1

MHMMD FZUL

SRLRALTI CLDD I CLD

RQ-QRB BAKI2005

2

Bu kitab Mhmmd Fzuli. srlri. Alt cildd. I cild (Bak, Azrbaycan nriyyat, 1996) nri sasnda tkrar nr hazrlanmdr Trtib edni: Redaktoru: Hmid Arasl Teymur Krimli

894.3611 - dc 21 AZE Mhmmd Fzuli. srlri. Alt cildd. I cild. Bak, rq-Qrb, 2005, 400 sh. Azrbaycan-trk erinin tacidar Mhmmd Fzuli rq xalqlarnn dbiyyatna qvvtli tsir gstrn dahi bir sntkardr. Xaqani, Nizami, Rumi, Nsimi, Yunus mr, Nvai kimi lmz airlr srasnda zmtl dayanan Fzulinin erimizd yeri ucalardan ucadr. Yaxn v Orta rq lklrinin he birind ondan sonra onun sviyysind air yetimmidir. Bu gn d erin dan yerind Fzuli ahndan bdi am yanr!.. sil airlr hl d ilham ran bu ahn, bu amn odundan yandrrlar. Fzulinin ad da ilahi haly brnn v Islamda mqdds saylan imzadan gtrlbdr Mhmmd; htta doulduu yer dnyada n byk ziyart nvanlarndan biridir Krbla. Qbri d Imam Hseyn trbsinddi... Eq beiyind paklqla trbiylnn, szn flsfi mnasnda mhbbt v dinin, dnya miqyasnda bnzrsiz bir eq tliminin banisi filosofu v airi olan Fzuli btn dvrlrin n byk aiqidir... srlrinin tqdim olunan birinci cildi XVI srin btn Yaxn v Orta rqind bdii nnd tkkl tapan mumi, vahid trk dili mkannn bu byk mllifinin azrbaycanca olan lirik irsini hat edir. Fzuli ana dilind yaratm olduu bu Divan boyu airliyindn yox, aiqliyindn bhs ar, byk slflrini airlrin deyil, aiqlrin arasnda tapr...

ISBN 9952-418-50-4 RQ-QRB, 2005

3

4

FZUL DVANININ LYAZMALARI V NR HAQQINDAFzuli srlrinin oxuculara tqdim olunan birinci cildi airin Azrbaycan dilind olan lirik irsini hat edir. Dahi airin oxchtli zngin yaradclnda lirika mhm yer tutur. Fzuli klassik erin, demk olar ki, btn nvlrind srlr yazm, flsfi-ictimai tutumuyla yana poetik dyri il d lmz snt nmunlrinin mllifi kimi tannmdr. airin xsusn ana dilind yaratm olduu Divan trk dili anlalan lklrd yaylm, mhbbtl oxunaraq trk xalqlarnn dbiyyatlarna qvvtli tsir gstrmidir. Fzuli znn qlb almindn xbr vern lirik eirlri, xsusil qzllrind saf, tmiz bir qlbin inc, kvrk duyular, lvi bir mhbbtin hycanlarn ifad edir, oxucusunu bdii szn qdrtil sehirlyib dnmy, z mnliyini, kainat, hyat gzlliklrini drk etmy arr, dostlua, mhbbt sslyir. Fzuli btn dnyaya aiq nzri il baxr, mhbbti kainatn yaranmasnn sas sanr. Shrin almasnda, gnin domasnda, baharn gliind, blbln nalsind bir mhbbt duyur, btn bunlar mhbbt dili il izah edir. Fzuli qzllri hm d flsfi-irfani sciyy dayr. lahi bir nginlik duyulan bu qzllrd hli-hqqin Tanrya mhbbti d zaman-zaman z ksini tapr. Btvlkd is mumi ruhu il Fzuli erind mhbbt insanlar bir-birin yaxnladran, dostluq, mehribanlq, fdakarlq, smimiyyt yaradan mqdds bir qvvdir. O, insana gzlliyi duyma, drk etmyi yrdir, daxiln tmizliy, xsi varlndan bel kemy, qorxmazla svq edir. Bu cht Fzuli qzllrind o qdr bdii, smimi v aydn ifad olunmudur ki, xalq hikmti v xalq zkasnn qdrti il alanm bu knl nmlrini oxuyan v ya dinlyn hr ks qlbind bir saflq, xeyirxahlq, hyata mhbbt, insana v onun maddi v mnvi gzlliyin hrmt duyularnn qvvtlndiyini hiss edir Tqdim olunan cild airin elm almin mlum olan trkc Divannn n qdim nsxsi sasnda hazrlanb, sonrak Divanlar v nrlrl mqayis edilmidir. Mlumdur ki, Fzulinin z lyazmalar biz glib atmamdr. Htta air trtibisi olduu Divanda bel btn qzllrini toplaya bilmmidir. Bunu airin z Divanna yazd dibadn aydn grmk mmkndr. Fzuli srinin dibasind yazd qzllri bir Divan klin salmaq istdiyini qeyd etdikdn sonra, mxtsr Divan trtib etdiyini gstrir: Naar mhmilietibarimd bu ibar lazmdr dey, zmani-tfuliyytimd sadir olub, mtfrriq olan qzllrdn bir mxtsr Divan cm etmk slahin grdm. V ol vqtd mndn iltimasla alanlardan iltimasla alb surti- cmi ixtisar zr itmam yetirdim. airin hrti, srlrinin srlr boyu sevil-sevil oxunmas xsusil, qzllr mcmusi olan Divannn saysz-hesabsz adamlar trfindn krlm nsxlrl yaylmasna sbb olmudur. Odur ki, rq lyazmalarnn saxland dnya muzey v kitabxanalarnn hamsnda Fzuli srlrinin mxtlif lyazmalar vardr. Lakin Fzulinin z xtti il yazlm srin hllik tsadf edilmmidir. Fzulinin z xtti il yazlm klliyyat XVII srin vvllrind Sfvilrin saray kitabxanasnda varm. Bunu ah Abbasn (1587-1629) kitabdar Sadq by farn (Sadiqinin) Mcml-xvas srind verdiyi mlumata sasn txmin etmk olur.

5

Sadiqi Fzulidn bhs edrkn: Txminn otuz bin beyt ar bar kim, bu hqir z xtti bil mtali qldm1 deyir ki, bu da Fzuli srlrinin saray kitabxanasnda olduunu txmin etmy imkan verir. Dnya muzeylrind olan Fzuli Divanlar irisind qdim tarixi olan bitkin nsxlr ox azdr. Fzuli lyazmalar haqqnda mlumat vern prof. Y.E.Bertels mhur muzeylrd olan lyazmalarn bel tsvir edir: Fzuli srlrinin lyazmalar olduqca oxdur. Demk olar hr bir byk kitabxanada onun srlrindn bir ne nsx vardr. Msl yalnz bu lyazmalarnn keyfiyytinddir. Mn, demk olar ki, btn Avropa kitabxanalarnn kataloqlarn gzdn keirmi v aadaklar mahid etmim. Avropada airimizin yeddi srinin 41 lyazmas vardr: zahirn bu say oxdur, lakin bunlardan 13- nqsanl v yalnz 9-u tarixlidir; bel ki, hmin lyazmalarndan XVII sr, biri XVIII sr v ikisi XIX sr aiddir. Sonra Bertels Sankt-Peterburq rqnaslq Institutunda olan yeni Fzuli klliyyatnn tsvirini verir v hicri 997-ci (miladi 1589-90) ild yazld tsdiq olunan bu klliyyatn dnya muzeylrind olan Fzuli lyazmalarnn n qdimi v n mkmmli olduunu sylyir. Bu mlumatdan aydn olur ki, mhur muzeylrd saxlanlan Fzuli lyazmalar irisind n qdimi Sankt-Peterburq nsxsidir. Bu nsxni tsvir edn Bertels eyni zamanda katibin rb v Azrbaycan mtnlrini farscaya nisbtn yanl krdyn d qeyd edir. Buna gr d elm almin mlum olan Fzuli Divanlarnn n etibarls hesab edilck bu nsxni d tnqidi mtn hazrlamaq n sas gtrmk mmkn deyildir. Lakin Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn lyazmalar nstitutunda saxlanlan bir Fzuli Divan elm almin mlum Fzuli lyazmalar irisind n qdim nsxdir. Hmin nsx fonda mrhum Salman Mmtaz trfindn balanmdr. 2062 -li bu lyazmas 65 vrqdn ibartdir; hcmi 26,2 x 15, 2 sm-dir. Hr shifd 20 misra vardr. Qaln, sarmtl kazda yazlmdr. Mtn zr haiy irisin alnmdr. Nstliq xttildir. Diba v qzllr birbirindn ayrlr. Hr ikisi kiik, zrif naxl bzkl balanr. ox mkmml olan bu nsx yax saxlanmdr. Lakin bir sra shiflrd bzi yerlr tin oxunur. Iki yerd tarix vardr. Birinci tarix dibanin, ikinci tarix is Divann sonundadr. Dibanin sonundak tarix beldir: Tmam od dibaeyi-divani-Fzuli fi yovmis-salisi hri mhrrmlhram min huri snyi sbi tisini tismi (trcmsi: Fzuli Divannn dibasi doqquz yz yetmi yeddinci ilin mhrrml-hram aynn nc gn tamam oldu). Bu, katibin Divan 1569-cu il iyun aynda baladn aydnladrr. Son tarixd katibin ad da mlum olur: Tmmt hzl-kitab bivni inayti mlikil vhhab la ydi Mhmud ibni Davud-l-Uluyvi, hir bis-Sidi qfr-l-lah v li-valideynihi v hsn ileyhima v alihi fi vaxiri rcbilmrccb, snti smanin v tisi mi-980 (trcmsi: Bu kitab Allahn mrhmtindn rcbl-mrccb aynn axrnda, doqquz yz skkizinci id Sidi lqbil mhur Mahmud ibn-Davud lunyvi li il qurtard. Allah onu v onun valideynini balasn v onlara cr versin). Bu stirlr hm d lyazmasnn 1572-ci ilin noyabrnda bitdiyini gstrir.

Sadiqi. cl-xvas, sh.21. Sankt-Peterburq rqnaslq Institutunda olan lyazasnn fotosurti.1

6

Demli, hmin nsx elm almin mlum olan Fzuli Divanlarnn n qdimi olub, airin vfatndan 16 il sonra yazlmdr. Lakin bu nsx tkc qdimliyi il deyil, z mkmmlliyi v dzgnly il d dnyada n nadir nsxdir. Bu nsxnin hmiyytini daha aydn tsvvr etmk n onu Fzulinin ap olunmu Divanlar v foto surti limizd olan Sankt-Peterburq nsxsi il mqayis edk. Fzuli srlri stanbul , Tbriz, Daknd v Misird dflrl ap olunmudur. Bu kitablarn oxu Klliyyati-divani-Fzuli, bzilri Divani-Fzuli, Divani-Fzuli m Leyli v Mcnun adlar, bzn d tkc Leyli v Mcnun ad il nr edilmidir. Lakin biz bunlarn hamsn deyil, n son v tannm bir nsxni nzrdn keircyik. Bu nsx 1924-c ild M.F.Kprlzadnin mqddimsi il ap olunmu Mshhhi-klliyyati-divani-Fzulidir. Mqayisdn vvl bel bir chti d qeyd etmk lazmdr ki, 1328-ci (1910-cu) ild lbizad Mhmmd Mnir Dastaninin nr etdiyi klliyyatn mtni sla dyidirilmdn bu apda tkrar olunmudur. Ona gr d ap n gstrcyimiz nqsanlar eynil lbizad nrin d aiddir. Baqa nsxlri is yeri gldikc xatrlatmaq lazm glckdir. Bizim nsxd olan qzllrdn 30-u Sankt-Peterburq nsxsind, 11-I stanbul apnda, 5-i Tbriz v 32si Daknd apnda yoxdur. Gstrdiyimiz tkc bu xsusiyytlr limizdki nsxnin elm almin mlum Fzuli Divanlar irisind mkmml nsx olduunu tsdiq edir. Biz mqayisd ap v lyazma nsxlrindki thriflrin hamsn nzrdn keir bilmrik. Bu halda Fzuli Divan boyda baqa bir sr yarana bilrdi. Odur ki, yalnz bir ne sas thrifi gstrmkl, geni yaylm ap nsxlrinin dyrini myynldirib, onlar haqqnda yrtdymz fikri saslandrmaa alacaq . stanbul nrindki thriflrin myyn hisssi airin iltdiyi qdim Azrbaycan szlrini yeni szlrl vz etmk meylindn irli glmidir. Bel thriflr bzn mnaya tsir etms d, airin hqiqi dil ehtiyatn myynldirmy imkan vermir; tarixi gerkliyi pozur, dil tariximiz n hmiyytli olan xsusiyytlrin itirilmsin gtirib xarr. Msln, 140-c shifnin 14-c strind oxuyuruq: Dil ks nola can tni xaki-kuyin, Xar xs artar onda ki, qu aiyan tutar. Bu beytin ikinci misrasndak artar klmsi bizim nsxd iltrdir. Iltr aparar demkdir. Bu halda beytin mnas aydn olur: rk can v bdni snin kuyin kir, nec ki qu yuvasna r-p aparr. Demk, qdim Azrbaycan sz iltrin artarla vz olunmas beytin mnasn itirir. Yaxud 151-ci shifnin 11-ci strind oxuyuruq: Mqimi-kuyi-drd eylr mni ahi-cigrsuzim, Bu ahngi-mlalfzay bundan xo mqam olmaz. kinci misrada ilnn xo klmsi bizim nsxd yeydir. Yax mnasnda olan yey burada daha mnasibdir. Yen stanbul nsxsind oxuyuruq: Mgr qan imk adt eylmidir nrgisi-mstin, Bsi mey nu ednlr grdm, olmaz byl qan srxo. Beytd misralar arasnda mntiqi mnasibt yoxdur. Bizim nsxd is ilk misra beldir:

7

Mgr qan imk il srm nrgislrin, vr n, Burada mna aydndr. stanbul nsxsind qdim Azrbaycan sz olan srk klmsi mst il vz olunduu n beyt sl mnasn itirmidir. stanbul nsxsindki thriflrin myyn hisssi mtn airin dilin yaban olan bzi klmlrin artrlmasndan ibartdir. Bu thriflr mnaya tsir etdiyi kimi, airin dil xsusiyytlrini d pozmudur. Msln, stanbul nsxsind oxuyuruq: Rhm et it dili-drvi kn ahlr Ki, gda ahi sr eylr olur ahlr. Bizim nsxd beldir: Rhm et, ey h, mni-drvi kn ahlr Ki, gda ahi sr eylr olur ahlr. Yen d Fzulinin stanbul apnda bel bir beyt vardr: Dem Frhad qann tkm ancaq eq miri, Bnim gr qanlu yam hm ki, hp ol macradndir. Burada hp klmsi nzri clb edir. Fzuli, it kimi, bu klmnid he bir yerd iltmmidir. Hm d bu sz fikri yax ifad etmir. Hm ki, hp ifadsi qulaa yax glmdiyi kimi, tarixi hqiqti d pozmu olur. Bizim nsxd is beyt beldir: Dem Frhad qann tkm ancaq eq miri, Mnim gr qanlu yam kim, bu hm ol macradndir. Yaxud stanbul nsxsind ox yerd airin bilmn, glmn, grmn, alman, demn v s. ifadlri bilmm, glmm, grmm, almam, demm v s. klind yazlmdr (ms.: 142-6; 145-13; 151-10; 154-13 v s.) ap nsxlrindki thriflrin oxu Fzuli erinin bdii mntiqinin mnasn pozur, onu anlalmaz bir kl salr. Msln, stanbul nsxsind oxuyuruq: Dili-zarimd drdi-eq gn-gndn fzun olmaq Yetn bidrd tdbir il drman etdigimdndir. Demli, airin ryind eq drdi onun n gn-gndn artr ki, o hr yetn drdsiz drman edir. Aydndr ki, burada mntiqi laq pozulmudur. vvla, drdsizin drmana ehtiyac olmaz, hm d zgsin drman etmk adamn z drdini artrmaz.

8

Bizim nsxd is beyt beldir: Tni-zarimd drdi-eq gn-gndn fzun olmaq Yetn bidrd tdbiril drman etdigimdndir. Burada mna aydndr. Drdsiz adamlarn tdbiril drman etdiyindn airin drdi daha da artr. Yen d stanbul nsxsind oxuyuruq: Fqihi-mdrs mzur tut annla eq ets, Yox zg elmin inkarmz, bu elm cahildir. Aydndr ki, birinci misra mntiqsizdir, ikinci misra il d he bir laqsi yoxdur. Bizim nsxd beytin ilk misras beldir: Fqihi-mdrs mzurdur inkari-eq ets Bu zaman beytin mnas aydn olur. Fqih eqi inkar ets zrldr, nki o, eqd cahildir. stanbul nsxsind oxuyuruq: Hr trf klrimdir grnn, ya ylb Gldi su xlqi sirikim suyu nzzarsin.

