Jugoslavija i mađarska kriza 1956. godine

APSTRAKT: U radu, zasnovanom na arhivskoj građi jugoslovenskog porekla, na objavljenoj mađarskoj i ruskoj građi i literaturi, te bogatoj memoaristici i razgovorima sa savremenicima, dat je pregled jugoslovensko-mađarskih odnosa od početka normalizacije sredinom 1953. do ponovnog zahlađenja, posle sovjetske vojne intervencije u Mađarskoj krajem 1956. godine. Naglasak je stavljen na bilateralne odnose u godini u kojoj je posleratna politička kriza u Mađarskoj dostigla vrhunac, prerastajući u Revoluciju 1956.

Ključne reči: Jugoslavija, Mađarska, SSSR, mađarska kriza, Tito, Rakoši, Nađ, Kadar, Hruščov

Mnogi komunisti i evropski intelektualci, levičari, završili su 1956. godinu konačnim raskidom sa jednom iluzijom (F. Fire). Komunističke države, pak, povukle su se u svoje institucionalne oklope, konsolidovale snage i produžile opstanak za više od tri decenije. Jugoslavija nije bila izuzetak. Iako je sredinom pedesetih godina prošlog veka vlast Josipa Broza Tita bila stabilnija nego ikad do tada, jugoslovenski vođa je u jesen 1956. godine imao razloga za osećaj ugroženosti velikim naporom i umećem stečene, kako lične, tako i jedinstvene jugoslovenske pozicije u blokovski podeljenom svetu. Dramatičnost 1956. u komunističkom svetu ogledala se u istupanju Nikite Hruščova na februarskom kongresu KPSS, junskoj pobuni radnika u Poznanju i mađarskom Oktobru.

Nakon što je Sovjetski Savez krajem četrdesetih godina učvrstio vlast u Istočnoj Evropi, do prve otvorene pobune i prve upotrebe sovjetskih tenkova u represivne svrhe došlo je ubrzo posle smrti J. V. Staljina. Kolektivno rukovodstvo Sovjetskog Saveza je u proleće 1953. godine bilo svesno teške ekonomske situacije i opšteg lošeg stanja u Istočnom bloku, te potrebe revizije Staljinove politike. Neposredno po Staljinovoj smrti, Georgij Maljenkov, novi generalni sekretar KPSS i predsednik sovjetske vlade, najavio je promenu ekonomske politike i uvođenje novog kursa. Komunistički blok nije bio pošteđen nestabilnosti koja često prati otvaranje novih puteva, a proizvod je nesigurnosti, neblagovremenosti u donošenju ili spovođenju odluka. Posredno, takvo stanje je dovelo do pobune radnika u Istočnom Berlinu. Dvodnevni štrajk je bio ugušen u krvi 17. juna 1953. Ono što je Mona Ofouz, višegodišnja saradnica čuvenog francuskog istoričara, Fransoa Firea, pripadnika KP Francuske do 1956., napisala za svog kolegu, može se reći za veliki broj evropskih levičara toga vremena: u rastajanju od komunizma, za njih je štrajk istočnonemačkih radnika bio početak oplakivanja; a period žaljenja završio se Mađarskom revolucijom 1956. godine. (M. Oзуф, str. 308)

Međutim, 1956. godina počela je osudom staljinizma i kulta ličnosti na Dvadesetom kongresu KPSS, čime su reformski komunisti dobili polet za mobilizaciju. To je bilo najuočljivije kod poljskih i mađarskih komunista. Mađarski reformatori su uskoro dobili još jedan jak podsticaj: pobuna radnika u Poznanju, 28. juna 1956., završila se tragično (u sukobu policije sa radnicima bilo je preko 50 mrtvih radnika), ali je nakon šoka u kome se čitava nacija našla, poljska KP odlučila da usvoji jedan od radničkih zahteva, te je bivši partijski lider, Vladislav Gomulka, koji je 1949. izbačen i partije, a u periodu od 1951. do 1954. bio i zatvoren, u avgustu 1956. vraćen u partiju. U toku

zasedanja Osmog plenuma CK PK Poljske 21. oktobra V. Gomulka je ponovo izabran za generalnog sekretara. Sovjetski lideri su prihvatili objašnjenje poljskih drugova da će sa Gomulkom na čelu, partija samo ojačati, nikako oslabiti. Pošto su događaji u Mađarskoj sve više zaokupljali pažnju sovjetskog rukovodstva, Poljska je, dovoljno zaplašena mogućnošću sovjetske vojne intervencije, prepuštena sebi.

Istovremeno sa ubrzavanjem događaja koji su vodili ka vrhuncu krize u Istočnim bloku, pogoršavala se i situacija na svetskoj političkoj sceni. Između dve sovjetske vojne intervencije u Mađarskoj, ne mireći se sa nacionalizacijom Sueckog kanala, Velika Britanija, Francuska i Izrael izvele su napad na Egipat, 29. oktobra 1956. godine.

Prema istraživanjima mađarskog istoričara Lasla Borhija, izgradnja sovjetske imperije u ovoj zemlji, započeta je odmah po ulasku Crvene armije. U godinama koje su prethodile 1956-oj politički, socijalni i ekonomski sistem u Mađarskoj kopirao je u potpunosti sovjetski sistem. Sve vreme mađarsko rukovodstvo koristilo je Moskvu kao spoljni izvor sile kojom je učvršćivao svoj autoritet u zemlji. Prema zvaničnom političkom kanonu Sovjetski Savez je oslobodio Mađarsku od nacizma i otvorio put revolucionarnom razvoju ka socijalizmu. Ova ideologija je dala legitimitet ekonomskom izrabljivanju i kontroli. Nepostojanje pravno regulisanih odnosa između dve zemlje Moskva je obilno koristila, pri tom rezervišući pravo da se meša u sve unutrašnje poslove. U cilju pripreme za predstojeći rat sa zapadnim silama, početkom 1951. Sovjetski Savez je gurnuo Mađarsku u hiperindustrijalizaciju, koja ju je potpuno ekonomski osiromašila i dovela do pobune 1956. godine.

Mađarski intelektualci su Dvadeseti kongres KPSS protumačili kao podršku politici, koju je Mađarska prihvatila 1953-55. za vreme reformske vlade Imrea Nađa. Posle smenjivanja neprikosnovenog komunističkog vođe do tada, Maćaša Rakošija, u julu 1956., u partijski vrh su vraćeni komunisti koji su došli u sukob sa dotadašnjim generalnim sekretarom: Janoš Kadar je izglasan za člana Politbiroa. I I. Nađu je ponuđeno da se pridruži vođstvu Partije, pod uslovom da izvrši samokritiku, ali je on to odbio. Svečano sahranjivanje L. Rajka, rehabilitovanog nekoliko meseci ranije, 6. oktobra, pretvorilo se u prvu manifestaciju snage reformista: desetine hiljada ljudi, uključujući I. Nađa, bilo je prisutno na sahrani. Na inicijativu studenata Segedinskog univerziteta od sredine oktobra počele su se sastavljati liste zahteva na kojima će insistirati u razgovoru sa predstavnicima režima. Najpoznatija je postala lista u 10 i 16 tačaka, sastavljena na budimpeštanskom Tehničkom fakultetu u noći 22. oktobra.

