Su cu khong chep ro Dao C am M o c que d dau, ch i gh i
Dao Cam Moc lam chi ic Chi hau, duqc hdu can ben vua, co
nhiem v u truyen lenh va d i n ngudi vao ra.
Sau k h i vua L e L o n g D in h mat, con cua vua con nho
chua nd i ngo i duqc, tha'y L y Cdng U an dang g iu chiic Ta than
ve dien t ien ch i huy si i (ch i huy quan l i n h trong cung cam) cd
y mudn nhan len ng oi vua, Dao Cam M d c da ban v d i L y
Cdng U an nhieu lin, cud i cung de xuat:
"Than ve la ngu'di khoan thii, nhan tic, long ngu'di chiu
theo. Hien nay tram ho mdi met, kiet que, ddn khong chiu
noi, Than ve nen nhan dd lay an dice md vd ve, thi ngudi ta tat
xd nhau keo ve nhu nude chay chd thap, cd ai ngan duqc! "a>
Dao Cam Mdc cd diu dc thi ic thdi , biet thdi co da deh,
neu khong dua Ly Cdng Uan len ngoi vua thi dat nude se sinh
bien. Cho nen den ngay Quy Sim, thang 10, nam K y D au
(1009), sau mdt ngay vua Le Long DTnh mat (ngay Tan Hoi ) ,
Dao Cam Mdc da dem dieu dd nd i chuyfn vd i cac khanh sy
va cac quan trong t r ieu. Thay a i cung vui ve va nghe theo,
"»- "DVSKTT " (Sdd ) - Trang 238
1 2 8
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 139/159
"Ngay ngay horn ay, deu hop cd d trong trieu, ban rang:
"Hien nay, ddn cluing itc trieu khac long, tren dudi Via bd,
moi ngitdi chan ghet Tien dehd khac bao nguqc, khong mudn
theo ve vua ndi ma deu cd long suy ton quan Than ve, bon takhong nhan luc nay cung nhau sach lap Than ve lam Thien
tit, Id bdi rdi cd xdy ra tai bien gi, lieu chung ta cd gift duqc
cai ddu hay khong? "(I>
.
Nhu the Dao Cam Moc la ngudi da tich cue hudng d u
luan khuong p h d Ly Cong Uan len ngoi .
Ban xong dieu dd, tat ca moi ngudi trong t r ieu dinh cung
Dao Cam Moc d iu Ly Cong Uan len chinh dien, lap lam vua.
V ai t rd cua Dao Cam M o c dua L y Cong Uah len lam vua
ra't quan trong, cung gidng nhu vai trd cua Pham C u Luqng
dua Le Hoan len lam vua.
Nam 1009, Ly Cong Uah len ngoi hoang de phong Dao
Cam M6c la Nghia Tin Hau va duqc nha vua ga con gai trudng
la cong chi ia An Qudc cho. Thang 6 nam A t M ao (1015) Dao
Cam M qc m at. Sau k h i Dao Cam M oc mat, vua L y Th ai T d
truy tang chiic Thai sir^, tudc A vuong.
<" - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 238.<2 >
- Quan ditng ddu trieu.
129
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 140/159
T H I E N s i r D 6 P H A P T H U A N
(? - 990)
Thien su Dd Phap Thuan, khong ro que quan, xuat gia tir
luc con nho theo hoc dao Phat vdi thien su Phu Tri d chua
Long Thu . Sau do Thien su D6 Phap Thuan t r d thanh mot baccao tang ndi tieng thdi ba'y gid. K h i Le D ai Hanh len ngoi
hoang de, sang lap ra nha Tien Le, Thien su Dd Phap Thuan
da den K i n h do Hoa L u theo vua Le Da i Hanh. Ong giup vua
Le Dai Hanh dung ban hoach dinh sach luqc cua trieu dinh.
Vua Le Dai Hanh phong ong den chiic Phap su. Nhung ong
khong nhan m oi su phong thudng cua trieu dinh. Vua Le Da i
Hanh v i vay ma cang them k i n h trong Thien su Dd Phap
Thuan.