Burada gz yalar il su xlqi arasnda mnasibtin ndn irli gldiyi aydn deyildir. Lakin Fzuli bel yazmamdr. Bizim nsxd beyt beldir: Hr trf kslrimdir grnn, ya ylb Gldi su xlqi sirikim suyu nzzarsin. Indi mna aydndr. air burada bdii bir lvh yaradr; o, o qdr gz ya tkmdr ki, trafn su almdr, odur ki, hr yana baxanda z ksini grr, onun kli suya dr. O soruur: trafmda grnn mnim kslrimdir, ya gz yamn tamaasna ylm su adamlardr? stanbul nsxlrind yazlr: Zahida, gr sin akin lsin, bizdn saqn, Bir ocaz biz ki, sudandr dr divarmz. Burada sin akinin lsil dr divarn su olmas arasnda he bir mnasibt yoxdur, nki beyt thrif olunmudur. Bizim nsxd is beldir: Bir ocaz biz ki, suzandr dr divarmz

9

stanbul nsxsind yazlr: Saxlamazdm navkin gzdn, blasn kmim, Bslmzdim su verib ol nxli-kami barsz. Beytd mna yoxdur. Bizim nsxd is beldir: Saxlamazdm navkin gzd, blasn kmsm, Su verib ol nxli bslrdimmi olsa barsz? Beytin sl poetik mnas da budur. stanbul nsxsind oxuyuruq: Bilirmi dvlti-vslin bulan mrur olan aiq, Vfa rsmin sanr dvar, asan olduun bilmz. Beytdn mna xmr, nki ilk misra bundan sonra gln beytin ilk misras il qarmdr. Bizim nsxd is beldir: Qlr tqsir, edb bir ltf hr dm knlm almaqdan, Vfa rsmin sanr dvar, asan olduun bilmz. Burada hr ey aydndr. Biz bel misralarn sayn xeyli artra bilrdik. Lakin gstrdiklrimiz d kifaytdir. Bellikl, Fzuli Divannn 1924-c il nrinin n qdr nqsanl olduu aydnlar. Bu nqsanlar Daknd apnda da vardr. Daknd nairlri Fzulinin srlrini dyiib Nvai dilin yaxn bir kild ap etmilr. Tbriz aplarnda is qlt daha oxdur. Azrbaycan szlri dz olsa da, son srin dil xsusiyytlrin uyunladrldndan, ifadlrin bir oxu dyidirilmidir. Sankt-Peterburq nsxsind d shv oxdur. Burada n adi ifadlr bel thrif edilmidir ki, bu da katibin Azrbaycan dilini bilmmsindn irli glir. Btn bunlar Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn lyazmalar Institutundak Fzuli Divannn elmi hmiyytini aydnladrr. Odur ki, Fzuli srlrinin elmi nrind v birinci cildin trtibind, sas nsx olaraq, hmin lyazmasndan istifad edilmidir.

Hmid Arasl

10

FZUL SZNN SEHR dbiyyat v mdniyyt tariximizin iftixar olan Fzuli dnya dbiyyat tarixind d byk hadisdir. Hkm kimi sslnn bu fikri aadak danlmaz faktlar doruldur: hl he kim rqin mhtm dilind (trk, fars v rb) divanlar balayaraq Fzuli kimi mkmml srlr yarada bilmmidir; he kimin qlmi mnsub olduu dvrn dbi almindki btn lvan forma v janrlarn snana mruz qalarkn Fzuli qlmi kimi gzl v cilal nmunlr yaratmamdr; qlb airi kimi tannan airimiz qdr he kim oxucu ryin hakim ksilmmidir; ikinci el bir air tapmaq tindir ki, onun yaratd dbi mktb qdr siraytedici olsun v z davamlarn xlmaz tsir dairsind saxlamaq iqtidarnda olsun; orijinal v tkrarsz slub sahibi olan Fzuli kimi he ks dbi yaradclq qarsnda mxtlif dvrlrin (ictimai qurulularn) v zamanlarn snandan uurla xa bilmk keyfiyytini elmi-tarixi v mnvi dyr rti kimi irli srmmi v z yaratd srlrl bu rti dolun kild dorultmaq mmkn olduunu sbuta yetirmmidir: fars v rb dillrind d yazmaqla v bu dillrdnbhrlnmkl yana, dbi dilimizi tarixn he ks Fzuli kimi hmin dillrin hegemonluundan xilas ed bilmmidir; nhayt, ox az air myssr olar ki, mnviyyat, qlbi v ruhu hr misrasndan grnsn v zli mhbbtdn, smimilikdn yorulmu dbi xsiyyti yaradclnda v slubunda Fzulidki qdr btn zmti v aydnl il hkk olunsun!.. *** Fzuli tkc Azrbaycan dbiyyatnda deyil, btn rq dbiyyatnda srlri dn-dn krln, yaxud nr olunan, ox seviln v ox oxunan n tannm sntkarlardandr. XX yzillikd Trkiyd, Azrbaycanda, elc d baqa lklrd Fzulinin hyat v yaradcl, dili v slubu haqqnda onlarca tdqiqat sri yazlmdr. M.F.Kprl, .Qaraxan, .Trlan, H.Arasl, Y.Bertels, .Glpnarl, Mir Clal, M.Quluzad, M.C.Cfrov, .Cfr, V.M.Qocatrk, H.Mazolu, .Dmirizad, H.Mirzzad, .Mirhmdov, F.Qasmzad, M.Adilov, T.Hacyev, A.Vfal, .Sfrli, S.liyev, A.Rstmova, V.Feyzullayeva v baqalarnn kitablar, mqallri bu gn d elmi dyrini saxlamaqdadr. Azrbaycan dbi dilinin tarixindn mlumdur ki, Fzuli klassik eir dilind fikir ardclln qvvtli prinsip evirn, onlarca qzl, qsid, qit v rbaisind mxtlif motivlrin balanmasna inc trzd diqqt yetirn byk sktkardr. Bununla bel, o zndn vvlki dbi irs, rq poetikasnn zngin v mrkkb qayda-qanunlarna sadiq qalma farsca divan-

11

nn mqddimsind znn dediyi kimi, slinin sliqsin (yni trk eri nnlrin) uyun yazma bacaran, sntd slflrinin kemdiyi, xlflrinin ke bilmdiyi armlardan addayan bir staddr. Onun zrif slubu tkrarolunmazdr. Poeziyasndak xariqlad qdrt v zmti bdii sz qarsnda qoyduu misilsiz tlbkarlq dourmudur. er zvqndn olmayan agah, hli-nzmi mzmmt eylmsin Kndi chlin etiraf etsin, Hr kramt sehr sylmsin. (Yni: eir zvqndn agah olmayan adam airlri mzmmt eylmsin; hr kramt yeni sz (bdii ixtiraya) sehr sylmkdns, z cahilliyini etiraf etsin). Bel bir izahatdan sonra sanki bu kiik qitnin mzmunu btnlkl aydndr. Lakin bu drd misradak chl, kramt v sehr szlrinin lav ekspressiv mna alar oxucuya atrm? Yqin ki, yox. nki air hmin misralar oxucusunun mslman zehniyytli olduuna arxayn olub sylmidir; yni dnmdr ki, oxucu Qurann Qmr sursindn 1-ci v 2-ci ayni, hminin Mhmmd peymbrin hyatndan bel bir epizodu bilmmi deyildir: bu Chl Mkk halisindn bir ne nfri bana yb, hzrt peymbrdn mcz gstrmyi tlb edir. Peymbr adamlara ani nzr salb, hadt barman bdrlnmi aya doru uzadr v bir an sonra ay iki yer blnb, hisslri mxtlif mvqelrd grnr. Peymbr trafndaklara df: ahid olun! deyir. aqn vziyytd qalan bu Chl bu kramti qbul etmk istmir. Bu, sehrdir, eytan mlidir! deyir. Bellikl, tarixi rmzlri, dini-flsfi anlaylar bilmyn, beytd bu v ya digr szn tvriyyli (mnvi cinasl, ikibal) olduunu duymayan oxucuya Fzulinin srlri bdii mzmun sardan yarbayar az atr. Fzuli sehrkar deyildi v z ryinin qan, drin zkas, nuru, fitri istedad hesabna yaratd snt incilrini layiqinc, daltl qiymtlndir bilmyn, arsizlikdn sehr adlandran, onun zn is caib slublu tbiri il sciyylndirn masirlrindn, adi oxuculardan tutmu tzkirilr qdr bir oxlarndan naraz idi. Lakin qribdir, bu gnn qdirbiln oxucular da bzn ona sehrkar kimi baxr, onun ucaltd mhtm sz binasnda hr bir dan lvi mkmmllikl cilalandn grb heyran qalrlar. Fzuli misra-misra, beyt-beyt bykdr. Onun beytlrind qfil bir imyin parlts, latmaz zirvlrin qdsiyyti var. Onun beytlri xyyaman rbailr kimi sntd hqiqi gzlliyin, mna dolunluunun mhki sayla bilr: hr beytin z musiqi dili, hmcins sslrdn, gzlnilmz qafi-

12

ylrdn bstlnmi melodiyas, znmxsus obrazlar, aydn fikir istiqamti v aforistik mzmunu vardr! Bzn hr eir mstqil v orijinal fikirlr sylyn iki misralq kiik eirlrin, rngarng alarlar olan obrazlarn hrgsn, lngin bnzyir. Hr erin zahiri v batini bir-birindn tkn v gzldir, heyrtamiz cht d budur! Digr klassiklrd olduu kimi, Fzulid d hm erin sas qaysindn, ideya mzmunundan tcrid edilmyn beytlr, hm d eirdki mumi mzmunla balanmayan srbst beytlr tsadf edilir. Bu, orta srlr poetikasnn dbi kil olmaq etibaril beyt verdiyi srbstlikdn, mstqillikdn irli glir. Mxtlif eirlrd kil v mzmunca bir-birin oxayan beytlrl rastlarq. Amma onlarn znd d frqli poetik alarlar yox deyil. Bnzyii trdn sbblr is oxdur: mtbuatn olmad raitd sonrak dvrlrd nsx frqlrinin meydana xmas; eyni beytin yanl krlm nticsind thriflr uramas, yaxud shvn, czi frql baqa er salnmas, mxtlif airlrin srlrinin qardrlmas, oxucu yaddann dirldilmsi, sfrbr edilmsi mqsdi il (poetik assosiasiya zminind) sylnmi fikirlrin, mlum obrazl ifadlrin, trkiblrin bzn airin z trfindn qsdn tkrar olunmas v s. Fzuli erini rhlrl birlikd qavramaq istrkn oxucu airin mhur klamn bir mram kimi yadda saxlamaldr: Elmsiz er sas yox divar olur v sassz divar aytd bietibar olur. Bellikl, elm erin sas, zl kimi qiymtlndirilir. Lakin burada elm szn dzgn v geni mnada anlamaq lazmdr. Elmsiz eir ifadsi il daha ox qzl janrndan olan eri dnn air n az aadaklar nzrd tutmudur: 1. Bdii fikir mntiqi mhakim, tezis antitezis sulu il ifad edilmli. 2. Hyat hqiqti n qdr obrazl kild olsa da, inandrc, alabatan trzd ks olunmal. 3. Elmi (dini v dnyvi) biliklr, tsbit olunmu qli nticlr istinad edilmli. 4. Xalq tfkkr v xyalnn incilri olan mdrik ifadlr, qanadl szlr, atalar sz v zrbi-msllr saslanmal. Bu rtlrin he olmazsa birini gzlmyn eir etibarszdr, baqa szl, zriflik v kamillikdn, imandan uzaqdr, mxtlif zvqlrin v idraki llrin snana dzmk gcnd deyildir. Fzuli is deyilnlrin ninki birini, ksr hallarda hamsn qabarq d toplanan iq kimi z erind cmldir bilir. Fzulinin bir ox beytlri Quran aylri, peymbrin hdislri v klassik eird geni yaylm sufilik anlaylarnn kmyil izah edil bilr. Lakin bu, airin hr beytin dini-mistik don geydirmy, yaxud hr sznd sufizm mtlbi axtarmaa sas vermir. lbtt, Fzulini mxtlif yoxumda drk v izah etmk mmkndr; bu, tccbl deyil, airin z demikn: hr kimin almd miqdarncadr tbind meyl... Bununla bel, Fzuli szndn doan mntiqi, real hyat eqini saa-sola kmy ehtiyac yoxdur. Fzulini kkl

13

kild qavraya bilmmkdn nalac qalb, subyektiv v mqsduyun yozmaq baqa, onun szn-fikrin sadiq qalb, frdi dil slubunun v yaradclnn sas meyllri v motivlri vasitsil elmi rh etmk bambaqadr! Fzulini din airi saymaq, sntindki zmti, drin bdii tsiri ancaq mbhm v zrif dini-mvhumi anlaylarda grmk onu baa dmmy brabrdir. Fzulini rh etmk?! Bu szlr ox qrib sslnir. Bu ona bnzyir ki, kims gn balamaq istyirsn, ancaq libo gedirsn: hrarti z qlbind qalr, nuru gzlrind... Fzuli dryadr! *** Fzulinin Azrbaycan klassik erini yksk zirvy qaldrmas orta srlrd tkc bdii fikrimizin deyil, hm d dbi dilimizin byk nailiyyti saylmaldr. Bu, dbi-mdni v ictimai-flsfi aspektd o mrhlnin balancdr ki, hazrda dilimiz atm v z vzifsini yksk sviyyd yerin yetirn slublara axlnmidir. Fzulinin eir dilini v yaradclq slubunu yax mnimsyn hr ks onda fikrin v xyaln laqli drinliyin, geni mnada, bdii mzmunun dolunluuna v estetik fsunkarlna heyran olmaya bilmz. Fzulinin frdi slubunun bnvrsind metaforik tfkkr durur. Mcazi dnc trzi zlynd tz hadis deyildi. Bu cht Fzuliy qdrki islam rqinin dilli poeziyasnn btn ruhunu sarmd. Lakin onun kk, rilri canl danq dilind idi. Fzuli bu sula ona gr snmd ki, onda bitibtknmyn iq v enerji grrd; yni grrd ki, mcazilik semantikslubi bir proses olmaqla hqiqti akar etmk, daha gzl tsvir v trnnm etmk n nec geni, grnmmi imkanlar ar (dildki bu xsusiyyti riyaziyyatda dd ardcllnn hndsi silsil il sonsuzlua doru getmsi, yaxud astrofizikada gnin paralanma reaksiyalar il mqayis etmk olar). Qtiyytl demk olar ki, bdii dilin mcazilik mslsind Fzuli ancaq nn ardnca getmmidir. O dnb-aram, nhayt tapmdr: yaad dvrn, feodal-ruhani quruluunun mhdud dnyagrndn, qeyzli-qrzli mnasibtindn xilas olmaq n mcaziliyi z n tzdn kf etmidir. Fzuli mcaz szn d mcazi yanam, mcazi fikirlmk, duymaq yolu il (buna hissi-intuitiv idrak yolu deynlr d vardr) bir-birindn yeni, travtli ifadlrl maddi v mnvi almin hyati v parlaq obrazlarn yaratmdr. bs deyil ki, air mcaz hqiqt gninin lsi, nuru adlandrr (Prtvi-nvari-xuridi-hqiqtdir mcaz). Ham bilir ki, Fzuli gzl istiarlr yaratmaq ustasdr. Bs hmin istiarlrin tsir gc nddir? Istiarlr yaradcs kimi air n n orijinal

