geneza i charakterystyka zagrożenia sejsmicznego w ... · zastosowane dane ... tions of the foci...

12
Geneza i charakterystyka zagrożenia sejsmicznego w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym

Upload: trinhmien

Post on 01-Mar-2019

218 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Geneza i charakterystykazagrożenia sejsmicznego

w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym

NR 2764

Geneza i charakterystykazagrożenia sejsmicznego

w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym

pod redakcją

Wacława M. Zuberka i Krzysztofa Jochymczyka

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2010

Redaktor serii: Nauki o ZiemiAndrzej T. Jankowski

RecenzentEdward Popiołek

Projekt badawczy zamawianyPBZ-KBN-104/T12/2003

Kierownik projektu prof. dr hab. inż. Wacław M. Zuberek

Publikacja będzie dostępna — po wyczerpaniu nakładu — w wersji internetowej:

Śląska Biblioteka Cyfrowawww.sbc.org.pl

Spis treści

Wstęp (Wacław M. Zuberek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Badania nad sejsmicznością w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym — ewolucja poglądów na pocho-dzenie wstrząsów (Wacław M. Zuberek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

2. Przestrzenna zmienność warunków deformacji górotworu w rejonie siodła głównego wyznaczonana podstawie badań geometrii uskoków (Lesław Teper, Anna Lisek) . . . . . . . . . . . . . . . 14

2.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142.2. Metodyka badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.3. Omówienie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.4. Podsumowanie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3. Badania geodezyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

3.1. Pomiary przemieszczeń w technologii statycznej GPS (Krzysztof Jochymczyk) . . . . . . . . . . . 273.1.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.1.2. Lokalizacja badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273.1.3. Metodyka pomiarów terenowych oraz przetwarzanie danych . . . . . . . . . . . . . . . 283.1.4. Wyniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293.1.5. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.2. Satelitarna interferometria radarowa InSAR i PSInSAR (Zbigniew Perski) . . . . . . . . . . . . . 353.2.1. Opis technologii InSAR i PSInSAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3.2.1.1. Satelitarna interferometria radarowa (InSAR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353.2.1.2. Metoda PSInSAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.2.2. Zastosowane dane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373.2.3. Przetwarzanie danych InSAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383.2.4. Przetwarzanie danych PSInSAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393.2.5. Analiza dokładności wyników uzyskanych dla obszaru GZW . . . . . . . . . . . . . . . 41

3.3. Kompleksowa analiza danych (Zbigniew Perski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.3.1. Analiza interferogramów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

4. Sejsmiczność obszaru Górnośląskiego Zagłębia Węglowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

4.1. Charakterystyka sejsmiczności obszaru Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (Józef Dubiński, AdamLurka, Grzegorz Mutke, Krystyna Stec) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454.1.1. Górnośląska Regionalna Sieć Sejsmologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454.1.2. Charakterystyka sejsmiczności obszaru GZW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

4.2. Mechanizmy ogniskowe zjawisk sejsmicznych indukowanych na obszarze Górnośląskiego ZagłębiaWęglowego (Ryszard Dubiel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494.2.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494.2.2. Wyniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504.2.3. Mechanizmy nieścinające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514.2.4. Średnie lokalne tensory naprężeń, obliczone na podstawie mechanizmów ogniskowych indukowa-

nych zjawisk sejsmicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514.3. Badanie rozkładu epicentrów silnych wstrząsów w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym (Adam F. Idziak) . 53

6 Spis treści

4.3.1. Analiza zmian średniej aktywności sejsmicznej w GZW . . . . . . . . . . . . . . . . . 544.3.2. Badanie tempa wyzwalania energii sejsmicznej na tle aktywności sejsmicznej . . . . . . . . 57

4.4. Testowanie złożoności rozkładu wielkości źródeł sejsmicznych na obszarze Górnośląskiego ZagłębiaWęglowego (Stanisław Lasocki, Beata Orlecka-Sikora) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

4.5. Badanie kierunków migracji ognisk wstrząsów „tektonicznych” w celu wyjaśnienia uwarunkowań i me-chanizmów ich powstawania (Janusz Mirek, Beata Orlecka-Sikora, Stanisław Lasocki) . . . . . . . 644.5.1. Analiza defleksji wstrząsów z GZW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.5.2. Analiza zmian w czasie dwuwymiarowego rozkładu prawdopodobieństwa położenia epicentrum

wstrząsów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 674.6. Estymacja górnego ograniczenia wielkości źródła sejsmicznego na obszarze siodła głównego (Beata