Nam 987, s ii gia nha Tdng la Ly Giac sang nude Dai Cd
V i e t l in th i i ha i , vua Le Dai Hanh sai su Dd Phap Thuan thay
d o i qu ln ao gia la ngudi cai quan ben do de xem xet cir ddng
cua L y Giac. Ly Giac la ngudi rat thich ndi chuyen tho van,
l i ic qua sdng thay hai con ngdng dang bqi giua sdng, Ly Giac
ngam dua hai cau:
"Nga nga ludng nga nga
Ngicang dien hudng thien nga "
(Ngdng ngdng hai con ngdng
Ngua mat nhin chan t rd i )
130
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 141/159
Su Phap Thuan dang cam cheo, theo vin doc tiep them
hai cau:
"Bach mao pho luc thuy
Hong trao bai thanh ba "
(Nude xanh pho long trang
Cheo hong song xanh boi)
L y Giac tha'y vay lay lam than phuc su Dd Phap Thuan,
cho rang hai cau tho cua Dd Phap Thuan la tuyet cu.
V i ca bon cau ghep la i thanh mot bai tho t i i tuyet rat hay.
Rieng hai cau tho cua Dd Phap Thuan da the hien ldi choi
chu, chu "hong " co nghia la ngdng t rdi , nhung cung la mau
hong, chu "bach " la trang, "luc thuy" va "thanh ba " la nude
xanh, sdng xanh. Hai cau tho dd lai cd day mau sac: trang,
hdng,xanh.
K h i vi den sir quan, Ly Giac con lam mdt bai tho giti
tang su Dd Phap Thuan nhu sau:
"Hanh ngo minh thi tan thinh du,
Nhdt than nhi do stiGiao Chau.
Dong Do luong biet tam hai luyen,
Nam Viet thien ti ling vong vi hint.
Md dap yen van xuyen lang thach,
Xa tic thanh chuong phie'm trudng lull.
Thien ngoai hint thien ifiig vien chieu,
Khe dam ba tinh kien thiem thu ".
131
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 142/159
(May duqc thdi binh duqc giup muu,
M o t minh hai luot s i i Giao Chau.
Dong do may ban con luu luyen,
Nam V i e t nghin trung van udc cau.
Ngua vuot khoi may xuyen da chdm,
Xe qua rung biec vuqt dong sau.
Ngoai t r d i la i co t r d i soi niia,
Sdng lang khe dam bdng nguyet thau)
D d Phap Thuan dem bai tho nay dang cho vua Le Dai
Hanh xem. Vua Le Dai Hanh cho goi Thien su Ngo Chan
L u u deh xem nua. Xem song bai tho cua L y Giac, Ngo Chan
L u u tau rang, s i i gia nha Tdng viet bai tho nay cd y ton trong
be ha khong khac gi vua Tdhg va ndi r ing ngoai bau t rd i cua
thien t r i l u (Trung Qudc) lai cd blu t r d i khac (chi nude ta)
cung soi sang rue rd. Vua Le Dai Hanh v i vay cang khen tho
cua L y Giac hay va ban thudng cho L y Giac rat hau.
T h i i n su Dd Phap Thuan con lam mdt bai tho noi tieng
"Qudc to " (Van nude) kh i vua Le Dai Hanh hd i ve van nude
nhu sau:
"Qudc to nhu ddng lac
Nam thien ly thdi binh
Vd vi cu dien ede
Xitxit titc dao binh "
132
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 143/159
(Van nude nhu may quan
T r d i Nam giu thai binh
V o vi noi dien cac
Chon chon dut dao binh)
Cau tho dau, Dd Phap Thuan mupn hinh anh thien nhien
v i van nude nhu day may leo qua'n quyt vdi nhau, bieu tuong
cho nhieu mdi quan he rang budc trong xa hdi. Dat nude
mudn phat trien phai cd nhieu yeu td thdng nhat, doan ket,
ben chat de vuon len lau dai, thinh vuong. Chu "to " (Han tu),
cd nghia la van may. Cau tho da khang dinh van may cua dat
nude la doan ket, gan bd ben chat. Dd la ke sach de tri qudc
cua Phap Thuan.