14

v tkrarolunmaz grnr? Yqin ki, suallara cavab verrkn formal mntiqin sillogizmlr sxemin uyun olaraq bnzyn v bnzdilni myyn edib tbeh nsrnn ixtisar edildiyini sylmk kifayt deyildir. Fzuli bnztmlri, istiarlri ona gr mkmmldir ki, szn abstraktladrma v mumildirm xarakterini maksimum drcd ks etdirir. Ycam v mumildirilmi idrak faliyytind bnztm mhm rol oynayr. Bnztm mqayis tlb edir. Mqayis, qarladrlan trflrin (ya, hadis, proses) lamt v xsusiyytlrinin ya qismn, ya da tamamil birindn digrin trlmsi, krlmsi demkdir. Lakin bu krlm z-zn ba vermir. Mqayis olunub bnzdiln trflr arasnda ilkin mrhld mtlq laqlndirici szlr itirak edir, tdricn hmin szlr ixtisara dr. Demli, bnztm vvlc btv fikir kimi cml klind ifad olunur, aha sonra is ixtisarlara urayaraq obraza evrilir. Mfssl tbehlrdn mkmml tbehlr doru inkiafn mnzrsi bunu aydn gstrir. Msln, aq erindn Gzlrin ceyrand snin... misras mlumdur. Burada ceyran obraz, idrak baxmndan uursuz olsa da (ayrlqda gzl ceyran arasnda bnzyi yoxdur), lvisemantik v qrammatik chtdn eyni model, eyni qurulu zminind meydana xm, get-ged bzi szlrin ixtisar z iini grmdr (Snin gzlrin ceyran gz kimidir...). El buradaca abstraksiya doulur, ixtisar olunan hr dil nsr konkretlikdn, myynlikdn, z payn aparr. Bel olmasayd, szlrdn kililr yaranmazd, bir nitq hisssi digrin kemzdi, btvlkl sabit qrammatik qurulu tkkl tapmazd. Yazlar bir-birindn, hr eydn vvl, mhz bu cht ayr-ayr sz-obrazlarn abstraksiya v mumildirm drcsin, bdii txyyln sviyysin gr frqlnirlr. bs deyil ki, XX srin dahi fizika alimi A.Eynteyn n sntkarlarda v onlarn srlrind bdii txyyln inkiaf sviyysi byklyn yegan meyar idi. Fzuli dnyaya filosof-rssam gz il baxr. Dnyadak eylrin, hadis, proses v mnasibtlrin zvi laqsini d, onlarn oxar lamtlrini d grr. Amma yz l, bir bi prinsipin sadiq qalb, byk hssaslq, dqiqlik gstrir. Adtn, onun obrazlar hr hans lamt (xsusiyyt) yox, n qabarq, n spesifik v hlledici lamt, yaxud lamtlr toplusuna istinad edir; hm d air bu zaman xalqn yadda v tsvvrnn tcrbsini mtlq nzr alr. Hiss olunur ki, o hr hans obrazn dild nec iz buraxacan, tfkkrd nec rezonans vercyini trafl dnr. Fzulinin orijinall da bundadr. Fzuli obrazlar ksr hallarda hyatn ictimai-flsfi mna v mqsdin, insann mnviyyatna ynlmi olur. Ona gr d onlar dzgn qavramaq hazrlq tlb edir. Msln, ocaq szn gtrk. Bu sz-obraz altnda air dnn, mbariz edn, amma irin arzularna yetmyib zab-ziyyt dar olan

15

insan nzrd tutarkn n qdr dnb-danmal idi ki, oxucular onu (onun bdii qaysini) dzgn anlasnlar! Ax, insan v ocaq szlri tamam ayr-ayr mfhumlar ks etdirir. Demk, oxar lamtlr tapmaq vacibdir. Hmin mqsdl air obraz ibarli formaya salr; insan yanar olacaqdr fikrini ifad etmk n tabeli mrkkb cml qurub, ocaq szn ba cmlnin xbri yerind ildir v onu budaq cmlsindki szlr vasitsil aydn rh edir: Bir ocaz biz ki, suzandr dr divarmz. Yni, biz el ocaq ki, qap v divarmz daim od iinddir (insan cismn ona gr bir ocaa bnzyir ki, msln, d qfsinin divarlar i zdn qan v ya od kimi qrmzdr; bdnin sas qaps azdrsa, dodaqlar da od rngini andrr). Obraz yaradclnda rb v fars szlrindn istifad etmk zrurt olsa da, trk szlri hesabna airin yaratd obrazlar o dvrn dbi dilind yeniliyi, travti v drinliyi il misilsizdir. Leyli v Mcnun hzcinin dar qliblrin geni, siqltli fikirlr yerldirmk n sz bdii mcrrdldirm yolu il obraza evirmk istedad Fzuliy ox kmk etmidir. Msln, Leylinin z haqqnda dediyi szlr diqqt edk: Mn bir quam, udum aiyandan... yaxud: Qn kimiym mniprian, Azm dutulu, iim dolu qan. Zahirn hr eyi Leyli z deyir: zn qua, qny bnzdir. Amma burada oxucunu z bdii qdrti il sarsdan inandrclqdr, bdii hqiqtl hyat hqiqtinin dmir yollar kimi axradk qoa glmsidir. Yeri glmikn, obrazn obrazlarla (obrazl szlrl, ifadlrl) rhi, yni tamamlanmas, daha da qvvtlndirilmsi bdii dild Fzulinin byk nailiyytidir, onun eir dilinin ali riyaziyyatdr. Bu msld Fzuli bir ox slflrindn v xlflrindn stndr. Mcazilikl laqdar olaraq, Fzuli dilind mcrrdldirm v mumildirm sistem halndadr. Hmin xsusiyytlr ayr-ayr szlrdn balayb, sz birlmlrin v cmllr (misra v beytlr) sirayt edir. Ona gr d bzn ayr-ayr szlrdn bhs olunsa da, obrazn mzmununu, obrazlln tbitini misra, yaxud beyti btnlkl thlil etmk nticsind amaq mmkndr. nki bdii txyyln hrarti btn tsvir v ifad vasitlrin eyni drcd hopmudur. Xaki-rahindn mni qaldra bilmz say tk, Qlsa drdun afitabn hr an bir kmnd. Beyt btvlkd vfa, sdaqt anlaylarn obrazl kild ifad edir. V ya: Surtin ksin alb, baa girr hrdm su, Rkdn qan iirir brgi-gli-rnay.

16

Fzulinin frdi slubunda ya v hadislr poetik mna verilmsindki znmxsusluu axradk mnimsmyn oxucu hmin beytin kil v mzmun gzlliyini qiymtlndir bilmz. nki Fzuli, oxucudan zngin mahid qabiliyyti, inc xyal tlb edir. Burada da beldir. airin bdii mtlbi, bir nv, qapal ifad olunmu, onu layiqinc drk etmk oxucunun z ixtiyarna buraxlmdr. Halbuki qrammatik planda yanadqda beytd anomaliya yoxdur, mrkkb bir fikir bitmi kild v maddi olaraq ifad olunmudur: su hr an snin surtinin ksini alb baa girir, qsqanclqdan gzl gl yarpana qan iirir. Zahirn fikir aydndr, amma sbbiyyt laqsi il bal olaraq, mntiqi ntic oxucuya obrazllq ykn dayan sas ifadlr (surtin ksin alb... v rkdn qan iirir) aydn olmaldr: al yanaql bir gzl tez-tez glib, qzlgllr alm ban knarndak axar suya baxr... Mhz bu tsvvr sasn beytdki obrazlar dorultmaq olar. Bel ki, su gzlin znn ksini dorudan da alb baa aparr. zn rngi bir anla suyu da alladrr. Bir azdan sonra gllr hmin suyu iir v guya onlarn lklri sudak all zlrin kib qrmz rng boyanrlar. air el bu vziyytd onlarn rngin mna verir: su sanki qsqanclqdan gl yarpana qan iirir. N n? nki alb-apard ksdn ayrlmaq istmir. Bellikl, lvi hegemonluq gzlin znn ksin mxsus olaraq qalr (Fzulid bu tipli obrazlara ox tsadf edilir. Mqayis edk: Ayin sevr candan rxsareyi-canan, Bir ayt yetmi ki, ayrlsa, xar can Yni: gzg canann zn rkdn sevir, n qdr ki, onu ks etdirir, canl kimi grnr; hmin gzl knara kiln kimi gzg d cansz bir ya olur. Misal gstrdiyimiz beytlr, bhsiz, obrazl tfkkrn qdrti il yaranmdr. Lakin obrazl tfkkrn gc zn dild szn (mnaca), tfkkrd mfhumun (mahiyytc) mcrrdlmsi prosesind gstrir. Yni hr hans sz bdii obraz pillsin o zaman ykslir ki, abstraktladrma mrhlsindn mvffqiyytl keir. Aristotel yazr ki, Yalan nec mhartl iltmk sulunu baqa airlr n ox yrdn Homerdir. Aldanma ki, air sz lbtt yalandr sylyn Fzuli d Azrbaycan poeziyasnda airlr bdii yalan n ox yrdn sntkardr. Ilk baxda dil v slubca yekrng v yekcins tsir balayan divan dbiyyatnda Fzulini btn srdalarndan, sonradan onun mktbin daxil olan sntkarlardan yksy qaldran sas tqlidedilmz chtlrdn biri budur. Bu mnada, airin yaradcln layiqinc tdqiq etmi H.Mazolunun: Fzulinin eirlrind xyal cbhsinin zif olduunu grrk fikri il razlamaq mmkn deyil.

17

Tzkirilr Fzulini dil v slubuna gr daha ox .Nvai il mqayis etmilr ki, onu Nvaiy yaxnladrsnlar. Bu sbbdn iki byk sntkarn eir dilindn bzi paralel nmunlr nzr salmaq hmiyytlidir. Qtiyyn Fzulinin byklyn sbut etmk mqsdil yox, htta nzirlrind d orijinal olduunu bir daha gstrmk n. nki dvrnn grkmli ictimai xadimi olan Nvai hqiqtn dahi airdir, sl elm v snt cngavridir. Ona gr d Fzuli Nvaini sevmidir; onun dilind (slubunda) Nvaiy bnzrlik d vardr. Amma bu sevgi v bnzyi Nvainin Nsimiy sevgisindn, bnzyiindn artq deyildir. Fzulinin bzi lirik eirlri forma etibaril dorudan da Nvaini xatrlatmaqdadr. Fzuli d qzllrini Nvai kimi sasn yeddi beytd qurma xolam, onun bir sra rdiflrini bynib tkrar etmidir: eylrm, eylmi, eylgc, ayru, ara, rz, bar (var), kstax, ya rb, knlm, lfz sz, tm, tut, fda, ims, hnuz, rz v s. Lakin ox maraqldr ki, ruz vzninin nvlrin gr Fzuli Nvaidn tamamil frqlnir. Nvainin n ox ttbiq etdiyi bhr hzc, Fzulininki is rmldir... Hr iki airin Sbh rdifli qzlind gn, ulduzlar v onlarn alarnn mnalandrlmas il laqdar olan obrazlara diqqt edk. Gn v ulduz anlaylarnn obrazl ifadsi Nvaid beldir: Qam tni oxim aroridin tutati kukka ut Kim aninq otin kuyubtur qunbazi davvor subx (trcmsi: qm gecsind ahmn qlcmndan gyd od qaland ki, onun adn dvr edn gnbz sbh qoyubdur). airin dahiyan txyyl gzl smrsini vermidir: aiq el glir ki, gydki ulduzlar onun ahnn qlcmlardr, dvr edn gnbz (flk) sbh hmin oddan yaratmdr. lbtt, beytin bdii tsiri gcldr. Amma, hr halda, obrazla hyat hqiqti arasndak laqni elmin obyektiv gz il yoxladqda dil v mntiqc ikinci misradak adn qoyubdur gnbzi-dvvar ifadsi qismn zif v uyunsuz grnr. Bel ki, gnbzi-dvvar istiar kimi nzrd tutulmusa, adn qoyubdur... sbh ifadsi o qdr d cilal deyil, mkmml istiar hququnda bdii effekti qaldrmr (baqa szl, adn qoyubdur ifadsi sbh sznn poetik mzmununu nasiran izah edir). Grnr, mhz bu cht Fzulini tmin etmmidir. Onun Divannda oxuyuruq: Batd ncm, xd gn, ya bir siri-eqdir, Tkd drri-ki, kdi ahi-atbar sbh? Bizc, txminn eyni fikir qrammatik v mntiqi baxmdan Fzulid daha aydn ifad olunmudur. Eyni predmeti mnalandrmaq, eyni formada yazmaq lazm gldiyi halda, Nvai tkrar olunmamdr. ksin, Fzuli dilinin obrazll pill-pill, inandrc kild ykslir; ulduzlar batd, g-

18

n xd fikri onun slubuna xas olan rtlrdn biri kimi paralelizml v gmanl bdii sual trzind ifad edilir. Yni ulduzlarn yoxa xmas qzl boyunca sadiq aiq kimi tsvir v trnnm ediln sbhn yeni lamtlri kimi verilir: 1. Batan ulduzlardr, yoxsa eq siri olan sbhn tkdy inci gz yalar?! 2. xan gndir, yoxsa sbhn kdiyi ahdan toplanan at?! Gn alarnn obrazl kild mnalandrlmas. Nvaid: Kun uoiy xatlari ermaski tutmu motamim, Yuzii anjum tirnoi birla kilib afqor subx (Trcmsi: (grnn) gn asnn xtlri deyildir: sbh mn matm tutub, ulduzlarn drna il zn crmdr). Gzldir, obrazlar yksk drcd inkiaf etmi poetik abstraksiyann mhsuludur: ulduzlarn iti grnn ucluqlar drnaqlara, gn alar is (onlar sbh vaxt qpqrmz olurlar!) sbhn zndn axan qana bnzdilir. Adama el glir ki, gn alarn yenidn mnalandrb orijinal obrazlar yaratmaq imkan tknmidir. Fzulini oxuyanda is bu qnatdn l kmli olursan; nki o tamamil tz, inandrc tsvvr yaratmaq xsusiyytin gr Nvaininkindn geri qalmayan maraql bir obraz yaratmdr: Bir msvvirdir ki, zrrin kilk il hr gn kr Sfheyi-grdun nqi-arizi-dildar sbh. Yni: Sbh el bir rssamdr ki, hr gn qzl qlml sevgilinin znn klini flyin sfhsin (smaya) kir. Grndy kimi, mrkzi anlaylar hr iki air trfindn baqa-baqa obrazlarla ifad edilmidir. Nvai beytind sbh aiqin drdin rik olan, ona matm tutan xs, Fzulid is rssam kimi tqdim olunur; alar Nvaid qana, Fzulid qzl rngli qlmlr bnzdilir. Hr iki airin obrazlarnda predmetlr byk rssam bax, rssam zvq, mahidsi il yanald duyulmaqdadr. Nvai v Fzuli eirlrind mqayisy gln, mqayissi, haqqnda dandmz msl baxmndan dndrc nticlr douran xarakterik nmunlr oxdur. Burada dilin obrazllq sviyysini rh etmk mqsdil apardmz kiik mqayislr bir daha bel bir fikri saslandrmaa xidmt edir ki, dil v slubunun znginliyi, sntkarlnn mkmmlliyi xsusil bdii abstraksiyann inkiaf sviyysi chtindn Fzulini kimins mktbin aid etmk, kimins tsiri altna salmaq doru deyildir. *** ctimai inkiafn yksk pillsind olan dillr mcrrd mfhumlar bildirn szlrl zngin olur. Azrbaycan dili bu chtdn rb v fars dillrindn geri qalmr. Amma XVI srd bel szlrin ksriyyti hl dbi

19

dilin mal olmamd. slind, Fzulinin demdiyi, lakin trk lfzil ikn nzminaziki dvar edn sbblrdn biri bu idi. Demli, ana dilind gzl v mnal yazmaq istyn airin qarsna obyektiv tinliklr xmaya bilmzdi. Bu sbbdn d, Fzuli, obraz yaradclnda dilin materialna isnad ets d, trk szn obraz sviyysin qaldrarkn z txyyln xsusi gc vermli olmudur. Fzuli dilind obrazlln xsusiyytlrindn bhs edrkn bel bir cht diqqti clb etmlidir: konkret predmet (canl v cansz) mfhumunu bildirn szlrl digr konkret yalarn (xsusn, insann) obraz yaradlr. Yni ocaq, qn, qu, at, say, sbh v s. szlrl insan anlay nzrd tutulur. Hmin chti geni miqyasda izldikd mlum olur ki, Fzuli dili mcrrd v konkret mfhum bildirn szlrin obrazllq mqamnda bir-birin evrilmsi, bir-birinin vzifsini damas baxmndan mhdudiyyt bilmir, ninki cansz predmetlr xslndirilir, canl ya mfhumunu ifad edir; htta srf mcrrd olan mfhumlar da realladrlb konkretldirilir, konkret ya mfhumlar il laqlndirilir. Fzuli dilind x nqtsi buradan balanan saysz-hesabsz sz birlmlri vardr ki, onlar yuxardak rtlr zminind meydana xm v tkc airin bdii ifad yaradclnda deyil, btn srin dbi dilind ulduzlar kimi sayrmaqdadr. Fzulinin frdi dil slubunu hmin ifadlrsiz tsvvr etmk mmkn deyil. nki onlar hm dbi, hm d bdii chtdn dilin cvhridir, keyfiyyt niansidir, drin zkann, inc hissiyyatn mhsuludur; ssqa tfkkr epiqonulua, istedadszla qar real yayi-dlildir. Bzi faktlara mracit edk. air Mn sngi-mlamtm, sn at misrasnda Mcnunun atasn (hmin szlr onun nitqindndir) bla da, Mcnunu is od adlandrrsa1, biz heyran oluruq, amma tccblnmirik. Ona gr ki, hmin obraz (sngi-mlamt) vvlki nmunlrdkilri xatrladr; Blk d xalq dilind da sznn itirak il formalam birlmlr (eli da, axmaqda, ki da v s.) beynimizd myyn assosiasiya dourur v obrazn qavranlmasna kmk edir. Halbuki bunu airin iltdiyi rxti-ey (hrfn: sevinc paltar) trkibi haqqnda sylmk olmaz. nki bu trkib klassik rq eri fonunda o birisindn frdi grnr, Fzulinin txyylnn nticsidir. Hrfi mnada trkibin mzmununu qavramaq tindir: sevincin d paltar olarm? Indi is kontekstd baxaq: Dadr hr lhz rxti-eyimi ahim yeli, Qan nahq zlmdr kim, ruzgar etmz mana.