Izdvojile su se četiri grupe zahteva: prva je bila vezana za spoljnu politiku: preispitivanje sovjetsko-mađarskih odnosa, normalizacija sa Jugoslavijom i povlačenje sovjetskih trupa iz Mađarske; druga je spadala u domen unutrašnje politike: izmena sistema u zemlji, I. Nađ za predsednika vlade, sloboda govora; u trećoj grupi, društveno-ekonomskoj sferi, zahtevano je prilagođavanje planske privrede uslovima u zemlji; četvrtu grupu činili su zahtevi u vezi sa mađarskim nacionalnim obeležjima i praznicima. Studenti su želeli da se mađarska vojska zvanično zove «Košutova vojska», da se ukloni Staljinova statua i na njeno mesto postavi spomenik herojima i žrtvama Revolucije 1848/49. i da 15. mart bude proglašen za nacionalni praznik. Simbolika 1848. bila je jako prisutna tokom svih dana revolucionarne 1956.: slogani, pesme Šandora Petefija, zahtevi za slobodom, centri oružanog otpora, čak su u oba slučaja mađarsku borbu za slobodu ugušile ruske trupe. Studenti Tehničkog fakulteta zakazali su i protestni marš za sledeći

2

dan u podne, 23. oktobar, da i na taj način podrže svoje zahteve i pruže podršku promenama u Poljskoj.

Dok je rukovodstvo bilo u nedoumici šta da radi, partijske organizacije u Budimpešti insistirale su da uzmu učešća u demonstracijama, kako bi ih zadržale pod kontrolom. Uveče, 23. oktobra, jedna od tri veće grupe demonstrana pošla je do radija, da objavi slušaocima svoje zahteve. Na radiju je pak pročitana izjava Ernea Gerea u kojoj je demonstracije nazvao nacionalističkim i zapretio strogim kažnjavanjem. Ispred zgrade radija došlo je do pucnjave. U tom momentu mirne demonstracije pretvorile su se u oružanu pobunu. Sovjetski tenkovi su ušli u grad u zoru. U 23.00, 23. oktobra Erne Gere je pozvao sovjetske trupe da intervenišu, a kasnije je to potvrđeno pisanim zahtevom potpisanim 26. oktobra od strane Andraša Hegediša, koji je 23. oktobra još uvek bio predsednik mađarske vlade.

U oružanom otporu prednjačili su mlađi radnici. Njima su se brzo priključili studenti, veterani rata, stariji radnici, kriminalci. Ukupan broj boraca bio je oko nekoliko hiljada, ali su imali podršku većine stanovništva glavnog grada. Razvile su se ulične borbe. Međutim, nije bilo jedinstvene, ili bar dobro definisane ideologije da ujedini ustanak, osim zajedničke želje i komunista i antikomunista da se povrati nacionalni suverenitet i zbaci diktatura. Posle nekoliko haotičnih dana sovjetske trupe su počele da se povlače iz Budimpeše, ali je ubrzo došlo do ponovnog napada.

Na odluku Moskve da po drugi put vojno interveniše nesumnjivo su uticale dve spoljopolitičke okolnosti: Suecka kriza i ponašanje SAD u tome. Nevoljan da rizikuje direktnu konfrontaciju sa Zapadom, Sovjetski Savez je odmah povukao svoje savetnike i naoružanje iz Egipta, očekujući da Zapad to isto uradi kad je u pitanju Mađarska. Može se reći da su SAD protumačile ovaj potez baš onako kako je Moskva želela.

U periodu između 23. oktobra 1956. i januara 1957. godine zvanično je zabeleženo oko 2.500 poginulih, 44% ispod 25 godina i 58% bili su fizički radnici; 78% od ukupnog broja poginulih, poginulo je u Budimpešti. Većina ranjenih u oružanim sukobima - 77% od oko 20.000 ranjenih – zadobila je povrede takođe u Budimpešti, a skoro polovina od njih imali su ispod 30 godina. (I. Romsics, str. 311)

I pored lako predvidljivog neuspeha od samog izbijanja, Mađarska revolucija 1956. pokazala se kao prekratnica u posleratnoj istoriji ove zemlje: primorala je Mađare da sebe vide realističnije i naučila ih da u svojoj borbi za nezavisnost ne mogu da računaju ni na čiju pomoć. Janos Kadar, prvi čovek reformisane komunističke partije tj. generalni sekretar Mađarske socijalističke radničke partije u narednih 30 godina, zasnovao je na ovim lekcijama pragmatičan program, koji je doveo do pojave karakterističnog «mađarskog» političkog modela, ničim ne ugrožavajući sovjetske interese velike sile, ili njen jednoparijski državni princip. U tom smislu Revolucija 1956. nije bila neuspešna.

Jugoslovensko-mađarski odnosi od kraja Drugog svetskog rata do Mađarske revolucije 1956. godine prošli su kroz nekoliko faza. Prvi četvorogodišnji period izuzetno srdačnih odnosa između dve zemlje dostigao je vrhunac 1947. potpisivanjem nekoliko sporazuma o saradnji na svim nivoima. Nakon sukoba Jugoslavije i Sovjetskog Saveza 1948. godine, Mađarska je bila jedna od najaktivnijih «narodnih demokratija» u antijugoslovenskoj kampanji. Posle Staljinove smrti, jugoslovensko-mađarski odnosi su postajali sve bolji, ali normalizacija nije išla glatko, zapravo, uočljiva su dva talasa

3

otopljavanja: početak prvog vezan je za dolazak Imrea Nađa na čelo mađarske vlade u leto 1953., dok je drugi talas normalizacije bio povezan sa odlaskom Maćaša Rakošija, tri godine kasnije. Razvoj dobrosusedskih odnosa u ovom periodu bio je usko povezan sa unutrašnjepolitičkim promenama u Mađarskoj.

Posle Sovjetskog Saveza, Mađarska je prva pokrenula normalizaciju odnosa sa Jugoslavijom. U drugoj polovini 1953. godine uspostavljeni su puni diplomatski odnosi, a broj incidenta na granici drastično je opao. Trgovinska razmena je ustanovljena tokom 1954. godine, a, takođe, regulisana su i neka pitanja vezana za železnički i rečni saobraćaj. Počelo je povezivanje kulturnih i naučnih ustanova dve zemlje. Ipak, najvažnije za dalji razvitak jugoslovensko-mađarskih odnosa bilo je obustavljanje antijugoslovenske kampanje u jesen 1954. godine. Međutim, zbog postojanja dva različita koncepta mađarskog unutrašnjeg političkog razvitka, koja su se otvoreno sukobila na Martovskom plenumu Centralnog komiteta Mađarske partije trudbenika 1955. godine, došlo je do zastoja u daljem približavanju.

Novi kurs, koji je Georgij Maljenkov najavio, bio je najuočljiviji u promeni politike u oblasti poljoprivrede i u orijentaciji ka potrošačkom društvu. Među satelitskim zemljama najdalje je u sprovođenju politike novog kursa otišla Mađarska, jer je jedina u partijskom vrhu imala čoveka koji se iskreno založio za reforme: predratni komunista i poljoprivredni stručnjak, Imre Nađ, prvi posleratni ministar poljoprivrede, još se 1947. godine razišao sa M. Rakošijem na pitanju kolektivizacije sela i politike prema kulacima. Početkom 1948. godine je izbačen iz Politbiroa mađarske KP, ali je već 1951. vraćen. U julu 1953. na zahtev sovjetskog rukovodstva postavljen je za predsednika mađarske vlade. Maćaš Rakoši je nevoljno prihvatio novu partijsku liniju. Ostao je na čelu mađarske KP, jer su različita viđenja politike novog kursa postojala i u samom sovjetskom vrhu. Podržavanjem dve potpuno suprotne politike, Nađeve i Rakošijeve, Moskva je uveliko doprinela narastanju opšte nesigurnosti i nepoverenja u Mađarskoj. Očigledno postojanje dve različite koncepcije unutrašnjeg razvitka i borba između njihovih nosilaca direktno se odražavalo na normalizaciju jugoslovensko-mađarskih odnosa. Nema sumnje koja je koncepcija bila bliža Jugoslaviji. U toku sprovođenja politike novog kursa započelo je otvaranje ovih dveju zemalja međudržavnom saradnjom na najrazličitijim poljima, a lične veze koje su ostvarene sa predstavnicima reformskog krila, zadržane su i posle Nađevog pada, u aprilu 1955.

Kada je reč o infiltriranosti jugoslovenske obaveštajne službe u mađarske državne i partijske organe, treba imati u vidu da je pedesetih godina prošlog veka Jugoslavija socijalističkim zemljama, posebno Mađarskoj i Poljskoj, bila primer koji je trebalo slediti u pogledu liberalizacije društva i osamostaljivanja od Sovjetskog Saveza. Otuda jugoslovenski obaveštajci nisu imali puno problema u uspostavljanju veza sa ciljanim grupama. U toku 1953.i 1954. godine kako je normalizacija sa Istočnim blokom uzmala maha, tako su centri obaveštajnog rada prebacivani sa granice na poslanstva, tj. ambasade. A kako je broj jugoslovenskih diplomatskih predstavnika u određenoj zemlji rastao, tako je nastajala i širila se i obaveštajna mreža u toj zemlji. Obaveštajna mreža u Mađarskoj počela je da se stvara u februaru 1954., kada je Milan Georgijević stupio na dužnost sekretara poslanstva u Budimpešti. U to vreme tridesetdvogodišnjak, već iskusan obaveštajac, koga je Antun Duhaček u svojoj knjizi Ispovest obaveštajca naveo kao glavnog rezidenta, tj. šefa obaveštajnog centra u Budimpešti, M. Geogrijević je tokom 1954. godine uspostavio kontakt sa Miklošem Vašarheljijem, funkcionerom u

4

Sekretarijatu za informacije i bliskim Nađevim saradnikom, kontakt koji se nakon pada vlade Imrea Nađa, pretvorio u redovno ilegalno sastajanje sve do druge sovjetske intervencije, 4. novembra 1956. godine. U približno isto vreme poznati novinar mađarskog partijskog lista Sabad nep, Miklos Gimeš, ilegalno je uspostavio kontakt sa jugoslovenskom atašeom za štampu, Markom Žigmundom. Posle izvesnog vremena M. Georgijević je preuzeo i ovu vezu. Početkom 1955. budimpeštanski obaveštajni centar pojačan je dolaskom Osmana Đikića na mesto savetnika u poslanstvu. U to vreme su i Sovjeti zabeležili jugoslovenske prijateljske kontakte sa predsednikom vlade Imreom Nađem. Kako su se događaji u Mađarskoj tokom 1956. usijavali i ubrzavali, jugoslovensko rukovodstvo je osetilo potrebu za priusustvom još poverljivijih kadrova u Budimpešti, te je tokom leta, pošto je poslanstvo podignuto u rang ambasade, za ambasadora imenovan Jovan Kapičić. On je zbog poznatih oktobarskih dešavanja, preuzeo dužnost tek u januaru 1957. godine. Mađarsko rukovodstvo je bilo svesno razvijenosti ove agenturne mreže, što se vidi po razgovoru koji je E. Gere, u to vreme još uvek drugi čovek u partijskoj hijerarhiji, vodio sa Jurijem Andropovim, sovjetskim ambasadorom u Budimpešti, 6. jula 1956. (A. Стыкалин, 2008, str. 157) Vojnoobaveštajna služba imala je pak svoje predstavnike u liku vojnog atašea potpukovnika Milana Drobca i njegovog pomoćnika, majora Jovana Vukmirovića, koji su, sudeći prema depešama jugoslovenskog vojnog izaslanika, preko visokih oficira Komande vazduhoplovstva i Protivavionske odbrane bili duboko infiltrirani u mađarske vojne strukture.

Preko kontakata sa M. Vašarheljijem i M. Gimešom, jugoslovensko rukovodstvo je bilo dobro obavešteno ne samo o mađarskoj unutrašnjoj situaciji, već i o politici Sovjetskog Saveza prema Mađarskoj, pa i šire, o odnosima u lageru. Jugosloveni su bili svesni prepreka na putu sprovođenja Nađeve koncepcije. U jednoj analizi mađarske unutrašnje političke situacije, sastavljenoj u Državnom sekretarijatu inostranih poslova u avgustu 1955. godine, ocenjeno je da su akcije Imrea Nađa bile preuranjene, tj. da je situacija bila objektivno nedozrela za njihovo izvođenje; izražena je sumnja u Nađev povratak na vlast «zbog toga što njegove ideje ne odgovaraju shvatanjima većine partijskih kadrova ... i što njegova koncepcija ne odgovara interesima Rusa». (AJ, CKSKJ, IX-75/IV-93) U istom izveštaju je konstatovano je da je novi kurs ipak uhvatio dublji koren, te da Rakoši nije u stanju da zaustavi proces liberalizacije društva zbog tendencije narastanja progresivnih snaga, naročito u intelektualnim krugovima. Putem svojih neformalnih kontakata jugoslovensko rukovodstvo je imalo saznanja o jačanju tzv. «srednje linije» u mađarskoj komunističkoj partiji (Janoš Kadar, Zoltan Vaš, Ištvan Kovač). Pripadnici ove struje su bili svesni potrebe uklanjanja M. Rakošija sa političke scene, a postojale su i indicije da su uživali podršku bar jednog dela sovjetskog rukovodstva: u vreme Martovskog plenuma CK MPT, Mihailo A. Suslov, član Prezidijuma CK KPSS, koji je tada boravio u Budimpešti, imao je duži razgovor sa I. Kovačem; inicijativa za podršku koju je Kovačeva grupa dala martovskoj rezoluciji, potekla je od Sovjeta. Jugoslovenska procena je bila da je mađarsko rukovodsto još uvek na pozicijama 1948. godine; M. Rakoši, kao čelni čovek antijugoslovenske kampanje 1949-1952., nije mogao da prihvati razvoj jugoslovensko-mađarskih odnosa sa pozicija nezavisnih socijalističkih zemalja. Obostrana rezervisanost i nepoverenje bilo je ogromno: jugoslovenska konstatacija je bila da bližih odnosa sa Mađarskom ne može biti dok je na

5

njenom čelu Maćaš Rakoši. U leto 1955. stav Jugoslavije bio je jasno definisan: insistiranje na reviziji Rajkovog procesa i punoj rehabilitaciji Jugoslavije, što bi samo po sebi već uticalo na Rakošijev položaj. Takođe, od jugoslovenskih predstavnika u poslanstvu u Budimpešti zahtevano je da povećaju aktivnosti prema pripadnicima «srednje linije», tj. da uspostave lične kontakte sa onim članovima mađarskog Politbiroa za koje se zna da su zainteresovani za bolje odnose sa Jugoslavijom. Što se tiče saradnje sa I. Nađem i njegovom grupom istomišljenika, preporuka jugoslovenskog Ministarstva inostranih poslova je bila da ne treba prihvatiti, i pored Nađevog zahteva, javno angažovanje u njegovim akcijama, zato što su neki koraci jugoslovenskog rukovodstva, već dovoljno direktna podrška tome. Posetom sovjetskog rukovodstva Jugoslaviji i Beogradskom deklaracijom od 2. juna 1955. godine potvrđena je ispravnost Titove borbe protiv Staljina, a Jugoslaviji priznat, bar deklarativno, nezavisan put socijalističkog razvitka. Legitimizacija policentričnog komunizma duboko je impresionirala istočnoevropske zemlje.

Donošenje Beogradske deklaracije dovelo je Maćaša Rakošija u vrlo neugodnu poziciju i istovremeno je osnažilo opozicione struje protiv njega. Podršku bivšem premijeru Imreu Nađu pružili su mnogi uticajni mađarski intelektualci. U pojedinim izjavama mađarskih zvaničnika mogli su se primetiti pozitivni uticaji ove deklaracije: izražavala se spremnost za dalji razvoj jugoslovensko-mađarskih odnosa i delimično je priznavana krivica za poremećene odnose u prethodnom periodu. U govoru održanom na mitingu u Čepelu, 8. avgusta 1955. godine, govoreći o potrebi normalizacije bilateralnih odnosa, Maćaš Rakoši je odgovornost za napetosti, nepravilnosti i optužbe koje su pokvarile jugoslovensko-mađarske odnose prebacio na Gabora Petera, bivšeg prvog čoveka mađarske tajne policije, koji je bio zatvoren još 1952. godine. U istom govoru nije bilo ni reči o pitanju Rajkove rehabilitacije. Dvadeseti kongres sovjetske KP podstakao je dalji razvitak sovjetsko-jugoslovenskih odnosa. Takođe, podstakao je i dalji razvitak odnosa na relaciji Budimpešta – Beograd. Porast nezadovoljstva Rakošijevom vladom u svim društvenim slojevima Mađarske, česti protesti protiv njega i zahtevi za demokratizacijom, zabrinuli su sovjetsko rukovodstvo, koje je zbog sličnih dešavanja u Poljskoj osećalo da gubi kontrolu: priznanje Staljinovih grešaka trebalo je da vrati poverenje u sovjetsku vlast, nikako da otrgne zemlje Istočnog bloka van sovjetske kontrole, kao što je i Hruščovljev pokajnički dolazak u Beograd 1955. godine, trebalo da pripremi teren za povratak Jugoslavije u lager. Dešavanja u Mađarskoj ipak nisu išla u poželjnom pravcu po Sovjete. Uznemirujuće vesti sovjetskog ambasadora o narastanju opozicije Rakošiju unutar Partije primorale su Moskvu na konkretne poteze. M. Suslov, koji je kao član Prezidijuma dobio zadatak da se pozabavi Mađarskom, u junu 1956. otputovao je u Budimpeštu da bi još jednom u ime sovjetskog rukovodstva pružio podršku Rakošiju, ne nalazeći da je situacija tako alarmantna kao što ju je Jurij Andropov predstavljao. (L. Gibianski, str. 153) U vreme Suslovljevog boravka u Budimpešti, u Moskvi je boravila jugoslovenska delegacija na čelu sa Josipom Brozom u uzvratnoj poseti Hruščovu. Iako se, prema svedočenju tadašnjeg jugoslovenskog ambasadora u Moskvi, Veljka Mićunovića, jugoslovenska delegacija suzdržavala da komentariše boravak Suslova u Mađarskoj, već je dovoljno rečito bilo jugoslovensko prvo putovanje u Sovjetski Savez posle obnove odnosa, preko Rumunije, a ne, kao što je bilo uobičajeno, preko Mađarske. Konačno,

6

nepopularnost omrznutog staljinističkog vođe u sopstvenoj zemlji dovela ga je do pada u toku zasedanja Centralnog komiteta Mađarske partije trudbenika, 18. jula 1956. godine. Telegram Jurija Andropova od 9. jula, u kojem je izveštavao o sve većoj bezobzirnosti mađarske reakcije između ostalog i «zbog toga što je dobijala izvesnu moralnu podršku jugoslovenske štampe», povukao je Moskvu da hitno pošalje novog izaslanika, Anastasa Mikojana.(L. Gibianski, str. 156) Borba i Politika su s pažnjom i očiglednom naklonošću pratile svaki izraz netrpeljivosti prema Rakošiju, a posebno su se pratile debate u “Petefi klubu”, sastajalištu antirežimskih intelektualaca. Obaveštavajući Tita o uklanjanju M. Rakošija, N. Hruščov je preko ambasadora V. Mićunovića zatražio i Titovo odobrenje da Mikojan pravo iz Budimpeste poseti Jugoslaviju, čime se želeo nametnuti utisak da Moskva sređuje situaciju u Mađarskoj u dogovoru sa Beogradom. Ma koliko Mikojanova poseta bila neželjena, jugoslovensko rukovodstvo je nije moglo izbeći. Sovjeti su se odlučili na ovu svojevrsnu politiku svršenog čina, zabrinuti zbog narastajućeg uticaja Jugoslavije na Mađarsku i Poljsku, donekle i na ostale zemlje socijalističkog lagera, a znajući da Tito, odbijanjem Mikojanove posete, neće hteti da rizikuje ponovno jugoslovensko-sovjetsko zahlađenje. Čak je u toku leta 1956. Prezidijum CK KPSS poslao tajno cirkularno pismo istočnoevropskim liderima, upozoravajući ih da Sovjetski Savez neće trpeti preterane pohvale jugoslovenskog državnog i društvenog modela.(Cs. Békés, str. 109-121)

Jugosloveni nisu bili zadovoljni izborom Rakošijevog naslednika s obzirom da je Erne Gere, novi generalni sekretar, bio njegov najbliži saradnik. Odmah nakon svog imenovanja, Gere je poslao Titu pismo: izražavajući žaljenje zbog grešaka Centralnog komiteta MPT u prošlosti, predlagao je susret partijskih delegacija u bližoj budućnosti, bilo u Beogradu, bilo u Budimpešti. U međuvremenu, u mađarskoj štampi se povećao broj članaka o Jugoslaviji kao socijalističkoj zemlji; dozvoljen je povratak osobama koje su nasilno bile preseljene iz pograničnih oblasti posle 1949.; diplomatska predstavništva podignuta su u rang ambasada. Ipak, mađarsko rukovodstvo moralo je čekati odgovor na pismo od 19. jula skoro dva meseca. Jedan od razloga za to može se naći i u partijskom izveštaju o jugoslovensko-mađarskom odnosima od 12. oktobra 1956. godine: mada nabrajajući pozitivne promene u mađarskoj politici prema Jugoslaviji, u tom izveštaju je primećeno da se na Jugoslaviju još uvek gleda sa blokovskih pozicija sa tendencijom da se ona uvuče u socijalistički blok i da mađarsko rukovodstvo još uvek izbegava da javno saopšti istinu o jugoslovenskoj ulozi u borbi protiv sataljinizma. Predlog Ernea Gerea konačno je prihvaćen 11. septembra i susret partijskih delegacija zakazan je za 15. oktobar 1956. u Beogradu. Zbog verovanja da jugoslovensko-mađarsko partijsko približavanje može rešiti unutrašnje probleme Mađarske i neutralizovati jugoslovenski uticaj na nju, ovu posetu su sovjetsko i mađarsko rukovodstvo brižljivo pripremali. Titovi potezi su im išli na ruku: u prvoj polovini avgusta J. B. Tito je preko ambasadora Mićunovića pozvao N. Hruščova u privatnu posetu Jugoslaviji. Hruščov je prihvatio poziv pod uslovom da se njih dvojica zajedno vrate na Krim, gde bi se odmarali još nedelju dana. Ovo «druženje» isplanirano je za drugu polovinu septembra. Između ostalog, Nikita Hruščov je svoje letovanje sa Josipom Brozom iskoristio i za približavanje jugoslovensko-mađarskog vođstva: za vreme njihovog boravka na Krimu, početkom oktobra 1956. godine, neočekivano za

7

jugoslovenske goste, pojavio se i Erne Gere; tada je i ugovorena poseta mađarske partijske delegacije Jugoslaviji.

Pored generalnog sekretara Partije, E. Gerea, u sastavu mađarske delegacije na pregovorima u Beogradu bila su još četiri člana Politbiroa: premijer Andraš Hegediš, Janoš Kadar, Antal Apro i Ištvan Kovač. Jugoslovensku pregovaračku stranu predvodili su Josip Broz Tito i Aleksandar Ranković. Razgovori su vođeni u Belom dvoru odmah po dolasku mađarske delegacije, 15. oktobra. Bili su to vrlo formalni razgovori, iako su obe strane isticale otvorenost. Već u prvim razgovorima o odnosima među partijama, mogli su se zapaziti suprotni stavovi pojedinih članova mađarske delegacije. Dok je E. Gere ulazio u sitnice i konkretna pitanja, J. Kadar je insistirao na rasvetljavanju principijelnih pitanja. A. Hegediš je napomenuo da oni žele da koriste sva pozitivna iskustva Jugoslavije i predložio je da u cilju upoznavanja sa jugoslovenskim dostignućima, što češće razmenjuju partijske delegacije na svim nivoima. Razgovori su nastavljeni i sledećeg dana, a posle pregovora u Beogradu, mađarskoj delegaciji je organizovano petodnevno putovanje po Jugoslaviji, radi upoznavanja sa stvarima za koje su Mađari pokazali interesovanje. Završni razgovori su održani 22. oktobra u Belju. Tokom izrade zajedničkog saopštenja pokazale su se razlike u stavovima dve partije koje su bile očigledne tokom svih sastanaka: mađarski predstavnici želeli su da naglase međudržavne probleme, dok su njihovi jugoslovenski domaćini pokušali da istaknu važnost jednakosti između država, partija i naroda i situaciju u međunarodnom radničkom pokretu posle Dvadesetog kongresa KPSS.

Uprkos obnovi međupartijskih odnosa, E. Gereova poseta Jugoslaviji nije impresionirala opoziciju unutar mađarske KP, kao ni celokupnu opoziciju u zemlji. Na dan njegovog povratka u Budimpeštu, 23. oktobra 1956. godine, počeo je mađarski ustanak.

Oktobarski događaji su stavili Jugoslaviju u nezavidan položaj s obzirom da je J. B. Tito upravo pružio podršku Gereovom režimu.Ali, kada je I. Nađ postavljen za premijera i kada je Janoš Kadar zamenio E. Gerea, i novo mađarsko rukovodstvo je odmah dobilo podršku južnog suseda.

Prema svedočenju Antuna Duhačeka, jugoslovenska obaveštajna služba se u tim danima odlično pokazala. U Beogradu u Koordinacionom odeljenju MIP formiran je dežurni centar. Tu su se slivale informacije sa raznih strana, od svih ilegalno upućenih ekipa, koje su preko ambasade obaveštavale o svemu što se dešavalo u Mađarskoj, uprkos uličnim borbama i sovjetskim tenkovima. Danonoćno su stizale informacije i pisani izveštaji za Tita, A. Rankovića, E. Kardelja i Koču Popovića, koji su gotovo svaka dva sata tražili nove informacije. Na osnovu ovih informacija jugoslovensko rukovodstvo je počelo da uobličava svoj stav prema mađarskoj revoluciji: na jednoj strani želelo se uklanjanje staljinističkog rukovodstva i dolazak na vlast ljudi koji nisu učestvovali u besomučnoj informbirovskoj hajci na Jugoslaviju, ali na drugoj strani Jugoslavija nije želela da joj bilo koja zemlja Istočnog bloka, ugrozi stečene pozicije u blokovskoj konstelaciji sveta. Iznad svega, kao jednopartijska država, Jugoslavija nije mogla da prihvati povratak na višepartijski sistem u Mađarskoj, te se od kraja oktobra njen stav prema mađarskim događajima počeo menjati. Kako je strah od kontrarevolucije u Mađarskoj postajao je sve prisutniji, svaki svoj sledeći korak jugoslovensko rukovodstvo je izvodilo u dogovoru sa Sovjetima. Na inicijativu Sovjeta došlo je i do upućivanja

8

pisma podrške Mađarskoj partiji trudbenika od 29. oktobra 1956., u kojem je Tito izrazio žaljenje zbog tragičnih događaja u zemlji i pozvao mađarski narod da obustavi borbu, istovremeno pozdravljajući demokratizaciju javnog života i uvođenje radničkih saveta.

Ruski istoričar Leonid Gibianski je, konsultujući arhivsku građu otvorenu devedesetih godina utvrdio, da je u sovjetskom rukovodstvu od početka mađarske pobune postojala tendencija da se vojno interveniše, ali nakon prve intervencije i lošeg iskustva sa pobunjenim masama, prešlo se na taktiziranje. Sovjeti su morali voditi računa o reakcijama u zemljama Istočnog bloka, kao i na širem međunarodnom nivou; 31. oktobra na sastanku Prezidijuma CK KPSS doneta je odluka o novoj vojnoj (L. Gibianski, str. 159.) intervenciji, a prvih dana novembra u vezi sa ovom odlukom su konsultovani i lideri svih istočnoevropskih zemalja, Kine i Jugoslavije. U međuvremenu, mađarski događaji su se odvijali u pravcu razočaravajućem po Josipa Broza. Tajni pregovori koje su N.Hruščov i G. Maljenkov vodili na Brionima u noći između 2. i 3. novembra sa J. B. Titom, E. Kardeljem i A. Rankovićem, doneli su veliko olakšanje Sovjetima. Ne samo da se Tito saglasio sa vojnom intervencijom, već je obećao i pomoć u uklanjanju Imrea Nađa iz mađarskog političkog života. Jugosloveni nisu ispunili obećanje dato na Brionima, delom zato što nisu imali dovoljno vremena, delom što su precenili svoj uticaj na I. Nađa.