Chung ta deu biet, sau canh ndi chien dep loan 12 stf
quan, D i n h Bd LTnh len ngoi hoang de nam 968. Tir nam 968
den nam 979, vua D i n h Tien Hoang da xay dung Nha nude
phong kien Trung uong tap quyen diu tien d V i e t Nam on
dinh trong canh dat nude thai binh. Chinh v i vay, nam 970,
vua D i n h Tien Hoang da bd nien hieu cua cac hoang de phong
kien phuong Bac, tu dat nien hieu rieng la 'Thai Binh ", cd
nghia la hoa binh. Vua D i n h Tien Hoang mudn nude duqc
hoa binh tir da'y. Nhung sau khi vua D i n h Tien Hoang mat,
dat nude dung trudc hiem hoa bi nha Tdng chuan bi sang xam
luqc. Li ic dd Le Hoan dang gitf chtfc Thap dao tudng quan
len ngoi vua nam 980 lap nen mdt trieu dai m d i : trieu Tien Le.
Nam 981 vua Le Dai Hanh phai than chinh d i danh giac Tdng.
Chie'n tranh da no ra. Danh thang giac Tdng nude Dai Co
9-NVLS 133
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 144/159
V i e t rat mudn cd mdt cudc song yen binh. Nha su Phap Thuan
hieu duqc di6u dd, mudn dem hieu biet cua minh bay td vdi
vua Le Dai Hanh ke sach thu: hai la phai g iu cho dat nude thai
binh, cd hoa binh th i dan m di yen v u i lam an, dat nude mdi on
dinh phat trien duqc.
Hai cau tho cudi:
" Vd vi citdien cdc
Xicxitditt dao binh "
Nha su Phap Thuan mudn dang len nha vua ve ke sach t r i
qudc thu: ba nua, cd dong d hai chu "vo vi". Theo Lao Tit,
"vd vi" la thuan theo tu nhien. Con "vd vi" b bai tho nay phai
hieu theo t inh than cua Nho giao la ngudi dung dau mdt Nha
nude phai lay diic ciia ban than de cam hoa dan, mdi lam dant i n phuc. N hu the, ke sach t r i qudc cua Phap Thuan khong chi
cd giu cho dat nude hoa binh ma con neu len ngudi diing dau
cua mdt nude phai cd di ic , yeu dan.
Dan tqc ta cd mdt truyen thdng tot dep la nhan nghia.
Nguydn Trai da t i ing ndi: "Viec nhan nghia cot dyen ddn " .
Mudn "yen ddn " th i phai cam hoa dan, lo cho dan, yeu dan.
Cai diic ciia ngudi diing dau cung rat quan trong. D i nhien da
cd diic thi phai cd tai. Ma mudn yen dan, lo cho dan, dieu
quan trong nhat la phai giu cho dat nude khong con canh
chem giet lan nhau, khong con canh chien tranh do mau, dat
nude phai hoa binh. Dat nude cd hoa binh thi ngoi vua mdi
vung chai, ben lau. "Chon chon dia dao binh " la nhu the.
Dudng l d i t r i qudc cua Thien su Dd Phap Thuan neu len
134
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 145/159
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 146/159
K H U O N G V I E T D A I S I /
N G O C H A N L U U
( 9 3 3 - 1 0 1 1 )
Ngo Chan Luu ngudi lang Cat Ly, huyen Thudng Lac,
nay chua ro d dau.