1

Lakonik obrazdr, mntiqi gcldr. Mqayis et: drdli ata v bdbxt oul yaxud mumiyytl, ata-vlad mnasibti v axmaq dandan tryn od (qlcm).

20

Yzlrc Fzuli beyti kimi mstqil v kamil bir er brabr olan bu beytin thlili gstrir ki, airin mqsdi o tbii, adi fakt nzr arpdrmaq deyil ki, yel snd paltar dalar, yaxud ah knd ml gln klkdn, kksn genilnmsindn paltarn yaxas alar v s. Obrazn aar ikinci misrann mzmununda, xsusil ruzgar sznddir. air ruzgarn (mcazi mnas dvr, mstqim mnas yeldir) insan sevincini, nlik hvali-ruhiyysini hr anda yox etmsi il adi fakt arasnda bnzyi, htta eyniyyt grr. Aydndr ki, kdrlnib ah kdikd insann znn grn, kli tamamil dyiir, sevinc paltar dalr. Bellikl, airin sl mtlbi aydnlar. Izaft trkibi, yaxud tyini sz birlmlri klind tkil olunan ifadlrd mcrrd isimlrin tyinlik mvqeyind x etmsi az tsadf olunan hallardandr. Fzuliy qdr bunun, demk olar ki, ancaq Nsimi dilind ilk nmunlrin (ms.: hsrt ipi, qm mtbxi) rast glirik. Fzuli is bel ifadlr hesabna dbi dilin yaradclq qvvsini artrd, bdii dil n yeni fqlr ad v ntic etibaril, leksik-semantik, semantik-slubi imkanlarn glck inkiaf n tam rait yaratd. Dorudan da z txyyln arxalanb, konkret bir ismi mcrrd ismin semantik tabeliyind saxlayan air bir-birindn travtli ifadlr qurursa, ninki eir dilinin bdii tsirini qat-qat yksldir, hm d praktik olaraq, szn (mfhumun) mna srhdini genilndirir. Msln, mid szn gtrk. airin dilind (tklikd d dn-dn ilnmi) bu szn fall il yaranm ifadlrl qarlarq: midim nxli, bai-mid, dri-mid, sbhimid, mid gz, glzari-mid. Hmin ifadlrin yerldiyi kontekstlri diqqtl nzrdn keirdikd aydn olur ki, airin dilinin mumi bdii-estetik sviyysi mqabilind mid szn hr yerd tklikd v mstqim mnasnda iltmk mfhumun zn lpaqladrar, adi sz tkrarna sbb olard. Buna baxmayaraq, oxucu hmi bdii tsir qaplmaya da bilr v hmin birlmlrd szn arxasndak mfhumun mahiyyti il d maraqlanb soruar: o ndir ki, hm zaman, hm d materiya xasssin malikdir: hm canldr, hm cansz; onun sbh, gz, qaps, ba, glzar vardr? Blk bu, dilin v tfkkrn qeyri-elmi, qeyri-hyati mcrrdliyindn, mntiqsizliyindn baqa bir ey deyildir?! Yox. Bu hmin o yalandr, haqqnda Aristotelin dand, bdii dild lpaq hqiqtdn gcl v faydal olan rasional yalandr ki, he d hmi btn airlrd atmr. gr air mid szn hr df bir obrazl ifad trkibind tqdim etmsydi, zngin abstraksiya sasnda onun semantik v emosional radiuslarn bytmsydi, hmin anlay oxucunun urunda iql fikirlrin, arzularn mtlq reallaacann canl rmzi kimi qalmazd. Fzuli dilind trflri konkret v mcrrd isimlrdn ibart olan orijinal, lvan ifadlr oxdur. Bel bir chti qeyd etmk lazmdr ki, air

21

mcazi obraz-ifadlr yaradclnda rb, fars v trk lt vahidlrin eyni drcd etibar edir. Msln, trkib hisslri alnma sz olan ifadlrdn aadaklar gstrmk olar: qflt rab, lvhi-xatir, tieyi-ah, fzayi-eq, riteyi-can, dideyi-bxt, knci-mhnt, zlmti-heyrt, qneyibxt, cl peyki, ayineyi-idrak, cam gl, tyani-m, kitabi-mr, glimurad, nxli-ml, brgietibar, vadiyi-rbt, fna niqab, bahari-mr, mi-ml, mhnt mni v s. Bir, yaxud hr iki trkib hisssi trk mnli szlrdn ibart olanlar: tn oxu, drd qular, qflt yuxusu, knl hri, dnya qaps, eyrt odu, mhnt oxu, m yay, gz evi, zvq ba, knl mlk, knlm quu, gzlr mni, eyrt qlnc, gn gzgs, drd dnizi, hsrt li v s. Bu misallar bel bir fikri yanildirir ki, mxtlif anlaylar ks etdirn mcrrd, yaxud konkret isimlr bir-biril qrammatik laqy girib nec rngarng ifadlr evrilir; eyni zamanda o da dndrcdr ki, lviqrammatik rabit mhz hans szlr (mfhuma mnasibt baxmndan) arasnda ml glir: hmin mrkkb v inc prosesd hr eyi sntkarn intuisiyasm hll edir, bu v ya digr uurlu ifadnin tkkl yaradcln ilhaml anlar ilmi baldr, yoxsa burada da myyn sistem, qanunauyunluq vardr? Yqin ki, vardr. Burada da gzgrnmz sz seimi ba verir. Etiraf edilmlidir ki, bu tipli ifadlrin bdii dild hr chtdn uurlu xmas zndn vvlki dvrlrin mnvi mirasna sahib olma, al il hissiyyatn, mahid il istedadn ahngdar vhdtini tlb edir. Fzuli bu keyfiyytlr malik idi. XVI sr dbi dilind bel ifadlrin intensiv surtd meydana xmasnn nzri v mli hmiyytini gstrn konkret miqyas tapmaq tindir. Hr halda, hmin ifadlr lt-mna sisteminin yetkinlik tzahr idi v mahiyytc idrak prosesind abstraktladrma v mumildirmni tmsil etdiyi n perspektivli idi: sntd aln v zvqn itilmsin, dild obrazlarn cilalanmasna tkan verir, htta elmi tfkkrn inkiafna kmk edirdi. Btn bu deyilnlr gstrir ki, dbi dild sz yaradclna az qala bigan qalma stn tutan Fzuli ifad yaradcl sahsind ciddi faliyyt gstrmi, Azrbaycan eir dilinin mdrik, qanadl v ibarli poeziya dili pillsin ykslmsi n ox byk tarixi i grmdr. Fzulinin metaforik tfkkr sz ustalarnn idrakna v txyyln iq seli kimi axm, qiymtli bhrlr vermidir. Ona gr d ada dbi dilimizd C.Cabbarl v S.Vurun kimi nhng sntkarlarn dilind romantik slubla laqlndiriln onlarca gzl obrazl ifadnin mnyi tarixn Nsimidn, mhkm v mtbr zl is Fzulinin eir dilindn balanr.

22

*** Bllidir ki, Fzulinin yaradcl rngarng bdii tsvir v ifad vasitlri il zngindir. eird fsunkar ahngdarlq yaratmaq, kil v ya mnaca yaxn, hminin ksmnal szlrdn mhartl istifad ed bilmk baxmndan Fzuli tkrarszdr. Dilimizd oxmnal szlr az deyil. Lakin air hmin szlri hazr kild alb illstrativ material kimi xalqa qaytarmaqla kifaytlnmir. Sz onun dilind hqiqi v mcazi mnalar il qoa qanad alb prvazlanr, o qiymtli kristal daa bnzyir ki, zahirn bir rng alr, ancaq grm bucan dyin kimi iq spektrindki yeddi rngl alb-yanr. airin ana dilind yazd srlrd yetmk sznn 20 mnas, kmk sznn 40 v tutmaq sznn 50-dn artq mnas vardr. Fzulinin qlmi szn mna nbzini hssaslqla tutur. air, szn mna potensialna qzl bir stun kimi arxalanaraq, lvi v poetik-slubi alarlar benqal odunun qlcmlar kimi hr trf splyir. Fzulinin Divannda yetr, yetmzmi?, kr v tutar rdifli qzllr vardr. Hmin qzllrd rdif kimi seiln szlr byk fallq gstrir, tkc poetik ahngi saxlayan l qlib mcrasna smayb geri qaydr, yeni kontekstlr yaradlmasna xidmt edir v bellikl, ahnrba kimi digr szlrin, ifadlrin monolit birliyini yaradr. Msln, bir beyt nzr salaq: Gn kr hr dm gy yerdn bari-rahini, Tutiya n, bli, yerdn-gy minnt kr1. lk baxdan birinci misradak kr sz, elc d digr szlr z adi mnasndadr; lakin mhz bu szn tzyiqi v tsiril misra-cml obrazl drk edilir: gnin ardcl axan iq zrrlri gzlin hr an gy yerdn kiln ayaq tozu kimi tqdim olunur. Ikinci misrann vvlindn obraz daha da saslandrlr: tutiya n ifadsi kr sznn ilk mnasn (dartmaq) arxa plana keirir, srtmk anlayn yada salr (tutiya gz srtln madddir), oxucu bdii tfkkrn zirvsin qaldrlr minnt kmk ifadsind szn mnas gzlnilmdn, lakin ustalqla psixoloji mzmuna ynldilir: sn dem, gn z gzn iq vermk (gziql olmaq) n hr an gzlin kediyi yolun tozunun tlbind, hsrtinddir v tutiya kimi gy kdiyi hmin tozcuqlara gr yerdn gy qdr minnt kmkddir! Istedadl qlm altnda szdki mnann qanad ab umas, yerdn gy ucalmas bel olur.

1

Misal XVII sr stanbul lyazma nsxsindn gtrlmdr.

23

Diqqti kn mhm lamtlrdn biri d Fzuli srlrind xalq ifadlrinin - sabit sz birlmlrinin (frazemlrin) sxldr. Qtiyytl demk olar ki, dbi dilimiz ilk df n ox sabit sz birlmsi gtirn v bdii dild xalq ifadlrindn ardcl, hm d yaradc istifad edn, onlarn ekspressivlik imkanlarn geniliyi il ab gstrn, onlara sz ustalarnn inamn artran v nhayt, hmin kateqoriyan z frdi dil slubunun qdrtli, evik amilin evirn yaz Fzulidir. air sabit sz birlmlri sistemin mumxalq dilinin lt trkibi v qrammatik quruluu mhvrind nitq v tfkkr vrdilri, snaqlar nticsind formalaan n normal, nmunvi tbq kimi baxr. Fzuli frazeoloji vahidlri mumxalq dilinin drinliyindn, bnvrsindn dbi dilin zirvsin ucaldaraq, bu canl tbqnin btn perspektivlrini am, onu bdii dild obrazlar sisteminin rnyin evirmidir. Yeri glmikn, airin dilindki bir ox metaforik ifadlr (ibarlr) d istr lvisemantik, istrs d bdii-estetik qidasn frazeologiyadan almdr. Hiss olunur ki, Fzuli bzi frazemlri dil vahidlrinin donuq, lpaq v cansz sxemi kimi almaqdan ehtiyat edir, onlar statik vziyytdn xarmama yanl hesab edir v bunu xalq dilinin enerjisindn sui-istifad etmk kimi baa dr. Xalq ifadlri Fzuli n bdii dild vzsiz emosionallq v obrazllq mnbyidir. air bel ifadlrin btnind xalqn hssas mahidsini, smimiyytini v davrann grr. Dilin frazeoloji ehtiyatna isnadn fikri maddi kild, sz vasitsil deyil, ideal kild, dolay olaraq (bdii mntiql) ifad etmk byk mhartdir v Fzuli bu chtdn d dnya dbiyyatnn nadir xsiyytlrindndir. Fzulini Azrbaycan dbi dili tarixind klassik eir slubunda yazan yegan air hesab etmk olar ki, ana dilinin leksik-qrammatik v slubi sistemindki xlqi istiqamti, daxili qanunauyunluqlarla sabitln chtlri sas gtrb, yaradcl boyu mhafiz v inkiaf etdirmi, dbi-bdii dil sahsindki mramn axradk mli olaraq hyata keirmidir. airin bel bir yol semsi z eir dilini n sas profillrd xalq dilin yaxnladrmaqdan irli glmidir. Baqa cr ola da bilmzdi, nki Fzuli n dilin dhas... yazlardan daha alldr. *** Yz illr, min illr keck, dnyaya gln yeni nsillr Fzuli eirlrini tkrar-tkrar oxuyub rh edck, lakin rhlr bitib-tknmk bilmyck. airin qdim dnyaya v glcy doru grilmi xyal hpri snt gylrind inamla szck. Onun lmz srlri bdi olaraq insanln xidmtinddir.

24

N yax ki, tarixlr yaam bu kemkeli dnyaya ara-sra Fzuli kimi insanlar glir: mdrik v hssas, hr cr tamahdan, tkbbrdn uzaq, mrur olduu qdr d sad v tvazkar, lyaqtsiz bir mhitd lyaqt v rfini qoruma bacaran, tk tkdn sen, szdn sz kn, yer znd lvi sevgini, sdaqti, gzlliyi v gzllik duyusunu, haqq, dalti, azadlq v mksevrliyi, sbir v tmkini, yaxl, dostluq v mrdliyi, ne-ne bri mziyyt v fzilti tbli v tlqin edn zrif ruhlu air-insanlar! Tarixd Fzuli kimi xsiyytlr yaamasayd, tbii ki, briyyt mnvi iflasa urayar, qbahtlr dolu hyat n ancaq xcalt krdi. Fzuli paklq mcssmsidir, bu gn d z bdii sz il rklr mhbbt v xeyirxahlq krps salmaqdadr. Fzuli snti xalqn dilindn v zkasndan od alb l saan, insan qlbind min illr boy atan ali v mqdds duyularn hrarti il zamanzaman daha gur yanan bir ocaqdr. Bu ocan odunda yanmaq sadtdir... Fzuli Divanndan, bu drin zka v parlaq istedad mcrsndn hl oxucular ox ey yrnck, ox qlblr riqqt v ehtizaza glckdir. Bu dirilik suyundan in hr bir adam canlanacaq, hyatn mnas haqqnda sonsuz dnclr xyallara dalacaq, bu dnyaya gldiyin sevinck. N qdr ki, dnya v mhbbt var, Fzuli d olacaq. Bir milltin v dilin ny qadir olduunu gstrmk n Fzuli kimi bir airin varl kifaytdir... Trk xalqlar v trk dili durduqca Fzuli yaayacaq. Fzuli tarix iind mnvi mnliyimizdir, dilimizin, mnviyyatmzn bdi v canl heyklidir! Samt lizad 1995

25

FZUL DVANININ DBAS Hmdi-bihdd, ol mtkllimi-nitqafrin ki, sfineyi-mmid skkanibiharibhuri-nzmi tmvvci-istiraqi vra yttbihml-avun1 mstrqi-girdabi-hirman etmikn, silsileyi-istisnai- illl-lzin amnu2, buraqub, rayi-islami shih salim sahili-ncat kmi v sipasi-biqiyas ol nazimi-asiman zmin ki, bismileyi-nzmin fsri-frqi-frqan edib, mzryiqlubi-hli-irfan nihali-mvddti-klami-mvzun dikmi. Qit Zhi sane ki, lvhi-can gilgi-hsni-tovfiqi, zldn iqtizayi-nzmi-canprvr rm qlm. Kmali-e r ksbi mmkin olmaz bimdd ondan, Ona minnt ki, tb i-nzm ltf etmi, krm qlm. Farsi Mobde i kz xamaye-tovfiqe-u dard rqm, Sfheye-idraki-rbabe-soxn nqe-xyal. Tb e-movzun z lamthaye-lotfe-xase-ust, Nist un elme-digr mqdure-ksbe-in kmal3. rbi Nusbbihu mn ehdiyn-nfus ill-mna V qddr kall-muri v hlluha. Nuqddisu mn lovla i ant fzlihi, Lima llml-sma Adm kllha4. V drudi-nam dud ol mxatbi-klami-mciznizam ki, fnuni-e ri mzmuni v ma llmnahu-e r5 mrdudi-tbaye qlm ikn lisani-

Trcmsi: airlrin dalnca gednlr yoldan azanlardr. Trcmsi: Iman gtirnlrdn baqa. 3 Trcmsi: Bir yaradc ki, sz sahiblrinin idrak sahsind xyal onun tovfiq qlmil nq edilir, mvzun tb onun xsusi ltfnn lamtlrindndir. Bu kmal baqa elmlr tk ld etmk olmaz. 4 Trcmsi: Insanlar arzusuna atdrana, tin ilri yaradana v onlar hll edn hrmt bslyirik. O kimsni mqdds sayrq ki, onun mrhmtl yardm olmasayd, Adm btn adlar (szlri) yrtmzdi. 5 Trcmsi: Biz ona airlik yrtmdik. (Quran, sur 36, ay 69)2 1

26

hikmtbyani inn min-e ri lhikmtn1 tqriri-dilpziril mqbuliqlubihli-hal etmi. V snayi-biriya ol qafiyeyi-nzmi-nbiyay ki, dmi-iltifatlril rtbeyi-er payeyi-ihantd qalmkn, silsileyi-sadtintisabi-riflril filcml drceyi-e tibar yetmi. Nzm Ol dri-drci-n fsh ki, hikmt daysi, e r hdil lbi-canprvrin tr qlmam. e r bir zirvdir, mma biz kimi naqislr, Ol ki, kamildir, onu mhtaci-zivr qlmam. Farsi hmde-mrsl, on ki, dr alm Hre bad tfeyle-xilqte-ust, Rtbeye-e r hm z ust bolnd, Mhke-covhre-nbvvte-ust2 rbi sna la xeyril-nami Mhmmdin, Kuifd-duca biziyai-bdri-cmalihi. Bisnaihi rufit mdaricu qdrina Xsst thiyytuna leyhi v alihi3 mma b d raqimi-tsvidati-shayifi-syan, Fzuliyi-natvan bu trz il byani-hal v bu nhc il rhi-mafilbal edr ki, n zvrqi-vcudim badbanitbit birl dryayi-qflti-tfuliyytdn sahili-idrak ehsas yetdi v thrikihvav hvs birl ati-sbavt iti al bulub, hrarti can canan t sir etdi v rayizi-iqtizayi-kmali-m nvi inani-tvsni-iqbalimi canibi-iktisabi-adab mn tif qlb v afitabi-hikmt cvhri-tb im sri-thsili-m arif salb, rbtiksbi-db qldqda v gli-bxtim ksbi-hnr hvasil aldqda, m dnicvahiri-iktisabi-kmalim bir

Trcmsi: eird lbtt hikmt vardr. Trcmsi: O gndrilmi hmd ki, dnyada hr n varsa onun yaranmasndan trnmidir, erin drcsi d ondan yksldi v onun peymbrlik incisinin mhk da oldu. 3 Trcmsi: Insanlarn n xeyirlisi olan Mhmmd dua edirm. Onun gzllik aynn i il gecnin qaranlq prdsi ald. Onu triflmkl bizim hrmt v etibar drcmiz artd. Ona v onun vladna bizim salammz olsun.2 1

27

dbistani-cnntnian idi ki, shni-ltifi sfufi-ilman il xldi-brindn xbr verirdi v mtale i-xtri-hsuli-iqbalim bir mktbi-mhzzb idi ki, fzayirifi srvqd snmlr birl can cinan mjdsi yetirirdi. Qit Shne-ltifo dr vey xuban neste sf-sf, Didarean mobark hmun sture-moshf. Xoridlovh un mh hr yek nehad dr pi, Brge-ketab un qol hr yek gerefte dr kf.1 mma hnuz ol nvrslr nzakti-tbdn tabi-iktisabi-dqayiqi-lum v taqti-mqqti-tlimi-hqayiqi-hdud rsum olmaman mhfili-behitasalrind hmi ari-aiqandn qeyri nsn oxunmazd v mtali etdklri ovraqda cigrsuz qzllrdn qeyri bir xtt bulunmazd. Beyt e r bir m uqdur, hsni-ibart zivri, Can dildn naznin mhbublr aiqlri. Ol taifeyi-girami mdavimti-snaye i - ar v mvazibti-ltaifigftar il hm hsn halatndan vquf bulmulard v hm eq kmalatndan xbrdar olmulard. Qit Ey xo ol kim tb i-mvzunil bhsi-e r edib, Xubrulr vaqifi-mzmuni- ar olalar. Demdn fhm edlr keyfiyyti-srari-eq, Aiqi-biar halindn xbrdar olalar. Mnim ki, shifeyi-cibilltimd bidayti-ruzi-zldn kilki-qza hrfimhbbti-nzm rqm qlmd v hdiqeyi-xilqtimd bidayti-fitrtdn txmi-mvddt v movzuniyyt kilmidi, ol mcmin sihabi-imtizacindn nihali-tbitim nm kib, izhari-zhari-istedadi-nzm etdi. V ol mhfilin hvayi-ixtilatindn glbni-cibilltim srsbz olub, mzryi-mizacmda glimzaqi-er bitdi.

1 Trcmsi: Ltif bir shn, orada gzllr sf-sf oturmular. Onlarn grn Quran stirlri kimi uurludur. Hr birisi ay kimi gn lvhsini qarsna qoymudur, hr birisi kitab vrqini gl kimi lind tutmudur.

28

Qit ahidi-nzm sraprdeyi-qvvtd ikn, Qld ol bzmi grb, fe l fzasin xuram. Qnlr knln amaa ltayif birl, Blbl verdi sba rxsti-tqriri-klam. Lacrm, ndlibi-eyda kimi srmst oldum v ol gllr qar trnnm etmy iste dadi-fitrtdn rxst buldum. fqi-tb imd hilalimvzuniyyt tlu edib, ol xuridvlrdn iqtibasi-nuri-vq etmgim gngndn bir aytd mtzaid oldu ki, az mddtd i eyi-nvari-nzmiml ox hrlr v vilaytlr doldu. Qit Seyti-fsaht il szm dutdu almi, Mn mhdi-etibard tifli-zbun hnuz, Buyi-xoumla oldu mttr dimalr, Mn nafeyi-vcudd bir qtr xun hnuz. Zaman-zaman sevdayi-er sair falim qalib db v gruh-gruh leylivlr Mcnun kimi istimai-er n bama yb, airligim mqrrr oldu. V avazeyi-nzmim il almlr doldu v hrti-tam buldu. Beyt Tbit hreyi-hr olmaa meyli-tmam etdi, N pnhan eylyim, sevda mni rsvayi-am etdi. Bu hal mqarin, mateyi-himmt rva grmdi ki, mxddreyihsninzmim pirayeyi-marifdn xali, minssyi-dhrd cilv qla v srrafi-iste dadilvvi-rif t riza vermdi ki, riteyi-silki-e rim cvahirielmdn ari grdnbndialm ola. Zira ki, elmsiz e r sas yox divar olur v sassz divar qaytd bie tibar olur. Payeyi-e rimi hilyeyi-elmdn mrra olma mucibi-ihant bilib, elmsiz e rdn qalibi-biruh kimi tnffr qlb, bir mddt nqdi-hyatim srfiiktisabi-fnuni-lumi-qli v nqli v hasili-mrm bzli-iqtibasi-fvaidi-hikmi v hndsi qlman1 mrr il laliyi-snafi-hnrdn ahidi-nzmim piraylr mrttb qldm v tdric il ttbb i-tfasir v hadis edb fzilti-e r mzmmt isnadi-thmt olduunun hqiqtin bildim.

1

Qlmaqla

29

Qit eir zvqindn olmayan agah hli-nzmi mzmmt eylmsin. Kndi chlin etiraf etsin, Hr kramat sehr sylmsin. lqiss, sbabi-ixtirai-fnuni-nzm cm olub mqtzayi-zhuri-asar olduu zamanlarda ki, hr dm dsti-qdrtim, mxtrati-msnudn grdni-kainat bir hmayil asard v hr sat syyahi-tbitim hdaiqi-mllfati-bdidn bir glstan qdm basard; bir gn bir nigari-mikinxtt ki, daneyi-xalin mikiXtn demk xta idi v zlfi rgindn nafeyitatarn ruzigar qara idi, srvi-naz kimi xuraman-xuraman mn ftadsin sayeyi-mrhmt sald v irin-irin klimat il xatirim sorub, knlm ald. snayi-mhavirt v hiyni-msahibtd dedi ki: Ey kufeyi-bustani-fsaht v ey sbzeyi-novbhari-hsni-ibart, lillahilhmd iradeyi-tovfiqi-sbhani v miyyti-tyidi-rbbani mmalikifnuni-nzm nsr tsxirin sn myssr etmidir v nvbti-riyastiqalimi-sxn tdricl sn yetmidir. gri rbd v cmd v trkd yegan kamillr oxdur, mma sn kimi cmii-lisan qadir, camei-fnuninzm nsr yoxdur. Hala ki, miftahizbanin ruyi-ruzigar bvabi-feyz amaqda v qvvasi-tbin xas am dryayifsahtdn cvahiri-blat xarb samaqdadr. haliyi-almdn bzi laliyimnat v mmmyatindn bhreyi-feyz almlar v bzi msnvi v qsaidindn tmtt bulmular v bzi farsi qzllrin nqi-zmir etmilr v bzi rbi rczlrin zvqin yetmilr, haa ki, trkzad mhbublr feyzinzmindn bhrmnd olmayalar v taifeyi-trak sahibmzaqlar bustaniklamindn kufeyi-divani-qzlin bulmayalar. Bu sbbdn trhi-binayi-tbitin qabili-qsur ola v bu vasitdn bnyeyi-istedayi-kmalin rxn bula. Q i t Qzldr sfabxi-hli-nzr, Qzldr gli-bustani-hnr. zali-qzl seydi asan degil, Qzl mnkiri hli-irfan degil. Qzl bildirir airin qdrtin, Qzl artrr nazimin hrtin. Knl, gri ar ox rsm var, Qzl rsmin et cmldn ixtiyar Ki, hr mhfilin zintdir qzl, Xirdmndlr sntidir qzl. Qzl de ki, mhuri-dvran ola, Oxumaq da, yazmaq da asan ola.

30

lhq bu klimati-dilpziri ki, ol binzirdn eitdim, mzmuni-klamin mhz nsiht grb, icabi-iltimasna iqdam etdim. mma iqtizayi-zman kmaliistinay rxst vermdi ki, srrafi-xird, nqdi-ovqat srfi-tsanifimtbr etmkd ikn, bu czviyyat zaye ed. V hbazi-tbit mzzm seydlr gzdirkn, bir mxtsr ikar ardnca ged. Naar mhmilietibarimd bu ibar lazmdr deyib, zmani-tfuliyytimd sadir olub, mtfrriq olan qzllrdn bir mxtsr divan cm etmk slahin grdm. V ol vqtd mndn iltimasla alanlardan iltimasla alb surti-cmi ixtisar zr itmam yetirdim. mmiddir ki, rbabi-fsaht v shabi-blat mahid v mtali qldqda, mn v mvlidim Iraqi-rb olub, tmamiyi-mrd eyr mmlktlr syaht qlmadmdan vaqif olduqda, bu illti mucibisquti-etibar bilmylr. V mhll mqamim gr, rtbeyi-istedadim hqart il nzr qlmayalar. Zira etibari-vtn istedadi-zat tsir etmz v topraqda yatmaq il tiladn cila getmz. N hli-bilad olmaqla nadan sahibi-qbul olur v n biyabanlarda durmaqla dana qbuli-vht qlr. Nzm gr omrha mrdome-bdsirit, Bovd hmdme-huriyane-behit. Dr on mhfele-porsfa ruzo b, Zi Cibril xand fnune-db, Br on etiqadm ke, ncame-kar, Ngrdd zu coz bdi akar. Vgr salha govhre-tabnak, Fitd xaro biqdr br ruyi-xak, Br anm ke, kmtr neind bar, Ze xak br ayineyi-etibar. o z xak xizd, hman govhrst, hanra brazndeye-fsrst1.

Pis tbitli adam btn mrn. Behit hurilril hmdm olsa, O sfal yerd gec-gndz Cbraildn db elmi yrnrs, Bu etiqaddayam ki, iin sonunda Ondan pislikdn baqa ey akar olmaz. gr parlaq gvhr illrc Qiymtsiz olub torpaq zrin drs, Inanram ki, onun etibar ayinsin Torpaqdan toz qonar. gr torpaqdan gtrls, yen hmin gvhrdir ahlarn tacnn zintin layiqdir.1

31

Tvqq budur mumn haliyi-izz etibardn, xsusn bulayi-Rum v fshayi-tatardn ki, gr ahidi-hsni-ibartimd ol diyarn lfaz ibartlrindn zivr olmasa v mxddreyi-nzmim ol mlklrin ltaif zrblmsllrindn zint bulmasa, bu daini mzur buyuralar. Zira hr mlkn hlin ariytdn ar glir v hr taifdn hr n kim var is ttbbi-yari mucibi-eyrt bilb bu diyarn istilahat qeyr mqdur olmamaq zrxahmz yetr. Bihud trrzdn n bitr. Lillahil-hmd vl-minn ki, xakiKrbla sair mmalik cvahirindn rf olduu mlumdur v rtbeyierimi hr yerd blnd edn hqiqt d bu mfhumdur. Ilahi! Bu mhbbtnameyi-nami v bu frzndi-dilbndi-girami ki, zadeyitbi-fsunsaz v nticeyi-idraki-sehrprdazmdr, mtiyi-cz niyaz v bdriqeyi-suz gdaz birl zimti-qrbt etdi. V cvahiri-mni verib, qmieyithsin almaa fzayi-alm mhmili-ticart yritdi. Ntkim, tovfiqi-inayt hmrah edb mziqi-dmdn nzhtgahi-vcud gtirdin v tyidi-mrhmt mavint edb, vadiyi-qeybdn badiyeyi-hud yetirdin, n diyar gets v n vilayt yets, mqdmi-rifin mbark v mymun v mtli-ltifin xcst v humayun edsn. Ilahi! Bu mhbubiziban v ahidi-rnan ki, mateyi-ltfn rxsarin zint vermidir v hilyeyi-tovfiqin pirayeyi-hsnn rtbeyi-kmal yetirmidir, mumn cmihli-fsaddn, xsusn taifeyi-bdnihaddn hisnihimaytind mhrus msun edsn. Biri ol katibi-naqabil v mmliyi-cahil ki, xameyimxalifthriri tieyi-bnyani-marifdir v kilki-kdurttsiri memaribinayi-zxarifdir. Gah bir nqt il mhbbti mehnt11 gstrr v gah bir hrf il nemti niqmt2 oxudar. Q i t Tbbt yda katibin lov lah ma xribt, Mmurtn ussist bil-qlmi vl-dbi. rdt minl-xmri fil-ifsadi nsxtuhu Tstzhirl-eyb tyirn minl-inbi3 Qlm olsun li ol katibi-bdthririn, Ki, fsadi-rqmi suzumuzu ur eylr4

1 2

rb lifbasnda: mhbbt mhnt rb lifbasnda: nemt niqmt 3 Trcmsi: il olsun o katibin llri ki, o olmasayd qlm v dbiyyat il qurulmu olan abadanlqlar dalmazd. Onun nsxsinin fsad olmas axrdan trndi; yni yazan axr iib yazdna gr nsxsi korland (Inbi shv yazmaqla eyb meydana xar.) 4 rb lifbasnda: suz ur .

32

Gah bir hrf squtil qlr nadiri nar. Gah bir nqt qsuril gz kur eylr1. Bad srgt besane-qlm on bisro pa, Ke bovd tieyi-bonyade-marif qlm. Zinte-surte-lfzst xt, leyk e sud, Prdeye-ahide-mnist svade-rqm2. Biri ol naqisi-bisavad ki, tbi-namvzunil mcalis mhafild istidayiistedad qlub er oxuduqca, nzmdn nsri seilmy v dayisst il ahidimni cmalndan niqab almaya. Kllt lisann sqimn tsrrufuhu, Sart lali-uqudin-nzmi mnsura. ril-qzaya-nil-bahi mntiquhu, Tsrifuhu qllbl-mzmum mksura.3 Boride bad zbani ke, dr fzaye-soxn, zu mbaniye-fkar monhdim grdd. Zi enqelabe-tsarife-lhceye-bde-u, Vcude-hosne-ebarat mondim grdd4. Binsib olsun nimi-xldn ol zit kim, Namlayim lhcsi mvzuni namvzun edr. Tieyi-lfzi binayi-nzmi viran eylyib, Sst gftari fsaht hlini mbun edr. Biri ol hasidi-cfapi v manidi-xtandi ki, tbi-namvzunil dvayier ed, mma dqaiqi-ar sahibi-ur olmaya v idraki-rkikl lafi-nzm ura, mma hqaiqi-gftar rahi-tsrrf bulmaya. Lacrm, hsd dideyi-insafn kor edib idrakin etimad edn cahillr hzurind bihudbihud trrzlr ed v hrz-hrz dxllr eyly, ta ki, erdn zvqiistima ged.

rb lifbasnda: nadir nar gz kor Trcmsi: O lsiz-ayaqsz adamn ba qlm kimi aa olsun (adamn ba qlm kimi ksilsin) ki, onun qlmi maarif binasn uurmaq n klngdr. Lfzin surtind xtti bzkdir. Lakin n fayda, mna gzli n yazsnn qaras prddir. 3 Trcmsi: Nec pltk dilin ucbatndan nzmin dzlm incilri dald. Onun mntiqi qziyylri suran-kubradan ari etmi, onun tsrifi zmmli szlri ksrliy evirmidir. 4 Trcmsi: O dil ksilsin ki, onun ucbatndan sz fzasnda fikir saraylar uulur. Onun pis lhcsinin dyiik v evrilmi olduundan ibar gzlliyinin varl mhv olub gedir.2 1

33

Masimu hssadil-klami zimtun, Msrtuhum mhzz-zlalti fil-mla. Tzyiu muraatis-snayei beynhum, Tsddudu minhacl-vusili ill-ula1 Ah z on badiyepeymaye-biyabane-hsd, Ke, ndard dele-zolmaniy z irfan nur. un nakib be do beyti ke, behm mibafd, Xira dide beh z baniye-beytl-mmur. Eyb bad hme ca mtrhe-mdde-nzr, Grdd z grde-hsd dideyi-insaf kur2. Xzandr glni-irfan hasid Ilahi, hasidi xar eyl daim. Iidir mrift hlin azar, Ilahi, hasidi zar eyl daim. V rhmti-eyzd ol hlalzadeyi-paketiqd kim, bu nvrs ahidlr mahid qldqca lasnn hilyeyi-thsinl-cmali-kmalin zint yetir v dnasnn aneyi-mrvvt birl zlfi-xtasndan iqdi-yubin xarub, ayineyiqdrtdn seyql ehsanil nqsan barin gtr.

1

Trcmsi: Gzl klama hsd ednlrin gnah bykdr, onlarn tinliy uramalar aydncasna aznlqlarndandr. Onlarn arasnda sntkarla riayt etmyrk yksli yolunu balarlar. 2 Trcmsi: Vay paxllq lnd gzn v qara knl irfandan iqlanmayann lindn. O, hrmk tk iki beyti biri-birin toxuduqda zn Beytl-mmur binasn tikndn stnsanr. Onun nzri hr yerd nqsan axtarr. Paxllq tozu onun insaf gzn kor etmidir.

34

35

36

Qd narl-eq-lil-aqi minhacl hda!1 Saliki-rahi-hqiqt eq eylr iqtida. Eqdir ol neyi-kamil kim, ondandr mdam Meyd tviri-hrart, neyd tsiri-sda. Vadiyi-vhdt, hqiqtd, mqami-eqdir Kim, mxxs olmaz ol vadid sultandan gda. Eylmz xlvtsrayi-sirri-vhdt mhrmi Aiqi muqdn, muqi aiqdn cda. Ey ki, hli-eq sylrsn: mlamt trkin et! Syl kim, mmknmdr tyiri-tqdiri-Xuda? Eq kilki kdi xt hrfi-vcudi-aiq Kim, ola sabit hq isbatnda nfyi-mada. Ey Fzuli, intihasz zvq buldun eqdn, Byldir hr i ki, Hqq adil qlsan ibtida.

1

Eq aiqlr n hidayt yolunu iqlandrd.

37

Ya mn hat elmkl-ya kllha, 1 N ibtida sn mtsvvir, n intha. Kim vers can yolunda, bulur xaki-mqdmin. Guya ki, xaki-rahindir nqdi-can bha. Snsn qlan mzahiri-mmid bim, edib Musay elm gnci, sasini jdha. Sndn bulubdur hmdi-mrsl mqami-qrb, Thsini-Yav sin il trifi-Tav ha. Yqubd nianeyi-vqin qm lm, Yusifd nyi-nzrin bhct bha. Bulmazd, qhrin amasa xani-siyastin, Hl min mzid2 lqmsin duzx itha. Ya rb, blayi-qeyd Fzuli sirdir, Ol bidili bu dami-kdurtdn et rha.

1 2

Trcmsi: Ey elmi btn eylri hat edn. Trcmsi: Yen varm?

38

Ya Rb, hmi ltfn et rhnma mana, Gstrm ol triqi ki, getmz sana, mana.

Qt eyl ainalm ondan ki, qeyridir, Ancaq z ainalrin et aina mana. Bir yolda sabit et qdmi-etibarimi Kim, rhbri-rit ola mqtda mana. Yox mnd bir ml sn ayist, ah gr malim gr ver dlin cza mana. Xvfi-xtad mztribm, var mid kim, Ltfn ver barti-fv ta mana. Mn bilmzm mn grgin, sn hkimsn, Mn eyl, verm, hr n grkmz sana, mana. Oldur mn murad ki, oldur sn murad, Haa ki, sndn zg ola mdda mana. Hbsi-hvad qoyma Fzulisift sir, Ya Rb, hidayt eyl triqi-fna mana!

39

Zhi, zatn nihan ol nihandan masiva peyda, Bihari-snn mvac peyda, qr napeyda. Blnd psti-alm ahidi-feyzi-vcudundur, Degil bihud olmaq yox ikn rz sma peyda. Kmali-qdrtin izhari-hikmt qlmaa etmi Qbari-tirdn ayineyi-gitinma peyda. Dmadm ks alr mirati-alm qhr ltfndn, Onunn gh kdurt zahir eylr, gh sfa peyda. Ghi topra eylr hikmtin min mhliqa pnhan, Ghi snn qlr topraqdn min mhliqa peyda. Cahan hlin ta srari-elmin qalmaya mxfi, Qlbdr hikmtin kffar iind nbiya peyda. Niani-fqtindir kim, olur izhari-hmdinn, Fzuli tir tbindn klami-canfza peyda!

40

rqt min flkil-behcti msn v biha, Mll-alm nurn v srurn v bha11. xd bir gn ki, ziyasnda tmamiyyi-rsul, Oldu mhv yl ki, xurid aind Sha. Oldu bazari-cahan rvnqi bir drri-yetim Ki, degil iki cahan hasili ol drr bha. Rtbeyi-hikmti-meraci-kmalin gr, Hkma firqeyi-dun, flsf cmi-sfha. Mnhiyi-mrifti hal dilil daim, Qlr hli-hq srari-hqiqt inha. Nec tqrir edyin vsfini bir ahin kim, Ona vssaf ola Yasinu mrrif Taha. Ey Fzuli, rhi-rini tut ol rahbrin, Bu triqil zlaltdn zn eyl rha!

1 Trcmsi: Gzllik flyindn gn dodu v onunla alm gzllik, adlq v iqla doldu.

41

Ey olub merac brhani-lvvi-an sana! Yer enmi gydn istiqbal edib Frqan sana. Heyni-dvayi-nbvvt mddi ilzamin, Cahil ikn el, kmali-elm bs brhan sana. Kilki-hkmn kdi hrfi-sairi-dyan xt, Hkm isbat etdi nfyi-sairi-dyan sana. Baqiyi mcz n hact mri-hq isbatin, Alm ir mczi-baqi yetr quran sana. Vsf Cibrili-min etmi qbuli-xidmtin, Sirri-Hq kfin aytl yetib frman sana. Snsn ol xatm ki, df etmi tmami-hakimi, Xatmi-hkmi-risalt taprb dvran sana. Ol qdr zvqi-fat cvhri-zatndadr Kim, glir rzi-xta mnid bir ehsan sana. Mahi-nvdr, yoxsa sn etdikd seyri-asiman, Qaldrb barmaq gtirmi asiman iman sana. Ya nbi, ltfn Fzulidn km etm ol zaman Kim, olur tslim miftahi-dri-fran sana.

42

Kargr dmz xdngi-tneyi-dmn mana, Ksrti-peykann etmidir dmirdn tn mana. Eymnm sngi-mlamtdn kim, alb evrmi, Oldu znciri-cnun bir qlyi-ahn mana. Ondanam rsva ki, seylabi-sirikim ak edr, Zxmi-tiin qan geydirdikc pirahn mana. Dmbdm mi-cmalndan mnvvr olmasa, Ey gzm nuri, grkmz dideyi-rvn mana. Hi msknd qrarm yoxdurur ol zvqdn Kim, qaan xaki-sri-kuyin ola mskn mana. Bada bir srvi-snubr vslinin sevdas var, Sud qlmaz baiban, nzzareyi-gln mana. Ey Fzuli: odlara yansn bsati-sltnt! Yeydir ondan, Hq bilir, bir gueyi-glxn mana.

43

Ey mlksima ki, sndn zg heyrandr sana, Hq bilir, insan demz hr kim ki, insandr sana. Vermyn cann sn bulmaz hyati-cavidan, Zindeyi-cavid ona derlr ki, qurbandr sana. Almi prvaneyi-mi-cmaln qld eq, Cani-almsn, fda hr lhz min candr sana. Aiq vqnl can vermk ikn mkl degil, n Msihi-vqtsn, can vermk asandr sana. xma yarm geclr, yar tnindn saqn, Sn mhi-vci-mlahtsn, bu nqsandr sana. Padahim, zlm edib aiq sana zalim demi, Xubrulardan yaman glmz, bu bhtandr sana. Ey Fzuli, xubrulardan tafldr yaman, Gr cfa hm gls onlardan, bir ehsandr sana.

44

Cam ir mey ki, dair salm hbab ona, Ayindir ki, ks salr afitab ona. Zahid sual edrs ki, meydn ndir murad? Bizd sfadr, onda kdurt, cvab ona. Qan-ya tkb yannda dnr atin kbab, Muq bnzr at aiq kbab ona. Eylr knld k xtin vqn fzun, Oddan xar buxar, saldqca ab ona. emin mrizi oldu knl, lldn m et, Rnci-xumar dd, dvadr rab ona. Tklifi-cnnt eylm kuyind knlm, n cnnt hlidir, n verirsn zab ona? Msduddur Fzuliy meyxanlr yolu, Ya Rb, hidayt eyl triqi-svab ona!

45

Dustum, alm sninin gr olur dmn mana, Qm degil, zira yetrsn dust ancaq sn mana. Eq saldm mn mni, pnd almayb bir dustdn, Hi dmn eylmz onu ki, etdim mn mana. Can tn olduqca, mndn drd da ksik degil, xsa can, xak olsa tn, n can grk, n tn mana. Vsl qdrin bilmdim hicran blasn kmdn, Zlmti-hicr etdi ox mbhm ii rvn mana. Dud xgrdir mana srv il gl, ey baiban, Neylrm mn glni, gln sana, glxn mana. Qmz tiin kdi ol mh, olma qafil, ey knl! Kim, mqrrrdir bu gn lmk sana, ivn mana. Ey Fzuli, xd can, xman triqi-eqdn, Rhgzari-hli-eq zr qln mdfn mana!

46

Kmali-hsn veribdir rabi-nab sana, Sana hlaldir, ey mbe, rab sana. Sni mlk grli yazmaz oldu eqi gnah, Vli yazld bu zdn bsi svab sana. Lbin sualna vermz cvab aqn, Sual olursa bu sndn, ndir cvab sana? Cza gnnd sorulmaz xtalr eyldigin, Yetr fan il mn verdigim zab sana. Mni qrarm il qoymaz oldun, ey grdun, Yeridir ahim il versm inqilab sana. ayi-cvhri-tiindn umma rhm, ey dil, Saqnma su ver, ey tn, ol srab sana. Fzuli, bana ol srv say sald bu gn, lvvi-rift il yetmz afitab sana.

47

Ritdir cismim ki, dvri-rx vermi tab ona, Mrdmi-emim dzr hr dm dri-sirab ona. Sayeyi-zlfn bistanndadr mi-rxn, Nec yetsin qdr il xuridi-almtab ona? Drdi-mey tk rqeyi-xuna grdm knlm, Gr n gldi bana, netdi rabi-nab ona. Qamti-xm birl bir hli-kramtdir qan, Da olur, lbtt, gr ba gms mehrab ona. emini hli-nzr qsdin tyin eylyn, Naz qmzndn mhyya eylmi sbab ona. Trlmi rxsar il xublar aarlar knlm, Gr n glndir ki, atdn verrlr ab ona. Silki-hli-hal kmi zahidi ki-riya, Mis kimi kim, sim qdrin buldurur simab ona. Ey Fzuli, qalmam qovayi-Mcnundan sr, Qaliba, fsaneyi-eqin gtirmi xab ona.

48

Eq tvarn msllm eyldi grdun mana, Bunca kim, yeldi-ygrd, yetmdi Mcnun mana. Qld mndn rf tklifi-nmazi mstlik, Qald brhq neyi-cami-meyi-glgun mana. Baiban, gr meyl qlman srvin, mzur tut, Srvdn yeyrk glir ol qamti-mvzun mana. Dustlar, qan-ya tkb qld mni rsvayi-xlq, Vh ki, dmn xd axir dideyi-prxun mana. Olmazam, hr qanda kim olsam, giriftar olmadan, Bir bladr gz, bir aftdir dili-mhzun mana. Ey Fzuli, navki-ahiml aldm intiqam, Dn-dn gri bidad etdi rxi-dun mana.

49

Qm diyarnda cl peyki gzar etmz mana, Yox sanb varm mgr kim, etibar etmz mana. Yar cvr etmz mana, yar tlim etmdn, Billah, yar eylyn ehsan yar etmz mana. Dadr hr lhz rxti-eyimi ahim yeli, Qans nahq zlmdr kim, ruzigar etmz mana. Eq zvqil xoam, trki-nsiht ql, rfiq, Mn ki, tiryakimizacm, zhr kar etmz mana. rxdn aurmadan yadinl ahi-atin, Qdr edib grdun rrdn zr nisar etmz mana. Nqdi-can taraci-qmdn saxlamaq dvardr, Eq ta sngi-mlamtdn hsar etmz mana. Yadi-llinl Fzuli gzlyib rahi-dm, Var bir tdbiri, mma aikar etmz mana.

50

Canmn cvhri ol lli-ghrbar fda, mrmn hasili ol iveyi-rftar fda. Drd kmi bam ol xali-siyh qurban, Tab grm tnim ol trreyi-trrar fda. Gzlrimdn salan qtreyi-kim ghri Lblrindn tkln lli-hvar fda. ak sinmd olan qanl cigr parlri Mst emind olan qmzeyi-xunxar fda. Par-par dili-mcruhi-prianimdn Sri-kuyind olan hr it bir par fda. Can dil qeydini kmkdn zm qurtardm, Can canany etdim, dili dildar fada. Ey Fzuli, nola gr saxlar ism can ziz, Vqt ola kim, ola ol uxi-sitmkar fda.

51

Qmdn ldm, demdim hali-dili-zar sana, Ey gli-taz, rva grmdim azar sana! I meyi-nab ki, barndan edr cml kbab, Ati-eq il aqi-cigrxar sana. Meyi-glgnd degil nrgisi-mstin ksi, Qdh olmu, gz ab, aiqi-didar sana. Arizin gl-gl edibdir meyi-glgun tabi, Vh ki, bir gldn alm ne glzar sana. Ba seyr et bu rxi-ll il kim, qnv gl Gstr xuni-dil dideyi-xunbar sana. Der idim qamtin srv, vli zg imi Hrkat rvi ivv rftar sana. gilib trfi-binaguin, drdi-dilimi Ya o tan dey, ya trreyi-dstar sana. Mn giriftarinm fitndn olman azad, Hi kim olmasn, ey ux, giriftar sana. Lli-nabin hvsi barm qan eyldigin, Ah kim, qanl yam qlmad izhar sana. Ey Fzuli, flkin var sninl nzri Kim, qm mhntini verdi n kim var sana.

52

Qmzsin sevdin, knl, cann grkmzmi sana? Ti urdun, cismi-ryann grkmzmi sana? Atin ahiml eylrsn mn tklifi-ba, Baiban, glbrgi-xndann grkmzmi sana? Yel verm dadb hr yan, ayaqlardan gtr, Ey pri, zlfi-priann, grkmzmi sana? Ey kmanbru, rqib verm qmzndn nsib, Ox atarsan da, peykann grkmzmi sana? Yandrb canm, cahansuz etm brqi-ahimi, Asiman, xuridi-rxann grkmzmi sana? Kfri-zlfndn mni mn eylmk layiqmidir, Sufi, insaf il imann grkmzmi sana? Tutalm kim, k seylabin yoxdur etibar, Ey Fzuli, emi-giryann grkmzmi sana?

53

Gri, ey dil, yar n z verdi yz mhnt sana, Zrrc qti-mhbbt etmdin, rhmt sana! Saxlama nqdi-qmi-eqini, ey can, zahir et Kim, verim hbsi-bdndn xmaa rxst sana. areyi-behbudimi sordum malicdn, dedi: Drd, drdi-eqdir, mmkn degil sihht sana. Tutaram yarn qiyamtd, hbibim, damnin, Mstsn qflt rabndan, bu gn mhlt sana. Eq hlin ati-hicran eylrsn kbab, Dn-dn imthan etdim, budur adt sana. Incidir nalm sni, vh nola gr bir ti il emi-clladn ed ehsan mn, minnt sana. Snd dn grdm, Fzuli, meyli-mehrab nmaz, Trki-eq etmkmi istrsn, ndir niyyt sana?

54

Ey bivfa ki, adt olubdur cfa sana, Billah, cfadr, olma, demk bivfa sana. Gh naz gh kirimv gh ivdir iin, Cann sevnlr olmasa yey aina sana. Min can olayd ka mni-dilikstd Ta hr biril bir gz olaydm fda sana. Eqind mbtlalm eyb edn sanr Kim, olmaq ixtiyar ildir mbtla sana. Ey dil ki, hicr doymayb1, istrsn ol mhi, kr et bu hal, yoxsa glr bir bla sana. Ey gl, qmind k rxi-zrdim etdi al, Bildirdi ola surti-halm sba sana. Dmz ah qrbi, Fzuli, gdalr, Ol hdn iltifat n nisbt mana, sana.

1

Dzmyib

55

b ki, miftahi-mhi-nv ola gncinga, Qla peymaneyi-grduni cvahirpeyma. Gizlyib emeyi-xurid suyun kuzeyi-rx, Qtr-qtr qla ncm rhatn peyda. Lalrng ola fqdn flki-minafam, Dir salm kimi ksi-meyi-glgun mina. Mhi-nv camini dvr gtir saqiyi-dhr, ncmi-rx sala neyi-tsiri-hva. Mn hm ol ruhfza rahi1 tkm sar kim, Nxli-himmt rhatndan ala nv nma. Tutar olsam, n cb, mey tgin drd sift, Eylyibdir nec topra bu iksir tila. Cam dvrind, Fzuli, oxudum mey vsfin: Ati-xirmni-qm, abi-hyati-hkma.

1

rab

56

Fqr mlki txt, alm trki fsrdir mana, kr lillah, dvlti-baqi myssrdir mana. Zlf rxsari xyalil ndir haln, demn1 ylym kim, gecv gndz brabrdir mana. Hur Tuba vsfin, ey vaiz, bu gn az eyl kim, Hmdm ol tubaqiyam hurpeykrdir mana. Ardn, ey m, x bir gu tut, kim, bu gec Bzm bir xuridtltdn mnvvrdir mana. Verdi badi-sbh bir xuridtlt mjdsin, mv vh, kim, bu dm lmk mqrrrdir mana. Zahida, sn ql tvcch gueyi-mehrab kim, Qibleyi-tat xmi-bruyi-dilbrdir mana. Ey Fzuli, cm olur peyvst el nzzarm, rseyi-dti-cnun shrayi-mhrdir mana.

1

Demyin

57

rbti-llin ki, derlr emeyi-heyvan ona, Ol verir can dmbdm aqv mn can ona. Oxlarndan kim, tikn tk sanclbdr hr trf, Glbnidir xm qdim, hr qn bir peykan ona. Xal xtdir bilmn ol ayineyi-rxsar z, Ya gzmdn ks salm mrdm mjgan ona. Tutma, ey qan, dmbdm tyan edib tn akini, Qoy bu mnzrdn dmi nzzar qlsn can ona. Bhr, ll dilrin vsfin mgr, syly sba Kim, qulaq tutmu sdf ir dri-qltan ona. Sald xttin zvqini dil can, qanlar uddurub, Tifl tk kim, oxudarlar zcr il Quran ona. Ey Fzuli, ol snm fanna rhm eylmz, Da bnzr bar, tsir eylmz fan ona.

58

Hr zaman mnzur bir uxi-sitmgrdir mana, Qanda olsam bir bla hqdn mqddrdir mana. Ol xmi-bruy qlsam scd hr sat, nola, Qibl il ol xmi-bru brabrdir mana. Qm degil, cismimd gr sngi-mlamt zxmi var, hneyi-bazari-sevdaym, bu zivrdir mana. Gzd xunalud peykann xyalil xoam, Hr biri, guya ki, bir brgi-gli-trdir mana. Zxmlrdn min az ad dayi-kr kim, Hr oxun bir nemti-qeyri-mkrrrdir mana. ql iradil bulmaq kam mmkndr, vli Dami-rah ola hlqeyi-zlfi-mnbrdir mana. xtri-bxtim vbalin gr ki, ol mhdn gln Mehrlrdir zgy, cvr cfalrdir mana. Ey Fzuli, mnzili-mqsud yetsm, n cb, Xidmti-piri-man irad rhbrdir mana.

59

Mnim tk hi kim zar prian olmasn, ya Rb! siri-drdi-eq dai-hicran olmasn, ya Rb! Dmadm cvrlrdir kdigim birhm btlrdn, Bu kafrlr siri bir mslman olmasn, ya Rb! Grb ndieyi-qtlimd ol mahi, budur virdim Ki, bu ndidn ol mh piman olmasn, ya Rb! xarmaq etslr tndn, kib peykann ol srvin xan olsun dili-mcruh, peykan olmasn, ya Rb! Cfav cvr il mtadm, onlarsz nolur halm, Cfasin hd cvrin payan olmasn, ya Rb! Demn kim, dli yox, ya zlm ox, hr hal il olsa, Knl txtin ondan qeyri sultan olmasn, ya Rb! Fzuli buldu gnci-afiyt meyxan kncnd, Mbark mlkdr, ol mlk viran olmasn, ya Rb!

60

Ey navki-vqin sipri-sineyi-hbab, Zlfn xmi rbabi-vfa seydin qllab! Mehrabd kli-xmi-bruyi-ltifin, Vacib bu chtdn qamuya scdeyi-mehrab. Suzim der idim m sana eyly rvn, Nzzareyi-rxsarna yox md hm tab. Xurid cmalndan ol ay sald niqabn, Sbh oldu, dur ey bxt, ndir munca krxab? Dn sbh yetirdim flk mvci-sirikim, Qrq etdi flk zr olan ncm girdab. Saqi mgr ol ll szn der meyi-nab Kim, dd yain, lin pd meyi-nab?! Cmiyyti-sbab knl verm, Fzuli Kim, tfriqdir xatir cmiyyti-sbab.

61

Sbh kmi rx, alm da tiin afitab, Zahir etmi ol mhi-dllak eyni-intisab. Dmbdm thriki-tiindn bulur balar sfa, yl kim, su mvc urub zahir qlr hr dm hbab. Hr sri-muyimd bir ba olsa muyi-sr kimi, Kss varn, tii-xunrizindn etmn ictinab. Kfi-srari-mlamt cvhri-tiinddir Kim, alr balardak sevda cmalndan niqab. Qsssindn bamn ql kimi inclmi tnim Kim, tniml tii ortasnda baimdir hicab. Tii-apk seyrin ahuyi-in dersm nola, Seyr qldqca tkr shrayi-in miki-nab. Muyi-jlidml tiindn midim ksmzm, Ey Fzuli, xali olmaz brqi-lamedn shab!

62

Sbh salb mah rxndn niqab, x ki, tmaay xa afitab! Riteyi-canm yetr et bir gireh, Salma sri-zlfi-smnsay tab. Mst xb, salma nzr hr yana, Grm rva kim, ola alm xrab. Ksm nzr canibi-aqdn, Naleyi-dilsuzdan et ictinab. amlr ncm sayram sbhdk, Ey bi-hicrin mn ruzi-hesab. Duzx girmz sitmindn yanan, Qabili-cnnt degil hli-zab. Sald ayaqdan qmi-alm mni, Ver mn qm dfin, saqi, rab! Rhm ql ftadlrin halin, Hi grkmzmi sn bir svab? Yar sual ets ki, haln ndir, Xst Fzuli, n verrsn cvab?

63

Qaliba bir hli-dil topraidir drdi-rab Kim, qlb hrmt, binalr dutmu stnd hbab. Brq baran sanma kim, grdkd ah kimi, Bilmzm nmdir mnim, alar mn, yanar shab. Ey soran halm, bu istina sualindn n sud; Halm eylrsn sual, mma eitmzsn cvab. Dti-qmd xaki-qbrim zr srvi-girdbad ks ba, ol srvdn su ksm, ey seyli-srab. Yetmyib vslin sn Leylivin, bir mrdr Mn kimi Mcnun olub shray dm afitab. Ol bt brusin qoyub mehrab dndrmn zm, Qoy mni, zahid, mana ox verm Tanrin zab. Nqdi-mrn bir snm eqind srf etdin tmam, Ey Fzuli, ah, gr sndn sorulsa bu hesab!

64

Qlsa vslin amm sbh brabr, yox cb; Rsmdir fsli-bhar olmaq brabr ruz b. Gn ki, sayn ddy yerdn durar, bir vchi var, Gls aliqdrlr, fqr hli durmaqdr db. Olmadan meyxaneyi-eqind msti-cami-zvq, Dzmdi bzmi-flkd Zhr qanuni-trb. Cnnti-vslindir ol mqsd ki, iman hlin Qlsa hq ruzi chnnm ati, oldur sbb. Qaliba mqsd vsalndr ki, dn gn durmayb, rx srgrdan gzr, bilmz ndir rnc tb. Bsteyi-znciri-zlfndr nsimi-trmizac, Tneyi-cami-vsalndr mhiti-xklb. Qlma feyzi-nemti-vslin Fzulidn diri, Yoxdur zg mqsdi, sndn sni eylr tlb.

65

Sn zndn almi rvn qlb saldn niqab, Yazya1 salsn bu gndn byl nurin afitab. Sn n nuri-paksn, ey mzhri-sni-ilah, Kim, alr mi-rxndn nur mehr mahitab. ks ruyin suya salm say, zlfn topraa, nbr etmi topran adn, suyun ismin glab. Yeld bulmu buyi-zlfn, suda ksi-arizin Kim, yeli barna basb, suya gz dikmi hbab. Llgun meydir lind sari-simin il, Ya nigini-lldir, rki-lbindn oldu ab? Kilki-qdrt lvhi-sinmd sni qlm rqm, Eylyib mhbublr mcmusindn intixab. Ey Fzuli, hr ml qlsan xtadr, qeyri-eq, Budurur mn bildigim, vllah lm bis-svab2

1 2

Shraya Trcmsi: Dorusunu Allah daha yax bilr.

66

Kuhkn irin z nqin kib vermi firib, Gr n cahildir, yonar dadan zin bir rqib. Qalarn yayi bir ox ltf eylmi hr aiq, Mn hm ondan eylrm bir ox tmnna, ya nsib. Tutiyayi-xaki-payin feyzin yol bulmasam, Nuri-emim, eyb qlma, kor olur derlr qrib. Mztribdir areyi-drdimd, vh kim, bilmyib, Bir dvasz drd uratm zn miskin tbib. Brqi-ahimdn evim hr gu bulmu rxnlr, Gl gr, ey gl, kim, giriftari-qfsdir ndlib. Ey mn sbr et deyn, hali-dilimdn bixbr, Eq olan yerd ndir aram, ya neylr kib? Ey Fzuli, incim sndn tafl qlsa yar, Rsmdir kim, gstr hbab istina hbib.

67

Ol ki, hr sat glrdi emi-giryanm grb, Alar oldu halim, birhm cananm grb. Eylyn tyini-czayi-mdava drdim, Trk edib, cm etmdi, hali-prianm grb. Lalrxlr gksmn akin qlmazlar nzr, Hi bir rhm eylmzlr dai-pnhanm grb. Tut gzn, ey dudi-dil, rxin ki, devrin trk edib, Qalmasn heyrtd, emi-gvhrfanm grb. Prtvi-xurid sanmn yerd kim, devri-flk, Yer urmu afitabn, mahi-tabanm grb. Suda ksi-srv sanmn, kim qoparb baiban Suy salm srvini, srvi-xuramanm grb. Ey Fzuli, bil ki, ol gl arizin grm degil, Kim ki, tn eylr mnim aki-giribanm grb.

68

Ruzigarm buldu dvrani-flkdn inqilab, Qan ir oldum, yan kdi bzmimdn rab. leyi-ah il yandrdm dili-srgtyi, Bir od oldum, cizginn evrmd olmazm kbab? Llin il bad bhs etmi, zhi gmrahlq, Oldu vacib eylmk ol bidbdn ictinab. Vermz oldu yol vsal pii-zlfn, ah, kim, Riteyi-tdbirdn dvrani-kcrov ad tab. Olmad ol mah rvn yandm hicran gn, Yandn b ta shr min n bilsin afitab. Gz ki, peykann qapub, ggdn saar hr yan sirik, Bir sdfdir, qtreyi-barani eylr drri-nab. Oldu bri-dudi-ahim prdeyi-rxsari-mah, Ah kim, almaz cmalindn hnuz ol mh niqab. Ksmdi mndn sri-kuyind azarn rqib, Ey Fzuli, cnnt ir ni yox, derlr zab?

69

Drdi-eqim dfin zhmt kr daim tbib, kr kim, olmu ona zhmt, mn raht nsib. Bir zbandr rhi-qm tqririn hr brgi-gl, Eylmz bihud gl grdkd fan ndlib. Bils zvqm vsldn firqtd fzun olduun, Vsldn mnim rva grmzdi rkindn rqib. Tni-qfltdir pritltlr izhari-hal, Sanma kim, hbab halndan olur qafil hbib. Ah, bilmn neylyim, qurtulmaq olmaz qeyddn, Mn hrifi-saddil, xuban cmali dilfirib. m qrbil tfaxr qlma, ey prvan, kim, Xirmni-mrn gyr brqi-fnadan nqrib. Nola alarsa Fzuli rvzeyi-kuyin anb, Lacrm giryan olur qlac vtn yadn qrib.

70

Payibnd oldum sri-zlfi-priann grb, Nitqdn ddm lbi-lli-drfann grb. Oda yaxdm mv canm, baxb rxsarin rx kdim dudi-dil, srvi-xuramann grb. Gzdirr hr yan gzm k ir barm parsin, Xlti-glgun il rx zr cvlann grb. Bir zaman kemz ki, dil tiindn olmaz ak-ak, Alr hr dm tutulmu knlm ehsann grb. Knlm tnhalq eylrdi prian sind, Olmasayd cm, hr yannda peykann grb. Bnd zindani-qm mhntdn olmudum xilas, Ah kim, ddm yen, zlf znxdann grb. Ey Fzuli, bunca kim, tutdun nihan hali-dilin, Aqibt fhm etdi el aki-giribann grb.

71

Qeyr eylr bisbb min iltifat ol nulb, ltifat etmz mn mtlq, ndir bilmn sbb? Cvr olur adt qzb vqti, n adtdir bu kim, Cvrn az eylr mn ol tndxu qlac qzb. Nola qmzn fikri ddis dili-suzanim, Zalimin gr olsa at mnzili, olmaz cb. Dmbdm gr ds gzdn drri-kim, vchi var. Ya uaqlardr yetim, onlarda yox rsmi-db. Cvri knlmdr kn, gzdr grn rxsarn, Allah, Allah, kam alan kimdir, kn kimdir tb. Yar bidad eylmz aq fryad etmdn, Hr nec ruzi mqddr olsa, vacibdir tlb. Mtrib, alatma srudinl Fzuli xstni, Seyli-kindn saqn, qopmaya bnyadi-trb.

72

Vslin mn hyat verir, firqtin mmat, Sbhan xaliqi xlql movt vl-hyat1. Hicranna thmml edn vslini bulur, Tuba limn yusaidhs-sbr vs-sbat2. Mehrindir iqtinai-mqasid vsilsi, Ma a mn rad, bihil-fovzu vn-ncat3. Tkm riyazi-tbim barani-vqini, Mn nzll-miyah v hya bihin-nbat4. Hq afrini sbb etdi vcudini, vcbt biz-zhuri zhurl-mkvvnat5. yzd sriri-hsn sni qld padiah, la kmal zatik fi hsnis-sifat6. Qldn dayi-nt, Fzuli, tmam ql, Kmmilhu bis-slami v tmmimhu bis-slat7.

1 2

Trcmsi: Pak v mqddsdir o yaradan ki, diriliyi v lm yaratmdr. Trcmsi: O adam xobxtdir ki, mtant v sbr ona kmk edir. 3 Trcmsi: N istrs, kimi nzrd tutarsa, ncat v mvffqiyyt onun vasitsildir. 4 Trcmsi: Ya yadrb, bitkilri dirildn. 5 Trcmsi: Zhurunla varln zhuruna sbb oldun. 6 Trcmsi: Zatnn kmaln gzl siftlrl yksltdi. 7 Trcmsi: Salam il onu tamamla, dua il bitir.

73

Yr, yetir mn, ey simi-k, bidad et, Gr aqan il alnm qul ism, azad et! tirm itlri avaznn, knl, zvqin, Yetr qara geclr hrz-hrz fryad et! Xrab olan knl, ey bt, snin mqamndr, Tafl eylm, bir qa da il abad et! Eitmdinmi, knl, eq mkil olduunu, Sn bu mkil ii kim dedi ki, bnyad et?! Xilafi-adt ox olma, ey pri, mail, Yetr fsun il tsxiri-admizad et! Sba, sirlri qsdin eylmi ol gl, Bizi hm onda, gr ds frstin, yad et! Fzuli, istr isn izdiyadi-rtbeyi-fzl, Diyari-Rum gzt, trki-xaki-Badad et!

74

ksi-rxsarn il oldu mzyyn mirat, Bdni-mrdy feyzi-nzrin verdi hyat. Bnzdrdim qdi-mvzunin fil-cml gr, Can iind lif etsydi qbuli-hrkat. Xt bu mzmun ildir trfi-znxdannda Ki, bu zindann sirin yox mmidi-ncat. Kakilin qld mqrrr mn srgtliyi, Demsin kims ki, var grdii-grdun sbat. Qmz peykanin edr aiq emin sdq, yl kim, mrdmi-mnim ver mhtac zkat. Afrin cvhri-mqbulin kim, almd Mmkn olmaz bu sifat il ki, snsn bir zat. Ey Fzuli, vr zhd il mtad oldun, Bilmdin haln, bihud keirdin ovqat.

75

Ey siri-dami-qm, bir gueyi-meyxan tut! Tutma zhhadn mxalif pndini, peyman tut! Dildims llin, ey qanm tkn, qhr eylm, Tut ki, qan etdim, dalt eyl, qan qan tut! Cizginirkn bana, mi-rxndn canm, Mn qlma, an hm ol m bir prvan tut! Gr sn fanimi bihud ders mddi, Ol sz tutma qulaq, mn kdigim fan tut! Tutmazam znciri-zlf trkin, ey naseh, mni Xah bir aqil xyal et, xah bir divan tut. Ey olub sultan, deyn dnyad mndn qeyri yox, Sn sni bir cd bil, dnyan bir viran tut. Ey Fzuli, dhr zalinin firibindn saqn, Olma qafil, r kimi tprn, iin mrdan tut!

76

Bhri-eq ddn, ey dil, zvqi-dnyani unut! Bali oldun, gl rhimdn idigin qani unut! Verdi rehltdn xbr muyi-sfid ruyi-zrd, hreyi-glgun il zlfi-priani unut! k ndamtdn gg dudi-dilin, tk qanl ya, Srvi-nazin trk tut glbrgi-xndani unut! Gr qnimt fqr mlknd gdalq ivsin, Etibari-mnsb drgahi-sultani unut! km alm qeydini, ey srblndi-fqr olan, Sltnt txtin irdin, bnd zindani unut! Lvhi-xatir surti-canan ql ayindar, Onu yad et, hr n kim yadndadr, ani unut! Msiyt drsin yetr tkrar ql, dndr vrq, zg hrfin mqin et, ol drs-nvani unut. Ey Fzuli, k mlamt rhgzarndan qdm Lhz-lhz kdigin bihud fani unut!

77

Mrd cismim iltifatndan bulur hr dm hyat, lrm, gr qlmasan hr dm mn bir iltifat. Yaz bilmz lblrin vsfin tmami-mrd, Abi-heyvan vers Xizr kilk zlmtdn dvat. Mn fqirm, sn qni, vergil zkati-hsn kim, r iind hm mndir hm sn vacib zkat. Grmyinc hsnn iman glmz aiqin, Yz peymbr cm olub, gstrslr min mczat. Mzhri-asari-qdrtdir vcudi-kamilin, Feyzi-fitrtdn qrz snsn, tfeylin kainat. Cvhri-zatinddir mcmui-vsafi-kmal, Bu sifat il ki, snsn, qandadr bir pak zat? Eq ta ddm, Fzuli, kmdim dnya qmin; Bil ki, qeydi-eq imi dami-tllqdn ncat.

78

Sba, yardan pnhan, qmim dildar izhar et! Xbrsiz yarm hali-xrabimdn xbrdar et! Gtir yadm onun yannda, vr grsn ki, qhr eylr, Xmu olma, yen dnam tqribil tkrar et! Knl, qm gnlrin tnha keirm, ist bir hmdm, cl xabndan, fqanlar kib, Mcnunu bidar et! yox, eq ati bir l ks, taqtin, ey ney, Ba artma, dmi-eq urma, ancaq naleyi-zar et! Mni rk oduna prvan tk, ey m, yandrma, Yetr xuridi-rxsarn irai-bzmi-yar et! Giriftari-qmi-eq olal azadeyi-dhrm, Qmi-eq mni bundan btr, yarb, giriftar et! Fzuli, baxmaq olur ol gn yadil xurid, N vch il kim, olsa gn ker, fikri-bi-tar et.

79

Xtti-rxsarn edr ltfd reyhan il bhs, Hsni-surtd cmaln gli-xndan il bhs. Cnnti kuyin zhd hli mnasib deslr, N mnasib ki, qlam bir ne nadan il bhs. Yzn durmasn ayin urub lafi-sfa, N rva mh qla xuridi-dirxan il bhs. Gri madd ox lafi-ltaft vardr, Yorulur eyls ol srvi-xuraman il bhs. Qlsa can llin iln feyz yetirmk bhsin, Canibi-llini tut, ey knl, et can il bhs! Dr od m dilin bu sbbdn ki, qlr Dil uzadb geclr ol mhi-taban il bhs. Sifti-hsnn edr xst Fzuli, n cb, Hsni-gftard gr eyls Hssan il bhs.

80

Chan ir hr fitn kim, olsa hadis, Ona srvi-qddindir, lbtt, bais. Mdarisd thqiqi-muyi-miyann, Dqayiqdn ortay salm mbahis. Mvhhidlr qlma inkar, zahid, Meyi-vhdti sanma mml-xbais1. Iki didsiz alm Yusif sn, Siz yox chan ir imkani-salis. Mn cm olur qanda kim, var bir qm, Mnm mlki-qm ir Mcnun varis. Tkb k kuyind, vslin dilr dil, Saar nf n dan topra haris2. zar lbin vsfin eylr Fzuli, Ona hm mfssir derm, hm mhddis.

1 2

mml-xbais pisliklr anas H a r i s kini

81

Ey qbari-qdmin ri-brin bain tac, rfi-zatin dnayi-mratib merac. Mntha rin dyani-tmamiyyi-rsul, Bhrsn, sairi-rbabi-risalt mvac. Xazini-gnci-fat sni qlm iyzd, Hi kim yox ki, sn olmaya axir mhtac. Snntin mfirt sbabin minhaci-hsul, Tatin msiyt mrazin tdbiri-ilac Xlq tqlidi-slukin sbbi-hsni-ma, Mlk tyiri-triqin sri-sui-mizac. Qaim olmazd nizam nsqi-sli-vcud, Vermsydin sri-dl il dnyay rvac. kr-lillah ki, Fzulini edib daxili-feyz, Rbtin daireyi-xovfdn etmi ixrac.

82

Can xr tndn knl zikri-lbi-yar eylgc, Tn bulur can yenldn ol lfzi tkrar eylgc. Qlma, ey fqan, gzn bidar, msti-xab ikn, Olmaya bir fitn peyda ola, bidar eylgc. Shbtimdn ar edib, ey gl, mni trk etm kim, Gl olur fsrd trki-shbti-xar eylgc. Varm fikri-dhannla yox etdim kim, qza Byl mr etmi mana, yoxdan mni var eylgc. rzi-rxsar et bu gn, ey mh, gm olsun gyd gn, yl kim ncm olur, gn rzi-rxsar eylgc. Hr zban bir tidir guya Zleyxa qtlin, Yusifi almaqda hli-eq bazar eylgc. Naleyi-zarm, Fzuli, xo glir ol glrx, Alr gl knl blbl naleyi-zar eylgc.

83

Knlm alr zlfi-priann grgc, Nitqim tutulur qneyi-xndann grgc. Baxdqca sn qan salr didlrimdn, Barm dlinir navki-mjgann grgc. Rnalq il qamti-mad qlan yad, Olmazm xcil srvi-xuramann grgc? ox eq hvs edni grdm ki, hvasn Trk etdi, snin aiqi-nalann grgc. Kafr ki, degil mtrifi-nari-chnnm, Iman glr ati-hicrann grgc. Naziklik il qneyi-xndan edn yad, Etmzmi hya lli-drfann grgc? Sn hali-dilin sylmsn, nola, Fzuli, El fhm qlr aki-giribann grgc.

84

Mnhrifdir, saqiya, nduhi-dnyadn mizac, Bad tut kim, illti-nduh qfltdir ilac. Fqr mlkn tut, gr istinad istrsn kmal, Sltntdn ke kim, ol vadid oxdur ehtiyac. km txt tac qeydin, bisr palq gzt Kim, ya bnddir txt bladr ba tac. Bir pri zlfn tutub, xalindn alsan kami-dil, Tut ki, in mlkini tutdun, Hinddn aldn xrac. Trk tcrid ixtiyar et kim, diyari-eqd Fqr bazarin sbabi-fnadndir rvac. Nqi-zayildir, muri-dhr qlma etibar, Olsa hasil fqrdn hzn qinadn ibtihac. Ey Fzuli, mn mlamt mlknn sultaniym, Brqi-ahim taci-zr, simi-sirikim txti-tac.

85

Olur qddim dta eqin yolunda, hr bla grgc, Triq hlin adtdir tvaz, aina grgc. Nihan eqimi mlum ets alm, dudi-ahimdn, cb yox kim, gmani-gnc edr xlq, jdha grgc. Fzun olduqca eqim grm olur kim gzm ir, gri su brudt ksbini eylr hva grgc. Oxun hr lhz kim, canm dlr, knlm qlar fan, Be-eyni eyl kim, fryad edr itlr, gda grgc. Rvaci-nqd nqi-sikkdndir, nola qdr ets Mn el, cismi-ryanmda nqi-buriya grgc. Mni-drvi el hm cvr edr, sn cvr qldqca, Kim eylr zlm mnin, padiham, sn rva grgc? Fzulini yaur, ey zf, mhvlr cfasndan Ki, mhvlr qlrlar min cfa, bir mbtla grgc.

86

Ey knl, yar ist, candan ke, Sri-kuyin gzt, chandan ke! Ya tm ks hyat zvqindn, Ya lbi-lli-dilsitandan ke. Mlki-tcriddir frat evi, Trki-mal eyl, xanimandan ke. Lamkan seyrinin zimtin et, Bu xrab olacaq mkandan ke. Etibar etm mlki-dnyay, Etibari-lvvi-andan ke! hli-dnyann olmaz axirti, Ey Fzuli, bu xakdandan ke!

87

Gr degil bir mah mehriln mnimtk zar sbh, Bain ab ni hr gn yaxasn yrtar sbh? Gn degil, hr gn bir ay mehril kksn ak edib, Taz-taz dalrdir kim, qlr izhar sbh. Tii-xurid il rf olsa yeridir kim, mdam Yandrb prvanyi, m verir azar sbh. Sbhi am ami sbh olmu mnm almd kim, am mi-bzm olub, ayrld mndn yar sbh. Gr n aiqdir ki, bir xurid vslin bulmaa Srf edr hr lhz min-min lli-hvar sbh. Eqd sadiqlik izhar etdi dan gstrib, Qaliba derlrdi kazib, qld ondan ar sbh. Hicr amnda qm etmidi Fzuli, qsdi-can, Olmasayd mrhmtdn dm urub qmxar sbh.

88

gr murad is vermk sfayi-cvhri-ruh, Flk misal yrt sari-rabi-sbuh. Buyurma tvb mn ol rabdan naseh Ki, grs onu tutar czm trki-tvb Nsuh. Hcumi-qmd mn onu etdi zvrqi-mey Kim, etmdi onu tufan olanda ktiyi-Nuh. Mdam emim qan doldurur xdngi-qmin, Yuva bamda tutan qular edib mcruh. Dil oldu dai-fraqinl rh-rh, vli N sud, n sn olmad hali-dil mruh. Tnimd sancl navklrinl adm kim, Dri-bla bu kilid ildir mn mftuh. Fzuli oldu belin fikri il muy misal, Hnuz bulmad ol sirr ehtimali-vzuh.

89

Qans mahin, bilmzm, mehril olmu zar sbh, Hr gn eylr xlq bir dai-nihan izhar sbh. Batd ncm, xd gn, ya bir siri-eqdir, Tkd drri-ki, kdi ahi-atbar sbh. Nola gr mvat ehya vers sbhn dmlri, Zikri-llindir kim, eylr dmbdm tkrar sbh. Bir msvvirdir ki, zrrin kilk il hr gn kr, Sfheyi-grdun nqi-arizi-dildar sbh. Mjd bir xuriddn vermi mgr badi-shr Kim, nisar eylr ona yz min dri-hvar sbh. Aiqi-sadiqdir, izhari-qm eylr hr shr, Ah il xlqi yuxusundan qlr bidar sbh. Ey Fzuli, ami-qm ncamna yoxdur mid, Bir tsllidir sn ol sz ki, derlr var sbh.

90

Ol mikbu qzal ixlasm eyl vazeh, Blli, sba, slamn miskiyytr-rvayeh1. Olac hbib vasil, bizdn hm olma qafil, Latqtir-rsail, latktmis-srayeh2. Yzd sirik qani, sylr qmi-nihani, Qd tzhrl-mani bil-xtti fil lvayeh3. Mn mbtlayi-hicran, mndn iraq canan. Vl-mr keyf ma kan mislr-riyahi rayeh4. Eqin, Fzuliyi-zar, trk etmk oldu dvar Ya arifn bima sar, la tksirin-nsayeh5.

1 2 3

Trcmsi: Ey shr yeli, mndn mik qoxulu salam yetir. Trcmsi: Mktublar mndn ksm, zab-ziyytlrini gizltm! Trcmsi: Mnalar lvhlr zrind xtt il zahir olur. 4 Trcmsi: mr n cr olursa-olsun klk kimi sib gedndir. 5 Trcmsi: ey olan eylri biln, ox nsiht etm!

91

Kimsd rxsarna taqti-nzzar yox, Aiqi ldrd vq, bir nzr ar yox. Bar btnlr mn tn edrlr mdam, Halm rh etmy bir cigri par yox. Yd mnim bama dhr qmin, neylsin, Badiyeyi-eqd mn kimi avar yox. Dhrd hmta sn var prirx desm Var gzl ox, vli sn kimi xunxar yox. Gzd gzib cizginir qtreyi-kim mdam, Qtreyi-kim kimi rxd syyar yox. ak grb kksm qlma ilacm, tbib, Zaye olur mrhmin, mnd bitr yar yox. Zarlm eqdn var, Fzuli, vli, Ol mhi-bimehrdn rhm mni-zar yox.

92

Nola gr qucsa miyann kmri-zr kstax, Gtirib oxlar ortay zr, eylr kstax. Xaki-sar, Cm Cmiddir, ey piri-man, Xbr et saqiy kim, tutmaya sar kstax! Rk odil yaxlr riteyi-canm ki, nen Dgr ol ariz geysuyi-mnbr kstax. Rvznindn qoma kim, gn d xlvtghin, Hrmi-ah n layiq gir akr kstax. Saxla, ey k, db, getm sri-kuyin ox Ki, dr gzdn zdn srlr hr kstax. Hvsim badeyi-glgun bu mmid ildir Kim, olam mst tutam damni-dilbr kstax. Bnzdirsn zn itlrin