gjuha shqipe dhe letërsia - albasalbas.al/udhezuesat/udhezues_letersia_me_zgjedhje_11.pdf · •...

Shtëpia botuese Albas

Libër mësuesi për tekstin shkollor

GjUha Shqipedhe letërSia

11(me zgjedhje të detyruar)

Mcs.Darina Minga

Ma.Nexhmije Muça

Libër mësuesi për tekstin “Letërsia 11 me zgjedhje”

2

3



4

5



6

7



8

9



10

Linja I. “LAHUTA E MALCIS”, ASPEKTI HISTORIK, LETËRSIA E KULTIVUAR DHE FOLKLORIModuli 1. Historia e Shqipërisë si konflikt etnik dhe historik te “Lahuta e Malcis”

MËSIME MODEL

?

?

? Zhvillimi i mësimit

Objektivat. Në fund të orës mësimore nxënësi: • të “bëjë “lidhjen midis veprës, historisë kombëtare e më gjerë dhe historisë së shkurtër të krijimit të veprës letrare;• të përcaktojë rrethanat historike e politike të mjedisit shqiptar, kur u shkrua vepra;• të argumentojë rrethanat në të cilat lindi vepra “Lahuta e Malcis”;• të dallojë personazhet dhe t’i klasifikojë ato në: protagoniste, antagoniste, historike, mitologjike;• të përshkruajë figurën e luftëtarit shqiptar;• të bëjë një ese argumentuese.

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, libri “Lahuta e Malcis”, vlerësimengafiguratëshquarapërFishtën.

Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Stuhi mendimesh Diskutim në grupe i njohurive Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive Punë në grupe Harta e personazheve Diskutim (me drejtimin e mësuesit Punë me klasën

Përforcimi Praktikë e pavarur Ese argumentuese Punë individuale

Prezantimi i Fishtës si autor epikDëgjohen vargje të “Lahutës së Malcis“ të interpretuara nga aktori Reshat Arbana.Nëdërrasëmefishajanëshkruarpërkufizimet: •Lahutë – vegël muzikore……...........................…(sipas fjalorit) •Malcia–mjedisgjeografikshqiptar…............................................................

Mësuesi/ja ngre pyetjen për diskutim: - Pse për shqiptarët Lahuta dhe Malësia kanë një domethënie të veçantë?

2. Ndërtimi i njohurive. Punë në grupe/Harta e personazheve. I. Punë në grupe. Ndahet klasa në grupe dhe për secilin drejtohen pyetjet përkatëse të mëposhtme.Grupi I- Si mendoni, në ç’periudhë u formua Gjergj Fishta?- Si përshtatet ai në kushtet e reja historike që u krijuan në shek. ΧΧ?

Përgjigje.GjergjFishtauformuanëperiudhëneRilindjesKombëtare.Ështëvazhduesautentikdheidrejtpërdrejtëisaj,shprehësiidealeveatdhetaredhedemokratikenëkushteterejaqëukrijuannë

GJERGJ FISHTAFigurë e shumanshme

1. Parashikimi. Stuhi mendimesh

Politikan

Prift Atdhetar

Poet

Intelektual

Epiku më i madh

11


shek.XX.Mënyraepasqyrimittëjetësnëkrijimtarinëetijjanëvazhdiminatyrshëmiteknikësletraretë Rilindjes, ku mbizotëron romantizmi, realizmi dhe klasicizmi.

Grupi II- Listoni ngjarjet historike në të cilat mori pjesë Gjergj Fishta.Përgjigje. Fishta ka bërë një jetë politike dhe shoqërore tepër aktive, duke qenë protagonist nëngjarje, siKongresi iManastirit (1908),KryengritjapërPavarësiKombëtare (1910-1912),RrethimiiShkodrës (1912-1913),LuftaeParëBotërore (1914-1918),KonferencaePaqesnëParis (1919-1920),ParlamentiiParëShqiptar(1921-1924),RevolucioniDemokratikBorgjez(1924).

Grupi III- Ç’dini ju për historinë e shkrimit të kryeveprës “Lahuta e Malcis”?-Kur u botua?(më1937)- Pse Fishta është quajtur “Homeri i Shqipërisë”?

Përgjigje. KryevepraeFishtësdallohet:-përtonetemadhërishmehistorike.-përburimësinëepapërsëritshmeepërfytyrimeve;-përshqiptarinëedhënienemjediseve,heronjve,rrethanave;-përndërthurjetendryshmetëmitologjisëmerealitetin;-përashpërsinëestilit,mendiminefuqishëmfilozofik,dramaticitetineveprës.

II. Harta e personazheve në veprën “Lahuta e Malcis”. (Diskutim me drejtimin e mësuesit/es)

Protagonistë-historikë: Heroiqendror-HeroianonimKrajlNikollaDed Gjo Luli AbdylFrashëriAli Pasha i GucisëMarash Uci Mark MilaniTringaOsoKuka

Përforcimi. Praktikë e pavarur (Ese argumentuese)Në këtë fazë të orës mësimore propozohen dy tema:

a. Interpretoni marrëdhëniet mes shqiptarëve dhe sllavëve si konflikt etnik-historik dhe si konfliktnë kushtet e reja të globalizimit (kufijtë tanë),(optika e re).b. Figura e Oso Kukës, figura e luftëtarit shqiptar.

Propozohet punë me projekt.-VlerësimengafiguratëshquarapërFishtën.-Rimanëpoemën“LahutaeMalcis”,sielementqëshprehqëndriminideo-emocionaltëpoetit.-Pasuriagjuhësore,krahasimetburimore,urimet,mallkimet,arkaizmat(nxënësitmundtërealizojnënjë fjalorth me to).

Detyrë shtëpie. Ilustroni me vargje karakteristikat e zbuluara në veprën “Lahuta e Malcis”. Argumentoni rrethanat në të cilat lindi “Lahuta e Malcis”.

MitologjikëOrëteShqipërisëOrëtefiseveOrët e çdo luftëtari etj.Zanat,Kuçedra,Dragonjtë,Lugetërit,Hijet

Personazhet


12

1 - 3. Rrethanat historike e politike të mjedisit shqiptar

Kontributi i Fishtës në skanerin e rrënjëve tona kombëtarelidhetmenjëmorisituatashezhvillimeshpolitike,qërrugëtuannërrafshinhorizontalmenocioninlapidarfishtjan:“Shqipëri është kudo ku fl itet shqip” dhe në rrafshin vertikal, me idenë: “Shqipëria u bë, le të bëjmë shqiptarët”.Përballëkëtijkryqëzimikonceptualhistoriashqiptaredotëkthehejnëfrymëmarrjeneuniversittëtijpoetik.Aiekundroihistorinësi“Legjenda”,kushqiptarikthehetnëidentitetin e tij të lashtë me pikësynimin e arritjes së ardhmërisë. Fishta jovetëmumahnitngahistoriastërshekulloreshqiptare,por edhe u bë interpreti i këtij thesari të groposur humnerave të kohës.Mekëndvështrimineintelektualitatdhetarqëikapërcenepokat, arriti ta shpaloste historinë tonë para botës perëndimore dhetaringjallteparashqiptarëvesinjëamanetapotestament,qëkurrsesi nuk mund të zhbëhej.

Trajektorja e kontributit të tij historik kalon nëpër stacione vetjake e kombëtare, që realizojnë një hartë të vërtetë tëgjeografisëatdhetarefishtjane.Ngapagëzimiitijprejatdhetaritarbëresh Leonardo de Martini, deri te mesha e parë në moshën 23-vjeçare,Fishtadëshmoiseqeniaetijkishtenjëpikëmbërritje:kujtesën historike të kombit, të cilën e zbuloi edhe në krijimtarinë epike të Kaçiqit, që i këndonteGjergj Kastriotit, tëMartiqit, tëMazhunariqitte“VdekjaeSmailAgëCengiqit”,teksastudiontenëBosnjë.IgjeturnështratinerrjedhëshistorikekombëtareFishtashfaqetsinjëndërnismëtarëteshoqërisë“Bashkimi”,filozofinëesëcilëseshpallinëKongresineManastiritmeligjëratën“Përalfabetinlatin”.KëtijçastiireferohetstudiuesiG.Petrotakurtha:“Si gojëtar shkëlqeu mbi gjithë gojëtarët shqiptarë... ku foli për më se një orë e gjysmë, në mes të mahnitjes dhe admirimit të të pranishmëve”.

►Rrethanat në të cilat u krijua “Lahuta” dëshmuan se kur ndjenja e poetit rrokte lartësitë, arti i tij depërtonte thellësive historike, si rrallëkush në trashëgiminë e letërsisë shqipe.Mbase kjo qearsyeja qëNorbert Jokli, albanologu i shquar, e

cilësoiFishtënromantik“kombëtar”meveprën“LahutaeMalcis”,sipërtëpërmbylluremblematikënfishtjane.

TrashëgimiaeFishtësspikatnëtërheqjenndajmagjisëqërrezatonte folklori shqiptar,qëbashkëmezgjiminevëmendjesatdhetaredheestetike,nxorinëpahprirjene tijpërt’iudrejtuargurrëssëpashtershmetëmotivevetëtrimërisë,gjëqëdotaçontenëkrijimin e veprës epike “Lahuta e Malcis”.

Në ditën e lamtumirës të At GjergjFishtës,personalitetiinjohur i kulturës shqiptare,Aleksandër Xhuvani, mes të tjerash tha: “Nuk ka qenë Fishta për ne vetëm një poet kombëtar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe një edukator i rinisë sonë. Nuk kanë mësue e shijue nxënësit e shkollave tona, vetëm artin e tij poetik, bukurin e harmonin e vargut, rrjedhshmërinë e dlirsin e stilit e të gjuhës së tij, qi asht një thesar i pashterrun frazeologjie e leksikologjie të kulluet, por kanë thithë prej veprës së tij, si një nektar të hyjnueshëm të bletës atike, idealet ma t’nalta të njerëzimit: urtinë, burrninë, besën, drejtësinë e dashuninë për të mirën, të bukrit, të drejtën e të vërtetën”.Bazuar në këtë vlerësimanalitik, ç’peshë kanë pasur rrethanat historike e politike, në ngjizjen e veprës epike “Lahuta e Malcisë”? Ç’rol mund të luante Fishta nëvetëdijësimin e shqiptarëveduke u fokusuar te rrënjët kombëtare? Mund të jetë rastësi intelektuale motoja “Ubi spiritus, ibi libertas” në profilinvizionartëFishtës?

Material në ndihmë të mësuesit

13


►VepramadhoreeFishtës,edhepsesfondinekishtehistorik,etretilegjendën në çdo ind të universitkombëtar,ngaqëbotëkuptimiiautoritkishtedalluarpërjetësinënëduetinhistori-legjendë.Ai e përcolli këtë realitet jo vetëm përmes ngjarjeve, por edhe me anë të personazheve. Poeti zgjodhi LidhjenShqiptaretëPrizrenitpërtavendosursidekorinkudotëlëviztehistoria,përmessulmittëKnjazittëMalittëZiqësynontetëgllabërontetrojetshqiptare,derinëKalanëeRozafës.NëpërmjetkësajoptikedotaplotësonintablonëOsoKuka,SokoTona,TaroPllumi,KaçelDodaeKerrniGila,PrengMarkola,ÇokuiMarKolëDinit,qëpërfaqësojnënjëbajrakosenjëkrahinënëkëtëndeshjetëkahershmemesshqiptarëvesipasardhëstëilirëvedhemalazezëvesisllavëtëJugut.

► Galeria e personazheve ndryn fate dhe jetë dramatike, ku njerëzorja dhe kombëtarja plotësojnënjëra-tjetrën.Moriaepersonazhevekërkonmodeliminetyreindividual,gjëqëidallonatanganjëri-tjetri.NëkëtëgalerikavendpërMarashUcin,poredhepërAvdiHisën,qëerisjellfolklorinshqiptarpërmesvajtimittësëmotrës;sikursedallonnëtëOsoKuka,paharruarAliPashëGucinë.OrigjinalitetiiFishtësshfaqetnënjëoptikëprimitiviste,qëiveshheronjtëmengjyratelegjendës,përt’i bërë kësisoj më të besueshëm si personazhe epike.

Personazhe protagonistejanëMarashUci,OsoKuka,tëcilëtpërcjellinmotivineqëndresësdhetëflijimitnëemërtëidealitmëmadhor,atijkombëtar.Përballëtyresiantagonistë,vendosenKnjazNikolla,VuloRadoviqi,ZeliqGjura(shqiptarqëtradhtonatdheun),MarkMilani.

Bukurinëgalerisësëpersonazheveiashtojnëfigurat historike, si Dervish Pashai, Abdulla Pashë Dreni, Mehmet Ali Pashai, Çun Mula (bajraktari i Hotit), Rrustem Uka, Ali Qorri, Dedë Gjon Luli, TurgutPashai,LuigjGurakuqi.

Ndërsa tharmin mitologjikegjejmënëpersonazhesiZanat,Orët,KuçedratdheDragonjtë,GjergjElez Alia.

LuftëtarishqiptarnëanalitikëneFishtësështëtrimiqëdisepërselufton,qëditëmbrojëdinjitetinetij,qëiadelmbanëtëlartësojëemrinekombitdhetëgjejënëbetejënpërlirinëetrojeveamtare,kuptiminenjë jeteqëfisnikëroncilidoqëpëratdheun jepvetveten.Natyra legjendareebënmëtëbesueshëmluftëtarinshqiptarqëkërkontëmbrojëardhmërinëekombit,pavarësishtçmimitqëpaguan.

DetyrëNisurngacitimetemëposhtmeosesirefletimmbiraportinmeskonfliktitsaetnik,aqedhehistorik,

nxënësit të bëjnë një ese argumentuese.

• “Një dritë homerike shkëlqen në veprën e tij” EqremÇabej

• “Lahuta e Malcis” e At Gjergj Fishtës shfaq ndjesitë më të thella dhe karakteristikat më të kristalizuara, që i ka ruajtur raca shqiptare përmes shekujsh plot shtrëngata”.

Sterjo Spase

• “ ... për të qenë koherent me vedvedi (Fishta) asht shtrënguar me krijue vetëm heroj” Pashko Gjeçi

• “Lahuta e Malcis” si histori mitike.


14

1. Parashikimi. Stuhi mendimesh-Rikujtoningjarjeqëkanëtëbëjnëmekonfliktinhistoriktëveprës.

OsemundtënisimmeDiagramineVenit(konfliktihistorikdhemitologjikte“Lahuta...)

Konfl ikti historik Konfl ikti mitologjik


Konfl ikti historik “Lahuta e Malcis” KongresiiBerlinit(13qershor-

13korrik1878)vendosit’ijepte Malit të Zi, Plavën dhe Gucinë,Greqisëvendosit’ijepte Çamërinë

LidhjaShqiptareePrizrenit(1878-1879)kundërshtoi…TraktatiiPaqesi

Shën-Stefanit(3mars1878)indantetrojetshqiptaremesBullgarisë,Serbisë,Malit të Zi

Konfl iktishqiptaro-sllav

Marash Uci e të bijtë eCalëve,carëteMoskovit, sulltanin e Stambollit, regjët e Evropës.

TraktatiiPaqesiShën-Stefanit(3mars1878)indantetrojetshqiptaremeKrajlNikollëneCetinës,mesBullgarisë,Serbisë, Malit të Zi

?

? Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi duhet: - të zbërthejë konfl iktin historik që bëhet objekt pasqyrimi te “Lahuta e Malcis”;- të evidentojë ngjarje dhe personazhe historike si pjesë e historisë kombëtare;- t’i klasifi kojë personazhet në protagoniste dhe antagoniste e t’i ilustrojë me vargje;- të evidentojë personazhet mitologjike që sjell poeti në këtë konfl ikt historik;- të përshkruajë rolin e personazheve historike të veprës në ngjarjet e mëdha të historisë.

Mjetet mësimore: teksti mësimor, vepra “Lahuta e Malcis”, materiale nga interneti.

Struktura mësimore. PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësve

Parashikimi Stuhimendimesh/DiagramiiVenit/Diskutim Punë me klasën

Ndërtimi i njohurive Di/Dua të di/ Mësova / Stuhi mendimesh Pune me klasën

Përforcimi Ese argumentuese / Punë me shkrim Punë individuale

Moduli 2 (3 orë)Cikli i Lidhjes së Prizrenit, i Marash Ucit dhe i Patër Gjonit. Personazhet

15


-Argumentonikarakteristikatqëedallojnëmagjinëefjalësfishtjane.Nxënësit e ndërtojnë diskutimin në formën e shkrimit argumentuesTeza:Karakteristikatqëpërbëjnëorigjinalitetinepoetikësfishtjane.

Argumente1.Fishta zgjodhi tetërrokëshin (popullor) dhe, për të kënduar sëbashkume të në “Lahutëne

Malcis”,thirriZanëneFrymëzimit.2.FiguraeZanëssëFrymëzimitnasugjerontëdallojmëveçantinëepiketëFishtësdhelirizmin

në “Lahutën e Malcis”.3.Lehtësiaerrëshqitjessëpoetitngarealjatejorealjaeanasjelltas.4.Personazhetëtjeramitologjike:Orët e Shqipërisë dhe Orë të tjera, Dragonjtë, Kuçedra…

Antiteza1.Për“Lahutën” është pëshpëritur nën zë: “Më mirë të mos ishte shkruar fare, sesa na ka veçuar

prejrrjedhavebashkëkohoretëletërsisëevropiano-perëndimore”.2.Lahuta-kronikësterileemalevetona…

Kundërshtimi i antitezës“Lahuta” bart mitin e etnogjenezës, sepse, siç ka thënë Niçe: “Pa mitin çdo kulturë e humbet

karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme, sepse horizonti i artit hapet vetëm përmesmitit.Ështëaiqëebëntëjetënjë,tëjetëunik”.

Fjala fishtjane është magjike, sepse lënda mitologjike është vetëm shqiptare dhe krejtësishtpagane.Ajomitologjikaekzistuarparalelmemitologjinëgreko-romakeebiblike.

Mitologjiashqiptarekaekzistuarepandikuarngamitologjiagreko-romakeebiblike,ashtusirodiishqiptaritkishtembijetuarstrukurthellësivetëmalevesëpakuderinëkohënkurshkruhej“Lahuta e Malcis”.

2. Ndërtimi i njohurive. Di/Dua të di/ Mësova / Stuhi mendimesh I. Ndahet klasa në grupe dhe u përcaktohet detyra. Grupi I -Listoningjarjedhepersonazhehistorike,pjesëehistorisëkombëtare.Grupi II -Klasifikonipersonazhetnëprotagonistedheantagoniste.Grupi III-Evidentonipersonazhetmitologjikeqësjellpoetinëkëtëvepër.

Konflikti historik. Mëfundtëprocesittëleximitmësuesi/jaosenxënësitqëkanëinformacionpërpyetjetqëkanëdalë, japinshpjegimepër to.Bëhetpërmbledhjanëtabelënenjohurive tërejaqënxënësit mësuan.

Di Dua të di MësovaInformacioni i njohur Pyetjerrethasajqëkërkojmëtëmësojmë Informacioniiriqëmësuam


16

“Lahuta e Malcis”Vepër laike

Herë der’ m’re tue zgjatun shtatin, Herë tue hi si shizhilloja; Tash npër tokë porsi dy bolla, Shkarrafendu: mandej shrregull Prap npër ajr kacrrue n’mjet vetit, Porsi verës dy pilivoesa, Kur shoqe me shoqe hahen: Siell e bje ato njana tjetrës, Me nji pezm, me nji mëni, Mentë e kresë më t’pasë mërzi; Veç kurranjës nuk pi i del Me u ngrehë n’shoqe kacagjel.

II. Stuhi mendimesh Miti i etnogjenezës

“Afetarizmi” Mitologjia e “Lahutës së qëcilësoijezuiti Malcis”nukkamarrëasgjë JozefValentini ngamitologjiabiblike

3. Përforcimi. Ese argumentuese / Punë me shkrimHapi i parë. Ese argumentuese TemaI-Luftaeqenievemitologjikeështëpoaqerreptësaajoenjerëzve.TemaII-Psearealiifiguravemitologjikenëveprën“LahutëneMalcis”nukështëfolklorizëm?

Hapi i dytë. Punë me shkrimSugjerime.Gjenifiguratletrarenëkëngëte“LahutëssëMalcis”:Kënga11“Lugati”Kënga16“Kuçedra”Kënga24“ZanaeVizitorit”Kënga26“Kohaere”Kënga25“Gjakuimarun”(ZanaeMadhedheOraeDormitorit,qëquhetndrysheedheOraeShkjeve,

eKaradakutapoeMalittëZi,qëjanënëarmiqësimenjëra-tjetrën.)

Shënim. Mësuesi mund ta ndajë klasën në grupe, duke i përcaktuar secilit grup nga një këngë.

Nxënësit mund të bazohen në këto vargje të këngës:

Grykë për grykë e flok për flok Ora e Zana ashtu përla, Ç’t’janë dërmishë shoqe me shoqe! M’dhambë e m’thoj se ç’t’janë lëvyrë! Ç’po u shkon gjaku rrëkajë npër ftyrë! Fluturim npër ajri, Idhtë n’mjet vetit kapërthye Haju, shaju me mëni, Vërrit, piskat sa kurr ki’n n’krye: Fort po u ndiqshin e përpiqshin Po u shkëlvitshin e u llomitshin,

17



4 - 6. Cikli i Lidhjes së Prizrenit, i Marash Ucit dhe Patër Gjonit

PersonazhetKonflikti historik shpërfaqet në ngjarjet dhe personazhet historike, si pjesë e historisë

kombëtare.VetëdijakombëtareeFishtësnukmundtëmosedrejtonteintuitënartistikedrejtnjëpërballjejedramatikemesasajqëështëprurjehistorikedheasajqëështëprurjegojore,dukepërcaktuarshtratinkurrjedhkonfliktipër tësjellënjëarkitekturësolidetë fjalëssëtij.Historikja reflekton personazhet, kurse gojorja i jep personazhit (të zgjedhur nga Fishta)përmasatetemësqëaikaveçuarnëpërputhjemefokusinetij.

►Fishta, si njohës i skrupuloz i historisë dhe si zbulues i vlerave të fshehura brenda saj, përzgjedh Lidhjen e Prizrenitpër t’idhënë fjalëspoetikeatë lëndoritetqëasstuhitëekohësdheastrilleteepokave,nukiaheqindot.AiveçonÇunMulëndheDedëGjoLulinsipërcjellëstëmesazhit të Lidhjes së Prizrenit për t’i dhënë poetikes vërtetësinë historike. Në këtë kontekst, fjala eurtëpopullore“Emrirrongjatënëvepratemëdha”ehapësironmëtejmendiminanalitikfishtjan.

Përmasat e Lidhjes së Prizrenitjanëaqmadhore,sametëdrejtëkjongjarjeështëpërpjekjaeparëdheefunditpërgatinjëshekullqëshqiptarëttabëninhistorinësëbashku,sikombunik.Për nga rëndësia, ashtu edhe për nga dëshmia, kjo ngjarje e kapërcen kontekstin konkret dhe shtrihetnëtrajektorekohoreshumëtëmëdha.PërkëtëarsyeFishtaanatomizonpoetikishtngjarjen, duke hedhur dritë mbi këtë kulmim historik kombëtar.

Nënballafaqiminmesasajqëburonprejhistorisëdheasajqërrjedhprejmendësisëmitike,Fishta e monumentalizon ngjarjen, duke i vendosur personazhet e njohur në piedestal. Cilësitëe tyrenjerëzorenukmpakenngashkëlqimikreshnik,përkundrazi, ibënatamë tëvërtetë,qoftëedhenëkonfiguriminheroiko-njerëzor.

Personazhetqëmbrujnëlëndënepoemësshpalosincilësiprotagonizmidheantagonizminëpërballjenetyremenjëri-tjetrin.Veçoritëenatyrëskrijuesefishtjaneparaqesinshtresimetëdukshmeetëpadukshme,tëndërkalluramenjëra-tjetrën,simënyramëedrejtpërdrejtëpër tashpalosur ligjëriminpoetiknëvazhdënedramacitetithistorik.Kryqëzimi idritëhijeveemocionale me përsiatjet filozofike kombëtare i dalton personazhet asisoj, që të kenëindividualitet të paharrueshëm.

►NjëngaprotagonistëtqëFishtakamodeluarmenatyrënepiketëvarguttëtijështëMarash Uci,malësori trimqëkaparëshumë,madjeedheAfrikën,porqëruansi tëvetmenpasuridetyriminpërkushtuessiushtariatdheut.Aisfidonmoshënethyerdheluftonpërmbrojtjenetrojeveamtarenëpërmjetpërçmimittëvuajtjes,frikës,pleqërisë,vdekjes.HeroikanukështëstoliejashtmepërMarashUcin,porthelbibrendshëmqëiakuptimësonjetënpërmesbëmavenë emër të lirisë. Amaneti i tij është tronditës, siç mund të ndodhte në teatrin epik të kohës. EmriiMarashUçitdheUraeRrzhanicëstretenmenjëri-tjetrin.Malazeztëthyen.

►AntagonistiqëipërballëvendosetMarashUcit,simbolittëqëndresëspopulloreshqiptare,është Mark MilaniqëisuletHotit.Nëkëtëbetejëtëashpër,antagonizminukështëvetëmnjëperson,porështëfrymaepapajtueshmemesdyetniveqëluftojnëtënxiturangamotivetëkundërta.

VështirëtëgjeshnjëkonfigurimmëtëqartëtëarmiqësisësesaatëqëFishtashprehmevargjet: Un Shqyptar, ata janë Shkje Ne na ndan një gjak e i Fe N’minë t’shoshoqit kemi le, Kem’ ndërmjet një qiell e ‘i dhe


18

?

Moduli 3 (4 orë). “Lahuta e Malcis”, modeli i eposit poetik kombëtar

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të dallojë veçoritë e poemës epike;- të analizojë strukturën e poemës;- të analizojë rrëfi min, gjuhën poetike dhe elementet e tjera të mjeshtërisë artistike;- të identifi kojë tiparet e letërsisë së kultivuar dhe folklorit dhe t’i dallojë në vepër;- të identifi kojë frymën homerike në vepër, nëpërmjet përshkrimit të fi gurave mitologjike, zanave dhe

heroike, heronjve;- të zbulojë mesazhin artistik të poemës “Lahuta e Malcis” nëpërmjet këngëve të poemës.

Antagonizmi shkon deri në cilësimin e armëve të luftëssipasnjëlogjiketëpërcaktuarqartë:

• për shqiptarët: tagana, huta, martina, karajfi lja, breshanë,

•përmalazeztë:novica, petica.

►FigurëdramatikeespikaturshfaqetPatër Gjoniqëveç besimit te Perëndia, zbulon dashurinë për kombin me tëtillapërmasaqëijapinatijcilësitëprejheroilegjendar.Ai kërkon armëpushim për të varrosur të rënët dhe kjo e plotëson më tej personalitetin e tij. Duke e marrë si pikë referimi,Fishtanarrëfensebrendapersonazhitgjendetvetëautori,qëkamotonejetëssëtij:“Fe e Atdhe”.

Personazhet historike sjellin në vepër jo thjesht anën e tyre vetjake, por frymën e epokës që po bënte tëpamundurën ta sfidonte pushtimin e trojeve shqiptare.Vetëvizioniqëiudhëheqatadhemisioniqëhistoriaukangarkuar,ibënpersonazhettëshërbejnësiudhëheqësenë mes të një bote të çmendur, ku vdekja kërkon të hedhë vallen e saj, pa e kuptuar se jeta e kishte tashmë skeptrinnëdorënesaj.Kjondeshjeepokalepohonsengjarjet e mëdha të historisë nxjerrin gjithmonë në pah gjigantë shpirtërorë, që asnjë lloj kurthi apo pabesienuk i shndërron dot në liliputë të gatshëm për t’ia mbathurngabetejae jetë-vdekjes.Momentetmadhorehistorike i gjejnë njerëzit e zakonshëm për t’i bërë të jashtëzakonshëm,gjëqëendryshonmëpasrrjedhënevetë historisë.

Detyrë shtëpie.Bëninjëesemenjërënngatemat:- Udhëkryqi historik dhe njeriu përballë tij.- Rrugëtimi i legjendës për t’u bërë histori në

këndvështrimin e Fishtës.- Shqiptaria mes dilemës së legjendës si histori apo të

historisë si legjendë?

Në relievin mitologjik fishtjane ke të pamundur të mos dallosh përkundër vrazhdësisë së luftës, bukurinë e personazheve mitike.Konfliktihistorikpasurohetngapraniae tyre me ngjyrimet e të pazakontës, të fantastikes,gjëqë i jepnjëritmikëtë admirueshme kronologjisë të ngjarjeve. Këndvështrimi legjendare bën më poetike ngjarjen, sepse derdh në të optikën e misteriozes, të asaj të panjohure që e lë tëmjegulltgjithçka, edhe kur bëhet e qartë. Jomë kot Lasgush Poradeci dallonte liriken brenda epikës së Fishtës.Intuita poetike e drejtoi Fishtën nështegun ku do të plazmonte Zanën e Malit Vizitor,qëmbledhOrëeZanapër ta varrosur Tringën. Kjo ngjarjemitologjike brenda ngjarjes historike e bën më të mprehtë konfliktin.Qeniet e mbinatyrshme rreshtohen nëmbrojtjetëshqiptarëve.Madjeatoshfaqin tipare kaq njerëzore për ngabukuria e dhembshuria, saqë i japinveprës përmasa universale. Përballë tyre vendoset Ora e Dormitorit, qëmbështestemalazeztë,qëpasiZanaeMalitVizitormeOrëteZanatetjerae lidhin, e ndëshkojnë me gjarpërinj ebreshka.KësajgaleriepoetiishtonZanën e Frymëzimit, që shpalosbukurinë e traditës iliro-shqiptare.Profetika e saj simbolizon ardhmërinë.

19


? Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, libri “Lahuta e Malcis”.

Struktura mësimore: PNP

Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve

Parashikimi Stuhi mendimesh/Punë me grupe Diskutim në grupe i njohurive Punë në grupe

Ndërtimi i njohurive Diskutim Diskutim i ideve Punë me klasën

Përforcimi Ese argumentuese Punë me shkrim Punë individuale

1. Parashikimi. Stuhi mendimesh / Punë me grupeI. Mësuesi/ja shkruan në tabelë: “Lahuta e Malcis, si epos poetik kombëtar” dhe me përgjigjet e nxënësve

plotëson skemën.


“Lahuta e Malcis” si epos poetik kombëtar

Përjetësoivirtyteteshqiptarit.

“Lahuta e Macis”, sistemfilozofik-letrarimendësisëshqiptare.

Ikëndoiluftëssëshqiptarëvenëmbrojtje të trojeve të veta.

Kredojapoetike:FedheAtdhe Ngjashmëri me folklorin, veçanërisht me epikën popullore legjendare.

KapërcenstilinbaladesktëDeRadës,tregimin historik të Naimit, derdhet me vrull epik dhe dramatik.

Mesazhifilozofik:ngadhënjimiilirisë,dheivëllazërimit,unifikimisipasvështrimitkristian.

II. Punë me grupe: “Lahuta e Malcis” - vepër epikeGrupi I. Diskutoni veprën si krijim që sjell qëndresën e shqiptarëve kundër çdo sulmi që synonte shfarosjen

ose shkombëtarizimin (heroizmi + historia + legjenda + mitologjia, si trashëgimia mbarëshqiptare).Grupi II. Ilustrime nga vepra (Këngët e kënduara nga rapsodi rrëfejnë luftëra,ngjarje dhe shprehin vlerësimin

për virtytet e heronjve shqiptarë).

2. Ndërtimi i njohurive. DiskutimI. Vështrim krahasues – “Lahuta e Malcis” dhe folkloriShohim mjaft ngjasime mes “Lahutës” dhe folklorit, veçanërisht në epikën popullore legjendare. Këto

ngjasime i gjejmë në shumë elemente të kësaj poeme, duke u nisur nga personazhet, duke vazhduar me tipat ekëngëvedhedukepërfunduarmengjarjetemarrangaeposiynëkombëtar.Burimetekësajveprejanë:fondihistorikdhegojëdhënat.Ajoështëmbështeturnëpoezinëpopulloregojoreshqiptarenëfrymëndhemënyrëne artit tonë, çka dëshmohet dhe në fi guracionin e përdorursi:përsëritja,hiperbola,personifikimielementetemrekullisë në përzierjen e mitit, realitetit dhe fantazisë.

II. Katëpërbashkëtamespersonazheve të “Lahutës” dhe personazheve të epikës legjendare. Personazhet që veprojnë në epos janë krijesa të vërteta tëmaleve shqiptare.Ata jashtë kontekstit heroik janë dhënëme përmasat e njerëzve të zakonshëm. Takohen në kuvende, merren vesh për mënyrat e veprimeve dhe ndihmojnënjëri-tjetrin.Tënjëjtëngjëshohimdhe te “Lahuta”.Personazhet janë tëshumtaedheata,sinëeposinlegjendar,takohennëkuvenddhemerrenveshmenjëri-tjetrin.Tregojnëdashurinëpërpopullindheurrejtjenpërarmikun.Fishta,ashtusinëepikënlegjendare,evëtheksinekëtyrefiguraveteburrëria,besnikëriandajidealevekombëtare,virtyteteshqiptaritdhepërmasatnjerëzore.

T`tane per darkë Muji i ka ndalë Kqyr shka bani gjetobasho Muji, U ka vu nji barre dru t`vogel n`zjarrm, Tre qind vetë pr’i herë m’u xe “Martesa e Halilit”


20

Nëkëtovargjetëmarranga“MartesaeHalilit”shohimtëjepetfiguraeMujitsinjënjeri i thjeshtë,zotshtëpie e mikpritës. Ashtu shohim se edhe te “Lahuta e Malcis” personazhet jepen si njerëz të thjeshtë dhe josifiguratëhimnizuara.

Te një mriz, te nji lejthi, Kishim ndalun tri bari Dy me dhen e nji me dhi Njani plak e dy të ri Marash Uci e t’bijt e calitDy djelm t’let si shpezt e malit

NgakëngaXII-MarashUci

Gjithashtu, edhe në këngën “Lidhja e Prizrenit” shohim se luftëtarët janë mbledhur për të kuvenduar dhe idërgojnëletërarmikutpërfillimineluftës,ashtusinëepos.

Mbasi shame kje për dhe TrojaE atje larg, po, kah UraliNëpër ato bjeshka të lartaSiellej shkaju si shkërbe mali

Këtukrahasohetsllavisiskiftergrabitqar,qëdelngamalipërtëgrabiturfqinjëtetij.Kyështëkonfliktihershëmipopullittonëqëekemitëevidentuaredhenëepos.Shqiptarëtgjithnjëkanëluftuarkundërdyndjessllave,porasnjëçastnukduhetharruarseFishtanuksjellurrejtjenpërpopullinsllav,porndajatyreqëdonintëshkatërroninShqipërinë.

“LahutaeMalcis”mbështetetthellësishtnëlegjendatdhenëmitologjinëshqiptaredheështëembushurplot figura mitologjike.Ndërtopërmendim:Zanat,Orëtetj.Këtofiguranukjanëmëtëngujuaraanëslumenjve,pormarrinpjesëaktivenëjetënnjerëzore,sip.sh.tekkëngaefundit“KonferencaeLondonit”,autori,pas30vjetëvepunë,embyllkëngëndukeibërëthirrjeZanës,ecilaprejkohëshekandjekurpaundarëandej-këtejnëpër lëndinat e Parnasit.

Nderue kemi ‘i pomendarë Rrfe as mot mos m’e dërmue.

Shkrirja e elementeve heroike dhe mitologjike është më se e dukshme në një numër personazhesh të cilëveFishtaujepnjëvendtërëndësishëmnë“LahutëneMalcis”,siOsoKuka,luftëtaritrimeirreptë,qëmëmirëvdes,seidorëzohetigjallëarmikutsllav;bariuimoshuarMarasUci,icilikëshillonluftëtarëterinjtëmbrojnëvendindhetëmosharrojnëzakoneteteparëve;vashatrimëreshëTringa,qëigjendettekokatëvëllaittësaj.PikërishtTringaështënjëfigurëekrijuarmbimodelinemotrëssëGjergjElezAlisë,pornësituatë konkretehistorike.Nëkëngët që lidhenmeheroinën letrare tëTringës janë tëbashkuara idealetfishtjane:trimëria,atdhetariaderinëflijim,bukuriadhenjomësiaqërrezatojnëdashurietj.Pikërisht,dukeu mbështetur në modelin e këngës së Gjergj Elez Alisë këtu është veprimi invers, i sëmuri (i vëllai) vdes dheështë (motra)Tringa,qëembronnderin,pragun,bukurinëevetvirgjërinëdhe,sie tillë, idorëzohetpavdeksisë.NjëportretizimmoralefizikibukurisëgjendettepersonazhiiTringës.

Ardhun shtatit si “breshana”,Synin hyll, ballin si hana,Dishka njethe si molla m’rrem,Si ajo lulja shpërthye m’gem:Qi ke dalë m’ka ashtu te dera,Sikur ban me çile pranvera;Sikur ban dielli me dalë,Nëpër aha, brej e halë:

Shohim se “Lahuta e Malcis” bëhet vepër për himnizimin e përhershmërive shqiptare dhe duke marrëkarakteristika krejt kombëtare, ngrihet në nivelin e eposit kombëtar, me mbështetjen në jetën reale, në mjediset realeefantastikedhemekërkiminemodelittëshkrimit,qëmbështetetnëletërsinëpopulloreshqiptare.

3. Përforcimi. Ese argumentuese (bindëse)I. “Përmasa kombëtare e Fishtës. Vlerësime”.“Lahuta” e At Fishtës shfaq ndjesitë më të thella edhe karakteristikat më të kristalizuara, që i ka ruajtur

“raca” shqiptare përmes shekujve plot shtrëngata… Shqipëria e tërë përtërihet e dehur nën vargjet e kësaj Lahute, e cila bëhet pronë kombëtare: mish, gjak, ndjenjë e mendim i përbashkët”.

Sterjo Spasse

21


“Lahuta - thotë e është Shqiptari, përse autori i saj qe këmbë e krye shqiptar dhe foli e shkroi thjesht shqiptarçe… Shqiptari pa “Lahutë” është pa epope kombëtare. Lahuta pa shqiptar është pa subjekt…”

Arshi PipaNxënësitplotësojnëmevlerësimetëtjerangafiguratëshquararrethfigurëssëFishtës.

II. Ese. Mendimi im për FishtënPropozohetnjëesevlerësuesepërfigurëneFishtës.Teza: Fishta si dukuri letrare.Robert Elsie pohon: “At Gjergj Fishta është personalitet i rrallë i letërsisë shqipe, i cili më shumë se cilido

shkrimtar tjetër i dha shprehje artistike shpirtit kërkues të shtetit të ri shqiptar”.

Argumentet:Fishtandientenevojënepërtëritjessëkombit.Këtëpërtëritjeerealizoipërmesnjohjessërrënjëveqë

lidhenmedimensioneetno-kulturore,mitike,epiko-historike.Vepraetijegjerëdheelarmishme,eshkruarbrendanjëperiudhedramatikekombëtare,ështëreferenca

mëerëndësishmeekulturësletrareshqipe,dukeiadhënëpikërishtfizionominëqëimungontegjatëshekujveqenësimittësaj.Mundtëkonsiderohetapostullilirisësëatdheut,misonariletërsisëdheikulturësshqiptare,sepse mishëroi në tekste popullin, aspiratat, gjallimin e shpirtit luftarak, natyrën rebeluese, të kaluarën e të tashmen. Harmonizoi estetikën e tekstit dhe tematikën.

PërfundimiVlerësojfigurëneFishtës,sifigurëneshqiptarittëmadhqëditit’ihimnizojëmrekullishtvirtytetshqiptare,

shenjat indentifikuese kombëtare, gjuhën shqipe, flamurin kombëtar, trimërinë, figurat kombëtare, të cilatipersonifikonpërmesheroitkombëtarGjergjKastriotSkënderbeu,portreti i tëcilitdotëendetnëmënyrëfunksionale dhe domethënëse në gjithë veprën e tij letrare.*

*Shënim.Nxënësit tëshfrytëzojnëmaterialengainternetipërtëdhënëmendiminetyrepërfigurëneFishtës.


7 – 10. “Lahuta e Malcis” - modeli i eposit poetik kombëtar

Ta kundrosh “Lahutën e Malcis” si modelin e eposit poetik kombëtar do të thotë të specifi koshjo vetëm veçoritë e poemës epike apo strukturën e saj, jo vetëm të analizosh rrëfi min dhe gjuhën poetike, por mbi të gjitha të hulumtosh e të eksploroshfrymënmitikeqëedaltoikëtëvepër letrare.

Samë tepër thellohesh nëpër relievin e saj, aqmë e thekshme bëhet pyetja: përse kjopoemëtëkthenaqlargnëkohësatëtëndërmendëtrashëgiminëiliro-arbëroretëshqiptarëve,edhepsengjarjetqëpërshkruannukdatojnëaqthellënëhistori?

Kurenjeh“LahutëneMalcis”eketëvështirëtëmosirikthehesh“CiklittëKreshnikëve”përtështruartënjëjtënpyetjesiBernandinPalajeDonatKurti,mbledhësitekëtijthesaritronditëskur pohuan: “A mos kemi të bëjmë me një qerthull këngësh për rreth ndonjë: Trojës së rrënueme gjatë inondatave sllave që, edhe mbas metamorfozës së fi seve iliriane në sllavizëm, kanë ruejtë, sikurse ndër sa e sa doke, kujtimet e ksaj kohe kreshnike?”

Nëkëtëpërfundim,qëvjensi retorikëpoetike,zbulonthelbinesaj frymëmarrjafishtjaneqëeshehhistorinësirrugëtiminekombitshqiptar,qëedhepseështërrëzuarhumneravetëepokave,edhepsekambeturtepërgjatëudhëkryqevetëkohërave,kaqëndruaripacenueshëm,i pavjetërueshëmsi dëshmienjëbesëlidhjeje tëpërjetshmeqë shqiptari kabërëme lirinë.“Troja”shqiptarekahyrëekadalënëpërlabirintethistorikejosinjëmuzeologjiengurtësuarefosile,porsinjërealitetigjallëqëdelngagërmadhatpërtëzënëvendinqëitakon.


22

►Veçoritë e poemës epike shfaqen në konceptin bazal mbi të cilin Fishta e ndërtoipoemënetij,ecilaireferohetidesëseçdokuvendkufjalashqipekumtohet,ështënjëkuvendhomeridëshshqiptarë.Kësisoj,atoishkojnëpërshtatmendimittëtijqëkapërzgjedhurheroizmintë ndërthurur me historinë, legjendën dhe mitologjinë, për ta kthyer në kredon e kombit të tij, meqëlliminevetëmqëndresënepashoqekundërçdosulmiqëdotësynonteshfarosjenoseshkombëtarizimin. Si një rapsod i dalë nga mjegullnaja e kohës, ai merr përsipër të rrëfejë luftëra dhe ngjarje, ndaj të cilave ka të drejtë të shprehë vlerësimin për virtytet e heronjve të tij. Përtabërëmëtëdallueshëmkarakterinepik,Fishtasjellpersonazhetmitologjikënëteatrinehistorisë,përt’ishërbyeridesëthemeloreqëikavënëvetes.

►Struktura e poemësFishtaekaprojektuarngrehinënpoetiketë“LahutëssëMalcis”sinjëarkitekturë,kuçdo

vëllim ka domethënien që u jepmundësi detajeve të tentojnë bashkimin si e tërë.Rrëfimi, gjuha poetike dhe gjetjet origjinale artistike i japin poemës jo vetëm pamjen, por edhe materien karakteristiketëepositqë,edhepsekanjëautorkonkret,tingëllon si krijimi folklorik,qëvjenplot hir nga universi shpirtëror i anonimatit popullor.

“Primitivizmi”fishtjanebënmëtëprekshmendërlidhjenmidisletërsisësëkultivuardheasajfolklorike,sepseijepkaraktertënatyrshëm,sidritëhijanjerëzoreqëebënnjeriuntëjetëmënjeri,mëreal,mëivërtetë,mëjetësor.Jorastësisht,nërecensioninqëibënveprës“Visarikomtar”në lidhjeme folklorin,Fishta tha: “Kangët popullore janë një dokument randësije të madhe për Histori. Kangët popullore tuj na tregue shpirtin, të thuesh, e një komit e ndijesit e tija, na tregojnë së bashkut edhe ndërlikimet nëpër të cilat asht përshkrue jeta e tij: prandaj ata janë një nimë në dorë të dijetarit për të përpiluem të Historis”.KursepërfolklorinFishtapohon:“Folklori asht pasqyra e kthjelltë e psikes së kombit; ashtë rrasa mermeri, me të cillën Historija zgavron t’endinet e të shendunt e popujve; asht cehja e pashtershme e gjuhsis e letërsisë komtare”. Ai e çon më tej idenë e tij: “Shqyptari nuk kndon cdo dhunë qi i bahet kujë, por vetëm njat punë trimniet që t’jet ba n’pajtim t’vendit a t’shoqnis...”

►Fryma homerikenëpoemënukështënjëetiketëformale,asnjëtrillqëshfaqetsikometë.Përkundrazi,vetëdijakombëtareshqiptarenëGolgotënesajkashfaqurdikumëqartëedikumëmjegullueshëmcilësinëuniversaletëhomerizmit,qëekapërcenkuptiminenjëtermidherrehtëkonturojëfilozofinëeinterpretimittëjetësnënkëndvështrimindramatikkombëtar.Kjofrymëmitikeqëekthenlegjendënnëhistoridhehistorinëetjetërsonnëlegjendë,identifikohetme anë të zanave, orëve dhe heronjve. Ai përzgjedh detaje jetësore polivalente për të rrëfyer sesienatyrshmjadheembinatyrshmja tretenmenjëra-tjetrënsipas ligjësiveuniversaleqëshohin tek e tëra pjesën dhe te pjesa të tërën.

►Mesazhi i poemës kanjëmodelimgati polifonik që vjennga thellësitë e kohërave siamanetiqëasdheunuketret,nëtëcilineshkuara,sadoelashtë,aktualitetisadokonkretqoftë,eardhmjasadoelargëttëduket,kanjëthelb:qëndresënenjëkombiqëekaprofilinnë flamurin e tij, për të cilin dikur,më 7mars 1913, vetë Fishta guxoi t’i thoshte kolonelitanglezDeFilipis:“Ju falemineres për nderimin që po i bani flamurit shqiptar!”.Kymesazh ikarrënjëtnëtragjizminenjëpopulliqëdititëruantetëpacenuaretnotipinetijpërtasfiduarbarbarinëerrethanavenëemërtëtrashëgimisësëpërjetshme:kombitshqiptar.Madje,falëgjenisëkrijuesetëFishtës,mesazhiipoemës,ishtrirënërrafshinheroikdhenëatëshpirtëror,pohon të vërtetën e patjetërsueshme se “Lahuta e Malcis” është një nga bërëset e kombit tonë nërrethanatefillimshekullitXX,qësiçpoduketedhetani,vazhdontaruajëaktualitetinedhe

23


? Objektiva: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të evidentojë në vepër pasqyrimin e kontekstit historik, mitologjik, politiko-shoqëror, kulturor dhe filozofik;

- të identifikojë në vepër veçoritë e poemës epike; - të analizojë strukturën e poemës dhe stilin e Fishtës në këtë poemë.

Pyetjes së natyrshme se nga vjen magjia e poezisë?,H.Bergsoniipërgjigjetkësisoj: “Poeti është ai tek i cili ndjenjat zhvillohen në trajtë imazhesh dhe vetë imazhet në trajta fjalësh...”Nisurngakykëndvështrim,trajektorjaetrashëgimisëfishtjanerrugëtonhapësiravehistorike,mitologjike,politiko-shoqërore,kulturore,filozofike,kukombiështëzanafilladhepërmbylljaeekzistencëssëtij.-Identifikimi i veçorive të poemës epike në veprën “Lahuta e Malcis”.- Struktura e poemës dhe stili i Fishtës.Arkitekturaepoemësshpalosnjëngrehinëfjaleqëditëfokusojëkombëtarenpaharruarfilozofiken,qëditëanatomizojëheroikenpalënëpasdoreliriken.KjoebënstilineFishtëstëpapërsëritshëm,ngaqëorigjinalitetiitijzbulohetngadetajetmëtëthjeshtaderiteproblematikatmëmadhore,qërrokin“gjeografinë”edramësshqiptarenëkoordinatatesajhistorike.

Moduli 4 (1 orë). Përsëritje

sot,ngaqëshkombëtarizimiishqiptarëvenukështënjëanekdotëballkanike,pornjëtragjediegroposurqëmundtënxirretsërishnëringunmesDritësdheErrësirës.

►Përmasa kombëtare e FishtësGjergjFishtadot’ikishtebërënderçdokombimekulturën,përkushtimin,guximin,dashurinë

dheintegritetinetij.IntelektualiindikuarngaHomeri,Petrarka,Virgjili,Ciceroni,DanteAligeri,Manxoni,Metastasio,Molieri,Bajroni,Ariosto,Gëteja,Shekspiri,Hajnejadhavetvetenpërkombinnëaltarinetij,ngaqëvokacioniqëAtFishtapati,ishteShqipëria qështrihej kudo ku flitej shqip. Studiuesi injohur,profesorVehbiBalathotëpërtë:“Fishta e zotëronte visarin moral të popullit tonë sa rrallëkush tjetër, sa asnjë shkrimtar tjetër i letërsisë sonë... ai diti me talentin e vet të shfrytëzojë burimin e pashtershëm e të mrekullueshëm të krijimtarisë së popullit tonë”.Vetëpoetikagdhendurnëkujtesënekombitfjalëtetijmonumentale:“Të falem Shqypni, ti i shpirtit tem dishiri”.

VlerësimetpërFishtënjanëtëpanumërta.Vepraetijfletvetë.MjaftontëkujtojmëmendimetealbanologutMaksLambertzpërtëvërtetënejetëssëFishtës:“Shqypnia pat nji fat fort të madh e të jashtëzakonshëm, shka nuk e patën popujt e tjerë, veçse mbas qindra vjetësh të njij jete letrare, pat të madhin, të naltuemin përmbi të gjith, atë, që u pështet në popull të vetin e në gjuhën e tij e që me vjersha të veta ndezi flakë zemrat në popull, pat zhenin poetike në Fishtën.”

TestimRrethoni përgjigjen e saktë.

1. Ciliështëkonfliktibazalnëveprën“Lahuta e Malcis”?a. pushtimi helenb. pushtimi sllavc. pushtimi osman.

2. Kur Fishta tha për “Lahuta eMalcis”sepatishkruarnjëvepërqë“rr’fe as mot m’e dërrmue” iu referua:a. një testamentib. një përmendorejec. një kredoje.

3. Kurubotuaeplotëvepra“Lahuta e Malcis”?a. në10-vjetorinePavarësisëb. në25-vjetorinePavarësisëc. në30vjetorinePavarësisë.


24

4. Shkëndijimin e parë për të shkruar “Lahutën” e pati nga takimi me:a. Dedë Gjo Lulinb. AbdylFrashërinc. Marash Ucin

5. Cila ngjarje historike shërben si dekor i “Lahutës së Malcis”?a. Lëvizja Xhonturkeb. Lidhja e Prizrenitc. KongresiiManastirit

6. Siquhetvendikuniskonfliktinëpoemë?a. Shirokab. Grudac. Vranina

7. SipaspohimittëFishtësvepraushkruaqë:a. tëemancipojëshoqërinëproblematikeshqiptareb. tëkrijojëunitetineshqiptarëvedhendërgjegjenkombëtarec. të analizojë rrethanat historike dramatike

8. CiliështëpersonazhiqëndeshetmebandënecubavemalazeztëudhëhequrngaVukRadoviqi?a. BecPatanib. Mehmet Pashac. OsaKuka

9. Duke iu referuar veprës së Fishtës, në cilënaleancë botërore bën pjesë Mali i Zi:a. panhelenisteb. panevropianec. pansllaviste

10. CilaqeniembinatyroreenxitAliPashëGucinëtëmbledhëshqiptarëtnëkuvend?a. ZanaeFrymëzimitb. OraeShqipërisëc. Ora e Dormitorit

11. Kuvetëmbrohenhotjanët?a. tekUraeUlqinitb. tekUraeBunësc. tek Ura e Rrzhanicës

12. Dyshqiptarëpërballojnë300malazeznë:a. Qafë-Prushb. Qafë-Dardhëc. Qafë-Plloçë

13. Priftiqë igrishikelmendasit ta lenëmeshëne tënisen për luftë është:a. Patër Markub.PatërZefib. Patër Gjoni

14. Cila e përcjell në banesën e fundit Tringën dheorganizon hakmarrjen?a. ZanaeBjeshkëvetëNamunab. ZanaeBorësShekullorec. ZanaeMalitVizitor

15. KushenisekspeditënndëshkimorenëShqipëri?a. Isa Pashab. Ali Pashac. Turgut Pasha

16. KuengritiDedëGjoLuliflamurinshqiptarmë1911?a. në Leknib. nëDeçiqc. nëKelmend

17. CilaenjohuShqipërinësishtettëpavarur?a. KonferencaeParisitb. KonferencaeTriestesc. KonferencaeLondrës

18. “Lahuta e Malcis” është:a. poemëliriko-epikeb. poemëepiko-heroikec. poemëliriko-mediative

19. GjergjFishtapatisimotokryesorenëjetë:a. punë dhe luftëb. pushkë dhe penëc. fe dhe atdhe

20. Universifishtjanështënjë:a. modelihuazuarngakolosëtqëstudioib. transplantim i teologjisë françeskanec. sistemfilozofik-letrarimendësisëshqiptare

21. Kushfaqetorigjinalitetifishtjan?a. në mendësinë evropianeb. në mendësinë kombëtarec. në mendësinë ballkanike

22. Cili ika thënëkëto fjalë: “Fishta është poeti më i madh i popullit të lumnueshëm të Shqypnis”?a. Maks Lambertzb. Gabriele d’Anuncioc. Sterjo Spasse

25


?

?

Linja II. “LAHUTA E MALCIS”, ASPEKTI MITOLOGJIKModuli 1 (3 orë). Zanat dhe Orët në “Lahutën e Malcis”


Personazhet mitologjike te “Lahuta e Malcis”

“Zana” përcakton unitetin formësor të veprës, Zana shqiptarekakupimineMuzëssë “Iliadës” së Homerit.

Personazhet mitologjike në vepër përcjellin mesazhin madhor të mbijetesëssëshqiptaritdhetëkombit të tij, pavarësisht nga befasitë më tragjike.

Zanat,Orët (shtojzovallet).Zanat-qeniemitologjikeOrët-zaname“detyra”tëpërcaktuaraKuçedra,DragonjtëLugetërit, Hijet

“OraeShqipërisë”krijonunitetineveprësdhe,sipasbesimitshqiptar,rrotullkësajOregrupohenOrëtefiseve,trojeve,Orëteçdoluftëtari,çdoshqiptari.

“Zanat e malit” i hasim dendur në rapsoditë shqiptaremelahutë.

1. Evokimi. Stuhi mendimesh Mësuesi/ja shkruan në tabelë fjalët Personazhet mitologjike te “Lahuta e Malcis”, dhe me përgjigjet e

nxënësve plotëson skemën.

Objektivat Në fund të orës mësimore nxënësi: - të analizojë aspektin mitologjik të veprës;- të identifi kojë mitet shqiptare;- të përshkruajë Zanat dhe Orët sipas përfytyrimit popullor dhe si shpjegim të dukurive njerëzore;- të analizojë personazhin e Zanës:

- të dallojë në vepër origjinalitetin e fi gurave të Zanave dhe Orëve,- të shpengojë rolin e Zanës së Frymëzimit edhe si një alter-ego,- të analizojë vlerat artistike të këtyre fi gurave mitologjike, - të dallojë veçoritë e stilit:

• trajta tregimtare e gërshetuar me dialogë të gjatë, • përsëritja e fjalëve dhe strukturave sintaksore, • fi guracioni;- të zbulojë vlerat artistike, kalimin nga realja te jorealja dhe funksionin e hiperbolës në vepër.

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, libri “Lahuta e Malcis”.

Struktura PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Koha

Evokimi Stuhi mendimesh Diskutim në grupe i njohurive

Realizimi i kuptimit Punënëgrupe/DiagramiiVenit/Di/Dua të di/Mësova Punë në grupe

Reflektimi Vështrimkrahasues/Pemaemendimit Punë në grupe


26

2. Realizimi i kuptimit. Punë me grupe/ Diagrami i Venit/ Di/Dua të di/MësovaI. Punë me grupe.Paraqitnimeskemëndryshiminnëshpjegimetdhetoponimetetermit“Zanë”.

Përgjigje:-Zanaemalit-figurëmitologjikeshqiptare,hyjneshaemaleveshqiptare.-SipasJoklit-emriZanaprejlatinishtes-Diana;-Sipasnjëtjetëropinioni-ZanarrjedhngaemriZa (Zana, zëri).-NëVeriegjejmëmeemrinZana, në jug me emrin Zëra. -SipasÇabejit:Zanaështëzëriinatyrësdheindërgjegjesnjerëzore.-SipasFjaloritEnciklopedik:kultiifortëiZanësnëShqipëridhenëmbarëGadishullinBallkanik,nabën

të mendojmë se te Zana kemi të bëjmë me një hyjni vendase paragreke.-Zana,simbolipjellshmërisë,rrjedhngafjalashqipe“shtatzënë.”

II. Diagrami i Venit. Dallimi mes Zanave dhe Orëve

Zanat Orët

•trime(populli thotë:“trimesizanë”)•ebukur(“ebukursizanë”)

• janë zana më detyra tëpërcaktuara•mundtëjetëosejoebukur

• qenie mitologjike• “shitojnë”• falin fuqi të mbinatyrshme

III. Përfytyrimi popullorPërveç materialit nxënësit mund të shtojnë se:

Zana-Sipastraditëskadykarakteristika:a-Karaktertëzbutur,ndihmonkreshnikëtnëbetejab-Karakteridhnak,shiton(nguros)kuriprishetqetësia-BrirëtedhivetëegrajanëmbrojtjadhedobësiaeZanave.

Orët-Figuratëbesëtytnivepopulloreshqiptare,(llojZanash)përfytyrohensigruaaposigjarpër-Besohejse

jetonin në male, pyje, fusha, pranë njerëzve dhe i ndihmonin apo u sillnin fat të mirëve dhe ndëshkonin të këqijtë.

-Thirreshinmeemrapërkëdhelës,si:“qofshintëbardha”,”atotëlumturat”,”atotëmirat”,pauapërmendur emrin.

-Oraishtendoshtakrijesamitologjikemëepërhapurteshqiptarët.

VI. Cilësitë e Zanavea-ndihmojnëb-“shitojnë”c-“falin”fuqitëmbinatyrshme…(ilustrim)

V. Rëndësia e tyre në ngulitjen si imazhe artistike nga mitologjia iliro-arbërorePërgjigje:

-Fishtaemodelontëbukurënsipërjetësi.Njëkëndvështrimitillëebënmëmistiketrashëgiminëfolklorike pellazgo-ilire-shqiptare. Samë tepër kupton universinmitologjik fishtjan, aqmë i qartëbëhet fakti se ky popull nuk paska ditur vetëm të luftojë, të derdhë gjak, por edhe të ëndërrojë, të përfytyrojë,tëfilozofojë,përderisakasjellënëekzistencëbukurinëshituesetëZanës,qësaç’ështërobëruese,ështëdhefisnikëruese.

27


VI. Hershmëria e kultit të Zanave – origjinaliteti. Vështrim krahasues

Hershmërinë e përcakton karakteri:

•matriarkal • ktonik (tokësor)

Tipari ktonik: figuratmitologjiketëepositshqiptarpërkojnëmeatëstad të mendimit, kur në letërsinë

helene “Përënditë zbritën nga Olimpi” (kjo është më e vonë se

shtresauranike(qiellore)).

Figura mitologjike shqiptareKoha

Figura mitologjike greke

Në përfytyrimin mitologjik nuk i bindet “orës”

njerëzore.

HERSHMËRIA

Hyjnitëjanë;• patriarkale•patriarkale

Hyjnitë kanë një hierarki shumëshkallëshe ktonike (tokësore)dheuranike(qiellore)

VII. Zana e frymëzimit: alter autor dhe alter ego (Interpretim)BëhetpërmbledhjaenjohurivetërejaqënxënësitmësuannëtabelënDi/Duatëdi/Mësova.

Di Dua të di MësovaInformacion i njohur Pyetje rreth asaj që kërkojnë të mësojnë Informacion i ri që mësuam

3. Reflektimi. Pema e mendimit. Punë me shkrimI. Pema e mendimit.Nxënësitgjejnënëpjesënedhënëngamësuesifiguratstilistikedheipërmbledhinatonë skemë. Më pas i ilustrojnë me shembuj.

Ilustrime: hiperbola, epitete, krahasime, përsëritje…etj.

Kaleshan e sy-përgjakun, Mje m’sylah e ka mystakunUshton mali, thonë, kur t’flasëDridhet fusha kah t’vikasëE ka t’dredhë t’rrebtë tagan,Thue se rrfeja shkrepë për anëBurrë kaproç e trim si Zana,Thonë me kmishë e bani nana;Edhe thonë, ka le draguePse tri zemra i kan qillue…Dedë Gjo Luli, kuventar,

STILI

I

FISHTËS

përsëritja e fjalëvehiperbola, përsëritjet

trajtë tregimtare me dialog të gjatë

figuracioni


28

Sokol Baci, mendeqarMirash Luca, pushkatarMehmet Shpendi, bishë dervendi

Si në epos, trimat mblidhen dhe dërgojnë fjalë tek kundërshtari:Prej shkodranësh,Luigj GurakuqiEdhe trimat janë bashkueE ashtu n’kambë e pa njatë tortëFjalë Turgutit kështu i kanë çue…

II. Punë me shkrim. Ese përshkruese Tema: Historia midis realitetit dhe legjendës.

… Unë Tanushën vet’ e kom paGja ma t’bukur s’sheh njeriu n’ kët’ diell…

… Ardhun shtatit si “breshana” Synin hyll, ballin si hana…

Gjithkundgjendetnjëvajzëebukurshqiptaremebukurimahnitëse,mebukuringabukuriaevendit(njëTanushëoseTringë).Gjithkundnëpyje,nëmriza,nëpellgje,gjallojnëZana,Shtojzovalle,Floçka.

Gruajasibukuriepërjeshtmejetonefshehurpasmagjisësëfiguravemitologjiketëpërfytyrimitpopullor.Realitet apo legjendë? Legjendë apo realitet?... Figuratvijnëngathellësiaeshekujvedhesynojnëvazhdimësinë.ZanaeFrymëzimit(muzaepoetit)ështëvetvetjaeFishtës:ajozgjonide,trazonmendime,hedhdritë

mbi fakte, projekton ardhmërinë, plotëson vizionin.KështuehumbetdheepohonrealitetinkurlexonveprëneFishtës,dukendjekurlegjendënqëështë

njëherazihershmëriadhevazhdimësiaeekzistencësshqiptare.*

*Shënim.Esejaupropozohetsiprojekt-esenëkonceptimtëpërgjithshëm.


1-3. Zanat dhe Orët në “Lahutën e Malcis”

Karakterimitikijepveprëspërmasat e legjendës, duke e bërë mesazhin e saj të gjithkohshëm. Meqëmitet,sikujtesëethellësivetëkohëravedhesikronikëerrugëtimittënjëpopullinëpërshtegtimet historike, pasurohen më tej me ngjarje dhe interpretime polivalente, s’ka sesi mitologjiashqiptaretëmosdëshmohetsinjëngarrënjëtmëtëlashtaqëembantrungunpellazg-iliro-shqiptaredhesot,sidëshmitënjëprejardhjejetejettëlashtë.Mitologjiashqiptarevazhdontëzgjojëedhenëkohëntonëdebateetëngrejëpikëpyetje,porFishtamethellësinëepashoqetë njohurive intelektuale si kërkuesi i thesareve të kombit, bëhet i ngjashëm me Homerin, duke i bërëhistorikekohëratmitike tëkombit tonë.StrukturamitikeeFishtëska ruajtur zanafillënilire,qënëpërmjet“Lahutës”krijonportretinkoherenttëunikalitetitiliro-shqiptar,siçndodhmeepopetë kombëtare.

Mitet shqiptare në trashëgiminë e Fishtës luajnë rol të veçantë, sepse “argumentojnë”zanafillënheroiketëqytetërimittonë,çkapohonsenjëtrashëgimieshtyrëshumëpasnëkohë,sjellnjëtjetërvlerënëpërcaktiminepikëmbërritjeshistoriketëshqiptarëvesipopullautokton,qëi ka rrënjët stërshekullore në këtë truall. Pa eksploruar kujtesën historike me karakter mitologjik, vështirëtërindërtohej“gjeografia”shpirtëroreiliro-shqiptare,qëedhesotpërballetmeetiketimeabsurde,tëcilatrrekentakonsiderojnësinjëfisendacak,qëiakazënëderënqytetërimittëlashtëtëgadishullittonë.Qartësiaemisionit,qëFishtësiakabesuartragjikaehistorisëkombëtare,ebën mendimin e tij jo vetëm më emancipues dhe përndritës (iluminues), por edhe më ngulmues për tanxjerrënëdritë tëvërtetënqëboshtiantishqiptarështëpërpjekur tabëjëderinëditëttona.Kësisoj,mitologjiashqiptaremerrrolineapologjetikëskombëtareqëedëshmonhistorinë

29


sitëvërtetëmegjuhënfilozofiketëmitologjisë.Nëkëtëvepëraisjellndërthurjen e mitologjisë historike me atë biblike, duke rrëfyer se personaliteti i tij di të përballërendojë rrafshe kuptimore filozofiko-historikënëmënyrëtëtillëqëata,dukeplotësuarnjëri-tjetrin,tëveçantojnëpërkatësitëthelbësore që kanë. Duhej guxim krijues i spikatur të sillje paganizmin dhe krishterimin nëpikëtakimetetyre,përtëmodeluarmëtejprofilineiliro-shqiptarëve.

►Zanat dhe Orët sipas përfytyrimit popullor Fishtaepasuronmitologjinëshqiptaremeemra,gjendje,personazhe,dukuri,interpretime,

ngasekërkontëprovojëiliricitetinehistorisëkombëtare.Galeriaeqenievemitologjikeqëaikrijoii nxitur dhe i ngacmuar nga frymëzimi folklorik është plot ngjyra, kontraste dhe origjinalitet. Ai i shtonmitologjisësonëZanëneFrymëzimit,OrëneShqipërisë,ZanëneMadhe,Floçkën,ZanadheOrëtëtjera,DragonjdheKuçedra,LugetërdheShtriga.Ajoqëbienësyështëinterpretimifilozofikqëbënpoetimeçdonjërënprejfiguravemitike.Fishtaireferohetmitologjisëiliro-shqiptarepërtëtheksuarlashtësinë,autoktoninënëkëtovise,sepsesamëtëlashtatëjenëmitet,aqmëelashtëështëkujtesahistorike.Njëkombiqëimungojnëmitet,imungonhistoria.Njëkombpamite është rrënjëdalë, ndaj çdo tentativë për ta shkombëtarizuar ia del lehtësisht mbanë.

►Zana si personazhMezanafillënë folklorin shqiptar,ajoshfaqetmehijeshinëdheguximinqëzgjonadmirim

emrekullimnjëherazi.Karakteri fantastikdhemitologjikqëajoshpërfaqnukmbetetnëkufijtëenjë folklorizmishterpë,qës’ështënëgjendje tëbëjëvariacionefilozofikee tëhapështigjetë reja kuptimore në të njëjtën gjatësi valememodernitetin e jetës, që evoluon e zhvillohetpaundërprerëkurrë.Gjeniaeanonimatitpopullorkagjetur teFishtadaltënqëskalitshtyllatemermerta të tempullit shpirtërorshqiptar, tëcilinasstuhitëepushtimevedheasprangatekohëravenukkanëmundurtarrëzojnë,eaqmëpaktafshijnëngafaqjaedheut.

Ngamë tronditësetpërngabukuriaemesazhit shfaqetFloçka e Ranës së Hedhun, qësondonaqthellënëhistorinëtonë,saqëprekbërthamënpellazgo-ilire-shqiptaresiorigjinëdhevazhdimësi.Magjikja,nëkuptiminmë tëbukur tësaj,mbuluarme rrëzëllimaqiellore, veshurmeshkëlqimeujore,mbështjellëmemisterinhënor,epasuronmëtejtraditëntonëdhepohonse gjuha shqipe është e denjë, e pasur, plot ngjyra për tamodeluar të bukurën si përjetësi.Njëkëndvështrimitillëebënmëmistiketrashëgiminëfolklorikepellazgo-ilire-shqiptare,ngasefantastikjadherealjashkrihennënjëra-tjetrën,për t’ukthyernënjëemblemëgjithkohorepërtrashëgiminëkombëtare.Samëtepërekuptonuniversinmitologjikfishtjan,aqmëiqartëbëhetfakti se ky popull nuk paska ditur vetëm të luftojë, të derdhë gjak, por edhe të ëndërrojë, të përfytyrojë, tëfilozofojë,përderisakasjellënëekzistencëbukurinëshituese tëZanës,qësaç’ështërobëruese,ështëpoaqfisnikëruese.

Në mënyrë të veçantë Zana e Frymëzimiteveçuarprejgalerisëfishtjanehedhdritëmbiuninpoetiktëartistit.Ajoështëvetvetjaetijeprojektuarnëskutatmëtëthellatëqeniesdheeplazmuarmefuqinëefjalës,paehumburkurrëgravitacionineuniversittëFishtës–Kombin.

Ajo zgjon ide, trazon mendime, prushon emocione, hedh dritë mbi fakte, projekton ardhmërinë, plotëson vizionin.

►Vlera artistike e fi gurave mitologjikeFiguratmitologjikeebëjnëhistoriken tëmos jetënjështrirjee rrafshët,paulje-ngritje,pa

dritëhije,gjëqëdotasterilizontepoemën.Përkundrazi,Fishtasjellpërmestyrerrafshetërejakuptimore,domethëniefilozofiketëfshehura,interpretimenjerëzoreqëipërkasinçdokohe.

Shtojzovalle

Universi i Zanave dhe i Orëve

Zanat Orëtqeniemitologjike

zana me “detyra” të përcaktuara


30

Zanat

Zanat e MalitZanaeVeleçikutZana e MiliskautZana e SharritZanaeMadhe–ZanaeVizitoritZanaeFrymëzimitZanaetrojevefqinje

Orët

Ora e ShalësOrët e DukagjinitOra e shtëpisëOraefilanitOraeShqipërisëOra thepe e Malit të ZiOra e DormitoritOra e ShkjeveOra e Trojanit

Përfytyrimi poetik, realiteti historik, lënda mitologjike, interpretimi filozofik, këndvështrimikombëtar i hapur, i japin universit të Zanave dhe të Orëve një kuptim gjithëkohor,qësamëtepërdëshmohetpoetikisht,aqmëivërtetëngjan.Kufijtëmeslegjendësdherealesshkrihen,ndërsafantastikja e bën edhemë konkrete betejënmes dritës dhe errësirës, ku qenietmbinatyrorerreshtohenepozicionohenngamotivimethellësishthistorike.KomponentimitologjikikadhënëFishtësmundësitëshpalosëkronikënejetësshqiptare,siderivatirrënjëspellazgo-ilirepërngalashtësiadhesinjëkujtesëqënukmundtashuajëdotasnjësulm,pavarësishtsengavjen.

Vetëdijakombëtarefishtjane thërretngamuzgu ikohëraveepikeZanatdheOrët josinjëzbukurimorejetëshkurtërqëtëthërrmohetnëduar,porsinjënevojë,sinjëdëshmise“tempulli”,“Iliriada”, kurrë s’mund të mbetet një trill momental, por vokacioni i përjetshëm kombëtar i shqiptarëve.Praniaeoptikësdheeinterpretimitmitologjikijepveprëscilësitëelashtësisëqëkurdoherëeprojektonvizioninetëardhmespërmeskumtitqëajopërcjell.FantaziaeFishtësdhegjuhashqipeqenëtëaftapërtasjellëkëtëbukurilëbyrëse,këtëmagjepsjeplotdinjitetsinjëkushtrimqëezgjonkombinngaletargjiashekulloreeheshtjes.

►Veçoritë e stilitTrajtatregimtaregërshetohetmedialogëtëgjatëqëijapinmëtepërhapësirëkrijimitdhee

bëjnëmëtëpërthyerrelievinesajartistik.Fishtaekatëndjeshmeshqisëneharmonisëdhetëbukurisë,gjëqëtëkujtonnatyrëneepositpopullor,kularmiaetrajtaveletraresjellorigjinalitetine trashëgimisë poetike.

Përsëritjaefjalëvedheestrukturavesintaksorepërcjellveçoritëemitologjisëshqiptare,qëeplotësonkumtinmekuptimetërejadhengjyrimeemocionaleqëkanënjëkurbëngjitësemeanëtëritmikëstëbrendshmetëfjalëssëqëmtuarmekujdes.

FiguracioniiFishtësështëkompleks.Aidisitështresojëepitetetmekrahasimet,sitëvendosëparalelizmat historikë dhe natyrorë, si të zgjedhë metaforën dhe simbolin, si të veçojë përmes tyrebukurinënëtëgjithapërmasatesaj,qëngamadhështiaebjeshkëve,deritemonumentalitetii personazheve. Ky figuracion të ndërmendmrekullinë që fsheh akuareli, kur finesa e fjalëspërballet me lexuesin, sikurse ta ngre peshë zemrën, kur thelbi i saj është kushtrimi për trojet dhe lirinë.Mendimiosepohimihistorikfishtjanezmadhonmëtejkuptiminemesazhit,dukeidhënëpërmasasanjerëzore,aqedhekombëtare;sa reale,aqedhe fantastike.Ndërthurjae realesmejorealendëshmonpjekurinëeautorit,qëditatransmetojënatyrshëmfaktinhistorikpërmesshndërrimitnëfaktletrar,gjëqëebënpakohësinëkushtinthemelortëtëkuptuarittëFishtës.

Punë me shkrim•Realjasijoreale...•Fantastikjasirealitet...

31


Hapi I. DiskutimInterpretonithënieneJungut: “Antagonizmi i Dragonjve me Kuçedrën, dyskajshmëri psikologjike, simbolike, por edhe reale, të jetës e vdekjes, të begatisë e varfërisë, të mirës e të keqes, të pjellorisë e thatësirës…”

Hapi II. INSERTLihen nxënësit për disa minuta të lexojnë informacionin e tekstit, duke përdorur tabelën INSERT, e cila

nis me kujtimin e njohurive të mëparshme dhe i lejon nxënësit të kontrollojnë gjerësisht shkallën e tyre të të kuptuarit të tyre gjatë materialit.

V + - ?Informacion i njohur Informacion i ri Informacion ndryshe Informacion që duan të dinë

Hapi i parë Tema Përmbajtja Motivi

Hapi III. Përmbledhje e strukturuarNxënësitstudiojnëveçoritëeqenievemitologjikedheplotësojnëskemën.

Hapi IV. Diagrami i VenitMësuesi/jashtronkërkesën:IdentifikoniDragonjtëdheKuçedrënte“LahutaeMalcis”dhepërshkruanisesi

shfaqenatanëletërsinëfolklorikedhetevepraeFishtës.NxënësitesintetizojnëinformacioninnëdiagramineVenit.

?? Zhvillimi i mësimit

?

Moduli II. (4 orë)Dragonjtë dhe Kuçedra

Qenie mitologjike

Dragonjtë Kuçedra

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të njohë fi gurën mitologjike të Dragoit në letërsinë shqiptare;- të analizojë fi gurën e Dragoit te “Lahuta”;- të krahasojë fi gurën e Dragoit me atë të letërsive dhe kohëve të tjera;- të analizojë fi gurën mitologjike të Kuçedrës si retrospektivë mitologjike;- të analizojë realizimin artistik të Dragonjve dhe Kuçedrës nga Fishta;- të evidentojë veçoritë artistike, si: • përsëritja e fjalëve dhe strukturat sintaksore, • leksiku i pasur, • strukturimi gjuhësor dhe ritmik, • nënshtresat gjuhësore.

Struktura e mësimit: Mësim me hapa



32

Hapi V. Punë me grupeGrupi I.GjeniparaleletmidisDragonjveshqiptarë,Gilgameshittësumero-babilonasve,Akilittë

pellazgëve dhe Zigfridit të Nibelungëve.

Grupi II.PsethemiqëfiguratmitologjiketëDragonjvenëletërsinëtonëdheveçanërishtnëveprëneFishtës,janëorigjinale?Argumentonipërgjigjentuajdukeanalizuarfiguratedragonjvenëmitologjinëbiblike.

Grupi III.Analizonifigurëneshqiptarit-draguanëluftëmetëkeqen,Kuçedrën.

Grupi IV.FigurëneDragoitFishtaerealizonnëpërmjetepiteteve.GjenidhethonisesierealizonartistikishtFishtafigurëneKuçedrës.Ilustronimevargjenga“LahutaeMalcis”.

Hapi VI. Punë me shkrimGjetjaartistikeeFishtës:Dragonjtëvijnëngaqielli,kurseKuçedranganëntoka.Interpretonisimbolikën

nëveprëneFishtësdhepërtejsaj.

…Se Dragojtë e Shqipërisë Keq shëmtuem e kanë Kulshedrën: Se tri krena i kanë gjymtue Se ‘i gërmas i kanë shporue Shtatit krejt se e kanë shkallmue E se n’ shpellë e kanë ngujue, Tuj xan grykën me ‘i buzë malit, Mos me mujt ma për s’t’ gjallit Me damtuemun Dukagjinin

(Vargjet381-390 ngakëngaXVI,“Kulshedra”)

LuftaeDragonjvemeKuçedrënvjensinjëkonfliktparalelnëkonfliktineshqiptarëvekundërtrupavepushtuese të knjaz Nikollës së Malit të Zi.

KështulindnjëmënyrëinterpretimipërfigurëneDragonjve:dashuriapërlirieshndërronnjeriunnënjëdragua.Dragonjtëshqiptarë,siheronjtëmitologjikë,ndeshenmetëkeqen,meqëpersonifikojnëtëmirën,luftojnëerrësirën,meqëpërfaqësojnëdritën,triumfojnëmbirobërinë,meqëjanëkalorësitelirisë.Përgjatëkësaj udhe, heroizmi masiv shpaloset si ndërgjegje kolektive.

NëtënjëjtënmënyrëgjallonendekujtimiiGjergjKastriotSkënderbeutnëmendësinëpopullore:aiishtedraguaqënukepristeshpata,draguapërtrimëridheurtësi.

• Në një interpretim tjetërKultiiDragonjveduhetparësienergjiefrikshme,instinktivenëbrendësinëeqenievenjerëzore.

“Brendësiaekeqeenjeriut”shfaqetedhenëkohëtmoderne,pikërishtkurmendojmësejemishumëlargorigjinës sonë primitive.

Urrejtja,mungesaemirëkuptimit,egoizmi,etjaeshfrenuarpërtëpasuratëqënuknatakon,nakthennëantagonizmin primitiv me një “metamorfozë”, ku nuk e njohim më vetveten.

UniversalitetiiveprëssëFishtësifletkohëssonë,jovetëmpërkomunikiminnjerëzormenjëri-tjetrin,poredhemeBallkanindhemëgjerë,nëepokëneglobalizmitkujetojmë.*

*Shënim -Esejapropozohetsiprojekt-esenëkonceptimtëpërgjithshëm.

33



4-7. Dragonjtë dhe Kuçedra

Konfl ikti universal mes së mirës dhe së keqes nuk mund të mos zinte vend në “Lahutën eMalcis”.VetëhistoriashqiptarepërgjatëshekujvemeGolgotënesajmijëravjeçaredotabëntekëtëkonfliktnëthelbinesaj,sindeshjaepërhershmemearmiqqësynonintashkombëtarizonindhetafshininngafaqjaedheut.NdajFishtaështë indjeshëmjo vetëm si poet, jo vetëm si njeri, por edhe si atdhetar për të kundruar betejën mes dritësdheerrësirës,lirisëdherobërisësidomethëniefilozofike,ku“ringu”historikdotë zhvendosej në kohë dhe në hapësirë, por s’do të zhdukej kurrë. Madje, edhe në ditët tona aktualiteti i kësaj ndeshjeje ka dalë në plan të parë. Interesante këtë betejë ebënkonfigurimipoetikfishtian,qëzgjedhsimbolikënedragonjvedhetëKuçedrëspërtëindividualizuarforcatqëdotëluftojnë.Faktiqëainxjerrngaarkivihistorikfiguratmitologjike, i jep një thellësi të re kuptimësisë kombëtare si një tendencë e përhershme të cilës nuk i arratisesh dot, sepse detyrimi moral i kthyer në thirrje lirie, shtresohet në mënyrë piramidale në vetëdijen e poetit atdhetar. Përzgjedhja e përballë vendosjes së dy forcave të tilla të motivuara nga shkakësia historike i jep realitetit artistik ritmikën e dramacitetittënatyrshëm,tëvërtetë,aspaktështirureaqmëtepërfals.

►DragonjtëLidhur me fi gurën e Dragonjveqëekazanafillënnëbotëkuptiminpagantëiliro-

shqiptarëveduhetmbajturparasyshseFishtaishteklerikdhe,siikrishterë,ekishtetë qartë interpretimin biblik, por mesa duket, tendenca që pati ai për të zgjedhurpërfaqësiminetrimërisëetëguximitshqiptartëprejardhurngalashtësia,dokuptuarsi formatim i natyrës homerike, ku mitologjia nuk është thjesht gjetje poetike, por interpretimfilozofikibetejëssënjeriutmejetënnëtëgjitharrafshetqëajoka,qëngalindjaederitevdekja.Kësisoj,Fishtaesollipsikologjinëpopulloreiliro-shqiptarenëkoordinatat përkatëse historike, duke e historizuar legjendën për ta bërë atë trashëgimi të pavdekshme jo vetëmsi pronësi artistike fishtjane, pormbi të gjitha si fragmentorigjinalimozaikutshqiptarqë,gjatërrjedhëssëkohës,përftoithellësiemocionaledhelartësi morale në shërbim të një fokusi të vetëm: ruajtjen me çdo çmim të nderit të truallit iliro-shqiptarsinjëvlerëepërjetshme.NdajDragonjtënukshndërrohennënjëkulttëriqëduhetadhuruar,porjanëautoportretishpirtitshqiptarqë,në“metamorfozën”etijfilozofikeeartistikeshfaqinjëbasorelievheroik,qëasnjëtramundanë,sadodinakeapo barbare, nuk ia doli dot mbanë ta thërrmonte.

Dragonjtëqëhasimnë“LahutëneMalcis”janëqeniekomplekse,qërrezatojnëcilësitëekreshnikëveshqiptarësiburratëfjalësetëkuvendit,qëforcënejashtëzakonshmefizikeekanëtë lindurngadashuriapërtruallinamtardhelirinëetij.Kjotështyntëmendosh se gurra nga buron ky interpretim rreth Dragonjve kërkon të provojë se dashuriapërlirinëeshndërronnjeriunnënjëdraguaqës’iabënsyritërr,teksamotiviiekzistencëssëtijështëLiria,liriasiunikalitetiitëgjithavleravenjerëzoreqëjanëtëpërjetshme.Dragonjtëshqiptarëmarrinbarrënerëndësiheronjmitologjikëtëndeshenmetëkeqen,meqëpersonifikojnëtëmirën,tëluftojnëmeerrësirënmeqëpërfaqësojnëdritën,tëtriumfojnëmbirobërinë,meqëjanëkalorësitelirisë.

NdërsahedhdritëmbifigurëneDragonjveshqiptarëvihenredallimemeletërsitëe vendevee të kohëve të tjera, qëpërçojnënuanca të ndryshe, të cilat, disaherëkanëaty-këtupikëtakime,pornëtërësiorigjinalitetiiFishtëskasjellënjërisiartistikepërmessimbolikësqëpërfaqësojnëatasiqenietëpërkushtuarapërnjëmisiontëmadhkombëtar.VetëdijadhemisionikombëtaribëjnëDragonjtëeLahutëstëjanëzëdhënës


34

? Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të identifikojë figurën e Lugatit dhe Shtrigës në mitologjinë popullore dhe në veprën e Fishtës;- të analizojë figurën e Lugatit dhe Shtrigës si figura fantastike të besimeve fetare;- të dallojë ndryshimin e kuptimit të figurës së Lugatit dhe Shtrigës te Fishta; - të analizojë figurën e Lugatit dhe Shtrigës si personazhe antagoniste;- të evidentojë veçoritë artistike, si: - përsëritjen e fjalëve dhe strukturat sintaksore; - ironia dhe grotesku; - leksiku i pasur; - strukturimi gjuhësor dhe ritmik; - nënshtresat gjuhësore.

Moduli III. (2 orë)Lugetërit dhe Shtrigat

tënjëhistorietëndeshjevetëpanumërtaqëkanëkërkuarbetejatëpafundmenëemërtëlirisë.FuqiaeDragonjveështëdashuriapërkushtuesendajLirisë.Poetikaditurtëspikatë veçantitë e tyre, ashtu si në një afresk mural, ku çdo individ ka portretin e tij savetjak,aqedheorigjinal.PërkëtëqëllimFishtapërdor teknikënepërsëritjessëfjalësdhestrukturasintaksoreqëngulitintipare,veçori,elementetëdallueshmepërtëkthyer çdonjërin prej tyre në një hero të papërsëritshëm.

Tabloja bëhet edhe më mbresëlënëse nga leksiku i pasur, strukturimi gjuhësor dhe ritmik,nënshtresimetgjuhësore,qëpërbëjnënjërelievshumëformështëfjalësshqipe,qëudëshmuaedenjëpërtëkryerpasqyriminmitologjiknëmënyrësamëthelbësore.

►KuçedraNëfushëbetejënhistoriketëshqiptarëve,veçDragonjveshfaqetKuçedra, armikja

epërbetuar,qënukdo të lërë rast t’i ikëpangulmuarqë t’i thyejëkundërshtarëtesaj.Kjofigurëqëvjenngathellësitëevetëdijeshistorikeemoraletëiliro-shqiptarëvebartsishtyllëkurrizoretëvetvetestëkeqen,tëshëmtuarën,tëpërbindshmen,ecilaka një synim: t’i thyejë Dragonjtë, t’i vërë përfund, t’i gjunjëzojë për t’u pushtuar jo vetëm trojet, por për t’ua grabitur lirinë e për t’ua ulur prestigjin e nderin e tyre të pashoq.NjëbetejëetillëeKuçedrësmeDragonjtënajepmundësinëtashohimnënjëprizëmtejetinteresantfilozofinëkrijuesetëFishtës.Armikupërshqiptarëtnukështënjëdordolecqëtrembsorrataponjërealitetaqidobëteqesharak,sanukiavlentamarrëshseriozisht.Nëmendësinëeshqiptarëvearmikuështëjovetëmifortëedinak,poredheifuqishëmekëmbëngulëspërtarealizuarqëlliminetij.KështuështëedheKuçedra.Përmasatesajsierrësirëerobëri,siegërsidhebarbarijanëaqkulmore,saç’ështëtrimëriateDragonjtë.NderiiDragonjvekërkontearmiqtëdenjëpërtrimërinëetyre.Kuçedraështëarmikuiduhurqënxjerrnëpahvleratepashoqetëmisionitqëatakanë.FiguraeKuçedrësështënjëmetaforëuniversaleetëkeqesqës’lërastnëasnjëkohëqëtëmoskërkojëtërrënojëçdovlerënjerëzoredukeukthyernëtëkeqenepërjetshme,qëkurdoherëdo tëpërballetme tëmirën,për ta thyeratë.KuçedrasjellpërmesveprëssëFishtësnjëinterpretimfilozofik-historik-njerëzortëbetejëssëgjithëkohëshmemesdritës dheerrësirës, dukedëshmuar se qëndresadheguximindaj vdekjes e shkatërrimit që ajo sjell kudo ku shkel, përbëjnë njëmundësi të retriumfitësëmirëskundërsaj.

Iavlentëtheksohetse“Lahuta”nukesjellpsikologjinëeKuçedrëssinjëfatalitetqëtështyndrejtdorëzimitapohumbjes.Përkundrazi,shfaqjaeKuçedrësnëçdonivelapo situatë nuk bën gjë tjetër veçse ngallmon të vërtetën e përjetshme se ngadhënjimi i takon së mirës.

35


Struktura mësimore: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore Organizimi i nxënësveParashikimi Diskutim / Ilustrim Punë me klasënNdertimi i njohurive Punë në grupe / Di/Dua të di/Mësova Punë me grupePërforcimi Punë me shkrim Punë individuale

Parashikimi. Diskutim. IlustrimMësuesi/jashtronçështjenpërdiskutim:Lugatinëpërfytyriminpopullor“ështënjëivdekurqëkthehet

sërishnëjetëdhebëngjithfarëtëligash”.Pote“LahutaeMalcis”,sishfaqetfiguraeLugatit?Ilustrojenimendimin tuaj me shembuj nga vepra.

Përgjigje:Lugati në përfytyrimin popullorështëfigurëebesimevepopulloreshqiptare.Shpirtiitëvdekurit,burrë

apogruaqoftë,qëkaqenënjeriikeq,mevetiezemërtëligë,ngrihetLugat.Lugatiështëkufomëdhekathonj shumë të gjatë. Sipas besimeve popullore, djalli hyn në trup të të vdekurit dhe del jashtë varrit.

MbasekëtëdotëthotëedheajopjesëebesëssëMujit,qëmbaronmevargun:“Zirma, tokë, përjashta në natë të vorrit!”.

Quhetedhe:Luvgat-i,Lugjat-i,Kullunxh-i,Vapir-i(Çabej),Duarlidhur(eufemizëm,Kuteli)Deldhemetoponimet:AraeLugatit(Kosovë),Sylugati(fshatnëElbasan,përmendetnëshekullinXV).

Lugati te “Lahuta e Malcis” -Bënpjesënëgrupinepersonazheveantagoniste(Lugati,Shtriga,Kuçedra),simishërimierrësirës

shpirtërore.-LugatiqëmishëronMehmetAliPashën,rrëfenpërmasatrealetëgjëmësqëikanosetpopullitshqiptar.

Shtrigat te “Lahuta e Malcis”Ponëkëtërrjedhëinterpretimi,Shtrigatjanë“zgjatimet”ehakmarrjesqënukdorëzohet.

Ilustrim nga “Lahuta e Malcis”Kur, qe, aty t’u ba mjesnatë, Po i del gjumi Knjaz Nikollës, Edhe sheh ai n’mjedis t’odës Nji njeri, ndenjë në kambë, Me nji mjekër gjatë nji pëllambë, Dhe barkun sa ‘i fund sheke, Pështjellun shtatit n’pëlhurë deke: Qi, si surf’lli fëtyret zbe E tue i ardhun era dhe, Rrite Knjazin tue e shikjue Me do sy qi me t’trishtue, Si gastarja cungullue. Nëpër fëtyrë, mande’ , e mbi duerrë Aty këtu edhe mbi pëlhurë Kish’ do njolla gjakut t’zi Qi për mënderë m’te ishte ngri E me qelb bashkë ishte tha.

(KëngaXI,“Lugati”,v.58-75)

Ndërtimi njohurive. Punë në grupe. Di/Dua të di/Mësova. Klasandahetnëgrupe.Grupi I. Në poemë Lugetërit përgjithësisht nuk marrin pjesë në ngjarje, si Dragonjtë, Orët e Zanat, por gjithsesijanëpersonazheantagoniste.AnalizonipseikafuturkëtofiguraFishtadheçfarëroliukadhënë.

?




36

Grupi II. BëninjëpërshkrimtuajinpërfigurëneLugatittëMehmetAliPashësqëishfaqetnëëndërrkrajlNikollës.ÇfarëdotëshprehëFishtanëpërmjetLugatittëMehmetPashës?

Grupi III. SiipërfytyronijuShtrigat?JepnimendimintuajsishfaqenShtrigatte“LahutaeMalcis”.AnalizoniironinëeFishtësnëpërshkriminetyre.

Grupi IV. CiliështëgjykimiartistikiFishtëspërçështjenshqiptare,kurekthennëluftëtëqenievemitologjike?

Di Dua të di Mësova Informacion i njohur Pyetje rreth asaj që kërkojnë të mësojnë Informacioni i ri që mësuam

Nëfundtënjëprocesittëleximitmësuesi/jaosenxënësitqëkanëinformacionpërpyetjetqëkanëdalë,japinshpjegimepërto.Bëhetpërmbledhjanëtabelënenjohurivetërejaqënxënësitmësuan.

Përforcimi. Punë me shkrim

Tema: E pabesueshmja…(nisur nga shndërrimi i Shtrigave)

Erdhi një korb te dheu i butë nën shkrepa Ai s’dinte me ndjekun vallen e pllumbave Palë e palë nën hijen e ullive. E u ruente mos me lshuemun za Mes gazullimit të përgjithshëm Për mos prish Ritmin e flatrave ndër valle. Kur te vona pllumbat kthyen në banesa E ndjehu vehten korbi plumb në shpirt (fragmentnga“NjëditëekadheKorbi”,M.Camaj)

Sipastekstitbiblikkorbikaqenëdikurpëllumb,porështëdënuarpërjetëmengjyrënezezë,sidhetëmoszbresë asnjëherë në tokë.EdheShtrigaështëparësikategoriebotëssëerrësirësqërrinëtënjëjtënshpellëmeKuçedrën.Pornëtëdyjapoezitë,teFishtadheCamajmodifikohet“miti”sipasqëllimitqëduantëtransmetojnëautorët.FishtaisjellShtrigateIballës,qëkanëlidhurOrënShkineteblirikuështëvarrosurTringa,sipërtëdëshmuarse historia e dhimbshme vashës së vrarë në pragun e shtëpisë, do ta shndërronte së brendshmi natyrën dhe karakterineShtrigave(sipërfaqësuesetësëkeqes).ParalelishtkujtojmëpoezinëemrekullueshmetëMartinCamajt“NjëditëekadheKorbi”,kuKorbi(simbolimëkatitdheisëkeqes)undiepëllumbnëshpirtpasi“mjedisi”dhe“emira”eshndërroi.Valljaepëllumbave,tokaebutë,hijaeullinjve,kënganërrahjeneflatravetëbardhaiatjetërsuanshpirtin.Camajsjellidenëseekeqjamundtëmundetmetëmirëndhemadje,përballësajmbetetpafjalëdheepafuqishme(edheekeqjakanjëçastreflektimi).Tjetërsimi i pabesueshëm iKorbitdheShtrigës lidhetmenjëdëshirë tëbrendshmeshumë të fortëqënapëlqentëgjithëvetabesojmë:emiraemundtëkeqen.

37



Lugetërit dhe Shtrigat

NjëngaarritjetmëorigjinaletëFishtësnëpoemën“LahutaeMalcis”mbetetoptikaqëkaaindajfiguravefantastiketëbesimevepopulloreqëureferohenLugetërvedheShtrigave.Ainukesjellkëtëimazhpopullorsinjëparafabrikatqëebënmëtëtheksuarformatin folklorik, se ndryshe nuk do t’i shpëtonte dot as artificialitetit, as sterilitetitapo shterpësisë poetike. Fishta zgjedh me vetëdije vendosjen e këtyre imazhevekonceptuale për të përmbushur misionin e veprës së tij si në rrafshin horizontal të lexuesittëzakonshëm,ashtudhenërrafshinvertikaltëlexuesitelitarshqiptar.Ndajkëtodykategoriijapinveprësnuancasatëlashta,aqedheintriguese,dukezbuluarsepërnjëpoetkombëtarsiFishta,parimi themelor i tërëarkitekturëssë tijpoetikembetihistorizmi,rrjedhahistorikeqëkaligjësitëesaj,ecilaiandryshonkahunecjessëkombitnëpërstinëtqëajokapërcaktuar.Përkëtëarsye,LugetëritdheShtrigat,jovetëmsimbolizojnëfuqitëeerrësirësshpirtërore,poredhefshehinpastyresimbole,figurakonkretehistorike,qëekthejnëkëtëderivatnënjërealitetgatiautopsiehistorikeenjerëzoremeemratqëbartindhemedetajetqëpërcjellin.

►LugetëritNukkaasgjëtërastësishmedhetëpamenduarnëparaqitjenqëibënFishtalistës

së Lugetërve,përtëvendosurnëtëMehmetAliPashënqëishtevrarënëGjakovë.AisiLugat,hijaenjëtëvdekuriqëusjelltëkëqijatëgjallëve,nxitKrajlNikollënt’ukundërvihetshqiptarëvetëPlavës,Gucisë,Shkodrës.MotivimipsikologjikikëtijLugatiapoitëtjerëvesiai,gjendetnëdashakeqësinëdhenëantagonizminndajshqiptarëve.Sensiprejorakulliisëkeqeseigjakderdhjes,ebën“profecinë”etijnjëinterpretimsahistorik,aqedhedramatik,ngaqëpastijfshihettendencaantishqiptareqëikarrënjëtnëkonfliktetevjetraetniketëEvropësJuglindore.Ndërkohë,ky“profet”qëkaardhurnëkëtotrojesiidërguarngaStambolli,psikozëneluftësdhefilozofinëeshkombëtarizimittëshqiptarëveekabarturedhenëpërtejbotë,sipërmbushjetëmisionittëtij.LugatiqëmishëronMehmetAliPashënshpërfaqdisakoordinatagjeopolitike,siStambolli,Moska,sialeatëteantishqiptarizmitnëBallkan,dukerrëfyerpërmasatrealetëgjëmësqëikanosetsërishpopullitshqiptar.Njëkuptimkaqkonkretdherealtëçonnëmënyrëtëpashmangshmedrejtnjëinterpretimikoherentsearmiqësiaballkanikenukështënjëstisjekalorësiake,pornjëkundërtiaqespikatur,saaskohëtmoderne,asshekulliXXI,nuk kanë mundur ende ta arkivojnë në muzeun e historisë.

►ShtrigatNjë tjetër kategori e botës së errësirës mbeten Shtrigat, qësërishnukgjenden

rastësisht në të njëjtën shpellë me Kuçedrën e mundur prej Dragonjve, si për tëtheksuarseligësiadheposhtërsia,armiqësiadheurrejtja,antishqiptarizmisibërthamëveprimi dhe vizioni, s’mund të gjejnë aleatë më të denjë sesa Shtrigat dhe vend më të mirësesashpellakuKuçedraështëdamkosurmehumbjen.Shtrigatjanë“zgjatimet”e planeve të dështuara, “tentakulat” e hakmarrjes që nuk dorëzohet. Fishta nuk ikundron Shtrigat vetëm si një gjetje emocionale artistike, por ai shkon edhe më tej dukeargumentuarpoetikishtsefrymëratdemoniakeqëmishërojnëato,hedhindritëmbifakte,episode,ngjarje,tëcilatkanëpeshëtëveçantënëhistorinëeshqiptarëvepër trojet e tyre.

NjëkëndvështrimitillëendihmonFishtëntëndërtojëhartëneshpërndarjessëtyrenëKthellë,Mirditë,Zhubë,Selitë,Iballë;porainuki izolonatonërealitetinmalësorshqiptar.


38

?

?Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të shfaqë mendimin e vet rreth çështjeve të dhëna;- të zbulojë vetë vlerat artistike të veprës.


Diskutim 1Kompleksitetiiveprës“LahutaeMalcis”edetyronlexuesintëpërpiqettërrokëdisarrjedha,nëpër

të cilat shkon jo vetëm subjekti i saj letrar, jo vetëm faktet e vërteta historike, por edhe domethënia

Veprimtari praktike (1 orë)Diskutim

Poetierisjellnëmënyrëtejetinteresante“kuvendin”qëpjelltëanasjellëne“gjuetisë”sëShtrigavepërtejkufijveshqiptarë,derinëKotorr.Karikaturizimiityreështëigjallë,bartësimisionitqëShtrigatkanë.

PorFishtanukmjaftohetmeparaqitjenbardhezitëpersonazheve.AiisjellShtrigateIballësqëkanëlidhurOrënShkineteblirikuështëvarrosurTringa,sipërtëdëshmuarse historia e dhimbshme e vashës së vrarë në pragun e shtëpisë do ta shndërronte së brendshmi natyrën dhe karakterin e Shtrigave të kujton motivin e mrekullueshëm tëMartinCamajtlidhurmekorbinqëundiesipëllumbnëshpirt(“Njëditëekaedhekorbi”).Njëmjeshtërisiajofishtjanedhenjëkuptimiepërmitëvërtetëshistorikekurkryqëzohetmetëvërtetatnjerëzore,dotësilltenjëkulmimtëtillëqëShtrigattëdilninnganatyraetyrepërnjëarsyeaqmadhore,saç’ështëbetejaelirisëqëkajovetëmheronjtëesaj,poredheheroinatesaj,njëprejtëcilaveishteTringa.VizionipoetikiFishtësishuanlargësitëgjeografike,ikapërcenhumneratpsikologjike,dukedëshmuarsefjalaeshigjetontejpërtejhistorinë.ParadoksiqëpërdorFishtaiashtonmëtepërdomethënienmesazhitkombëtar,qëështëlimfaegjithëtrashëgimisësëtij.

►UlkonjatNëgalerinëmitologjiketipikeshqiptarehasimedhedyUjkonja,qëishërbejnëZanës

sëVizitorit.UjkonjatvijnëngaMetohia,sipërgjigjendajpiskamëssëZanëssëMadhe.PërdorimiiemritMetohipohonpërsëriaktualitetinshqiptartështrirënëkohësinjëapelqëpërcjell kumtine fshehur tëhistorisësonëkombëtare.Profetikapoetikefishtianekagjasëtësjellënëdritëatëpjesëtëgroposurtëhistorisë,qësotkanisurtëshfaqetsinjëpyetjeqëkërkonpërgjigje.Gjithsesi,Ujkonjatkanënjëmision:tëgërrmojnëmëthellëvarrineTringës,sipërt’ikujtuarlexuesitshqiptaramanetinegjithëkohëshëmtënderimitpërataqëbiennëfushëbetejënelirisënëmënyrëtragjike,dukeflijuarrininëdhedashurinëetyre.PoetiikazgjedhurUjkonjatpërtëdëshmuarsehistoriashqiptare,si ajo madhorja përballë shkombëtarizimit, ashtu edhe ajo e “vogla”, vetjakja, personalja, familjarja, trondit edhe bishat e egra, nga përballja me dramën njerëzore. Një hulli e tillë vazhdontaçojëlogjikënartistikefishtjanenëpërmasatërejatëeksplorimitpsikologjikdhetëarkeologjizmithistorik,qëekthejnëçështjenshqiptarenëçështjeekzistenciale.Detaji i mësipërm, tërthorazi na ndërmend se jo vetëm njeriu, por edhe bisha përballë dhimbjes pikëllohet.

Punë me shkrim• Tjetërsimi...• Metamorfoza. ..• E pabesueshmja. .. (Nisur nga shndërrimi i Shtrigave)

39


filozofikekombëtareqëajovazhdontëshpërndajëedhenëkohëntonë,gati-gatimetënjëjtinintensitetsinëkohënqëevokonautori.Dukeqenënjëngrehinësolideefjalësshqipe,ajonuklëskutë tëqeniesnjerëzoreapo tëekzistencëskombëtarepasynuar tazbulojëpërmesnjëanalitike të hollësishme si t’i bënte skanerin jo një epokë konkrete, por historisë si abstragim, nëraportmeçështjenembeturpezulltëshqiptarëvedhetrojevetëtyre.Prandajdiskutimipër“Lahutën” nuk mund të jetë vetëm poetik, as vetëm historik. Ndërthurja e të vërtetave njerëzore meatokombëtarebënqëarkitekturaeveprëssëFishtëstëkrahasohetpafrikëmenjëkatedralemadhështore,kujetonevërtetaemadheepatjetërsueshmeerrënjëvetonahistorikeqëngazanafillaekrijimit.Brendanjëkatedralejetëtillëkavendpërafresket,përvitrazhet,përkolonadat,përkapitelet,përshkallinat,përshenjtëroren,përorganon,përkorin,përqiellinqëembushmepraninë e Tij dhe për tokën mbi të cilën vazhdon të trokojë pyetja e mbetur ende pa përgjigje: pse shqiptarëtpasardhësitepellazgo-ilirëveendenukekanërealitet“TokënePremtuar”?

HistorikjasithemelmbitëcilënngrihetfjalaeFishtësnukezbehkarakterinepoemës.Ajoi jep lëndës poetike të vërtetën pa të cilën “Lahuta” s’do të kishte asgjë epike brenda mesazhit fishtjanqëiadelmbanëtërrokëhorizontinekohëraveatykuatotakojnëhistorinë.

Fantastikjasiemistertaehistorisëebënveprënjovetëmmëtërheqëse,portëdetyrontashohëshhistorinëshqiptaresirealitetqëvjenngamuzgjetekohëravemenjëprofilëndërror,qëherëkthehetnëmaktheherëshndërrohetnëdelir.Atmosferafantastikendikonqërrëfimipoetiktë jetë më mbresëlënës, ngase i mbështjellë me tis legjendash e plazmon më dukshëm brenda mjegullimit,mistikënkombëtareshqiptare.

VepraeFishtësmundtëkrahasohetmenjëmemorialkombëtar,qëdot’ukujtojëpërgjithmonëbrezaveqëshkojnëevijnënëkëtotrojeseasgjënukduhetharruar,sekygadishullqëdikurquhejgadishulliilirik,sipasF.Konicës,ekatëtreturtëvërtetëneautoktonisëshqiptarenëçdoceptëtij.Vleraememorialitfishtjansavjenebëhetmëemadhe,përshkaksehistoriapërsëritetpërtaridimensionuarvetvetennëraportmepopujt,parimjashtëtëcilits’mundtëdalëShqipëria.Aty ku kujtesa jonë kombëtare duket sikur sklerozohet në betejë me përditshmërinë, kushtrimi i memorialit buçet për të zgjuar vetëdijen tonë mbarëkombëtare. Ajo e bën memorialin më të afërt meshqiptarët,dukeutreguarseuraqëlidhhumnerënshekulloremespasardhësvetëpellazgo-ilirëvedheshqiptarëveështëevërtetaegdhendurnëtë,përtëmoseharruarpërkatësinëdhetrashëgiminë e tyre.

Poema“LahutaeMalcis”tëkujtonapologjinëemerituarqëibëhetnjëçështjejekombëtareqëekatëdrejtënshekulloremevetepërballëparagjykimeve,padrejtësive, luftëravemeanëtësëcilaveështësynuartëgroposetetëarkivohetçështjashqiptare,porgjithmonë,nëzgriptësituatavekërcënuese,analistiqëka formiminelitar intelektualdhenderiminpër identitetinenjëkombi,ditëartikulojëballafaqiminesituatësndërkombëtaremeatëshqiptare.CilësiaefilozofisëfishtjaneekadenjësinëtambrojëtëvërtetënmbiShqipërinëdheshqiptarët.AktualitetiikësajtrajektorejeqëepërshkonmbarëveprënrisjellmëqartazivlerëneGj.Fishtëssinjohësskrupuloz i ngatërresave ballkanike, kumti i të cilit ruan thelbin e tij edhe sot.

TrashëgimiaeFishtësbëhetedhemëeplotëmekarakterinesajepiko-liriksidëshmisegjuha,kultura,traditazakonoreshqiptarezënëtënjëjtinvendnëgostinëekombevemëtëvjetërevropianë me vlera të krahasueshme me ta, duke e pasuruar “Iliadën” dhe “Eneidën” me “Iliriadën” equajtur “LahutaeMalcis”.Fishta i dhanjëhapësirë të reemocionalitetit dhepersonalitetitshqiptarpërtakonfiguruarvetvetensinjëpopullilashtëqëdotëvazhdojëtëekzistojëpërtëshkruarnjëhistori të re.ProfeciaeFishtës iadolimbanë.Ajovazhdon tëpërmbushetedhesot, sepse paracaktimi i historisë kombëtare mbarëshqiptare vazhdon udhëtimin e saj drejtardhmërisë.


40

Strutura: PNPFazat e strukturës Strategjitë mësimore KohaEvokimi DiagramiiVenitRealizmi i kuptimit Punë me grupe / Diskutim / INSERTReflektimi Punë me shkrim (ese)

Evokimi. Diagrami i Venit

Realizimi i kuptimit. Punë me grupe/Diskutim/INSERT

Grupi 1.SieparaqetFishtaprejardhjenepopullitshqiptarnëpërmjetfigurëssëFloçkës?

Grupi 2.ListonidisasimotratëFloçkësngaletërsiaevjetërgrekedheajoromakedhethonikundryshonFloçkae“Lahutës”ngato.

Grupi 3. KomentonivargjeteKëngës26,kujepetpërshkrimiiFloçkës:

Kur të dalish n’atë detë,Aty bregut ke me paFloçka e Kshetza ndejë n’shullaTue u krehë, tue u bubitë,Shoqja shoqen tue ngjallitëTurr e vrap npër ranë të hjedhne:Shkatërr flokësh, rizat e zhdredhne,Këmishët kapë me trizat’dredhne.

Pas diskutimit nxënësit lihen për disa minuta të lexojnë informacionin e tekstit, duke përdorur tabelën INSERT, e cila nis me rikujtimin e njohurive të mëparshme dhe i lejon nxënësit të kontrollojnë gjerësisht

?

?

Figura e Floçkës te “Lahuta e Malcis” (1 orë)


a.personifikimi“idealitfemëror”b. simbol i vegullisë së ëndrrësqëdashuriae bën më njerëzorec. piedestali mbi të cilin frymëzimi lartësohet

Floçka Zana e Frymëzimit

a. personifikim“imuzëspoetike”b. dritësimiqëebënmëqielloresiekzistencëfemërorec. kulmi monumental femëror

1. figuratëmendësisëpopullore2. imazhe të femrës në gjendjen e saj më të fuqishmeemocionale3. të bukura4. jetojnë në natyrë

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të zbulojë veçoritë e figurës mitologjike të Floçkës, si personifikim i gruas në gjendjen e saj më të

fuqishme emocionale;- të bëjë krahasimin mes saj dhe Zanës së Frymëzimit;- të dallojë në historinë iliro-shqiptare;- të reflektojë rreth lidhjeve të mitologjisë shqiptare me figuracionin e krijuar te “Lahuta e Malcis”.


41


shkallën e tyre të të kuptuarit gjatë leximit të materialit. V + - ?

Informacion i njohur Informacion i ri Informacioni ndryshe Informacioni që duan të dinë

Hapi 1 Tema Përmbajtja Motivi

Refl ektimi: Ese/Punë me shkrimMësuesi/ja shkruan në tabelë temën e esesë: “Floçka, ëndrra pa të cilën jeta do të dukej më e zbehtë”.

Gruaja si krijesë vjen nga i njëjti rrugëtim me burrin, nga e njëjta mbretëri e përjetësisë, nga e njëjta besëlidhjesinjëdomethënieqënukezhvlerësoidotasnjëepokë.Gruajagjatëvazhdimësisëtregoisepatë asgjë nuk gjallon, pa të nuk njihet emocioni, e bukura, delikatja, nuk njihet e përjetshmja femërore, një “univers”qëvazhdontëzbulohetedhesot.

Qyshnëhershmëriheronjtëejashtëzakonshëmtëepositpërngafuqia,trimëriaegjykimirespektoninkultinefemrës(Muji-Ajkunën,Halili -Tanushën).Krahaspushkës, luftës,vdekjesmendernëfushëtëbetejës,heronjtë respektonin gruan (gruan si nënë, motër, bashkëshorte, të dashur).

KalorësiHalilbënçudirapërdashurinë,mallkonbjeshkën:

...“Por n’qafë m’paçi mori bjeshkt’e nalta,Kurrku’i shtek qi nuk ma latëPër me dalun deri n’at Krajli!”…

VetëmevetëmpërtëtakuarTanushën,tëcilësikishtedhënëbesëndheshkontamarrëderinëKrajli,dukerrezikuar jetën.

MalësoritrimmagjepsetpasFloçkës,vështirësitëdhemoskomunikimigjuhësornuketrembin(ekzistencaeTanushëssivajzëehuajdheeFloçkësmegjuhëtepakuptueshme).

…Mandej marrë e ka për grue,Me të kunorë tue vu…

Sipaskësaj rrjedhembërrijmë tePoradeciqë, i frymëzuarnga folklori,esjell trimin tëkthyernga lufta(takijaenxirë)qëtakongruannëkrua(fshatarjaevirtytshme-metamorfozaeFloçkës).

…Venë e pinë ujë trimat an-e-mbanë,Takijen me lule përmbi sy-më-nj-anë

Takijen e dlirë, takijen e nxirë,Buzën më të qeshur… më të psherëtirë…

ArrijmënëpërfundiminseFishtajepvlerësiminpërgruandhetregonqartësekombiynëipërcjellvleratnjerëzoreqyshngalashtësia.Pa“Floçkën”,gruannëgjendjenesajmëtëfuqishmeemocionale,jetadotëishte e zbehtë dhe pa kuptim.


Figura e Floçkës te “Lahuta e Malcis”

Një nga bukuritëmë rrezellitëse fishtjane në këtë poemë epikembetetfi gura e Floçkës,simishërimiigruas.HapësiraefjalësnëtëcilënaievendosiFloçkënspikatpërngainterpretimifilozofikqëzgjonkjofigurësainteresante,aqedheemistershme,sa fantastike, aq edhe reale.Kjo ndërthurje gjendjesh që bart në vetveteFloçka siideal femëror, ku imagjinarja dhe njerëzorja plotësojnë njëra-tjetrën, i jep Fishtësmundësinëtëkrijojënjërelievtëmirëfilltëemocional,qëpërcjellvlera të përjetshme estetike, morale, njerëzore.Mitikjaenjëfigure të tillësiFloçkaoseGërshetëza,qëvendosetsinjëtjetërkapitelnëkatedralenefjalësfishtjane,nukbëngjëtjetërveçse


42

e përthellon vlerën unikale të poemës që zbulon një tjetër tipar të universit qëatdhetaridheshqiptari,poetidhemendimtari,piktoridheetnografiFishta,sollinërealitetinkombëtar,qëmundtëmbetetemblematik,ngaqëvjensipërfytyrimdhesi ëndërrimnjerëzor i gjithëkohshëm.Edhepse kësaj figure imungon shndritjaeZanës,origjinaliteti iFishtësshfaqetsishpalosjeevleravembarëshqiptareqëeshndërrojnënjëfigurëprimitivesiFloçka,nëgruandinjitoze tëmalësorit, iciliiapërcjellfisnikërinëetijvajzësqëdashuron.Veçndikimitnjerëzor,kjofigurëemodeluar ngaFishta synon të rrokë një tjetër vlerë qytetëruese të rrënjës iliro-shqiptare,qëNimfat,vashateujërave,Floçkat,mbetendëshmi e traditës së lashtë gojore të këtyre trojeve.

FaktiqëFishtaezgjodhikëtëfigurënukështëvetëmrastësipoetike.Ngacmimipoetik i dha atij mundësinë të pasuronte më tej galerinë e personazheve të poemës “LahutaeMalcis”,meveçantinëekëtijmitiqëshpalosnjëpasuritjetërtëfolkloritshqiptarmeanë të trashëgimisëkulturore,dukekontribuarmë tejnëudhëtimine lexuesitdrejtmuzeologjisë iliro-shqiptare,qës’egroposidotasnjë llojvullkanihistorik. Nga ana tjetër, historia e dashurisë së malësorit si djalë i pushkës dhe i kuvenditmeFloçkën,hedhdritëmbinjëtipartëmbeturnëerrësirëgjatëshekujvesesi brenda ashpërsisë së natyrës të një luftëtari, gjallon delikatesa dhe finesashpirtërore,aqsaaiështëgatitëngrihetmbiçdoparagjykimqëdotapengonte,përtëndarëmeFloçkën,këtëSirenëtëfolkloritshqiptar,jetëndhedashurinëetij.

Një moment tejet i veçantë në përballjen e malësorit me këtë nimfë mbetet fokusimi te dashuria,sifuqiaqërrënonmurendarëspërtëhedhururakomunikimi,që i rezistojnëçdo trilli tëhistorisë.Ngjyrategjallame të cilatFishtaepërcjellFloçkën, e bën atë të jetë sa e largët dhe e paarritshme, aq edhe e afërt dhee prekshme, duke zbuluar dyzimin, kllapinë, delirin që ka në vetvete emocionii fuqishëmqëngrihetpërmbi çdopengesë,qoftëedhegjuhësore,për t’i dhënërastin e duhur dashurisë të kthehet nga një ëndërr e mbështjellë prej mjegullës së kohërave,nënjërealitettëshfaqurdukshëm.

Kumti që sjell Fishta pasurohet më tej me vendosjen e kësaj historie nëkoordinatat iliro-shqiptare, në shenjë lashtësiedhepaganizmi, si një skanimqëiu bëhet epokave të lashta teksa atoqë vazhdojnë t’u flasin kohëve moderne.Edhenëkëtërrafsh,Fishtas’heqdorëngatraditashqiptare,sepseqytetërimiiliro-shqiptarnukmundtëtjetërsohetngaasnjërrethanëapongaasnjësituatë,sadoparadoksaleqëtëduketajo.

►Dukembetur në vazhdën e idesë sëmësipërme, Fishta skalit një realitet artistik mitologjik të rrallë, me anë të dallimit qëbënmes Floçkës dhe Zanës së Frymëzimit.FloçkasimishërimiinimfësdheZanasipersonifikimiimuzëspoetike,edhe pse vijnë nga ngjizje mitologjike, plazmojnë misione, vokacione, destinacione të ndryshme. Çdonjëra ruan karakterinesajdhevënëpahsesaepafundmeqenkaimagjinatakrijueseeshqiptarëve,që,sikursefqinjëtetyrehelenëtdheromakët,dëshmojnë të njëjtin zhvillim dhe të njëjtën etje për të interpretuar në mënyrë filozofike unin njerëzor përballë realitetit historik. Nëse Zana simbolizon atë llojdritëzimiqëebënmëqielloresiekzistencëfemërore,Floçkasimbolizonatëvegulliëndrreqëdashuriaebënmënjerëzore.Njëkëndvështrimitillëiparaqitjessëfigurësfemërore në këto dy rrafshe estetike e shpalos si më magnetike lëndën e fjalës fishtjane,sepseeshtynkohënaqthellë,saprimitivizmidhenaivizmitëmosdukensi ca realitete të pavlera të zbuluara ndër gërmadha rastësisht, por përkundrazi, “dueti”iZanëssikulmimmonumentalfemëror,dheiFloçkës,sipiedestalimbitëcilin frymëzimi lartësohet, e zmadhojnëmë tej karakterinpalipsestikqë ka vetë“LahutaeMalcis”.Sikundërpërmeskësajfigure,Fishtavazhdontëkëmbëngulë

43


seqytetërimiiliro-shqiptarështëautoktondheipërketasajperiudhetëhistorisëkurnjeriuzbulontebrendarrjedhaveujorenimfën-Floçkë,sikursepristeprekjenemuzëspoetikeZanëssëFrymëzimitpërtësjellënëekzistencëfjalënshqipesihistori,simit,silegjendë,sidashuri,siqëndresë,siqytetërim,sikomb,sikujtesë.Dotëmjaftontekjo zhytje në thellësitë e epokave për t’i dhënë poemës pahitjen e mrekullueshme të lashtësisë.

Përballë morisë së përftesave kuptimore, ideore, estetike që përcjell Fishtanëpërmjet Floçkës, shfaqet një karakteristikë shumë e vyer e trashëgimisë së tij,vlerësimiqëaikapërgruan.Dotëqenjëmendimtejet ipërciptët’ianjihnimkëtëvlerë vetëm faktit se ndikimi i kulturës botërore s’mund të mos linte gjurmë në veprënepoetit.Por,kjodotëishteepamjaftueshmesiargument.ZanafillaekësajndjeshmëriedokërkuarnëkonceptinqëFishtakapërgruansikrijesëqëvjenngainjëjti rrugëtim me burrin, nga e njëjta mbretëri e përjetësisë, nga e njëjta besëlidhje si njëdomethënieqënukezhvlerësoidotasnjëepokë,madjeedheatomëtëerrëtatemëtëfrikshmet.Përtëpasurnjëkonceptimtëtillëtëgruas,josiobjektiqëkavetëmnjëkuptim:përdoriminesaj,Fishtazgjontelexuesinjëkuptimmëtëthellëlidhurmetë,kundriminsinjësubjektqëduhetnjohurpërt’uçmuar.

Kësisoj, edhe në këtë plan, poeti i “Lahutës së Malcis” rrëfen se mendësia shqiptarendajnjëtemekaqtëndjeshme,nukqenkejaqepaqytetëruarsaç’përpiqenta trumbetojëantishqiptarët,ataqë fobianuk i lejon tëshohin tekykomb i lashtëvleratnjerëzoreqëikanëruajturetransmetuar,sikurseedhesivëllezëritetij,metëcilëtkandarëhapësirëngjeografikedhekakrijuarrelievinshpirtërorshqiptarsinjëpasuri e paçmueshme.

Detyrë•Floçka,njëprimitivitetqëebënmëpoetikejetënmalësore.•Floçka,historidashurieqëvazhdon...•RivalitetimesZanëssëFrymëzimitdheFloçkës.

?

? Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të reflektojë rreth lidhjeve të mitologjisë shqiptare me figuracionin e krijuar te “Lahuta e Malcis”;- të analizojë origjinalitetin e Fishtës në përdorimin e mitit;- të parashtrojë qëndrimin e tij/saj ndaj konceptit mit dhe antimit fishtjan.


Diskutim►UniversiimititdhezgjedhjaetijprejFishtëspërbënnjëmundësitërenjohjeje.Tendenca

për të gërmuar në thellësinë e kohëve dhe për të gjetur rrënjët e trashëgimisë kulturore pellazgo-iliro-shqiptarembetipasion ipërhershëm ipoetit.Kjo ingjannjëapologjie realitetmeanë të së cilësmbrojti çështjen shqiptare që kërkonte zë të fliste për të dëshmuar seshqiptarëtnukishinardhacakëdheendacakëtëpaatdhe,porautoktonë,gjëqëuavërtetonteedhe arkeologjia e fjalës poetike.

Diskutim (1 orë)Miti dhe antimiti fishtjan



44

GjergjFishta,si intelektualieuriditqëdukenjohurmirëkulturënbotërore,synoitëevidentonte identitetinshqiptarmeanë tëpërzgjedhjesmitologjikesi lëndëdhesi interpretim filozofik, formuloi me detaje të spikatura testamentin shpirtëror tëshqiptarëve. Gjithçka duhej parë si një trashëgimi që s’duhej cenuar askund, qëduhejmbrojtur,qëduhejevidentuareplotëdheunikepërtëpërcjellënëtërëlabirintine trilleve të historisë, bukurinë e origjinës së saj nga muzgu i pamatshëm i kohërave.

► Përdorimi i mititepasuroi leksikunpoetikfishtjanmenuanca,meritëm,medomethënie të reja, sepse poeti nuk i përdori ato në mënyrë mekanike. Ai i risolli mitet nënjëkohëdhenënjëhapësirëtjetër,dukeivendosurnëmënyrëtëtillëqësikursedritathyhetnëfaqetenjëprizmidhelejonspektrinengjyravetëderdhetprejsaj,ashtuedhemitetshqiptarerikrijuanmikrobotëemakrobotënjerëzoreekombëtare,meanëtëorigjinalitetitkrijuestënjohësittëpsikologjisëshqiptare,qënuklaskutëtë kujtesës kulturore të trojeve etnike pa i dhënë mundësi të shpaloste vlerat e saj.

Figuracioni i përdorurishkonpërshtatidesësëFishtësqëtabëjëmitintëflasëshqip.Ai e përzgjedh fjalën që jo vetëm të kumtojë ide, por edhe të portretizojënjerëz, të hulumtojë gjendje shpirtërore, të poetizojë emocione, të gjykojë ngjarje, tëpasurojëkujtesënhistorike.KyfunksionalitetebëngjuhënezgjedhurngaFishtatë jetë e mbushur me madhështi bjeshkësh e mistere zanash, të jetë e veshur me bukuripyjeshestërkalaujëvarash, të jetësinjëzjarrmiqë tëndjekngado,sepsefrymëmarrjaegjuhësukthyenë legjendënekombit, siçndodhimekombinqëukthyenëlegjendë.GjuhaeFishtësemorikëtëtëvërtetëhistorikedheektheunëtëvërtetë poetike.

FaktiqëFishtasynoitapërdortemitinsitik-takune“Iliriadës”sëtij,dëshmonseintuita e poetit dhe vokacioni i atdhetarit, misioni i priftit dhe shërbesa e intelektualit i dhanë atij pjekurinë e duhur për ta parë mitin si interpretim dhe deshifrim besnik të misterittëmadhtëqëndresësshqiptarepërtëmosuasimiluaraposhkombëtarizuar,aqsa tëmbetejnjëshprehjegjeografikeenjëqytetërimiqë ikishtengelurvetëmepitafi.Aiezgjodhimitinsifilozofikombëtareqëdotaçontehapësirëniliro-shqiptaredrejtaguttënjëkohetëre,kukudoqëdotëflitejshqip,ishteShqipëri-Arbëri-Iliri.

DiskutimipërrolindhevendineFloçkësnëuniversinletrarfishtjannukshteronkaqlehtë,sepsekypersonazhështënjëplotësimimëtejshëmiprofilitëgruassinjëminierëqëruanendepasuritëpanxjerraprejsaj.Floçka,kjovajzëebukurembuluarnganjëfloknajëepaharrueshme,mbetetnëfolklorinshqiptarprejngakaardhurnëhapësiratfishtjane,njësekuencëbukurieepërjetshmeqë,edhekurështëepalatuar,dalta e dashurisë i jep një tjetër formë duke e përsosur atë. Ajo mbetet një lëngatë bukurie, para së cilës poeti nuk mund të mbylle sytë e ta anashkalonte. Përkundrazi, ai e kundroi si një shkëndijim bukurie dhe e treti në fjalën e tij.

Punë me shkrimNisur nga vëzhgimi që i është bërë trashëgimisë të Fishtës brenda kontureve

të “Lahutës së Malcis”, është me vend të shprehen disa vlerësime për mesazhin dhearkitekturënekësajvepreepiketëpoetitatdhetar.Brendanjëstrukturetëtillëshumëplanëshedallohen interpretimekomplekseqërrokinqëndriminepoetitndajkombitdhefatetetijnëudhëkryqetehistorisë.Nxitjaeshkëmbimittëidevemundtëshprehetnëmënyratëndryshme,dukeshkëputurrealitetehistorikeosepoetikeqë

45


vazhdojnëtërrezatojnëaktualitetedhenëkohëntonë.KjoiarritpërmasatFishtësnësytëelexuesitbashkëkohës,sinjëngamjeshtriterrallëtëfjalësshqipeqëubë identiteti i vetë poetit.

Kuvendi fishtjan- Rrënjët pellazgo-iliro-shqiptare, një dukuri artificiale apo një histori që pret tëzbulohet?-Nëseveprën“LahutaeMalcis”dotaquanim“Iliriadë”,kyfaktdotëshënontenjëekzaltimtëtejkaluarngakohaaponjëkujtesëqënukduhetharruar?- Karakteri mitologjik e bën “Lahutën e Malcis” një vepër që hedh dritë mbikuptiminfilozofiktëinterpretimittëhistorisëmoderneshqiptarepërmesanalitikësgjithëkohore të fshehur brenda mitit.- Fryma epike dhe finesa poetike fishtjane e sendërtuar në veprën “Lahuta eMalcis”.-Historiadhedramaticitetiisajndajshqiptarëve,njëpërbërëseepandryshuarnëpoemën “Lahuta e Malcis”.-OrigjinalitetiiFishtësnëkrijimineuniversittëtijkrijuessithirrjepoetike,njerëzorekombëtare, intelektuale. -Dritëhijetnjerëzorenëgalerinëepersonazhevefishtjane.-Historia shqiptare - njëmit që shuan kureshtjene lexuesit apomiti shqiptar iqëndresëspërtëmosushkombëtarizuarsinjëhistoriefiksuarnëpergamenënekohërave?-Evërtetahistorike,evërtetaartistike,evërtetanjerëzoredheevërtetakombëtarenë poemën “Lahuta e Malcis”.-FilozofiakrijuesepopullorenëveprëneFishtësshfaqetsinjëornamentqëikashkuarkohaaposinjëbukuriqëprettëç’pluhurosetngaqëndriminëngërmadhate mosnjohjes?- Vokacioni perëndimor shfaqet si rrobë e rastësishme apo si thelb i motivuarhistorikisht?-Poema“LahutaeMalcis”-njëurëqëlidhtëshkuarënmetëardhmenshqiptarenërajonineEvropësJuglindore.-DashuriaeFishtësdhehimnizimi ibotësshqiptare,njëngaalternativatpër tanjohur poetin.-CilaështëhapësiranëtëcilënshtrihetprofetikapoetikeeFishtës?-“LahutaeMalcis”,trashëgimikulturorembarëkombëtare.-IdentitetiipoetitFishtanëidentitetineatdhetaritFishta.-“LahutaeMalcis”sitestamentishqiptarizmit.-Fishtapërtejadmirimit.


46

?

? Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të evidentojë kohën e krijimit të veprës së De Radës; konfl iktin-intrigën dhe kohezionin:- të analizojë personazhet:

• Milosaoja, Nënë Madhja dhe Rina; • personazhet mitologjike dhe ato të krijuara;

-të analizojë veçoritë artistike të veprës;- të analizojë ndërtimin kompozicional, lloji i vargut, mbështetjen në folklor;- të bëjë përqasjen mes veprës së Fishtës dhe asaj të De Radës.

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, libri “Lahuta e Malcis” “këngët e Milosaos”.

Struktura e mësimit: Mësim me hapa


Linja II. “LAHUTA E MALCIS”, KRAHASUAR ME VEPRA TË TJERA TË LETËRSISË SONË E TË HUAJModuli I (3 orë). Jeronim de Rada, “Këngët e Milosaos”

RIL

IND

JA K

OM

BËT

AR

E

De RadaLindi dhe u zhvillua larg tokës mëmë

Përfaqësuesit Letërsia romantike tek arbëreshët e Italisë - Veçoritë

NaimFrashëri

Zef Serembe

Zef Skiroi

Anton Santori

Gavril Dara

Thelbishqiptarmesazhi-çlirimikombëtar

U zhvillua përkrah letërsisë italiane.a. gjendja e robërisë në atdheun mëmë dhe shtypja e tyre nën burbonëtb. drama e pakicës kombëtare

Thelloi karakterin patriotik dhe demokratik

Pasqyroiluftënpërçlirimtëpopujvetë tjerë

Hapi I. Pema e mendimit/Punë e drejtuar

I. Pema e mendimit.

Nxënësitplotësojnëbashkëmemësuesi/e-nskemënnëtabelë.

II. Punë e drejtuarNxënësit njihen me temën e re: Jeronim de Rada, “Këngët e Milosaos”,meobjektivatqëduhettëarrijnëdhe u lihet kohë të lexojnë informacionin në libër. Nënvizojnë në libër veçoritë, të cilat do të shërbejnë për të ndërtuar skedën.

47


Titulli: “KëngëteMilosaos”_______________________________________________________Autori: JeronimDeRada________________________________________________________Gjinia: Poemë_________________________________________________________________Struktura: ____________________________________________________________________Motivet: _____________________________________________________________________Mesazhet: ___________________________________________________________________Personazhet: _________________________________________________________________Natyra: ______________________________________________________________________Gjuha: _______________________________________________________________________Metrika: ______________________________________________________________________

Hapi II. Diskutim Pasi nxënësit kanë marrë më parë informacionin për veprën, mësuesi/ja shtron çështjen për diskutim: IdentifikoniveçoritëepërmbajtjessëveprëssëDeRadës,dukeundikuarnga:

a. Koha kur u shkrua.Kurishtestudent,DeRadashkroipoemën“KëngëteMilosaos”,tëcilënebotoinëNapolimë1836(Ribotimmë1847,1873).

b. Qëllimi përse u shkrua.KjopoemëubënjehonëbetejaveqëzhvilloheshinnëShkodërenërrethetëtjerakundërhordhiveosmanengaviti1833,derimë1835.TëgjithakëtongjarjejanëvendosurnësfondineshekullitXV,nëepokënendriturtë“MotittëMadh”,(tëSkënderbeut). Tema është:Shqipëriadhefatetesaj.Motivi atdhetar është i pranishëm në të gjithë poemën. De Rada është i vetëdijshëm për misionin e artit të tij. Me gojën e heroit ai u thirri shqiptarëvedhegjithë botësmënjë zë krejt të ri:Erdhi dita e arbrit…Duke vazhduar: Doemos do të vdesim mbi shtrat/ në mos rënçin/ përpara shtëpive tona.Milosaoja përmbush betimin, pas “gabimit tragjik”, bie si trim në fushën e betejës, duke shpëtuarqytetinedashur.

c. Rryma në të cilën shkroi, botëkuptimi.DeRadaështëfiguramëendriture letërsisëarbëreshe.Vepra“KëngëteMilosaos”hapinjërrugëtërenëletërsinëshqiptare,sepseme këtë roman në vargje, u kalua nga një letërsi me përmbajtje fetare, në një letërsi me vleratëmirëfilltaartistike.Përmendimkëtuvlerësimineprof.Çabejit:“Kjo poemë idilike e me frymëzim romantik, e përshkuar fund e krye me poezinë naive arkaike të rapsodive shqiptare t’Italisë, për karakterin e ngjeshur që ka, mbetet një nga ato fort të pakta vepra të literaturës shqipe, që e bëjnë këtë të përfaqësohet në literaturën botërore”.Formimiletrari De Radës u pasurua nga dy burime të mëdha, ashtu si gjithë romantikët e mëdhenj: nga kënga dhe legjenda popullore kombëtare dhe nga letërsia e shkruar botërore. Me veprën “KëngëteMilosaos”,DeRadaekundroihistorinëekohëssëKastriotit,sinjësfondkuheronjtë lëvizinbashkëmedramatetyre,dukeupërqendruar joaqnërrëfiminhistorik,sesanështeguntragjik,kupoectehistoriajonëkombëtareeshekullitXV.SiromantikDeRadadotëdepërtontenëbërthamënehistorisëpërtëqëmtuarnëtëdukuritëshpirtëroreqëijapinvlerënepapërsëritshmehartëssëlëvizshmetëvetëhistorisë.Përmëtepër,DeRada,dukendjekurkëtëbotëkuptim,nëveprën“KëngëteMilosaos”ebënmëtëdukshmefrymën epike të kohës brenda personazheve dhe solli një dialog origjinal mes heronjve dhe epokës historike.

ç. Personazhet historikë, të krijuar, mitologjikë. Të gjitha idetë e tij De Rada i mishëroi në personazhet e veprës.

►Milosaoja ka tiparet e një heroi romantik, me ide të përparuara të një djaloshi nga shtresa e idealizuarearistokracisë,qëjetoinëgjysmëneparëtëshekullitXIX.Aiështënjëidashuruarpasionantmekarakterburrëror,qëditëndiejëshumë,poredhetëarsyetojëmbiatëqëndien.Dashuria për të është një nga kuptimet kryesore te jetës: “Un’me shigjtë e parmendë/ti kasollen të më ruash/edhe rrobat të më lash/vetëm për mua të vetmin…Kulminelumturisëeshprehnë vargun: Bie, por s’dua të fl e… Milosaon e karakterizon edhe ndjenja e patriotizmit, ai bie në sheshinebetejësmearmënëdorë.Nakujtonfiguratepasuratëepikëslegjendarearbëreshe,si:RadaVani,NikPeta,PalGolemi,(edheemrinekatëhuazuarngaheroiiepikëslegjendareMiloShini,qëDeRadaesjellnëtrajtëneemritMilosao).


48

►Rina ështënjëvajzëfshatareebukur,delikatenëndjenjatesajdheedruajturnëgjithçkaqëarrintërealizojë.NdrojtjaeRinësekaburiminteprejardhjaesaj,pozitaeulëtegruasshqiptare,tekulturaekufizuar.Ajoequanveten“reelënë”nëkrahasimmeMilosaon.EdhepsenukdeleplotësiMilosaoja,portretifizikdhemoraliRinësështëaiivajzavetëkëngëvepopullore.Rina,sinëemër,sinëtipare,upërngjanshumëpersonazhevetëkëngëvepopullore,nëtëcilatpasqyrohetmjedisi patriarkal plot thashetheme i fshatit arbëresh.

►Nëna e Milosaos, Nënë Madhja, ndonëseparaqitetshumëpaknëveprim,mehijenesajtërëndë zë vend në të gjithë poemën.Ajo ka tiparet karakteristike të aristokracisë shqiptare qëmbrojtiinteresatevenditnëshek.XV.

►Personazhi mitologjik qëzëfillnëpoemëështë“muza poetike”, Lumëbardha e Anakreontit,sidomethënieekujtesëskombëtareqëtrazonshpirtinepoetitdheekthenkohënpasnëepokëneKastriotit.Frymamitologjikeevendospoemënnështratineletërsisëklasike,kubotazakonorearbëreshe shpreh mendësinë popullore atdhetare.

Hapi III. Plotësimi i skedës

■ Lloji i veprës. Meqenëseelementitregimtarndërthuretmeelementinlirik,kjovepërështëe llojit epiko-lirik me karakter origjinal,me elemente lirike të theksuara.

■ Kompozicioni Veprimitregimtaripoemëszhvillohetbrendanjëperiudheprej19vjetësh.Ngjarjetfillojnëmë7qershor1405dhembarojnëmë7maj1423nëShkodër(nëtëvërtetëMaki,vendlindjenepoetit).Vepraështëndërtuarmbinjëplantëvetëmsubjekti,përbëhetnga30këngë,tëcilatnuklidhennëmënyrëtëdrejtpërdrejtmenjëra-tjetrën.Poetifutimidistyreheshtjensinjëmjettëfuqishëmartistik.NëntekstiipërdorurngaDeRadaishtenjënovatorizëmimadh.Ainukpasqyronveprimin,porefektinendjenjës,përjetimeteheronjvenëkulmete jetës. Ndonëse në dukje fragmentare, poemës nuk i mungon uniteti i ndjenjës dhe i mendimit. Prej këtej buron konciziteti, një nga tiparet më kryesore të artit të De Radës.

■ Figuracioni DeRadashkroinëgjuhënarkaiketëletërsisëarbëreshetëKalabrisë.Këtëgjuhëepërpunoidheepasuroidukeengriturnënivelinegjuhësartistike,mefiguraciontëpasur,qëkalonngapërdorimi iepitetit të thjeshtë në përdorimin e epitetit metaforik e antonimik, nga krahasimi te similituda dhe përdorim i metaforës.Varguështëibardhë,trokaik.

Hapi IV. Diagram i Venit /Punë me grupeI. Diagrami i Venit

Fishta

II. Punë me grupe.Ilustronimevargjengapoemat,kushprehetepizmidhelirizmitedyautorët.Këtovargjetëshërbejnësibazëpërtëndërtuarnjëesekrahasuesemetemë:FishtadheDeRadapërballënjëri-tjetrit,sipaskëndvështrimit tuaj.

De Rada

•ËshtëmëepikseDeRada

•Konfliktisibazëepoemësështëshumë i rreptë dhe përfshin jo vetëm njerëzit, por edhe qenietmitologjike

•Mungonfiguraegruasnëmënyrëtë drejtpërdrejtë dhe pasqyrohetpërmes figurës së Zanës, Orës,Floçkës,sishprehjeelirizmit.

• Tema: Shqipëria dhe fatet e saj

• Ndikimi nga folklori

•ËshtëmëpoetikseFishta

• Trajtimin e temës e sjell pëmeshistorisësëdashurisëMilosao-Rina

• Epizmi gërshetohet me lirizmine mrekullueshëm që përshkonpoemën

49


De Rada - “Këngët e Milosaos”

Për t’i dhënë një mundësi të re arsyetimit dhe dijes krahasuese lidhur me veprën “LahutaeMalcis”duhetkërkuarmëtejnëhistorinëe fjalëspoetikeshqipe,qësizëdhënësjaeshpirtit tëpopullit tonë,kagjithmonë thellësi të rejapër tëshfaqur,duke rikrijuar “Atlantidën” shqiptare të rroposur përfund epokave të shkuara.Kësisoj,njëngazëratmëorigjinalëpoetikë,arbëreshiJeronimdeRada,joaqpër“instinktin”poetik,sesapërgjenetikënkombëtareqëubëdëshmiae jetëssë tij,iurikthyeepokësmëtëshquarpërçdoshqiptar,asaj tëGjergjKatriotit,sipikaereferimitkurealitetiArbëri-Shqipëriekapërcenkufirinhistorikpërt’ukthyernëbesimkombëtar.DeRadaekishtetëqartëse“Iliada”eshqiptarëvenukmundtëqeveçseSkëndërbejada,qëdotësilltepërtëritjenekulturësdhetëfatitkombëtarmeanëtëfuqisëqëpërcilltevepramonumentaleeGjegjKastriotit.

T’irikthehesheemblematikëskombëtare,dukeringjallurfigurëneGjergjKastriotitubëpërDeRadënmisioni i jetëssë tij, sepseai kërkoi tasillteeposinshqiptarjovetëmsi trashëgimiqëdatontenëshekullinXVepërtej tij,porsinjëunivers ihumburqëduhejgjeturpërtakthyernëbazamentineqëndresësshqiptare.Kjoishtearsyeja pse De Rada iu rikthye folklorit arbëresh për të ringjallur një histori të vdekur, qëushndërruanëpërkushtiminejetëssëpoetitpërtërindërtuarrrugëtiminenjëpopulliqësfidoiperandorinëosmanekurpatinëkryenjëprijëssiGjegjKastrioti.Njëkundëvështrimitillëenxititëshkruantepoemën“Milosao”,qëuveshmengjyrateepokëssëKastriotitsimishëriminjëkohetëlavdishme.

Ndërsa De Rada ishte trazuar nga ideja e krijimit të eposit kombëtar, në poemën “KëngëteMilosaos”aindoqiudhëneshpalosjessëkujtimit tëKastriotit,mëtepërsesa ta përshkonte kronologjikisht trajektoren e saj. De Rada e kundroi historinë e kohëssëKastriotitsinjësfond,sinjëdekorkuheronjtëlëvizinbashkëmedramatetyre,dukeufokusuarjoaqnërrëfiminhistorik,sesanështeguntragjikkuecihistoriajonëkombëtareeshekullitXV.SiromantikDeRadadotëdepërtontenëbërthamënehistorisëpërtëqëmtuarnëtëdukuritëshpirtëroreqëijapinvlerënepapërsëritshmehartës së lëvizshme të vetë historisë. Për më tepër, De Rada duke ndjekur këtë botëkuptim,nëveprën“KëngëteMilosaos”ebëntëdukshmefrymënepiketëkohësbrenda personazheve dhe solli një dialog origjinal mes heronjve dhe epokës historike.

Në poemën “Këngët e Milosaos” ndihet ritmika rrëfyese tipike për këngëtlegjendare, teksa vjen duke u rritur përparësia përmbajtjes morale në veprimet e personazheve, përkundrejt tendencës historike të ngjarjes. Ndërthurje epike me atë lirikeeprofilizuanpoemënsinjëvepërqëzbulonkonfl iktet e individit, dilemat e heroit memoralinshoqëror,ndërsamozaikuplotësohetmëtejmedritëhijetpsikologjiketëpersonazheve.

Strukturaepoemës“KëngëteMilosaos”përngaidetëqësolli,najepmundësinëtë mendojmë se “Moti i madh” i arbëreshëve kërkonte të gjente udhën për të rrëfyer se ku e kishte zanafillën rendja e De Radës drejt evokimit të figurës së GjergjKastriotit.

Specifikëinteresanteeromantikësderadianembetetndërthurja e patosit çlirimtar,rikthimiikohëssëKastriotitdhengjyrimettipikekombëtaresinëngjizjenepoemës



50

“KëngëteMilosaos”,ashtuedhenështrirjenideoredrejtrrafshevemëtëthellakuptimore.Veprasynoitëringjalltemitineheronjveqëgjendejnëfolklorinkombëtar,siburimiivetëmiarkivitshpirtërortëshqiptarëveqëngakohëtmëtëmugëtahistorike.Njëtrajtimitillëibënheronjtëe“Milosaos”heronjluftëtarëqëkanëdalëngafrymaelegjendavepopullore,arbëreshe, për të hyrë në letërsinë e kultivuar me dinjitet dhe origjinalitet.

Vepra“Milosao”shpalosedhenjëdukuritjetërestetikedhekombëtareteksamodelonkonfliktin bazë në poemë, se si duhej të vepronte heroi përballë thirrjes së kohës, qëkërkonteluftëtarëpërtëmbrojturlirinëeatdheut.Kësisoj,konflikti shoqërorqëishtembrujturnë historinë e dashurisëmesMilosaos dheRinës si përfaqësues të dy shtresimeve tëndryshmeshoqërore,pasuronmëtejintensitetineproblematikësnjerëzore,sepsenistëderdhetbrendatijdilemaemadhesecilëndashuriduhettëndiqteMilosao,atënjerëzoreapo atë kombëtare.Dilemat e këtij konflikti i japin poemës një kolorit sa lirik, aq edhepërsiatës,ngaseudhëkryqis’mundtëmbajëgjatëpersonazhinkryesorsipengdashuriepërRinën.Cilësi tjetërekëtijkonfliktimbetetkodimoralme tëcilinpërballetheroiqë ijep veprës karakterin e një dyzimi shpirtëror e moral, brenda të cilit pyetja e përhershme “atdheuapodashuria?”emerrpërgjigjensipaslogjikëssëkonfliktitpsikologjiknërrjedhëne dramës historike.

Bota e personazheve, shqetësimet dhe trazimet e tyre, pasionet dhe vuajtjet që ishoqërojnë,pritjetdheëndrratqëindjekin,përbëjnështratinkulëvizin,takohendhendahenpërt’utakuarsërishnërrethanatëtjeraMilosao,NënëMadhjadheRina.Këtopersonazhei lidh diçka tronditëse, siç është dashuria në të gjithë spektrin e saj, që nga dashuria nënë-birdukekulmuarmedashurinëMilosao-Rinë,përtëmbyllurciklinmedashurinëpëratdheun,qëpërbënlartësinëmëtëdukshmetërealitetittësaj:flijiminpërtë.Tëvendosurpërkundruallnjëri-tjetritpersonazhetjovetëmshpalosinveçantitëemikrokozmosittëtyre,por edhe plotësojnëmakrokozmosin e njerëzores, qëmbetet mëdyshazi se ç’rrugë tëndjekë: pasionin njerëzor apo pasionin atdhetar.

► Milosaojazbulonparalexuesitdritëhijetetij,qëmarrinkuptimtëveçantëpërshkaktë fenomenologjisë së shpirtit, që i jep njeriut tiparet e individit.Heroi tipik romantik i pushtuarnganjëdashuritrallisësesiajoqëaiprovonpërRinën,dukeidhënëguximintëkapërcejëshkallarenshoqëroreqëindan,satëkujtonheronjtëelegjendave,tësjellndërmendevoluiminenatyrshëmnjerëzorqëikarrënjëtnëzhvilliminepandalshëmhistorik.TemperaturashpirtëroreeMilosaossjellnëletërsinëshqiptarenjëfigurëplastike,qëditëvuajë,tëshpresojë,tëguxojë,tëdashurojë.Milosaoështëheroiinatyrshëm,qëbëhetitillë për shkak se mbetet njeri. Njerëzorja i jep një kuptim më të thellë heroikes, trimërores, legjendares, duke sjellë me anë të saj bukurinë e personazhit romantik si zëdhënës i horizontitmoraltënjeriut,qëarrinpikënkutokadheqiellibëhennjëpikëevetme.

► Nënë Madhjasifiguraqëmishëronnënënshqiptare,përfaqësueseenjëfamiljejearistokratike, pasuron më tej galerinë e personazheve deradiane me karakterin e fortë, me sqimën e saj, me autoritetin që shfaq, si një realitet që të imponon respekt dhenderim.Heroinëromantike,ajoshfaqetnëpozicioninesajsinënë,sizonjëaristokrate,sibashkëshorteenjëemritënjohuremereputacion,sinjeriqëdotëmbajëlartprestigjinesaj.Qartësiaemendimit,vlerësimiishkallësshoqërore,vetëdijaseipërketnjëoxhakutëshquar,ekthejnëatënënjësimbol interesantkundeshenpsikologjiashoqëroremendjeshmërinë njerëzore.Ajo e pasuronmë tej galerinë femërore të letërsisë shqiptare,duke e sjellë si mishërim arbëresh të dashurisë, nderimit dhe autoritetit.

51


► Rina,vashaebukur,plothir,ethjeshtënësjellje,menjëprejardhjemodesteshoqërore,njëHirusheqënukçlirohetngaparagjykimetqëendjekinpas,derisatëtrokasëtërmetiqëirrafshontëgjithamuretqëendaninprejMilosaos.Delikatesaesajishkonpërshtatkarakterittëbutëenjerëzor,sikundëradmirimiqëajokapërMilosaon,tekicilishehjovetëmdjalineëndrrave,poredhetriminqëditëflijojënëemërtënjëdashuriepapërmasa,siçështëajopëratdheundhelirinëetij.VeçportretittësajfizikqëerobëronMilosaon,ajoshfaqedhenjëportrettëpaharrueshëmshpirtëror,kudëlirësiavulostërësinëeqeniessësaj.Fundidramatik,vdekjaeRinës,ebënmërrezatuesefigurëneMilosaos,qëbienësheshinebetejëspërlirinë.

►Personazhi mitologjik që zë fill me poemën është muza poetike, Lumëbardha e Anakreontit,sidomethënieekujtesëskombëtareqëtrazonshpirtinepoetitdheekthenkohënpasnëepokëneKastriotit.DeRadasjellnjëfrymëmitologjikenëpoemënetij,paerënduaratëmeshtresimethistorikekuptimore,meqëlliminevetëmqëedhemitit’ishërbejëmitittëvërtetëtëshqiptarëve,dashurisëpërlirinë.Frymamitologjikeevendospoemënnështratineletërsisëklasike, ku bota zakonore arbëreshe shpreh mendësinë popullore atdhetare.

De Rada përballë Fishtës Pasi vendosen këto piketa, krahasimi midis Fishtës dhe De Radës duhet parë në ndikimin

qëçështja shqiptarepatinëtrashëgiminëletraretëgjithsecilitsikryefjalëeshqetësimitnjerëzorepoetikpërdyautorëtenjohur,qëmishërojnëndjeshmërinëndajidentitetittëlashtëtëkombit.Epizmiirealitetevearbëroro-shqiptareiafrondyveprat,porpalejuarasnjëpërsëritjepërsaitakonorigjinalitetitkrijues.NëseFishtaireferoheteposittëKreshnikëve,DeRadarisjellndikiminqërapsoditëdhekëngëtarbëreshebartënpërMotineMadh,qëedhepsekasipërbashkësifolklorin,dallonnëprofilinqëiudhaatijmeanëtëpenelatavefishtjanedhederadiane.

Veçoritëeshfaquranëkompozicion janëkarakteristikësipërFishtënqërreket t’imbetetbesnik linearitetit historik, ashtu edhe për De Radën i cili me fragmentarizimin e tij modernizon rrëfimin emocional e psikologjik të personazheve përballë ngjarjeve. Vargu që ata përdorinbazohetnëfolklor,porimazhetqëpërcjellinvijnësikrijimetënatyrshmepoetike,tënjëcilësietëmirëfilltëintelektuale.

Përqasjaqë vihet remesFishtësdheDeRadës fillonme temënqëata kanëzgjedhur:Shqipëriadhefatetesaj,përtëpërfunduarmendikiminefolkloritnëpoetikënetyre.Dallimetnxjerrinmënëpahnëstrukturiminengrehinëspoetikedhemotiviminpsikologjik,që teDeRadaështëmëpoetik,kurseteFishtadelmëepik.

De Rada përballë Fishtës-Folklori,njëdekorapothemelpoetiko-filozofiknëtrashëgiminëletraretëFishtësdheDeRadës?-Rapsodiadhelahuta,sikoordinatatkulëvizhistoriashqiptareerrëfyerpoetikisht.-Modernitetideradiandhe“arkaizmi”fishtjan,dyrealiteteqëplotësojnënjëri-tjetrin.-“MotiiMadh”,njëkonceptitejkaluarapopikëreferimiqëvazhdontëpërmbushetedhesot?-Atdheu-muzaevërtetëpoetikeeFishtësdheDeRadës.-Përmasateaktualitetitmbarëkombëtarnë“LahutëneMalcis”dhenë“KëngëteMilosaos”.-Frymapellazgjikesimodelimpoetik.-“DitaeArbërit”,sikredojaeFishtësdheeDeRadës.-Heronjtëfishtjanëdhederadianë.MishërimiiKohëssiLiri.-Rrënjëtiliro-shqiptare:vizioniipërbashkëtidypoetëve.

Detyrë.Përshkrim krahasues: “Fishta dhe De Rada përballë njëri-tjetrit, sipas këndvështrimit tim”.


52

?

?

Moduli II. (3 orë)Naim Frashëri, “Histori e Skënderbeut”


Hapi I. Stuhi mendimeshPlotësoniskemënpërNaimFrashërin,sifigurëqendroretëRilindjesKombëtare.

Naim Frashëri

AtdhetarPoet

Hapi II. Punë me grupe / Di/Dua të di/Mësova

Grupi I.■ Koha kur u shkruan poemat:-“LahutaeMalcis”ubotuaeplotëmë1937;-“HistoriaeSkënderbeut”,më1898.

■ Qëllimi pse u shkruan:■ Tema -epërbashkët: Shqipëria dhe fati saj për vazhdimësinë.Kushtrimiipërhershëmishqiptarëvedotëmbetet liria,që ikthennjerëzitezakonshëmnëheronjqëpërmbysinepoka. KëtijkonceptimiNaimiishtoidhepërpjekjenqëduhettëbëninshqiptarëtpërtafuturvendinnërrugënepërparimitevropian.

■ Personazhet: historike, të krijuara, mitologjike. - Te Fishta:-personazhehistorike:Abdyl Frashëri, Ali Pasha i Gucisë, Marash Uci, Mak Milani, Krajl Nikolla.-personazhetëkrijuara;Tringa dhe Oso Kuka.-personazhemitologjike:Zana, Ora, Dragonjtë, Kuçedra, Shtriga etj.

- Te Naimi:-personazhehistorike:Skënderbeu- personazhe të krijuara: Kamani-personazhmitologjik:Fati i Shqipërisë.

Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të njohë kohën kur u shkrua poema “Histori e Skënderbeut” e Naim Frashërit;- të analizojë qëllimin përse u shkrua kjo vepër historike;- të identifikojë jehonën e shek. XV në këtë poemë të Naimit;- të krahasojë veprën e Fishtës me atë të Naimit.

Mjetet mësimore: teksti i nxënësit, mjete shkollore, materiale nga interneti, libri “Lahuta e Malcis”, libri “Historia e Skënderbeut”.

Struktura mësimore: Mësim me hapa

Romantik

Iluminist Apostullishqiptarizmit

53


Grupi II. Hulumtoni rreth epokës kurshkruajtënFishtadheNaimi.

Fishta.U formuanëperiudhëneRilindjesKombëtare,ështëvazhduesautentikdhe idrejtpërdrejtëisaj,shprehësi idealeveatdhetaredhedemokratikenëkushteterejaqëukrijuannëshekullinXX.MënyraepasqyrimittëjetësnëkrijimtarinëetijështëvazhdiminatyrshëmiteknikësletraretëRilindjes,kumbizotëronromantizmi,realizmidheneoklasicizmi.Fishtakabërënjëjetëpolitikedheshoqëroretepëraktive,dukeqenëprotagonistnëngjarje,siKongresiiManastirit(1908),KryengritjapërPavarësiKombëtare (1910-1912), Rrethimi i Shkodrës (1912-1913), Lufta e Parë Botërore (1914-1918),KonferencaeParisit (1919-1920),Parlamenti iParëShqiptar (1921-1924),RevolucioniDemokratikBorgjez(1924).Naimi. Pas ngjarjeve të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881), krijimtaria e Naimit merr njëpërmbajtje të thellë patriotike. Në botëkuptimin e tij ndikuan shumë bektashizmi dhe njohja me kulturën perëndimoreklasikedhebashkëkohore,veçanërishtveprateRusoitdhetëHygoit.Ështëpërfaqësuesii romantizmit në letërsinë shqiptare, një romantizëm qëmbizotërohet nga patriotizmi dhe lufta përpavarësi kombëtare.

Grupi III. Identifikoniveçoritëeformësdukeepërqendruarvëmendjendhedukehulumtuarpër:

■ Lloji i poemës: “Lahuta e Malcis” dhe “Historia e Skënderbeut” janë poema epike.

■ Kompozicioni i veprave-“Lahuta e Malcis”ka30këngë,rreth17mijëvargje,ështëvepërepike,nukkanjësubjekttëmirëfilltëqendror,rrethtëcilittëvërtitenngjarjet,rrethanat,personazhet.Nësedotëkërkonimnjëheroqendrortëveprës,aidotëishteheroianonim,populli.Unitetineveprësnëtëvërtetë,ekrijonnjëpersonazhqë,herëvihetnëplantëparëdheherëështëinënkuptuar.ËshtëFati i Shqipërisë, jo më me këtë emër si në poemat e tjera epike, si “Skënderbeu i pafan” i De Radës apo “Historia e Skënderbeut” i Naim Frashërit.Këtu,FatiiShqipërisëqëndronprapasimbolitmitologjik“OraeShqipërisë”.Veprapërcjellmesazhinmadhortëmbijetesëssëshqiptaritdhetëkombittëtij,pavarësishtngabefasitëtragjiketëçfarëdokoheqëmundtëvijë. -“Historia e Skënderbeut”ka22këngë,ngjarjetndjekinrendinkohorkronologjikqyshngadërgimiidjemvetëGjonKastriotitsipengSulltanit,derinëvdekjeneSkënderbeutdhepasojaterëndaqëndoqënkëtëngjarje.Vepradolinënjëçasthistoriktëmprehtëkurcopëtimiivenditishterrezikshumëimadh.Kështuqëvepraështëthirrjepërshqiptarët,shërbenpërtëngriturlartndërgjegjenkombëtaredhepërpiqettëkrijojëmendësinëseishteedrejtaeshqiptarëvetëjetonintëlirësikombmëvetenëtrojet e lashta stërgjyshore.

■ Figurat letrare të përdorura -“Lahuta e Malcis”.Vargumetëcilinështëndërtuarpoemaështëtetërrokëshi i poezisë popullore tëepikëshistorike tëVeriut.FjaloriFishtës,pjesamëemadhe tëcilit nukështëpërdorurmëparënëveprat letrareaqmëpaknëpoezi,me fjalë tëpanjohura,mearkaizma,mekompozita, shpeshtëndërtuaraprejvetëFishtëssipasgjedheveburimore,arrin tëkrijojë jovetëmfigurapamore,poredhedëgjimore.Rimaështënjëngadukuritëmëthelbësoretëpoemës,atyshprehetqëndrimiideo-emocionalipoetit,rimatherëjanëtëpërputhura,herëtëalternuara,herëtëkryqëzuara.Figuracioniështë shumë i veçantë, karakteristik është krahasimi, sidomos krahasimi i gjatë, shpesh i ndërlikuar medisakrahasime të tjeranëpërbërje të tij, qëzotëron tekste të tërakëngësh.Metaforapërdoretmeorigjinalitetmenëntekstetëshumëfishtatëfolklorit,ipapërsëritshëmnëkrejtletërsinëtonëështëpërdorimi i eufemizmave me efekte artistike, herë përkëdhelëse, adhuruese, himnizuese, herë paditëse, tëashpraemakabre.Eufemizmifunksiononnëvendtëemravetëperëndive,qenievemitologjike,poredhe të personazheve kryesore e të grupimit historik. Epiteti ka gjithnjë ngarkesa metaforike, është pjesëmarrës në krahasime ose hiperbola. Përdoret animizmi dhe personifikimi. Përdoren pothuajse të gjithafiguratstilistikedhegjithëkyuniversartistikrealizohetmetetërrokëshinefamshëm.

- “Histori e Skënderbeut”.Veprathemeloinëletërsinëtonëtraditënepoezisëepike.Figuratëpërdorurajanë epiteti, krahasimi, similituda. Gjuha është afër gjuhës së popullit me mjete të shumta shprehëse, e pastruar nga fjalët e huaja dhe me mjaft fjalë të krijuara nga Naimi, me shprehje frazeologjike me ngarkesë emocionale.


54

Nëfundtëprocesittëleximitmësuesi/jaosenxënësitqëkanëinformacionpërpyetjetqëkanëdalë,japinshpjegimepërto.Bëhetpërmbledhjanëtabelënenjohurivetërejaqënxënësitmësuan.

Di Dua të di Mësova

Informacion i njohur Pyetjerrethasajqëkërkojnëtëmësojnë Informacioniriqëmësuam

Hapi III. Diagrami i Venit. DiskutimI. Diagrami i Venit. NxënësitpërdorinDiagramineVenitpërtëkrahasuardypoematnëkëtodrejtime:

a.trajtatrrëfimtare, b.ndikimingafolklori, c.elementimitologjik.

II. Diskutim. Gjenivargjenga“LahutaeMalcis”dhe“HistorieSkënderbeut”,kuFishtaeNaimikërkojnëtëndërgjegjësojnëshqiptarëtpërtëmbrojturatdheundhepërtëngriturlavdinëetij.

-Fishta.Qëllimiipoemësështëtëkrijojëunitetineshqiptarëvedhendërgjegjenkombëtaretëpopullit,qëaiejepgjatëgjithëvargjeve,p.sh.:Te“Vranina”aishprehet:

Se për t’gjallë rodi i shqyptarit S’i bjem n’dorë kurr’ Gospodarit

ose në vargjet: Pse në Shqipni ka djelm si Zana, Qi për mbret e troje t’veta Nuk u dhimbet gjaja as jeta

përtëpërfunduarmevargjetqëmbyllin“LahutëneMalcis”,sivargjetlapidare:Edhe kështu, mbas sa mjerimit Mbas sa gjakut e shembtimit, E p’r inatë t’Shkjevet t’Ballkanit Për gazep t’atij Sulltanit: Si premtue kisht’ Perëndia:Prapë zonjë m’veti duel Shqipnia.

- Naimi.PërtëndërgjegjësuarshqiptarëtshfrytëzonfigurëneSkënderbeut(tëcilinendërtoinëpërputhjeme idealin e tij romantik, në dritën e idealeve të romantizmit evropian e në frymën e Rilindjes, duke eidealizuaratë).Vargjet:

Ishte mbret i bukurisë, Si dielli epte dritë…, …Kish të gjitha mirësitë Dhe të tërë urtësinë, Njerëzin’ e dituritë Dhe fuqin’ e trimërinë.

Naimi evokon shpirtin heroik e liridashës të shqiptarëve, traditat e tyre të bashkimit, evokonepokëneSkënderbeut,vetëmevetëmqë:

T’i ap dritë Shqipërisë Nga shpirt i ndritshëm i tija

P.shfjalëteKamanitjanëthirrjepërtërrokurarmët:Trimëria, trimëria Mban lirinë e mëmëdhenë!

Për ta mbyllur poemën me vargjet:Skënderbeu është gjallë, Rron e mbretëron për jetë…

sepse ai është i bindur se “shpirti heroik i popullit” është i pamposhtur.

55



Naim Frashëri - “Histori e Skënderbeut”

- Vepra “Histori e Skënderbeut” shënon një nga hapësirat më të dallueshme tëpoezisëkombëtareqëtentoidherealizoiplazmimineSkënderbejadësshqiptare.NjëmisionitillëgjetiteNaimithelbinnjerëzor,artistik,atdhetar,qëekapërceuhendekundisashekullor.Shqiptarët,përarsyetëpushtimitosman,iurikthyenkujtesëskombëtaremeemblemëneGjergjKastriotit.EmriiKastriotit,epokanëtëcilënaijetoidheluftoi,gjurmaqë la tebrezatqë iazunëvendinnjëri-tjetrit, ubë themelimbi tëcilënNaimindërtoi veprën e tij. Veçantia e kësaj poeme zbulon ëndrrën e romantizmit shqiptarpërtësjellënëekzistencëeposinkombëtartëkohëssëGjergjKastriotit.NdajpoemanaimjaneecipërgjatëudhësqështroiJeronimdeRadameveprën“KëngëteMilosaos”,sinjëplotësimimëtejmëisaj,nëhapësiratëtjeratëperceptimitfilozofikdhetëmeditimitatdhetar.

-Arkeologjia poetike e “Skënderbejadës” që solli kontribute të reja në çimentimine eposit kombëtar, si një përsiatje rreth boshtit mitik shqiptar, Kastriotit, shfaq njëmori “ngulimesh” të fjalësnaimjaneqëvazhdoi t’i jeptehir të ri tempullit shpirtëror tëshqiptarëve,epokëssë“MotittëMadh”.Këto“ngulime”,nisinmepoezinëpopulloresithesarishpirtërordhegjuhësoripopullit,qëshfaqpërmasënepërjetimituniversalprejvetëpoetit.AtovazhdojnëmëtejmendikiminqëpatitrashëgimiaeMarinBarletit,qëdot’iamprihtenëmënyrëorigjinaleshqisënpoetiketërrokjesnëthellësitërejatëlegjendëshistorikeGjergjKastrioti.“Ngulimetnaimjaneubënëedhemëorigjinaleprejtakimitmeletërsinë e vjetër greke dhe romake, e sidomos prej njohjes së universit homerik, për të kapërcyer deri te letërsia e Rilindjes evropiane.

►Po t’i referohesh veprës “Historia e Skëndërbeut” te Naimi është e pamundur të mos vësh re ndikimin e humanizmit të Marin Barletit me veprën e tij “Historia e jetës dhe e veprave të Skënderbeut, princit të epirotëve”, e cila i dha mundësi Naimit të merrtetëdhënatqëinevojiteshinpërkohën,vendet,ngjarjet,njerëzit,përtëvazhduarmebetejatdhefjalimeteKastriotit.BarletishërbeusigurrakuNaimigjetibërthamëneveprëssë tij, duke treguarse legjendahistorikeGjergjKastrioti ishteaqe lëndëtdheaqideale,saqëedhepsemundtëtingëllojnësigojëdhënë,evërtetahistorikeqeruajtur në papirusin e kohërave, teksa e shndërronte atë në palimpsestin ku arkivohej çdodetajrealisëshkuarësqëprojektontetronditshëmardhmërinë.PasuriaeBarletit,e formësuar në veprën e tij, do t’i jepte Naimit një ndjeshmëri të veçantë për ta parë Kastriotin jo vetëm si legjendë historike, por edhe si histori njerëzore.Gërshetimi idyrrafshevedotakthentepoemënnaimjanenënjëmanifesttëRilindjesKombëtare,brenda të cilit gjendej identiteti dhe vizioni kombëtar.

►Kurpërballeshmepoemën“HistoriaeSkënderbeut”,midismorisësëfakteveqëtë lënë mbresë, nuk mund të mos veçosh prirjen e natyrshme të poezisë romantikeqë e ka habinë,mahnitjen dhe kërshërinë filozofike pjesë të vetëdijes së saj. Vetëepoka ku u formua Nami kërkoi t’u jepte përgjigje pyetjeve njerëzore në kapërcyellin e botëkuptimeveqëishinvjetruarpërt’uzëvendësuarmetëreja.Kësisoj,njëfigurësiajoe Naimit do të interesohej për historinë e rrënjëve kombëtare duke hulumtuar në arkivin e kujtesës popullore,qëekishterenditurnëskedarineshpirtit,universinqëkrijoiGjergj


56

Kastriotimevokacioninetijatdhetar,humanist,evropian.Aiveproi,sikursepoetëtekombevetë tjera, të cilët iu drejtuan thellësive historike për të vendosur në piedestal heronjtë e lirisë, qëngaKromuellideriteVilhelmTeli.Prirjahistorikeebëriromantizminnaimjannjëinterprettëëndrrësshekulloreshqiptareqë,dukehedhurdritëmbiKastriotin,eshndërroisakaqartinpoetiknëbesimkombëtar,qëkishtepërmisioninmbushjenehumneravehistorikeqëngavdekjaeGjergjKastriotit.

► KjovepëreNaimit luajtinjë rol shumëplanëshnë formimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve,tëcilëtpasnjë“letargjie”tepërtëgjatëduhejtëzgjoheshinbrendahullisëvetjakehistorike që ishteShqipëria dhe “Skënderbejada” e tyre.Tendenca historike dhe tendencapoetike në ndërthurjen e tyre e bënë poemën të ngjante me një traktat historik të sjellë në mënyrëpoetike.Jorastësishtpoeti idrejtohetengjëllitqëtëkëndojëbëmateKastriotit,siçndodh rëndom në eposet kombëtare. Ai ndjek shtegun ku kishte ecur Homeri për “Iliadën” dhe“Odisenë”,dheVirgjilipër “Eneidën”,për takundruarheroinngakëndshikimihistoriko-mitologjik,sikërkimiinatyrshëmqëkyherotëshërbentesi“çelësi”çkodifikuespërdramënshekulloreshqiptare,dukeesjellëtepikamënevralgjikesesitërilindejShqipëriaedergjurnëagoni për gati pesë shekuj me radhë. Edhe pse këndvështrimet homerike dhe virgjiliane, në raportmeeposetqëkrijonin,kishinnjësynimsesitëlartësoninemrineindividëvetëfamshëmhistorikisht, Naimi zgjodhi një tjetër shtrat ku e vendosi rrjedhën e poemës së tij: heroizmin i GjergjKastriotitmerrte vlerë tëpashtershmengakoha, sepsevetëdijesonte kombin senëç’mënyrë historia kombëtare do ta vazhdonte udhëtimin për ta arritur “Tokën e premtuar”: Lirinë. Naimi,mekëtëpoemëheroike,trokitinëvetëdijenshqiptarepërt’idhënëimpulsvullkanikzgjimittëvonuartëshqiptarëve.AisollinjëGjergjKastriotiluftëtar,atdhetar,trim,poredhenjeriunmemoral,etikëdhefilozofinjerëzore,qëmetrimërinëetijeprekulegjendën,kursemenjerëzorensithelbtëqenies,idhavlerëneduhurtëvërtetëshistorikeqëpërfaqësonte.Njëngjizjeetillëengjarjeve,ebetejavedheedhimbjeve,esfidavedheeqëndresës,endihmuanNaimin tëmodelontefigurënmëtëspikaturtëhistorisësonë,figurëneprijësitsinjëzgjedhjehistorikeqëepërcaktonmëtejshëmepokën,dukeidhënëasajemrinetij.Ndaj,shekulliXVbëhetepiqendraehistorisëkombëtareshqiptarenëpërmjetprijësitGjergjKastrioti,qëektheuemrinetijnënjëjehonëqëendetedhesotekësajditekudokuflitetshqip.

Naim Frashëri përballë Fishtës

-Te“LahutaeMalcis”dotëshfaqenparalelizmahistorikëqëibëjnëtëdyjaveprattëjenënëtënjëjtënvalëmenjëra-tjetrën,ngaqëthemeliityreështëipërbashkët:liriaeShqipërisë,ecilaështëedenjëtëflijoheshpërtë.Pavarësishtvitevenëtëcilatukrijuavepranaimjanedheajofishtjane,frymëmarrjaqëipërshkonështëenjëjtë.Kushtrimiipërhershëmishqiptarëvedotëmbetetliria,qëishndërroinjerëzitezakonshëmnëheronjqëpërmbysinepoka.

-Formatiitëdyjapoemavekapërmasatëndryshmepërngacilësiadhenatyraekrijimitpoetik,porqëtëdyjandërfutennatyrshëmtenjëra-tjetrapër ta paraqitur eposin tonë kombëtar, “Iliriadën”, si njëvazhdimësivokacioni,sinjëpërkushtiminvizionar,sinjëtestamentqëipërkettëgjithëbreznisëiliro-shqiptarederinëpërjetësi.Tematika dhe arkitektura e tyre, kodi estetik dhe parimet morale,domethënia filozofike dhe interpretimi historik, origjinaliteti krijues dhe mbështetja në folklor, duke utreturtenjëra-tjetrakrijojnëhapësirëniliro-shqiptaresi fushëbetejakupushtuesit,pavarësishtseç’gjuhëflasin,dotëndeshinnëqëndresënshqiptare,simargaritarimëivyerikurorëssëlirisëkombëtare. Në të vërtetë s’mund të ndodhte ndryshe. Poetët atdhetarë mbeten gjithmonë zëri i kombitqë,dukepasqyruartrajektorenedhimbjestëtyre,kanëhasurnëkrenarinëeligjshmetësfidësshqiptarendajshkombëtarizimitnëtrojetarbëroretëEvropësJuglindore.

57


Hapi I. Stuhi mendimeshPlotësoniskemënpërGavrilDarëneRi,sipërfaqësuesiletërsisëarbëreshe(veprat,jeta,periudhaletrare).

Hapi II. Punë me grupe / Di/Dua të di/Mësova

Grupi I.■ Koha:poemaubotuanëvitin1906.

■ Qëllimi:Veprashoqërohetnganjëpasthëniekuautorishprehsynimetevetapatriotikedukehedhurzërin e kushtrimit për të parët. Në vepër trajtohen problemet e kohës, duke iu drejtuar së kaluarës historike, kohëssëSkënderbeut.FymaaktualeështëmëendjeshmesenëveprateDeRadës.

■ Personazhet. Idetëevetapatriotikeautoriikamishëruartepersonazhetkryesore:NikudhePali,Baladhe Dara, si dhe Skënderbeu, i cili, megjithëse personazh episodik (personazh historik) luan një rol të veçantënëpoemë.NikudhePalijanëheronjtëfrymëzuarngafolklori(personazhetëkrijuara),qëkanëmarrë veçoritë e heronjve romantikë atdhetarë. Që të dy janë trima dhe patriotë. Kështu,Niku i thotë Darës me vendosmëri: Sa shpalosur në er’ mbi kodrat:

Të valoj’ flamur’ i Arbrit Gjersa n’ vesht e mi mbrrijë Hingëllima e kuajve t’huaj T’i o pris i moçëm luftrash K’tu t’vendosur do më gjesh Pa asnjë ngurrim

Gavril Dara i Ri

?

?

Moduli III. (3 orë)Gavril Dara i Ri, “Kënga e sprasme e Balës”


Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të analizojë veprën, autorin dhe periudhën letrare;- të evidentojë notat epike, lirike dhe dramatike ne rikrijimin e epokës së Skënderbeut;- të evidentojë elementin mitologjik, si ndikim nga letërsia greke dhe latine në poemën “Kënga e Sprasme e Balës”;- të analizojë elementet e trillimit në poemë;- të argumentojë: veçoritë e stilit: stilistika letrare-figuracioni; gjininë letrare: poema epiko-lirike, lloji i vargut, rima, ritmi.- të krahasojë veprën e Fishtës me atë Gavril Darës.




58

AiparaqitetmëivendosurnëkrahasimmeMilosaoneDeRadës,qëkalonpërmes“gabimittragjik”,NikuflijonlumturinëevetfamiljarepërhirtëAtdheut.Pal Golemi.Trimëriadhepatriotizmi i tijshkëlqejnënëbetejëneValkalit.A i lënjëamanetDarës,kërkonqëarmëtetijtëvarennënjëpemëdhetëvazhdojnët’ukallintmerrinosmanëve.Mbetettrimderi në fund të jetës. Dy heronjtë kanë veçori që i dallojnë:Niku delmë i plotë si personazh.Ai është i ndjeshëmdheëndërrimtar, poet dhe këngëtar i talentuar, i pashëm, i aftë për një dashuri të madhe dhe të thellë, siç eshohimnëmarrëdhëniemeMarën,krenardhegjaknxehtë.PoaqkrenardhegjaknxehtëështëedhePali,tekicilideridikushfaqetsedraklasoreefeudalitqëgjenshprehjenëqëndriminetijndajNikut.KëtodypersonazheiplotësonBala, i cili nuk është vetëm zëdhënës i autorit, por ka edhe një jetë të vetën.QëllimipatriotikipoetitshprehetedhetefiguraeluftëtaritDarë.IdealiatdhetariDarësspikatveçanërishttefiguraeSkënderbeut.Heroipërshkruhetkryesishtsiprijësushtarak,strategeluftëtar,prandajvendosetnëskenatëtilla,qëibëntëdalinnëdritëmëqartëkëtoanëtëfigurëssëtij.Skënderbeu i Darës del më tepër si njeri i veprimit sesa i fjalës, vigjilent e largpamës. Dara nuk thellohet në botën shpirtërore të heroit, Skënderbeu i tij është i gjallë si karakter dhe ndoshta, më i afërt merealitetinhistorik,sesaparaqitetnëvepraterilindësvetëtjerë.Te Mara,megjithëse vajzë e huaj, janëmishëruar cilësitë e gruas shqiptare.Ajo është e bukur, emençur,eqëndrueshmenëdashurinëesaj.Dallohetpërtrimëritërrallë(kurudorëzuateBallabani,ajoumbrojtprejturqvemethikënëdorë).Poetijepedhenjëportretkolektivtëgraveshqiptare,tëcilat:

Tisi i nderit i mbështjell Kanë si dasmë luftrat Andej syresh lindin trima…

Personazhet negative janë vizatuar me vija të lehta, por shprehëse. Kauri,ështënjeriuqëpërtëkënaqurlakmitë,shkeledhembidashurinëprindërore,ështënjeriipabesëqëvretpasshpine.*

*Shënim.NxënësittëkrahasojnëpersonazhetmepersonazheteFishtës,NikundhePalinmeOsoKukën,Marënme Tringën etj.

Grupi II. Përshkruani dhe ilustroni nga poemat e të dy poetëve ndikimin nga poezia popullore.

Ndikimi i poezisë popullore, i cili është burim i pashtershëm për autorët arbëreshë, në këtë vepër është shumë i madh. Dara merr nga poezia popullore heronjtë kryesorë: Nikun dhe Palin, mjaft veçori të figurës sëSkënderbeut dheasaj tëBallabanit; ndërthurnë veprëne vet shumëmotive nga poezia popullorearbëreshe,si:ndarjenedytëdashurve,qëtëkujtonlegjendëneKostandinittëvogël;motivinerrëmbimittëvajzësnga“qeniturk”;motivineshkëmbimittëunazavemidisbashkëshortëve,kurburrinisetpërluftëosevritet;motivinevjehrrësqëqortonnusenpërparandjenjatekëqija;motiviiamanetittëtrimitqëeshoqjatëmartohet;motivinevdekjessëmenjëhershmetënjerëzveshumëtëafërt;motivinembirjes së një peme mbi varr. Tërë këtyre motiveve, autori u jep një formë origjinale duke i lidhur ngushtë meidetëeveprësdhedukeplotësuareforcuaratotipareqëujepfolkloriheronjvetëvet.NëthelbDara,mori thjeshtësinë dhe frymën e thellë patriotike të poezisë popullore arbëreshe.

Grupi III. Identifikoniveçoritëepoemës:llojin,kompozicionin,figuratletrare.

Poemaparaqitetmemodestisi rrëfim popullor(rrëfimiiplakutBalë),porngafrymaaktuale,unitetiibrendshëmetiparetestilit,sidheromantikaqëepërshkon,duketqëështëfrytitalentittëDarës.Në formëmerrvargunkarakteristiktrokaikparimë,larmiritmikedhefiguracioninegjallë.Dallohetnëpërshkrimin e tablove të ashpra të betejave, ashtu edhe në vizatimin e skenave lirike. Figuracioni është i pasur dhe konkret. Dara dallohet në përdorimin e antitezave, krahasimeve, metaforave,epiteteve.EfuqishmeështëantitezaeKëngësII,qëpërshkruantrimateSkënderbeutqëgëzojnëpranëzjarritdheMoisiGolemin,qërrimënjanë“tehijaelisittëhelmët”.Menjëantitezëtronditëseflitetpërtrimaterënënësheshinebetejës.Krahasimetdallohenngaforcapërshkruese,kurseepitetet-kompozitat janëkoncize.Mënjëepitet tëvetëmaishprehnjëkaraktertëtërë,p.sh.Moisiuështë“ballëfshehur”,VranaKonti“zemërekrahlisi”.Sigjithëromantikëtkanjëndjenjëtëthellëpër natyrën,tëcilënepërdorsielementtëgjallëqëshoqëronveprimindhendaletnëanëtesajmëtëashpra,qëpërputhenmemadhështinëtragjiketëepokëssëpërshkruar.Ndikimiipoezisëantikedhe i poemave kalorsiake nga njëra anë e kanë disiplinuar vrullin e poetit romantik dhe nga ana tjetër

59


kanësjellënëvepëredhedisashenjatëveçantanëndërtiminesajdhefiguracion.Nëkëtëpoemë,në krahasim me veprat e mëparshme të letërsisë arbëreshe, janë rritur fryma luftarake dhe ajo aktuale nëpasqyrimineepokëssëSkënderbeut,ngjyrahistorike,epizmidheunitetiiveprimit.Kyunitetështëidukshëmedhepsepoetipërtaparaqiturveprënsipopullore,përpiqetqët’ikrijojë,medisashënime,iluzionin e copëtimit. Në krahasim me De Radën, Dara është më i ekuilibruar, ka një përfytyrim më real për botën dhe jetën. Ështëmjeshtëriartittëfjalës,shquhetpërgjuhëtëgjallë,tëbukurembitëgjithapërmbështetjenegjerë në folklorin arbëresh. (Ilustroni me vargje nga poema e Darës.)

Di Dua të di Mësova

Informacion i njohur Pyetjerrethasajqëkërkojnëtëmësojnë Informacioniiriqëmësuam

Nëfundtëprocesittëleximitmësuesi/jaosenxënësitqëkanëinformacionpërpyetjetqëkanëdalëtëjapinshpjegimepërto.Bëhetpërmbledhjanëtabelë.

Hapi III. Diagrami i VenitKrahasonimeDiagramineVenitfigurathistoriketëpërshkruarangaFishtadheSkiroinëvepratetyre.Ilustrojini me vargje.

Detyrë shtëpieBëninjëesepërshkruesemetemë:“HeronjtëeDarësdhetëFishtës”.

?

?Moduli IV. (3 orë)Zef Skiroi, “Te dheu i huaj”

Hapi I. Punë me grupe■ Koha. Vepraubotuamë1900.■ Qëllimi: Kombi,qenësia,vazhdimësia…■ Trajtimi. Skiroiduketrajtuartëtashmendhetëkaluarënarbëresheshqiptareudrejtohejdheikritikonte

arbëreshëtekohëssëtijpërmosveprimdhevetëdijetëulëtetnike,dukeutreguarrrezikunqëukanoset.Përkëtëarsyerrëfimipoetikbëhetherë-herëidrejtpërdrejtëdhemerrngjyriminekëshillësdhetëporosisësiçndodhnëkëngënefundit“Tedheuihuaj”,kupoetikërkonqëprindëritarbëreshët’iedukojnëet’ivetëdijësojnëfëmijët për botën e tyre, duke ua përcjellë në formë amaneti domosdoshmërinë e ruajtjes së asaj bote, të njejtëngjëqëduhettëbëninedhefëmijëtetyredhefëmijëtefëmijëvetëtyre.


Objektivat: Në fund të orës mësimore nxënësi: - të analizojë veprën, autorin dhe periudhën letrare;-të shpjegojë pse kjo poemë zë vend të rëndësishëm në letërsinë arbëreshe;- të analizojë qëllimin përse u shkrua kjo poemë liriko-epike;- të identifikojë personazhet histrorikë , mitologjike dhe të krijuara në poemë;- të identifikojë veçoritë artistike të poemës;- të krahasojë veprën e Fishtës me atë të Zef Skiroit.

Mjetet mësimore: Libri i Skiroit, teksti, materiale nga interneti.



60

Do të mbahij Arbëreshë E të ruani gluhën tënë Me kujdes e më të dashur, Si një gjë të shënjtëruame, Si më t’ mirërn nga të dhënat E t’yn’ Zoti; e ashtu edhe veset Çë na lanë ata të parët.

Kjokërkesëmbështetetnëfaktinseshumëkatundearbëresheishinasimiluareshuardhes’kishtembeturasnjë gjurmë e tyre. Ngulimeve të tyre u kanosej i njëjti rrezik.

Nevoja e ruajtjes së botës arbëreshë shprehet edhe në poezitë e përshpirtshme, ku poetët kërkojnë ndihmë prejHyjit.Kjondonjëherëdelnëformëmëkonkrete,siçndodhkurpoetiZefSkiroiidrejtohetShën Mërisësë Virgjër,qëeemërtonMburoja e Shqipërisë -t’iruajëata,t’uaruajëfenëdhebotënetyre,pastajgjuhënarbëreshe, me të cilën ata do t’i luten Zotit, ashtu si bënë të parët e tyre dhe kryetrimi Skënderbeg.

Ti, çë ruajte gjyshrat tanë Të mos sbirjen shenjten besë Tek u ndodhen edhe janë Arbëreshvet kij kujdes, Sot dhe, si kurdo herë, Një dëshirë ka zembra e jonë, Arbëreshë e të krështerë, Të qëndrojnë përgjithmonë, Sa t’I falemi t’in’ Zoti Po me gluhën çë na dha, Po si falej Kastrioti Egjëria nga zbresjëm na.

Kjomënyrëeshqiptimitletrarartistikpatinjërëndësitëmadhedheluajtinjëroltëpazakontëpërbotënarbëreshe dhe për mbijetimin e saj.

61


Linja I.“LAHUTAEMALCIS”,ASPEKTIHISTORIK,LETËRSIAEKULTIVUARDHEFOLKLORIModuli 1. HistoriaeShqipërisësikonfliktetnikdhehistorikte“LahutaeMalcis” 10

Moduli 2 (3 orë)CikliiLidhjessëPrizrenit,iMarashUcitdheiPatërGjonit.Personazhet 14

Moduli 3 (4 orë). “LahutaeMalcis”,modeliiepositpoetikkombëtar 18

Moduli 4 (1 orë). Përsëritje 23

Linja II.“LAHUTAEMALCIS”,ASPEKTIMITOLOGJIKModuli1(3orë).ZanatdheOrëtnë“LahutëneMalcis” 25

Moduli II. (4 orë)DragonjtëdheKuçedra 31

Moduli III. (2 orë)LugetëritdheShtrigat 34

Veprimtari praktike (1 orë)Diskutim 38

FiguraeFloçkëste“LahutaeMalcis”(1orë) 40

Diskutim (1 orë)Mitidheantimitifishtjan 43

Linja II. “LAHUTAEMALCIS”,KRAHASUARMEVEPRATËTJERATËLETËRSISËSONËETËHUAJModuli I (3 orë). JeronimdeRada,“KëngëteMilosaos” 46

Moduli II. (3 orë)NaimFrashëri,“HistorieSkënderbeut” 52

Moduli III. (3 orë)GavrilDaraiRi,“KëngaesprasmeeBalës” 57

Moduli IV. (3 orë)ZefSkiroi,“Tedheuihuaj” 59

Përmbajtja


62

63


gjuha shqipe dhe letërsia - albasalbas.al/udhezuesat/udhezues_letersia_me_zgjedhje_11.pdf · •...

Documents