Orlecka-Sikora, Stanisław Lasocki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 784.7. Pasywna tomografia sejsmiczna obszaru Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (Wojciech Dębski, Łukasz

Rudziński) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.7.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.7.2. Inwersja probabilistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.7.3. Tomografia sejsmiczna obszaru GZW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 814.7.4. Wyniki tomografii — dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 854.7.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Podsumowanie wyników i wnioski (Wacław M. Zuberek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

������ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Występowanie sejsmiczności w rejonach eks-ploatacji górniczej jest zjawiskiem dobrze znanymi musi być rozpatrywane jako jedno z negatywnychoddziaływań górnictwa na środowisko. Jest teżprzedmiotem specjalnie zaprojektowanych badańsejsmologicznych, górniczych i geologicznych pro-wadzonych na świecie już od 100 lat, a w Górno-śląskim Zagłębiu Węglowym (GZW) zainicjowa-nych z końcem lat dwudziestych ubiegłego wieku.Nie udało się jednak do dzisiaj wyjaśnić jedno-znacznie genezy najsilniejszych wstrząsów i częstosugerowanych związków z tektoniką obszaru.

W pracy A.F. IDZIAKA i in. (1999) przedstawionozwiązki między sejsmicznością obszaru GZWa współczesną aktywnością tektoniczną. Opisanyw niej model sejsmotektoniczny Zagłębia dobrzecharakteryzuje pewne prawidłowości w generowa-niu silnych wstrząsów. Przyjęto zatem, że modelten można stosować do opisu powstających w góro-tworze najsilniejszych zjawisk dynamicznych. Niepozwala to jednak na pełne poznanie i zrozumienieprocesu genezy zjawisk sejsmotektonicznych. No-woczesne techniki pomiarowe i interpretacyjnestwarzają w tym przypadku duże możliwości pro-wadzenia obserwacji oraz monitorowania procesówi zjawisk zachodzących w całym obszarze.

W możliwie najkompetentniejszym zespole spe-cjalistów podjęto zatem próbę przeprowadzenia ba-dań pozwalających rzucić nowe światło na stawianepytania, rozstrzygnąć niektóre z kontrowersyjnychpoglądów, a także dostarczyć nowych rozwiązań,które umożliwiłyby poprawę efektywności ocenyryzyka związanego z zagrożeniem sejsmicznym.

W zespole koordynowanym przez Wydział Nauko Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach,przy współpracy sejsmologów Zakładu Sejsmologii

Instytutu Geofizyki PAN w Warszawie, KatedryGeofizyki Wydziału Geologii Geofizyki i OchronyŚrodowiska Akademii Górniczo-Hutniczej w Kra-kowie oraz Laboratorium Sejsmologii GłównegoInstytutu Górnictwa w Katowicach, podjęto bada-nia w ramach projektu badawczego zamawianegonr PBZ-KBN-104/T12/2003, aby uzyskać odpo-wiedzi między innymi na następujące pytania:— Czy w rejonie Górnego Śląska występują strefy,

w których należy oczekiwać zwiększonej ak-tywności sejsmicznej, w jaki sposób wiążą sięone z geologią rejonu oraz w jaki sposób uwa-runkowania geologiczno-tektoniczne wpływająna zróżnicowanie zagrożenia sejsmicznego?

— Czy w mechanizmie ognisk niektórych wstrzą-sów zaznaczają się konsekwentnie pewne kie-runki nacisków, które można wiązać z aktywno-ścią tektoniczną?

— Jakie relacje zachodzą między obszarami naj-większych osiadań powierzchni terenu wywo-łanych eksploatacją podziemną a rejonami kon-centracji ognisk najsilniejszych wstrząsów?

— Czy obserwowany w sekwencjach najsilniej-szych wstrząsów przeskok ognisk wstrząsów na-leży wiązać z tektoniką zagłębia?

Literatura

IDZIAK A.F., TEPER L., ZUBEREK W.M., 1999: Sejsmicznośća tektonika Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Katowi-ce, Uniwersytet Śląski, 98 s.