Thdi nien thieu ong theo hoc Nho, ldn len d i tu theo dao
Phat. Dang mao ong khoi ngo, tuah t i i , t inh than phdng khoang,
cd chi kh i cao xa. Ong hieu sau rong dao Phat, trd thanh
Thien su ndi tieng thdi bay gid. V i vay, deh nam 973, luc 40
tudi ong da cd danh tieng vang doi deh trieu dinh nha D i n h ,
vua D i n h Tien Hoang cho vdi ong ve K i n h do Hoa L u giu
chiic Tang Thdng, diing ddu Phat giao trong nude.
Nam 971 , vua D i n h Tien Hoang quy dinh cap bac cho
cac quan van vd trong trieu, da ban hieu cho Tang Thdng Ngd
Chan Lu u la Khuong V i e t dai su. Ngo Chan Luu da tham gia
hoat dong chinh t r i , cd cong rat ldn trong su nghiep xay dung
trieu D i n h , la mdt Thien su cd tai diic song toan
Den ddi vua Le Dai Hanh, Ngo Chan Luu la i duqc vua
trong dung. Vua Le Dai Hanh rat k i n h trong Ngo Chan Luu,
pham cac viec quan qudc trieu dinh Ngo Chan Luu deu duqc
tham du.
Nam 987, nha Tdng sai L y Giac sang nude ta, vua Le
Dai Hanh sai su Dd Phap Thuan cai trang lam ngudi coi ben
136
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 147/159
do don tiep si i gia d ben song. L y Giac da cung D6 Phap
Thuan doi tho v d i nhau. K h i ve den quan su:, L y Giac da lam
m ot bai tho tang D6 Phap Thuan. Su D6 Phap Thuan dang
bai tho do cho vua Le Dai Hanh xem. Nha vua phai goi su
N go Chan L u u deh xem. K h i L y Giac tut biet ve nude, vua Le
D a i Hanh ben sai su Ngo Chan Luu lam bai ti t de t i i n L y
Giac:
"Tudng quang phong hao cam ham trUOng,Dao vong than tien phuc dehuong.
Van trung son thuy thiep thuong lang,
Citu thien quy 16 trudng.
Tinh thdm thiet,
Ddi ly trudng,
Phan luyen sit tinh lang
Nguyen tuong thdm y vi bien citong,
Phdn minh tdu ngd Hoang "
(Nang t u o i gio thuan canh buom giuong,
Thien tien la i de'huong.
V u q t song xanh muon dam trung duong,
Ve t r d i xa duong trudng.
T i n h tham thiet,
Chen len dudng,
V i n xe su-
van vuong.
137
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 148/159
X i n dem tham y v i Nam cuong,
Tau vua t o i to tuong)
(Hd Van Tan dich)
D ay la mot bai tir lam theo the "Tic" cua Trung Qudc, la
the van cd van dieu, duoc hung t h inh d t hd i Tdng. Nd la mdt
the tho phdi hop v d i nhac de hat, nen cac cau cd the dai ngan
khac nhau.
B ai t i i cua N g d Chan L u u t ie n L y Giac, duqc coi la bai tircd nhat hien con trong l i c h sir van hoc cd dien V i e t Nam.
Phan Huy Ch i i trong "Lich trieu hien chuong loai chi"
danh gia bai tir nay la: "Khuc hat hay, ciing du khoe co nhan
tdi, md qudc the duqc them ton trong, 1dm cho ngudi Bac
(Trung Qudc) phdi khudt phuc "(
"
B ai tir ciia Ngd Chan Luu cd the danh gia la mdt tac
pham tho m d d i u cho truyen thdng tho van ngoai giao cua
V i e t Nam, cd mdt gia t r i dac biet trong l i ch sir Van hoc dan
tqc.
Cung v d i Thien su D d Phap Thuan, Thien su Ngd Chan
L u u da gdp phan "Ke tut Dinh Le dung nude, ddi dich vdi
Trung Hoa, menh lenh tic chuong ddn ddn ro net "(2>
N g d Chan Luu mat ngay 15 thang 2 nam Tan H o i , tire
ngay 22 thang 3 nam 1 0 1 1 ( 3 ) .