Prema uverljivoj jugoslovenskoj verziji, u petak, 2. novembra, kada su Budimpeštom već uveliko kružile vesti o dolasku novih sovjetskih vojnih jedinica, član Politbiroa MPT, Zoltan Santo, je, u ime svojih drugova i svoje, postavio jugoslovenskom ambasadoru Daliboru Soldatiću pitanje azila «u slučaju potrebe». Soldatić je konsultovao Beograd i 3. novembra posle podne obavestio Santoa da je Jugoslavija spremna da im pruži zaštitu ukoliko odmah dođu. Odgovor je očekivan u nedelju, 4 novembra. U međuvremenu je otpočeo sovjetski napad na Budimpeštu, i kako je Edvard Kardelj, potpredsednik jugoslovenske vlade, naglasio u pismu mađarskoj vladi od 18. novembra 1956. godine, «razgovor o azilu nije bio završen. Umesto toga, istog dana rano ujutro, na osnovu ranijih razgovora, Nađ, Santo i 14 drugih rukovodilaca iz Vlade i rukovodstva Partije, zajedno sa svojim porodicama došli su u našu ambasadu». Iz telegrama D. Soldatiću od 4. novembra, može se zaključiti da je prethodnog dana ambasador, po instrukcijama Beograda, Z. Santou predočio da je poželjno da I. Nadj, uoči prebacivanja u Jugoslaviju, da jednu izjavu u korist proglašene Kadarove vlade. Iako uslovi azila nisu bili utvrđeni, kada su Sovjeti po drugi put krenuli na Budimpeštu, za I. Nađa i njegove saradnike jedino rešenje bilo je da se skone u jugoslovensku ambasadu. U pomenutom telegramu tražilo se od D. Soldatića da prenese I. Nađu da Jugosloveni nisu uslovili azil davanjem izjave, ali, «ako bi hteo da da izjavu, trebalo bi da je da dok se nalazi u Mađarskoj». Jugosloveni su krenuli u izvršenje svog dela dogovora na Brionima, ali im okolnosti nisu išle na ruku. (AJ, CKSKJ, IX-75/IV-89)

Jugosloveni su odmah obavestili sovjetsko rukovodstvo o novom razvoju događaja i zatražili da im se omogući prebacivanje grupe koja se našla u ambasadi u Jugoslaviju. Istovremeno su tražili od Sovjeta da obezbede ambasadu svojim trupama, strahujući od eventualnog upada u zgradu, mada je sam Ranković, u telegramu Soldatiću od 5. novembra, izrazio sumnju u takvu mogućnost. Ovaj taktičan potez jugoslovenskih vlasti doneo im je istog dana nove nevolje: u pucnjavi iz sovjetskog tenka na zgradu ambasade poginu je Milenko Milovanov, ataše za štampu, zbog čega je Koča Popović, tadašnji ministar inostranih poslova, energično protestvovao kod sovjetskog ambasadora.

9

Sovjetsko rukovodstvo, naravno, nije želelo da Imrea Nađa i ostale azilante prepusti Jugoslaviji, te su započeli višenedeljni pregovori oko rešavanja pitanja azila između jugoslovenske, mađarske i sovjetske vlade. Pregovore sa Kadarovom vladom oko dalje Nađeve sudbine, do dolaska pomoćnika ministra inostranih poslova Jugoslavije, Dobrivoja Vidića, u Budimpeštu 19. novembra, vodio je ambasodor Dalibor Soldatić po instrukcijama Aleksandra Rankovića. Kako je vreme prolazilo Jugoslavija je bila u sve težoj poziciji, a zatočenici u ambasadi, kao i osoblje ambasade bivali su sve umorniji, na šta je sovjetska strana, koja se vremenom formalno povukla iz pregovora, i računala. Kada je otpala mogućnost prebacivanja azilanata u Jugoslaviju, Sovjeti su predložili da se u Rumuniju prebace samo Imre Nađ i Geza Lošonci. Čak je jedna rumunska delegacija došla u Jugoslaviju da pregovara u vezi sa tim.(V. Vlahović, str. 131-135). Ne samo da je I. Nađ to kategorički odbio, već je i Jugoslovenima bilo potpuno neprihvatljivo da ih prebacivanjem u Rumuniju posrednu predaju Sovjetima. U toku boravka u ambasadi I. Nađu je od strane jugoslovenskih predstavnika neprestano sugerisano da potpiše ostavku na mesto predsednika vlade i povuče svoj proglas o sovjetskoj agresiji, ali pošto je on u tome video mogućnost da mu se kasnije sudi za izdaju zemlje, i ovo je dosledno odbijao.

Po dolasku u Budimpeštu, Dobrivoje Vidić je Janošu Kadaru uručio pismo jugoslovenske vlade u kome se sumiraju rezultati dotadašnjih pregovora sa mađarskom vladom. Istovremeno je, a po obavljenom razgovoru sa Imreom Nađem i uz njegovu saglasnost, Vidić zahtevao od mađarske vlade da pismeno garantuje I. Nađu i drugovima slobodan izlazak iz ambasade bez straha od hapšenja. Konačno je, 21. novembra, dobijena takva garancija u obliku pisma Janoša Kadara potpredsedniku vlade FNRJ Edvardu Kardelju. Dobivši pismene garancije I. Nađ i njegovi saborci su odlučili da napuste ambasadu. Na inicijativu Ferenca Miniha, ministra odbrane i unutrašnjih poslova u vladi Janoša Kadara, dogovoreno je da 22. novembra po I. Nađa i drugove dođe mađarski autobus. U ugovoreno vreme autobus se pojavio pred zgradom ambasade, azilanti su ušli u njega i momentalno deportovani u Rumuniju. Ovo hapšenje Sovjeti su izveli uz potpunu saglasnost mađarske vlade: na predlog predstavnika sovjetskog rukovodstva koji su u to vreme boravili u Budimpešti, odlučeno je da se izvrši hapšenje I. Nađa. Kada je potpisivao garanciju, Janoš Kadar je bio upoznat sa tom sovjetskom odlukom.

Iz vremena boravka azilanata u jugoslovenskoj ambasadi postoje brojna svedočanstva. Uglavnom se svi slažu u pogledu napetosti koja nije bila samo posledica situacije van zidova ambasade, već i posledica jako velike gužve na malom prostoru: pored osoblja ambasade, I. Nađa i 15 njegovih saradnika, tu su bile i porodice većine azilanata, tako da je u ambasadi bilo oko 50 ljudi. Vrlo brzo su izbila u prvi plan praktična pitanja smeštaja, toaleta, hrane. U jednom trenutku je prisutnima ozbiljno pretila glad, jer ambasada nije čuvala zalihe za toliki broj ljudi, ali je poljski ambasador Vilman, koji je znao ko se krije u ambasadi, u pravi čas ponudio pomoć. Milan Georgijević je organizovao i, sa šoferom jugoslovenske ambasade, izveo prebacivanje velikih količina konzervi, krompira i drugih namirnica iz poljske u jugoslovensku ambasadu.

Na dan izbijanja pobune, u Budimpešti je, na sastanak urednika književnih časopisa socijalističkih zemalja, stigao književnik Dobrica Ćosić. U glavnom gradu Mađarske ostao je do 31. oktobra, kada je na insistiranje jugoslovenske vlade avionom, kojim je dopremljena pomoć Jugoslovenskog crvenog krsta, vraćen u Beograd. Ponet

10

revolucionarnim dahom koji je osetio, bar na početku, maštajući da bude Džon Rid mađarske revolucije, kako iznosi u svojim uspomenama, D. Ćosić se nevoljno povinovao odluci o povratku. Interni izveštaj koji je podneo jugoslovenskom rukovodstvu odmah po dolasku u Beograd, poslužio je Titu u formiranju stava u pogledu sovjetske intervencije uoči Hruščovljevog tajnog dolaska na Brione (Д. Ћосић, str. 115-116). Njegove utiske sa budimpeštanskih ulica Borba je objavila u sedam nastavaka u toku novembra 1956., a u januaru 1957. godine ovaj feljton je izašao i kao brošura.

Za D. Ćosićem su iz Beograda stigli i novinari, među njima i izveštač Politike, Đuka Julijus, po sećanjima mnogih, jedan od najsposobnijih i najbolje obaveštenih novinara socijalističke Jugoslavije; njegovo pisanje o Mađarskoj revoluciji bilo je korektno, uzdržano ne samo od ličnih utisaka, već je i partijska frazeologija bila svedena na najmanju moguću meru. U neformalnim razgovorima pak, Đuka Julijus je bio jedan od najintresantnijih pripovedača, čija su sećanja na Mađarsku 1956. bila prepuna zanimljivih detalja i oštrih zapažanja. U manje tiražnim novinama mogao je biti objavljen i nešto životniji, bliži običnom čoveku, prikaz dešavanja u Mađarskoj, sa minimunom partijskih konstatacija i ocena događaja, a primer za to je serijal Ivana Ivanjija, u to vreme dvadesetsedmogodišnjeg novinara, kasnije pisca i prevodioca, objavljen u beogradskom omladinskom listu Mladost. U toku novembra 1956. godine u ovom nedeljniku objavljena su tri teksta I. Ivanjija o mađarskoj pobuni: bez partijske frazelogije i razmatranja o velikim pitanjima socijalizma, I. Ivanji je naveo dva jednostavna razloga zbog kojih su događaji u Mađarskoj izazvali veliko interesovanje u Jugoslaviji: Mađarska je susedna zemlja i u njoj je bio doveden u pitanje opstanak socijalizma. Tekstovi Ivana Ivanjija imaju dubok lični pečat doživljenog: to nisu suvi novinski izveštaji, već slike koje će zauvek ostati u sećanju svedoka vremena: hapšenje na putu do Budimpešte, probijanje barikada džipom, razgovor sa Kadarom 29. oktobra, razbijeni budimpeštanski izlozi u kojima danima stoji netaknuta roba, ubijanja. Pedeset godina kasnije I. Ivanji je napisao vrlo živopisnu knjigu o Mađarskoj revoluciji: sudeći po toj knjizi njegove uspomene nisu ni malo izbledele.

U Jugoslaviji se ipak nisu mogli čuti disonantni tonovi o Mađarskoj revoluciji, a pogotovo jugoslovenska spoljna politika nije smela biti dovođena u pitanje. Međutim, Milovan Đilas je našao način da iznese svoj stav o aktuelnim dešavanjima u Istočnom bloku: u njujorkškom časopisu Nju lider (The New Leader) 19. novembra 1956. objavljen je njegov tekst pod nazivom Oluja u Istočnoj Evropi (The Storm in Eastern Europe). Ovaj članak je nekadašnjeg pripadnika najužeg partijskog i državnog rukovodstva, promovisao u red najpozvanijih analitičara komunizma, nekoliko meseci pre izlaska iz štampe njegove čuvene knjige Nova klasa, a zbog stava da «...revolucija u Mađarskoj označava početak kraja komunizma uopšte» i kritike jugoslovenske spoljne politike Milovna Đilas se konačno našao i u komunstičkom zatvoru. Odmah po objavljivanju članka je uhapšen, a u decembru i osuđen na tri godine zatvora, jer je prethodno dobio uslovnu zatvorsku kaznu.

Po otmici I. Nađa, Jugoslavija se u očima međunarodnog javnog mnjenja našla u vrlo neugodnoj poziciji: pružanjem azila I. Nađu, ona je otvorila put Kadarovoj vladi, a onda nije bila u stanju da sačuva Nađa od Sovjeta. Neuspeh neutralizacije Imrea Nađa i njegova otmica uprkos dogovoru sa Jugoslavijom, postali su izvor novih jugoslovensko-sovjetskih nesuglasica. U govoru u Puli, 11. novembra 1956. Tito je pokušao da opravda jugoslovenski stav: osudio je prvu sovjetsku intervenciju u Mađarskoj, naglašavajući da

11

su greške koje su činili bivši mađarski i sovjetski rukovodioci dovele do tragičnih oktobarskih događaja. S druge strane, izrazio je uverenje da je druga sovjetska intervencija bila "manje zlo", koje je sprečilo "kontrarevoluciju" i mađarsko povlačenje iz Varšavskog pakta. Mada govor u Puli nikoga nije zadovoljio, on je ipak, kao i uzdržanost prilikom izglasavanja rezolucija o Mađarskoj u Savetu bezbednosti, čiji je Jugoslavija u to vreme bila nestalni član, predstavljao podršku Istočnom bloku i sovjetskoj politici. Svi dalji incidenti u vezi sa Nađevim azilom i njegovom otmicom, produbljivali su jaz između Jugoslavije, sa jedne strane, i Sovjetskog Saveza i Mađarske, sa druge. Niz oštro sročenih pisama uskoro razmenjenenih na relaciji Beograd – Moskva i Beograd – Budimpešta neminovno su vodili ka novom zahlađenju.

Posle stagnacije bilateralnih odnosa prouzrokovane kršenjem dogovora između J. Kadara i D. Vidića, prvi jugoslovensko-mađarski susret na vrhu odigrao se u proleće 1958. godine. Činilo se da će jugoslovensko-mađarski odnosi krenuti uzlaznom linijom. U Karađorđevu, 27. marta 1958. održani su razgovori između mađarske državne delegacije predvođene Janošem Kadarom i jugoslovenske delegacije na čelu sa Josipom Brozom. Janoš Kadar je ocenio da je razvoj bilateralnih odnosa poslednjih devet meseci bio pozitivan i konstatovao da su sazreli uslovi za užu partijsku saradnju. U pogledu I. Nađa, naglasio je da taj slučaj Mađari smatraju politički i ideloški veoma važnim, ali gotovo već završenim i da neće dozvoliti da to pitanje ponovo izazove sukobe između njihove dve zemlje. Pošto su već više od pola godine stizale vesti o pripemi suđenja I. Nađu i njegovim saradnicima, Edvard Kardelj je naglasio da bi to suđenje veoma štetno uticalo na međusobne odnose. Kadar je obećao da će o to imati u vidu. Međutim, par meseci kasnije na zatvorenom suđenju u Budimpešti Imre Nađ, Pal Maleter i Mikloš Gimeš proglašeni su krivim i odmah pogubljeni. Ovim činom sovjetsko i mađarsko rukovodstvo stavili su tačku na Mađarsku revoluciju 1956. godine.

Nesumljivo je «slučaj Nađ» naneo daleko veću štetu odnosima Jugoslavije sa Sovjetskim Savezom nego jugoslovensko-mađarskim odnosima. Kako Tito nije želeo nikakvu veliku konfrontaciju poput 1948., u svojim kritikama Sovjeta nije otišao dalje od istupanja u Puli. Pogoršani diplomatski odnosi su prvenstveno bili posledica procena sovjetskog rukovodstva početkom 1958. godine, da se Jugoslavija nikada neće vratiti u Istočni blok. Čak, sa sovjetskog stanovišta, verovatno je još neprihvatljivija bila sve aktivnija vodeća uloga Jugoslavije među zemljama koje su nekoliko godina kasnije i formalno osnovale Pokret nesvrstanih.

Oktobarski događaji u Mađarskoj prouzrokovali su emigraciju oko dve stotine hiljada ljudi. Najveći broj Mađara potražilo je utočište u Austriji. Između prve i druge sovjetske intervencije u Jugoslaviju su uglavnom, plašeći se od progona, prebegli pripadnici mađarske tajne policije sa porodicama (procene su se kretale od hiljadu i po do dve hiljade ljudi), ali su se oni u najvećem broju i vratili nakon smirivanja situacije. Pošto je pobuna ugušena, kada je pojačana kontrola duž zapadne mađarske granice učinila bekstvo hazardnim, do proleća 1957. godine oko dvadeset hiljada izbeglica prešlo je južnu granicu. Već u novembru 1956. u toku pregovora oko Nađa, Jugoslavija je postavila i pitanje izbeglica, zahtevajući od Kadarove vlade da brzo reaguje, a kako je njihov priliv postajao sve veći, problem zbrinjavanja i izdržavanja postajao je sve aktuelniji i tokom čitave 1957. godine dominirao je u svim jugoslovensko-mađarskim kontaktima. Mešovite komisije su mesecima obilazile prihvatne logore u Jugoslaviji i

12

vršile manje, više otvoren pritisak na izbeglice da se vrate u Mađarsku. S obzirom na broj repatriranih, ne može se reći da su bile preterno uspešne u ubeđivanju. Prema zvaničnim jugoslovenskim podacima i podacima Ujedinjenih nacija, od 23. oktobra 1956. do 31. decembra 1957. godine 19.857 lica prebeglo je na teritoriju Federativne Narodne Republike Jugoslavije; 16.374 emigriralo je na Zapad, samo 2.773 lica je repatrirano, a 634 izbeglice su se integrisale u jugoslovensku sredinu; 76 osoba sa spiskova je nestalo. Tek uz odlučujuću pomoć međunarodnih organizacija, na prvom mestu zahvaljujući Visokom komesarijatu Ujedinjenih nacija za izbeglice i Međunarodnom komitetu za evropske migracije, jugoslovenske vlasti su rešile problem izbeglica početkom 1958. godine.

Summary

Yugoslavia and the 1956 Hungarian Crisis

Key words: Yugoslavia, Hungary, USSR, Hungarian crisis, Tito, Rákosi, Nagy, Kádár, Khrushchev

The denunciation of Stalin's regime at the 20th Congress of the CPSU in 1956 and the Soviet military intervention in Hungary later that year represent the turning point in the history of Communism. Those that rebelled against Stalin’s tyranny were exactly the ones that suppressed the Hungarian people's fight for freedom and dispelled all illusion of a just and class-free society. The 1956 revolution in Hungary affected the entire communist world and Yugoslavia, being a neighbouring country, was among the first to face the aftermath.

Stalin’s death in 1953 opened the way for reconciliation between Yugoslavia and the Eastern block countries but, already in 1955, stagnation in the normalization of Yugoslav-Hungarian state and party relations was evident. Yugoslavia’s leadership rejected all reconciliation with the Hungarian Worker’s Party for as long as Mátyás Rákosi was at its head. The replacing of Rákosi in the summer of 1956, however, was too late to effect any change.

Yugoslavia had supported the liberal side of the Hungarian CP until stunned by the Hungarian uprising. Its position was unenviable: the liberal side headed by Imre Nagy emerged as leader of the anti-Soviet movement and, after the uprising was stifled, Nagy and a group of collaborators found temporary refuge at the Yugoslav embassy in Budapest. They resolved to leave the embassy only after receiving a written guarantee of safety, authorised at the state level, but were abducted by the Soviets the very moment of stepping out. Nagy and four of his associates were tried, sentenced to death and executed in June of 1958. Thus, the normalisation of Yugoslav-Hungarian relations halted again. Yugoslav-Soviet relations, however, were damaged more than the Yugoslav-Hungarian relations by the “Nagy affair”.

13

The 1956 October events in Hungary prompted the departure of almost 200,000 Hungarians for the West, mostly via Austria. When reinforced control of Hungary’s western border made escape hazardous, about 20,000 refugees crossed the southern border. According to official data, from October 23, 1956 to December 31, 1957, 19,857 persons fled to Yugoslavia: 16,374 of these emigrated to the West; 2,773 were repatriated; 634 were integrated into Yugoslav society; and 76 were unaccounted for. The position of Yugoslav authorities towards the problem posed by the refugees as well as its position towards the Hungarian Revolution as a whole conformed to subsequent international reactions.

Bibliografija

Békés, Chaba, The 1956 Hungarian Revolution and World Politics, The Hungarian Quarterly, Vol. 36, 1995 Summer, str. 109-121.Bogetić, Dragan, Nova strategija jugoslovenske spoljne politike 1956-1961, Beograd (Institut za savremenu istoriju), 2006.Borhi, László, Hungary in the Cold War 1945-1956, Budapest (CEU Press), 2004.

(Ćosić, D.) Ћосић, Добрица, Сеgам gана у Буgимпешти, Београд (Нолит), 1957. Dimić, Ljubodrag, »Josip Broz, Nikita Sergejevič Hruščov i mađarsko pitanje 1955-1956.«, Tokovi istorije, 1-4(1998), 23-59.

Duhaček, Antun, Ispovest obaveštajca. Uspon i pad jugoslovenske obaveštajne službe, Beograd (Grafopress), 1992.

Едемский, Андрей Б., От конфликта к нормализации. Советско-югославские отношения в 1953-1956 гоgах, Москва (Наука), 2008.Fire, Fransoa, Proslost jedne iluzije. Komunizam u dvadesetom veku, Beograd (Paidea), 1996. Gibianski, Leonid J., »Sovjetsko-jugoslovenski odnosi i mađarska revolucija 1956«, Jugoslovenski istorijski časopis, 1-2(1996), 151-170.

Granville, Johanna, “Tito and the Nagy affair in 1956”, East European Quarterly, 32:1 (1998), 23-55.Gyarmati, György, ed., A Történeti Hivatal Évkönyve, 2002, Budapest (Történeti Hivatal), 2002.

Ivanji, Ivan, Mađarska revolucija 1956, Beograd (Samizdat), 2007. Mićunović, Veljko, Moskovske godine 1956-1958, Zagreb (Liber), 1977.

Озуф, Мона, «Франсоа Фире», Историчари (прир. Вероника Сал), Београд (Clio) 2008, стр. 306-324.

Rainer M. J., Somlai K., eds., The 1956 Hungarian revolution and the Soviet bloc countries. Reactions and repercussions, Budapest (The Institute for the History of 1956 Hungarian Revolution), 2007.

Ripp, Zoltán, Belgrád és Moszkva között: A jugosláv kapcsolat és a Nagy Imre -kérdés (1956 november - 1959 február), Budapest (Politikatörténeti Alapitvány), 1994.Romsics, Ignác, Hungary in the Twentieth Century, Budapest (Osiris), 1999.

14

(Stikaljin, A.) Стыкалин, Александр, Прерванная революция. Венгерский кризис 1956 года и политика Москвы, Москва (Рос. акад. наук. Ин-т славяноведения), 2003.

(Stikaljin, A.) Стыкалин, Александр С., «Советско-югославские отношения и внутрено-политическая ситуация в Венгрии в условиях кризиса 1956 г.», Spoljna politika Jugoslavije 1950-1961. Zbornik radova (ur. Slobodan Selinić), Beograd, 2008, str. 139-167.

Vlahović, Veljko, Strogo pov.: neobjavljeni rukopis Veljka Vlahovića: 1955-1958, Beograd (Stručna knjiga), 1998.

15