Wacław M. Zuberek

Wstęp

Noty o Autorach

Wacław M. Zuberek, prof. dr hab. inż., Uniwersy-tet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, KatedraGeologii Stosowanej

Lesław Teper, prof. UŚ dr hab., Uniwersytet Śląski,Wydział Nauk o Ziemi, Katedra GeologiiStosowanej

Anna Lisek, mgr, Uniwersytet Śląski, WydziałNauk o Ziemi, Katedra Geologii Stosowanej

Krzysztof Jochymczyk, dr inż., Uniwersytet Śląski,Wydział Nauk o Ziemi, Katedra GeologiiStosowanej

Zbigniew Perski, dr, Uniwersytet Śląski, WydziałNauk o Ziemi, Katedra Geologii Podstawowej

Józef Dubiński, prof. dr hab. inż., Główny InstytutGórnictwa

Adam Lurka, dr hab. inż., Główny Instytut Górnictwa

Grzegorz Mutke, doc. dr hab. inż., Główny InstytutGórnictwa

Krystyna Stec, dr inż., Główny Instytut Górnictwa

Ryszard Dubiel, dr, Uniwersytet Śląski, WydziałNauk o Ziemi, Katedra Geologii Stosowa-nej

Adam F. Idziak, prof. dr hab., Uniwersytet Śląski,Wydział Nauk o Ziemi, Katedra GeologiiStosowanej

Stanisław Lasocki, prof. dr hab., Instytut GeofizykiPAN, Zakład Sejsmologii i Fizyki WnętrzaZiemi

Beata Orlecka-Sikora, dr inż., Instytut GeofizykiPAN, Zakład Sejsmologii i Fizyki WnętrzaZiemi

Janusz Mirek, dr inż., Akademia Górniczo-Hutni-cza, Wydział Geologii, Geofizyki i OchronyŚrodowiska, Katedra Geofizyki

Wojciech Dębski, doc. dr hab., Instytut GeofizykiPAN, Zakład Sejsmologii i Fizyki WnętrzaZiemi

Łukasz Rudziński, mgr, Instytut Geofizyki PAN,Zakład Sejsmologii i Fizyki Wnętrza Ziemi

12*

The controversies concerning the origins of the stron-gest tremors in Upper Silesian Coal Basin (USCB) andtheir connection to tectonics have been appearing formany years. The studies conducted aimed at explainingthe relations between a geological structure and the oc-currence of seismic phenomena. The aim of the projectwas above all:— to define the areas in Upper Silesia of an increased

seismic activity and the relations between seismicphenomena and a geological structure of the researcharea,

— to show directions of tectonic stresses on the basis ofthe studies on the focal mechanisms of tremors,

— to define the relationship between the areas of thebiggest surface subsidence caused by the undergro-und exploitation and regions of the concentration ofthe foci of the strongest tremors.The analysis of the parameters of the geometry of

faults in the region of the Main Anticline allowed fordefining the criteria of the regional division and areadistinction in which the faults are similar to ductile orbrittle in the deformation period. A low ductility wasascribed to areas located in the southern wing of theKłodnica fault. In the region of the Main Anticlineoccur the areas of an average and high ductility. In theareas of low ductility one can currently expect a bignumber of low-energetic tremors. In the areas ofhigher ductility one should expect tremors of higherseismic energy. The implementation of the analysisinto practice will allow for increasing the precision ofseismic hazard prediction in Upper Silesian CoalBasin.

Cyclic measurements of deformation in the GPS sta-tic technology showed the existence of horizontal andvertical shifts. The measurements points were on themeridional line from Świerklaniec to Wyry, in the areasof coal mine exploitation and beyond them. For the ma-jority of points the horizontal shifts of various heightswere observed, mainly in the north-south direction (theshift turn to the north or south). The very results corre-late with the occurrence of alternate spheres of low andhigh susceptibility in the region of the main saddleback.It may prove the existence of tectonic stresses comingfrom the Karpaty side. The findings confirm the rese-

arch of the satellite radar In-SAR and PSIn-SAR inter-pherometry.