- "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap HI (Sdd) - Trang 252
- "Lich trieu hien chuong loai chi" - Tap III (Sdd) - Trang 63
- Theo 'Van thoLy Tran - tap 1 - NXBKHXH -1977- Trang 208
138
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 149/159
Q U O C S U V A N H A N H
( ? - 1025)( 1 )
Thieh su Van Hanh que d chau Co Phap, Id Bac Giang,
nay thuoc huyen Tien Son, t inh Bac N i n h .
Nam 21 t u d i , Thieh su Van Hanh di tu d chua Luc To,
lang D i n h Bang, huyen Tien Son, t inh Bac N i n h , ong la thay
day cua Ly Cdng Uah luc con nho.
Ngay k h i lam thay day L y Cong Ui.n, Thien su Van Hanh
da phat hien ra L y Cong Uah co than sac lam vua, da khen
rang: "Dita be nay khong phdi ngudi thudng, sau nay ldn len
at cd the gidi nguy go rdi, lam bac minh chii trong thien hq "a
\
tue la Thien su Van Hanh da co tai tien doan, danh gia Ly
Cong Uan rat sdm.
Thien su Van Hanh thong hieu ca tam giao (Phat, Nho,
Lao), dac biet la Phat giao, tret thanh mot Thien su noi tieng
thdi bay giet.
Tai nang cua ong da duqc vua Le Dai Hanh biet deh va
cho v d i vao trieu tham gia trieu chinh nha Tien Le v d i tu each
la mdt cd vah. Ong da gdp nhieu y kien giup vua Le Dai
- Theo "DVSKTT" (Sdd) - Trang 247, nam 1025 Thien si(Vqn Hanhhod than (chet).
<2> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 240
139
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 150/159
Hanh chong giac ngoai xam va dung nude, duqc vua Le Dai
Hanh ton kinh. Dieu dd the hien tuy theo dao Phat, song ong
van quan tam den nhung bien cd chinh t r i , xa hdi trong gia i
doan dd .
Sau khi vua Le Dai Hanh m at, dng la i phd ta vua Le
Long DTnh.
Nhung thay vua Le Long DTnh hoang dam, tan bao, khi
vua Le Long DTnh mat (1009), dng quyet dinh thu xep cho
L y Cdng Uah len lam vua thay the nha Tien Le.
Thien su Van Hanh da b i m at lam b ai sam d m dt cay gao
b i set danh ta i chau Co Phap (que Ly Cdng Uan) nhu sau:
'Thu can dieu dieu
Moc bieu thanh thanhHod dao moc lac
Thdp bat tic thanh
Dong A nhdp dia
Moc di tdi sinh
Chan cung kien nhdt
Dodi cung an tinh
Luc that nien gian
Thien hq thdi binh "
(Goc cay tham tham
Ngon cay xanh xanh
Cay hoa dao rung
Mudi t am ha t thanh
1 4 0
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 151/159
Canh dong xudng dat
Cay khac l a i sinh
Ddng mat t rdi moc
Tay sao nau hinh
Khoang sau bay nam
Thien ha thai binh)
Bai sa'm nay dng dem day cho tre con trong lang hat de
lan truyen rdng ra i trong dan chiing nhani do la va chuan b itrudc d u luan de hanh ddng dua Ly Cdng Uan len ngoi vua.
Den khi Le Long Dinh mat , Thieh su Van Hanh dem bai
sam dd ndi vd i L y Cdng U an va tu m in h gia i thich bai sam de
khuyen L y Cdng Uan len ngoi vua.
"Thu can dieu dieu ", c h i i "can " nghia la gdc, gd'c tiic la
vua. Chu "dieu " dong dm vdi chu "yeu " nen hieu la "yeu ".
"Mdc bieu thanh thanh", chtf "bieu" nghia la ngon, ngon
tiic la be td i . C hu "thanh " nghia la th inh. Chi i "hod ", "dao ",
"mdc",gh6p l a i thanh chu "L e" . Chu "thap", "bat", "tit",
ghep l a i thanh c h u "Ly ". "Ddng A " la chu 'Tran ". "Nhdp
dia " la phuong Bac vao cudp. "Mdc di tdi sinh " la ho Le
khac la i sinh ra. "Chan cung an tinh ", "chan " la phuong
Ddng, "kien " la moc ra, "nhdt" la Thien t i t . "Dodi cung an
tinh", "dodi" la phuong T a y , " d V ' l a l a n , "tinh " la th i i nhan.
Ma'y cau nay y ndi: vua thi non yeu, be tdi thi cudng t h inh ,ho Le mat, ho Ly ndi len, Thien t i i d phuong Ddng moc ra
th i thi i nhan d phuong Ta y lan m at, tra i qua 6,7 nam th i
thien ha thai b i n h .
141
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 152/159
"Dqi Viet sitky toan thit" cd ghi :
"Van Hanh mdi bao Ly Cong Uan rdng: "Mdi rdi tdi
thay chitbiia sam ki la, bii't hq Ly citdng thinh, tat day lin co
nghiep. Nay xem trong thiin hq ngitdi hq Ly rat nhieu, nhung
khong ai bdng Than be Id ngudi khoan thit nhan tit duqc long
ddn, lqi dang nam giu binh quyen trong tay, ditng ddu mudn
ddn chang phdi Than vi thi con ai duong noi niia. Tdi dd hon
70 tudi rdi, mong duqc thu thd hay chit, dexem diic hod ciia
dng nhu thi'nao, thuc la cai may nghin nam cd mdt"(1>
.
L y Cong Uan so cau noi do tiet lo, ben cho dem gia'u
Thieh su Van Hanh d xa Tuong Giang, huyen Tien Son, t inh
Bac Ninh .
Cung t ir ld i khuyen dd cua Thien su V an Hanh, L y Cong
U l n m d i quyet dinh len ngoi vua. Dieu dd chiing td Thien su
V an Hanh cd vai trd rat quan trong trong viec dua Ly Cong
Uan len ngoi hoang de.
Thien su Van Hanh da nhin tha'y yeu cah biic thiet cua
l i ch sir, phai t i m l&'y m ot ngudi dai bieu uu t i i di lanh dao dat
nude, dd khong ai khac, chinh l a L y Cong U d h .
Sau khi len ngoi hoang de, vua Ly Thai Td (Ly Cong
Uan) van rat trong dung Thien su Van Hanh va phong cho
ong giu chiic Qudc su. Deh nam 1025 Thien su Van Hanhhoa than, khong benh ma mat.
"> - "DVSKTT " (Sdd) - Trang 238
14 2
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 153/159
Sir than Ngo Sy Lien vie t : "SuVqn Hanh mdi trong thay
Ly Thdi To, biet la ngitdi khac thudng, den khi thay set danh
thanh vet chu thi doan biet thdi the thay doi, nhu the la cd tri
thitc vit0 ngitdi thudng vay "<n.
Sau nay, vua L y Nhan Tong (1072 - 1128) co viet bai ke
"Tdng Thien sit Van Hanh " nhu sau:
"Van Hanh dung tam te,
Chan phii cd sam thi.
Huong quan danh Co Phap,
Tru tich tran vitong ky "
( Va n Hanh dung hoa ba giao ly,
Di e n cau sam co diing t i rng ly.
Qu6 huong Co Phap ten ghi tac,
Tran giu K i n h do gay tru t r i )< 2
- "DVSKTT " (Sdd) - Trang 247a>
- Theo "Kien van lieu luc " - Le Quy Don - NXB Van hod Thong tin -
2007 - Trang 230, 231
143
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 154/159
T A I L I E U T H A M K H A O
1 - Dqi Viet sit luqc - NXB Thanh phd Ho Chf Minh-1993.
2 - NGO SY LIEN - Dqi Viet su: ky toan thu - Tap I - N X B
K H X H - Ha Ndi - 1998.
3 - Dqi Nam nhdt thdng chi - Tap I I I - N X B K H X H -
H a Ndi - 1971.
4 - PHAN HUY CHU - Lich trieu hien chuong loai chi -
Tap I , I I , i n - N X B K H X H - 1992.
5 - Kham Dinh Viet sic thdng gidm cuang muc - Tap I -
NXB Giao due -1998
6 - LE QUY DON • Kien van tieu luc - N X B Van hoa
Thdng t in - 2007
7 - Dqi cuang lich sit Viet Nam (tai ban lan thu: 7) -
N X B Giao d u e - 2 0 0 5
8 - DANG CONG NGA - Kinh do Hoa Lu thai Dinh -
Tien Le - Sd Van hoa - Thdng t in N i n h B i n h - 2002
9 - N H I E U TAC GIA - Danh nhan dat Ninh Binh -Trung tam UNESCO Thdng tin tu l i e u L i c h sit va Van hoa
V i e t Nam - 2000.
10 - NGUYEN TU" M A N - Ninh Binh toan tinh dia chi
khao bien - N X B Chinh tr i Qudc gia - 2001
11 - NGUYEN KHAC THUAN - The thit ede trieu dqi
Viet Nam (tai ban Xin thu 4) - N X B Giao due - 1998.
12 - Tap chi The gidi di sdn - sd 9 - 2008 - Bai
"Duong hdu " cua Giao su Le Van Lan - trang 62.
144
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 155/159
M U C L U C
STT Ten bai Trang
01 D i n h Tien Hoang de 5
02 Duong hau 51
03 Le Dai Hanh hoang de 56
04 D i n h quoc cong Nguyln Bac 83
05 Ngoai giap D i n h Dien 85
06 Do hq phu sy su Luu Co 87
07T r i n h
Tu 88
08 Than ve Dai tudng quan Pham Bach Ho 89
09 Tudmg quan Pham Hap 91
10 Thai uy Pham Cu Luqng 93
11 Nam V i e t vuong D i n h L ie n 95
12 Thai tir Hang Lang 98
13 Vua D i n h Toan 99
14 Cong chua Phat K i m 100
145
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 156/159
15 Pho ma Ngo Nhat Khanh 102
16 Chi hau noi nhan D6 Thich 104
17 Vua Trung Tong 105
18 Thai ti t Le Long Thau 113
19 Hoang tu Le Ngan T i c h 114
20 Hoang tic Le Long Can 116
21 Hoang tir Le Long K i n h 117
22 Hoang tu Le Long De 118
23 Vua L y Thai Td 119
24 Nghia t in hau Dao Cam Moc 128
25 Thien su D6 Phap Thuan 130
26 Khuong V i e t dai su Ngo Chan Luu 136
27 Quoc su Van Hanh 139
146
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 157/159
N H A X U A T B A N V A N H O A T H O N G T I N
43 - L o D ue - H a N o i - D T : 04.38214754
N H A N V A T L I C H S t f
K I N H D O H O A L l /
Chiu trdch nhiem xuat ban
B U I V I E T BA C
Chiu trdch nhiem ban thao
N G U Y E N V A N K H U O N G
- Bien tap:
- Trinh bay bia:
- Siia ban in:
A N H T H U
STAR BOOKS
T A C G l A
147
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 158/159
In 500 cuon, kho 13x19cm tai Cong ty cd phSn in Nam Dinh
So dang ky K H X B : 1025 - 2008/CXB/06-164/VHTT'
In xong va nop luu chieu thang 01 nam 2009
7/22/2019 fgjghj
http://slidepdf.com/reader/full/fgjghj 159/159
D A I N
• Ve1 v d i
" V in h Ha Long can"
Tam C6c - B ich Dong
• Chua Dich L6ng
Thang canh Van Long
• Co' do Hoa Lit
• Nui Due Thuy
Canh dep Ninh Binh