The analysis of the focal mechanisms of tremors (theinversion of the tensor of the seismic moment and itsdecomposition) points to the occurrence of the phenom-enon with shift on the strike-slip faults in some cases. Itcan be accounted for by the appearance of big horizon-tal, probably, tectonic stresses. Also a very big change-ability of the state of stresses in the ground was proved.Thus, it seems that the mining exploitation introducesthe rock mass into the unstable state with chaoticchanges of main directions of the main tensor stresses.Sporadically, the state with a vertical orientation of indi-rect stresses (σ1 and σ3 horizontal constituent) appears.In such a case shifts occur whereas the σ1 axis is me-ridionally directed. It may prove the existence of con-temporary tectonic stresses. On the basis of a new modi-fied method of a modeless distinction of the borderlineenergy of the distribution of energetic mining tremorsthe estimates of these values for particular areas in Up-per Silesian Coal Basin were defined. The borderlineenergy defines the level above which the likelihood ofthe occurrence of the so called tectonic-exploitativetremors increases.

Within the scope of the research the migration direc-tions of the foci of mining tremors were analysed. In theregion of the Main Anticline, Bytom Syncline andRybnik Coal District only one dominant migration direc-tion W-E (70—80°) can be distinguished, which is in ac-cordance with the main course of the fault system in Up-per Silesian Coal Basin (in the approximation of theparallels to the borderline of the Karpaty thrust). But, inthe Main Syncline the direction of the second-importantazimuth (33°) is present.

A passive seismic topography, based on Bayes’technique, in a two-dimensional perspective witha re-localization of foci allowed for a reconstruction ofthe spacious distribution of velocity and connecting it tothe distribution of the epicenter clusters. The first andmost important group of tremors appears in the areas ofa lowered velocity of seismic waves. The other twoclusters are connected with the areas of an increasedvelocity. The last cluster was observed in the area ofa strong gradient of the velocity of longitudinal waves,

The origins and characteristics of seismic hazard in USCB

S u m m a r y

which must have a lithological underlying and may ap-pear to be important when explaining the origins of thestrongest tremors in Upper-Silesian Coal Basin.

All the data obtained point to the necessity of takinginto account the contribution of tectonic stresses to theorigin of tremors, especially the strongest ones in themining areas of the Upper Silesian Coal Basin. Due to

the fact that the very phenomena are not frequent andtectonic influences must be observed in long periods oftime, the very studies are not easy and must be carriedon systematically. From the cognitive point of view, theinitiation of these studies and giving them the rightdirection is a success, which can be proved by the re-sults gained within the scope of the project.

94 ������

������ � ��� ������ � ������ �� ������ � ��������� �� �������� ������

� � � � � �

�� ���������� ��� ����� ��� � ������������� ������, ������� ������� ������������ �� � ��������� �� �������� ������ � ������ �� ���� ��. ����!����� ���!����������� ���� "���� ������� ��������� ���!���������� �� �������� � �����!������ ����-�� ��� ���������. #��� ���� �� ����!� ������ ������� � ��!�����:— ����!����� � ������ ������ $������ ���� ��-�������� ������ �� � ��������, � �� ������ ���!� ������ ��� ��������� � ���-������ �� �������� ������ ���!������;

— � ����� ����������� �� ������ ��� !������� ���������� ���!������ %� ������� ������������ ��;

— ������� ��� ���������, ����� ���� ���!��������� ��� ����� ����!� ���������, ������ ������� ��!������ & ������"���, � ��-������ ��"�����"�� ������ ��� ��������� ��. ����!����� ������ ���������� ���������

����� � ������ ���� ������ �������� ����!����� ������� ������������� ��!���!������ � ��!����������������, �!� ���� ��!�� ��� ��!������� ��� �, � � �����! !�%����"�� ������������. ��������� ��!��������� ���������������, ������������ � ����� ���� ��!-��" ��� ����. � ������ ���� ������ ���!�������������� ���������� � ��!��� � ���������!���������. �� ���������� ����� ��!����-����� � �������� ����� ����� ���!��� ������������ ��� �&��������� � ���� ��. �� ���������� ����� ��� �� ��!��������� ��!��� �!������� �� ����� ��� ��� ������ ��� &���-�����. ��������� ������� �� ��� �� � !������������ ��������� ������� ������ ������������������ � ��������� �� ��������������.#� ���� �� ��������� !�%����"�� � ����-

�� �� ��������� GPS ������� ������������������������ � ����� ����� �����������.'�� � ������ ���� ��������� �� ����!�������������� �� $��� ���"� !� ������, �� & ����-

��"����� ���������� �������� ����, � �� �� ��� �����"���. (�� ���������� ���� ������� ��������� ������ ����������� ������� �����������,����������� ������� ������� �� ��������������� — �� (������� ����������� �� �� ��� ����).(����� ���������� �������� ������������������� ��� �� � ��� �� ��!��������� � ���������� ������. +�� ����� ��!������������ � ���-�������� �� ������ � ����������, �����-!��� � ������ /�����. ���������!��������������� ��!�����!��� ���!������ ����� ������!����� �����%��������� In-SAR, � �� ��PSIn-SAR.0����� ��������� ���� �� � ����� (�������

������� ������ ��� ������� � ��� !� ����-��"��) � ������� � ��!� ������ �� ������� ��-���������� �� ����!������ ����. +�� �������1����� ���� � �������� ��� � �����������-�� ����������, ���!������������ �� ������ �.2��������� �� �� ������� ����������� ����������������� � ������ �����. � ���� &�������� !�������, ��� ������ & ������"�� �����!�������� ���� � ����������� ������� (��-���������� ���������) ������ ��� ������-����� ������ ����������� ������� ����������.����� �� ������� ��������� ������� �����- ������ �������"��� �������������� ����������(������������� ���������� σ1 � σ3). � �� ������� �����!���� ����!������ �����������,� �� σ1 ���������� �� ����!���. +�� �������!������������ � ����������� ����������� ������ � ����������. �� �������� ������,��!�%�"���������� ����!� �����!������� ����-!������ ��������� &������ &��������� ��� ��-���!������ ����� ���� �� ���������� �"�� �&�� �� �������� !�� ��!����� ���������������� ��� ��������� ������. ���������&������ ����!����� ���!��, ���� ������������������� ���������� ��������� �� ���.�� ������ �-& ������"����� ���� ��.� ��� � ���!������ ���� ����������������

����������� �����"�� ������ ����� ���� ��.� ������ ���� ������, ����� �� ����!� � ��-

������ 95

���" ��� ��������� � ����, ��!������ ���� � �!���������!����� ����������� �����"�� �� —70° !�—80°, ��� ����������� �������� ������������������ ��� � ��������� �� �������������� (� ����������� ����������� �����"� ����� ��� ��!����). � ��� �����!�, !�� �����������!� ��� ����� �� �� ����������� �����������! � �������� —33°. ������ ������ �� �������%��, ��������-

�� �� ���� � 6���, � !�������� ��� �� ��-�� �����"��� ������ ���� �� ��������� �������-���� �������������� �����!������ ������ ��� ���� �����!������� ����� &��"������. ����� � ���� ������ ������ ���� �� �����!����� ������ ���������� ������ ������ �����. (�� !����� �������� �������� ��-�������� ������. ���!��� ���������� ������������ ������� ���!����� ����� ���!���-

�� ����, ��� !����� ����� ���������� �� ���-����� � ����� � ������ ���������� ����������� ������� ��� ����� ���� ��� ��������� �� �������� ������.'� �� �������, �� ���������� ����������

� ������� �� �����!����� ����� �� ������ ����������� � ������� ���� ��, ������� ��������, �� ����� ���������� ��������� ������������ ������. ������� �� �������� ���%� �, ��� !����� ������� �� ���� �������, � ���� ������ ��� ��������� ��!��� �����!���!��������� �����, &�� ���!������ �� ������� ��� ��; ���� ����, ��� !����� �����!������������� �. $ �������������� ��� � ������������� �����!��� �������� ������ &�����!������ � ���!���� �� �������������������������, � ��� ����� ��!���������������������� � ��� � ���� �� ����������.

Redaktor: Barbara Todos-BurnyProjektant okładki: Paulina Tomaszewska-Ciepły

Redaktor techniczny: Barbara ArenhövelKorektor: Lidia Szumigała

Copyright © 2010 byWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-1933-9

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu Śląskiegoul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.ple-mail: [email protected] I. Ark. druk. 12,0. Ark. wyd. 11,0. Papier offset.kl. III, 90 g Cena 18 zł

Łamanie: Pracownia Składu KomputerowegoWydawnictwa Uniwersytetu ŚląskiegoDruk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, Spółka Jawnaul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek